Heemtuinjournaal Jaargang 18
Najaar 2012
Een mooie panoramafoto van onze heemtuin gemaakt in augustus door Sjaak Witteveen
Bovenstaande foto is gebruikt voor onze nieuwe website. Jazeker, de Heemtuin Goudse Hout gaat de website een nieuw fris uiterlijk geven. Daar wordt in dit journaal aandacht aan besteed. Ook kijken we terug op de afgelopen zomer. En verder zijn er artikelen over muizen, de essentakziekte, waar we helaas onder te lijden hebben en over de grote engelwortel, een plant uit het keukenkruidenvak. Natuurlijk zijn er de gebruikelijke rubrieken. Om te beginnen de agenda voor de komende winterperiode.
Agenda Elke zaterdag wordt er vanaf 13.00 uur op de Heemtuin gewerkt. De landelijke natuurwerkdag is zaterdag 3 november. De Heemtuin doet vanzelfsprekend mee vanaf 10.00 uur. Ook hebben we alvast gedacht aan de Nieuwjaarsborrel. Het duurt nog even maar … op zaterdag 5 januari is het zover; vanaf 16.00 uur in onze werkschuur.
1
Een terugblik op 2012 We begonnen het seizoen met een voorjaarsexcursie, die helaas gepaard ging met guur weer. Deze keer trokken de “pollen” look-zonder-look veel belangstelling. En natuurlijk ons nieuwe boomgaardje. Met het IVN hadden we een waterbeestjesexcursie opgezet. We vonden o.a. waterslakken, zoetwatermosselen, bootsmannetjes, kokerjuffers, watermijten en meer. Altijd leuk om daar met behulp van zoekkaarten naar te speuren. De Open dag was “overdonderend”. Prachtig weer en wel 250 bezoekers. Deze keer geen violistes maar een harpiste en een verhalenvertelster erbij. Omdat er zoveel te doen was, was het een heel gevarieerde dag. Ook dit seizoen was er weer aandacht voor nachtvlinders, libellen, juffers en dagvlinders. Daarbij hadden we wel wat last van de weersomstandigheden. Veel wind en wat regen. Maar, heel mooi, er is door Jaap van Dam voor het eerst een Sint-Jansvlinder op de Heemtuin gezien. De Hooidag verliep perfect. Het hooi was al om drie uur van het land af. Nog net geen record.
… na gedane arbeid
2
De vernieuwde website Na enige jaren ervaring met de huidige website, vonden we dat we met een vernieuwing moesten komen. Een nieuwe site, met behoud van de vertrouwde indeling en gemaakt met een gebruiksvriendelijker programma. Dit is het werk van David van de Vondervoort en “Wordpress”. Hij heeft mij college in het beheer gegeven zodat ik er, net als met de oude website, mee uit de voeten kan. Beter zelfs, want dit nieuwe programma is gemakkelijker in de omgang. Het is wel leuk werk voor een “stafmedewerker” van de Heemtuin. Je zit achter je PC, bedient het “dashboard” en tovert een nieuwe tekst op de site. Naar believen gelardeerd met een mooie foto die door één van de heemtuinders gemaakt is. Daarom ben ik altijd heel blij met foto’s en teksten die door iemand worden aangeleverd. Inmiddels heb ik, door Sjaak gemaakt, een aantal panoramafoto’s beschikbaar zodat ik elk seizoen kan wisselen. Als voorbeeld de foto op de eerste pagina. Deze is gebruikt voor de zogenaamde “header” van de nieuwe website. Ook zijn de meeste heemtuinjournaals beschikbaar via de website. Ik probeer steeds te zorgen dat er een link naar een journaal geopend kan worden. Ook de laatste jaarverslagen kunnen worden ingezien. Welnu de nieuwe site is beschikbaar. Ik ben benieuwd wat je ervan vindt. Zie
www.heemtuingoudsehout.nl.
Jaap Flipse
Muizen of muizenissen Staande, kijkend uit het raam met de kruidenvakken er tegenover valt iets op: het is muisstil, totdat er een muis het pad kruist. Vliegensvlug, voor zover dat van een muis gezegd kan worden, verdwijnt hij of zij, beide even grijs, weer in het struikgewas. Zo maar een waarneming; zo maar een momentje. Het heeft niets om het lijf zou je zo zeggen, maar enkele maanden later: tijdens het hooien ontdekken kinderen een muizennestje.Vertederend die nietige, nog blinde, veldmuisjes. Het zijn er een stuk of vier. Dit zal wel zo laat in het seizoen het tweede of misschien wel het derde legsel zijn. Hoewel het gezegde luidt: bij de konijnen af … Heeft “mijn” muis van toen voor nageslacht gezorgd? Het zou zomaar kunnen … Twee waarnemingen; zomaar. Het kan elke dag gebeuren. En nu maar genieten van de gestampte muisjes? Misschien hebben muisjes ook wensjes. Zoals beschuit met gestampte mensjes?
Hans Schaap
3
Bedreigt de essenziekte ook de heemtuin? Een karakteristiek onderdeel van de heemtuin vormen de twee houtkaden. Een elzenkade begrenst het centrumdeel aan de westkant. Aan de oostkant, parallel met het hooiland ligt een langgerekte essenkade en is de grens met het buitengebied van de heemtuin. De essenkade bestaat uit drie rijen essen (zaailingen van Fraxinus excelsior). Al decennia wordt de essenkade zorgvuldig beheerd als hakhout en zijn volop karakteristieke stobben ontwikkeld. Al met al een zeer waardevol onderdeel van de heemtuin met een grote beeldbepalende en hoge ecologische waarde.
De essenkade in mei 2012
Een bedreiging voor de essenkade ligt echter op de loer, vandaar de enigszins zwaarmoedige titel van deze bijdrage. Sinds dit jaar vinden we in heel Nederland gevallen van de zogenaamde “Essensterfte” die afkomstig is uit Oost-Europa. De veroorzaker is een schimmel (Chalara fraxinea), die levend hout kan aantasten (parasiet) en die alleen op es voorkomt. Deze boomziekte is herkenbaar aan donkere, ingezonken bastdelen op vooral het jong(st)e hout . In het groeiseizoen zien we verkleurde bladstelen en bladverwelking. Er is geen sprake van zichtbare vruchtlichamen. Deze schimmel dus niet verwarren met bijvoorbeeld Judasoren, een paddenstoel die op dood hout groeit (saprofyt) en trouwens ook eetbaar is. Ook vindt gemakkelijk verwarring plaats wanneer takken als gevolg van lichtgebrek afsterven. Essen in vochtige omstandigheden schijnen vooral vatbaar te zijn. Omdat esensterfte vooral toeslaat op jonge takken zijn gesnoeide bomen extra vatbaar. Bij massale taksterfte is de kans groot dat de boom volledig afsterft. Bij een geringe aantasting en als dat gebeurt voor de langste dag (24 juni St. Jansdag), kan de boom nieuwe scheuten aanmaken, die we dan ook Sint-Jansloten noemen. Via de wind verspreidt deze schimmel zich en deze natuurlijke verspreiding is niet tegen te houden. Een doelmatige bestrijdingsmethode is tot nu toe onbekend..
4
Ziektebeeld
Ook op de essenkade zien we dit jaar voor het eerst een behoorlijke aantasting op het tweejarige hout van de essen, juist op het gedeelte wat het meest recent is gesnoeid. Gelukkig is (nog?) geen sprake van boomsterfte maar beperkt het zich tot het afsterven van enkele takken, waarbij voldoende gezond takhout overblijft of zich nieuwe twijgen uit de takbasis ontwikkelen. Het beheer van deze houtkade gebeurt met een vaste cyclus. Om de 2 jaar wordt een kwart van de essenbeplanting afgezet tot op de stobbe (kniehoogte). Dat betekent dat takken worden gesnoeid die 8 jaar oud zijn! De opslag van bomen langs de oever wordt volledig afgezaagd tot op “klomphoogte”. Op opengevallen plekken planten we steeds jonge zaailingen die her en der op de kade opgroeien. Wel houden we ons hart vast over de verdere ontwikkeling. Dat is reden geweest om het snoeiwerk, wat we i.s.m. de Knotploeg Waddinxveen wilden uitvoeren in de komende winter, op te schorten om risico’s op boomsterfte zoveel mogelijk te beperken. Moeten we dode bomen vervangen (inboeten), dan zullen we dat weliswaar doen met jonge essen maar wel extra kritisch zijn en op het oog gezond materiaal gebruiken. Afhankelijk van de ontwikkeling en de adviezen die landelijk worden uitgegeven bekijken we later hoe we het beheer van deze houtkade zullen vervolgen. In het ergste scenario kiezen we liever voor een houtkade met oude uitgegroeide essen dan essenstoven die sneuvelen als gevolg van deze ziekte. Laten we hopen dat het zover niet komt en we verder kunnen voortbouwen op het hakhoutbeheer en aan de ontwikkeling van een erg karakteristiek en waardevol element van de heemtuin. Jos
5
De grote engelwortel Angeli Angelli, de engelen van het hoekje Angeli Angelli (de engelen van het hoekje), zo heette het koor van de Middelbare Meisjes School op de hoek van het Valeriusplein in Amsterdam. Ook in de hoek van de kruidentuin van heemtuin de Goudse Hout staan 'engelen'. Hun naam in het latijn is Angelica archangelica , in het Nederlands: grote engelwortel of aartsengelwortel. In het keukenkruidenvak van onze heemtuin valt de aartsengelwortel vooral op door haar lengte, tot wel 2 m hoog. Zij hoort bij de schermbloemfamilie. Het scherm, de bloem, is groenwit van kleur. Het is een twee- tot meerjarige plant, die na de bloei afsterft. De stengel is dik, hol en vertakt. De takken hebben vrij grote ongelijk gezaagde blaadjes. Aan de onderzijde zijn de bladeren lichter van kleur dan aan de bovenkant. De bloei is van juli tot september. De grote hoeveelheid zaad is maar kort kiemkrachtig. De plant verspreidt een sterke geur. Hoe komt deze Angelica archangelica aan haar naam? In de Middeleeuwen vind je in de geschriften de naam 'Herba angelica' of 'engelkruid'. Het zou tegen de duivel beschermen en bovenaardse, genezende kracht hebben. De toevoeging 'Archangelica' zou komen doordat de plant bloeit op de naamdag van de aartsengel Michaël. Een andere verklaring is dat de aartsengel Raphaël in een droom de Grote engelwortel aanbeveelt aan een monnik tegen de pest. De Angelica archangelica komt onder de volgende namen voor: grote engelwortel, aartsengelwortel, engelwortel, engelkruid, hemelkruid, borstwortel, cholerawortel. In het Fries: grutte ingelwoartel. De plant is vrij zeldzaam en wordt in cultuur gebracht om de zaden en gebruikt als toevoeging bij verdere bereiding. Sommige mensen verwarren de Grote engelwortel met de berenklauw. De bladeren van de berenklauw geven nare verwondingen wanneer je er tegenaan stoot als de plant in de zon staat. De Angelica silvestris, de gewone engelwortel, wordt niet zo groot als de archangelica. Je kunt haar ook vaker tegen komen. Je treft dit familielid aan in natte graslanden en waterkanten. Wat vertelt de geschiedenis nog meer van deze plant? In het noorden van Noorwegen is de Grote engelwortel een oude heidense cultuurplant. Zij diende als afweermiddel tegen heksen en kwade geesten. In de Renaissance noemde men de grote engelwortel ook wel 'Wortel van de heilige geest', omdat zij ziektes kon overwinnen. Indianen maakten een kompres van een fijngemaakte engelwortel. Bij een pijnlijke zwelling werd het kompres aan de andere kant van het lichaam aangebracht. De pijn zou door het lichaam trekken en vervolgens verdwijnen. Jagers gebruikten haar als amulet. Tegenwoordig wordt de Grote engelwortel in de vorm van tinctuur/afkooksel gebruikt bij winderigheid, spijsverteringsproblemen, maag- en darmkrampen en anorexia nervosa. Hoe wordt de Aartsengelwortel in de keuken gebruikt? De zaden dienen als grondstof voor Benedictine likeur, ook wel in Rijnwijn. In Lapland verpakken ze de vis in de bladeren, omdat die een bacterie- en schimmeldodende werking hebben.
6
Een bijzonder recept voor gekonfijte engelwortel 500 gram stelen 500 gram suiker 3 dl water Was de stelen. Snijd ze in stukken van +/- 8 cm. Kook de stukjes in een beetje water tot ze zacht zijn. Laat de stukjes uitlekken en verwijder de buitenste schilletjes. Leg de stukjes in een ondiepe schaal. Bestrooi met 500 gram suiker. Dek de schaal af en laat deze 2 dagen staan. Doe de inhoud van de schaal met 3 dl water en breng het aan de kook. Onder voortdurend zachtjes roeren, wordt alle stroop opgenomen en worden de stukjes transparant. Laat ze uitlekken. Bestrooi de stukjes met suiker en laat ze volledig opdrogen. Bewaren in een goed afgesloten blik. info uit: flora Heukels, Heimans&Thijsse. website, Wikipedia en de Plant van de maand.
Trees
Grote engelwortel in haar kruidenvak
7
Herfst? O, Heemtuin , O waterland, O griend. O waterkant. Verbijsterend laag die waterstand Veen, mos, pluis en padkant. Kikkers, en salamander Libellen, vissen en oever: ze horen bij elkander Oeverloos gemekker over geld, Natuur naar de vuilnisbelt? Nevel en wind Schepnet en kind Blad en plant Over het belang praten weinig politici in dit land.
Heemtuindichter
Wist u dat? … -
de heemtuin vertegenwoordigd was op de wijkmarkt in Achterwillens onze jaaragenda werd afgestemd op die van Cyclus en het IVN er heemtuinders hebben meegedaan aan een cursus waterbiologie namens de heemtuin is meegewerkt aan alternatieven voor de provinciale Groenagenda dat helaas nog niet geleid heeft tot een robuuste Ecologische Hoofdstructuur we weer pakketjes voor vogelnestkastjes hebben laten maken dat deze keer gebeurt bij de organisatie Reakt de kinderen van ’t Carillon het erg leuk gevonden hebben op de heemtuin zij daarom een uitgebreide reactie aan ons hebben gezonden we een programma hebben gemaakt voor de vereniging Pharos een groep hoogbegaafde kinderen het best wel interessant vond op de heemtuin we in augustus bezoek hebben gehad van een aspirant Tweede Kamer-lid mevrouw Carla Dik inmiddels gekozen is en veel belangstelling voor ons werk had de kinderen van de Luidensschool ons weer goed hebben geholpen met het hooien
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Het Heemtuinjournaal is een uitgave van de Stichting Heemtuin Goudse Hout voor medewerkers, donateurs en elke overige geïnteresseerde. Adressen: (website) www.heemtuingoudsehout.nl; (e-mail)
[email protected]
8
