Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten

Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten Steven Blankaart

bron Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten. Jan ten Hoorn, Amsterdam 1703

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/blan012nett01_01/colofon.php

© 2015 dbnl

2r

Reden tot den Lezer. HEt is een zaak van Liefde, door voorbeeld vanden Samaritaan, dat men zijn Evennaasten, wanneer hy verleegen is, hulpe aanbied: te meer, alzoo men te

Steven Blankaart, Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten

2v Water, te Lande, en zelfs ook buiten de Steden op het Platte Land verleegen staat: in zulke gevallen zijn alle Menschen bekommerd: want wie heeft oit zijn eygen lighaam gehaat; zelfs d’ onvernuftige Dieren, tot d’ alderkleinste toe, beschermen haare lighaamen, zoo lang zy konnen: hoe veel te meer zal zulks den Mensche doen,


3r die niet alleen zig zelfs voorstaat, met Spijzen te nuttigen, ofte, in nood Genees-Middelen aan te wenden, maar hy moet maaken zijn Lighaam in Gezondheid te houden, om zijn Ziel hoe langer hoe meer met GOD te vereenigen: en dit is het deel, 't welk de Mensch beoogen moet. Om dan mijn oog-


3v merk te bereyken, heb ik goed gedagt, iets van deze stoffe op 't Papier te stellen, te meer, alzoo ik zie dat niemand veel van zoodaanige Ziekten geschreven heeft. Deze Verhandeling nu bestaat in tweederley Leden: d’ Eerste betreft de Scheur-buyk met een reeks van Toevallen: en d’ Andere in de Venus-Qualen, met


4r haar gantsche stoet. Alle deze dingen konde ik wijdloopiger hebben uitgehaald, en fijnder daar over geredeneerd, maar alzoo zulks niet geleezen werd, dan van die zijn Qualen ter herten gaat, en geen diepe spits-vindigheden gaade slaat, zoo agte ik het best, eenvoudig, klaar en begrijpelijk te Schrijven, het welke tot


4v zoodanigen Werk vereist werd. Den Leezer gelieve mijn goed hert te zien, en doe daar zijn voordeel mede. Vaart wel.


1

Een Nette Verhandeling Van de Leger-Ziekten, Als mede van de Scheeps-Ziekten. I. Hoofd-Stuk. Van de Generaale oorzaken, der Leger- en Scheeps-Ziekten. HEt verwonderd my ten hoogsten, dat men de Ziekten, van zoo grooten belang, die in de Legers en lange Scheeps-vaarten in zwang gaan, van Geleerde luiden niet meer geschreven heeft: het zy om die voor te komen, het zy om die te genezen. De Wortel van alle deze Ziekten, is gemeenlijk de Scheurbuik; hier uit spruiten Scheurbuik (alzoo eigentlijk genaamd) Lammigheden, Heete-Koorsen, Pest-Koorsen, Pest, Witte- en Roode Buik-loop, Buik-


2 pijnen, Jigt en duizend andere ongemakken meer. d’Uiterlijke oorzaken zijn een quaade Lugt; Koude en Hitte; slegte Wateren; het inademen van stank der doode en onbegrave menschen en Paarden; stinkende Morassen; quaade uitwaasemingen des Aard-rijks: na groote hitte veel koude, veel Regen, weinig verschooninge van Linnen, en Wolle, weinig oeffening des lighaams: slegte spijs, te zouten kost: bedorven Eeten en Drinken: weinig Slaapen, Honger, Dorst, te veel versche Vrugten eeten, wanneer men aan d’ Eylanden om verversing komt. En aldus zoude men een lange reeks van oorzaken konnen aanhalen, die bequaam zijn, zoo in de Legers, als op de lange Reizen te Scheep, Ziekten voort te brengen. Een quaade Lugt werd in de Legers voort gebragt door de quaade uitwaasemingen van doode menschen en beesten; die of geheelelijk op het Veld onbegraven blijven leggen, of in de Loop-graven maar half onder gedompeld werden, Welker verrotte lighamen, geduurig stinkende deeltjes uitwasemen, waar door de gantsche logt bezwalkt werd, welke stinkende, en te gelijk werksame deeltjes ingeademt zijnde, voor eerst het bloed, dat door de Longen loopt, bederft, en zoo vervolgens het gant-


3 sche bloed en alle de geesten. Voorts wanneer men in een Tent, ofte een Schip met sijn meenigte by malkanderen slaapt, en geen verlugting is, en bijgevolg geen af- en toegang is van versche logt, wat kan dit anders veroorzaaken, dan dat het bloed, door het inademen, niet behoorlijk verdund werd, maar altijd dik en loom blijft, waar door meenigten van Scheurbuikige toevallen geboren werden. Veele, na lang te voet te Marcheren, of anderen arbeid te doen, als Bol-werken en Schansen, &c. op te werpen, bezweet en verhit zijnde, drinken zomtijds schielijk een teug koud Water of slegt Bier, waar door Kolijk, Pleuris, Lammigheden en andere toevallen ontstaan. De Wateren zelfs zijn of door een lange stil-stand, en door de Zomerse hitte bijna uitgedroogd, waar door zy komen te stinken, en gedronken zijnde, ons Bloed en alle de Sappen bederven. Hier by komt, dat zy een bedervinge krijgen, door ingeworpen doode lighamen, en bloed, zoo dat mede alle de Visch komt te sterven, en de Wateren onbruikbaar maken. De schielijke veranderingen van een Koude en Heete logt, geeft mede groote veranderingen in 't Bloed, 't geen wy zelfs in onze steden gewaar werden: en zulks geeft nog


4 meer ingang by den Soldaat en Matroos, die zomwijls zeer naakt gekleed zijn, dan wel by ons, welke zig aanstond van kleedingen konnen veranderen. De lighamen, al ist zaake, dat zy nog al wel gekleed zijn, konnen ligtelijk te Lande door-regenen, en in de Zee van 't bulderend Zee-water doordrongen werden; welke luiden dan geen verschooninge hebbende, koud werden; welke koude tot binnen in de lighamen doordringd, waar uit Koors, Pleuris, Buik-pijnen, Jigt en diergelijke ontstaan. Wanneer de lighamen te weinig oeffeningen hebben, verslijmd het Bloed en alle de Sappen, en daar by werd het scherp, verzuurd, en vergoord. De Slijm nu maakt een Lammigheid in de leden, en traagheid om zig te bewegen, te wandelen, elders op te klimmen en zoo voorts: maar zoo daar veele verzuurde, en prikkelende vogten by zijn, krijgen zy wel een onmatigen honger, zonder dat zy behoorlijk gevoed werden: hier werden nog de Buik-pijnen en Jigt by gevoegd, die nergens anders dan door scherpe en te gelijk stilstaande vogten konnen voortkomen. De al te zouten Scheeps-kost, en weinig drinken, wat kan die niet al uitwerken, dan een verstramtheid in de Ledematen voort te brengen, ende by gevolg een Scheurbuik


5 met veelderley nasleep van toevallen. Behalven dit, wat is ’er verfoeilijker dan het stinkende Vlees of Visch te eten; hier door, ende 't kan niet missen, moet het Bloed ende alle onse sappen bedorven werden, zoodanig dat ’er hier door heele Legers en Scheepen na Oost- ende West-indien gedestineert, te meerendeel in lijken, als van een Pest-ziekte konnen komen te veranderen. Het waken by nagt ende dag, gelijk in de Legers in 't geduurig Marcheren geschied, ende op de Schepen by onweer, en lekkagie, wanneer men met alle man het Schip met Pompen moet boven houden, maakt een trage aanwasch van geesten, alsoo daar meer verspilt werden dan daar komen aan te wasschen: hier door werden de lighamen loom ende traag, ende bygevolg Scheurbuikig, dommelig van verstand, ende werden van de slaap soodanig ontwend, dat zy tot geen slaap meer konnen komen. Ik heb een oud Man gekend, zijnde een klugtige eigen zinnige Philosooph, welke zig een maand lang van slapen onthiel: de nagt nu hem te eenig zijnde, vond geen geselschap, dat hem verdroot; hy zig wederom willende tot slapen begeven, kon niet, dan na lange tijd, dat hy zig allenxkens tot slapen gewende. Den honger ende dorst, menigmaals verworpelijke spijs ende drank gebruiken: gelijk


6 men daar alles eet 't geen dat rauw, stinkend, rot, vermuft ende verwormt is: in plaats van bier of water, gebruikt men stinkend en gegrave water, dat op sommige plaatsen zeer slegt is, en op andere wederom zeer goed. Te scheep, wanneer men geen ververzinge kan krijgen, werd het water niet alleen stinkend, maar het werd, door gebrek nog soo schaars omgedeeld, dat het te weinig is, om een lighaam, dat veel zoute, drooge, ende schrale kost gebruikt, te onderhouden; hier door komt een gansche stout van scheurbuikige toevallen t’ ontstaan. Wanneer men in Landen komt, daar d’ orangien veel in 't wild wasschen, of de Druiven en Pruimen in overvloed groeijen, konnen de hongerige Soldaten ende Matroosen zig naulijks bedwingen van die overmatig te eeten: hier door ontstaat de Buik-loop met heete koorsen, het bort, zijnde een groote benauwtheid des ganschen lighaams met een geduirige Buik-loop ende braken, &c. Dit zy genoeg gezegt in 't generaal, wy zullen nu, in 't vervolg, de zaken van stuk tot stuk wat nader beschouwen.


7

Het II. Hoofd-Stuk. Van de Scheur-buik. IN 't voorige Hoofd-stuk hebben wy van de oorsaken der Leger- en Scheeps-ziektens in 't generaal gesproken; in dit Hoofd-stuk zullen wy de saken wat nader gaan uitpluisen, om allengskens verder en verder tot ons oogmerk te komen. Uit het boven verhaalde blijkt dan genoegzaam dat de Scheurbuik tweederley kan gezegt werden; de eerste dan bestaat uit een al te slijmigen en taay-sappigen Bloed: de tweede uit een te scherp, corrosijf en vergoort Bloed, waar uit veele pijnen en hitzige broejingen voortgebragt werden: ende deze werden in 't gemeen koude ende heete Scheur-buik genaamt. Hier by zouden wy wel nog een derde oorzaak konnen voegen, namelijk een gemengelde oorzaak, van overvloedige slijm, ende overvloedige vergoorde sappen, welke te samen gaande, ook gemengelde toevallen voort moeten brengen. Derhalven dient hier toe een ervaren oordeel, om die wel t’ onderscheiden; want door de kennisse van deze onderscheidingen, kan men de Medicamenten rigten ende voorschrijven. Want alles wat men tegens de Scheur-buik


8 gebruikt, is niet tot alle Scheur-buik applicabel; alzoo de geest van Lepel-Bladen, welke een groote verhittinge maakt, is zeer ondienstig in een Broeijend en hitzig Bloed, alwaar eenige dingen moeten gebruikt werden, welke het Bloed van zijn scherpigheid bevrijden. Voorts in een slijmige Scheur-buik, moet men zoo zeer geen verkoelende dingen voorschrijven, als wel die, welke in een slijmig vogt beweeglijkheid en vloeibaarheid veroorzaken. En, zijn de vogten van een gemengelden aard, moet men zijn Genees-middelen ook daar na voegen, en dat zoodanig, dat men op het zwaarste het meeste moet werken, en omzigtig werken. De teikenen des Scheurbuiks zijn veelderley, en hangen alle van de verscheide verdiktheid en scherpigheid des Bloeds en Sappen af, en by gevolg van de verscheide verstoppingen, de teikenen, welke men hier van opteld zijn bloedig Tand-vleis, losseen waggelende Tanden, Kalk der Tanden, Tand-pijn, qualijk riekend, ziltig, en gooragtig Speekzel; stinkende en qualijk riekende Adem, Hoofd-pijnen, Vlammigheden in 't aangezigt, welke schielijk komen en schielijk weg gaan: traagheid in het open neder-klimmen; loomheid om op te staan en iets te doen, Slaperigheid; blauwe, geele en groene Vlekken op het lighaam, vornamelijk op armen en beenen: groote jeuking en krieweling des huids: pui-


9 stigheden: geduirig waken en zoo voorts. Deze nu zijn beginzelen: maar wanneer men de zelvige laat in kruipen, zonder daar iets tegens te doen, werden niet alleen de toevallen veel zwaarder, maar daar voegen zig nog veele nieuwe, ende somwijls ongeneesbare toe: als daar zijn onlijdelijke, en ingekankerde Hoofd-pijnen, waar na somtijds sweeringen in het Hoofd, en Slaap-Koorsen, met de Dood vermengt, voortgebragt werden: Teering-agtige dwaal-koorsen, die na het eten bezwaren, en roode Wangen verwekken: hoesten en benauwden Adem; draejingen des Hoofds: Hart-klopping; qualijkten, flauwten, Kramp, trekkingen, Jigt in de Ledematen, als Armen, Beenen, Handen, Voeten, Schouders &c. Graveel, Steen; overvloedig Nagt-sweeten, met een hoog geverfde Pis; alderlei Buik-Loop, ende Buik-pijnen; Pijn voor 't Hert; onlust tot eeten; ende somtijds al te grooten eetlust; stramheid ende Lammigheden, Water-zugt, vermagering ende uitteering: &c. Weet mede dat ’er veele zijn, voornamelijk de Jigtige, die zulks door Venus-qualen bekomen hebben; welke zomwijlen nauwlijks van de Scheurbuik t’ onderscheiden zijn. De toevallen, en teikenen opgetelt hebbende, is het niet ongeraadsaam, tot de Genees-middelen in 't generaal te treden: welke wy in't vervolg speciaal der zullen uit haalen. Wy hebben dan gesegt dat de wortel der Scheur-buik


10 voortkomt uit een verdikt Bloed, het zy door slijm, als andere scherpe ende vergoorde vogten: en, dat deze gestalten of yder op zig zelven zijn, of te samen gaande (dat gemeenlijk gebeurt) want zelden heeft men verdikkingen ende verslijmtheden van Bloed, of daar is een traagen omloop des Bloeds ende andere sappen; ende alwaar die traag is, konnen ligtelijk de dunne melk-sappen in het Bloed vergoren, en allengskens scherp werden. De middelen dan zijn tweederley d’ eerste zijn om de slijm dun ende vloeybaar te maken; en, d’ andere, om de verzuurde en vergoorde sappen soet te maken, hare bytendheid te verstompen, ende hare broeijendheid ten onder te brengen, ende zagtelijk uit te doen wasemen. Tot de slijmige ende koude soort behooren dan middelen, welke uit beweeglijke deeltjes bestaan: waar toe alle soorten van aromatijke ofte speceryagtige dingen dienstig zijn als, de wortel van Calmus, Angelica, Gentiana, Ostrutium, Galanga, Look, Spaanse Radijs, Hof-Radijs, Peper-wortel, Meer-wortel, Gember. Basten van Limoenen, Citroenen, Arangien, van Magellaans kaneel, Foelie. Bladen van Alsem met zijn topjes, Averuit, Sellery, gezegende Distel, Lepel-bladen, Hof-kers, Winter-kers, Water-kers, Be-


11 ke-boom, Penning-Kruid, Water-dry-Blad, Tabak gerookt, Salie, Wijn-ruit. Mostaart, Saffraan, Peper, Cubeben, Myrrhe &c. Hier uit kan men verscheide compozitien maken: als de geest van Lepel-Bladen, en verscheide Tinctuuren met Wijn of Brandewijn, welke men in 't Leger of te Scheep kan mede nemen, zonder de minste bedervinge onderworpen te zijn, wanneer zy maar zorgvuldig toegesloten ende bewaart werden: want zulks dient zoo te Water als te Lande gepractizeert te werden; om by tijd ende nood altijd een onbedorven Medicament to konnen aantasten. Eenige compozitien kan men aldus maken: Recipe. Aloës. Myrrhae, Croci, ana uncias duas. Spir. Cochlear. unc. xxiv. Misce. Zet dit een dag lang in een Bottelje op een warme Stoof, koud geworden zijnde, giet men het klaare af, waar van men dagelijks sestig of seventig droppelen mag gebruiken, voornamentlijk des ogtens nugteren. Of Recipe. Rad. Raphani rust. rasp. unc. iv. Sem. Sinapi, unc. duas.


12 Fol. Cochlear. man. iv. Cort. Winterani, unc. unam. Spir. Vini, unc Centum. M. F. Tinctura. Hier van mag men ogtend en avond een lepel vol af gebruiken. Of Recipe. Rad. Calami. arom. Galang. Ostrutii, Cort. Cinamomi Magellanici, Sem. Sinapi, Myrrhae, ana unc. duas. Croci, unc. unam. Sp. Cochleariae, unc. xl. M. Laat dit als het vorige op een warme Stoof staan, en koud geworden zijnde, giet men het zagjes af: hier van kan men dagelijks een halve lepel met wat Franse-wijn nuttigen. Zoo daar veel Slijm in de Ingewanden is, mag men wel eens Braken of Purgeeren: ook is 't niet ongeraden zomwijlen des avonds wat Triakel in te nemen, om niet alleenig wat te zweeten, maar om te gelijk de loome en taaye vogten tot beweginge te brengen. Zoo daar verstoptheden in de Lever, Milt, Darm-scheils-Klieren, &c. mogt we-


13 zen, mag men by de vorige Medicamenten wel wat zout van Staal mengen; of men kan Staal op Wijn zetten, of anders op Bier dat wat begind zuur te werden: het welke daar door zal zoet werden: hier van mag men alle ogtend en avond een Roemertjen af gebruiken. Men kan, om veele viezigheden te mijden, ook de voorige Tinctuuren destilleren, dan zoo zijn zy veel aangenamer te gebruiken, en men behoefd maar half zoo veel daar van te gebruiken. Men mengd ook wel zommige fijne geesten onder malkanderen, met byvoeging van bequaame Tinctuuren. Als Recipe. Spir. Cornu cervi, of eboris, Cochleariae, Tinct. Croci. ana uncias duas. Misce. Hier van mag men onder 't eeten des middags en des avonds twintig droppelen in een Roemer Wijn of Bier gebruiken. Of men maakt een Destillatie van vlugge zouten, met Speceryen gemengd. Als: Recipe. Fol. Cochlear. libras. iv. Rad. Raphani rust. libr. vi. Cort. Winterani.


14 Bacc. juniperi. Lauri, ana unc. iv. Vini albi gall. libr. xii. F. s. a. Destillatio. Hier van mag men alle ogtend een lepel vol af nemen. Dit is nu voor die Scheurbuik welke uit Verslijmdheden voortkomt; laat ons nu tot die Scheurbuik voort treden, welkers oorzaak uit zuure en vergoorde Sappen voortkomen; waar by zig veeltijds hitsigheden en broejingen vermengen. Hier toe dienen die fijne Aromatike geesten niet, want daar door werd de hitsige broeyendheid meerder en meerder aangestoken, het welke die lighamen meest ervaren, welke geen de minste Wijn of gepeperde spijzen konnen verdragen, want die dadelijk hitsig en rood van aanzigt werden, met gloeyende Palmen der handen: zoo dat men ten dezen inzigte moet gebruiken die middelen, welke het zuur temperen, en doen uitwasemen: en al ist zaake dat men zomtijds zuure dingen gebruikt, zoo ist, dat het eene zuur anders van aart is, als het geene in ons Bloed is: en dat door dat middel een gantsch andere dispositie der Sappen werd: dit alles konde ik wel nauwkeuriger betoonen, maar alzoo ik hier niet schrijf om een Philosooph te zijn,


15 maar alleen voor luiden, welke den Oorlog of Scheeps-vaart volgen, zoo ist, dat ik my gantschelijk moet bedienen van redenen en woorden, die een yder kan verstaan: en die wat meer begeerd, leese mijn voorgaande Werken, zoo in 't Nederduits als Latijn geschreven. Tot Zuur-temperende dingen zal ik de volgende optellen: als Vijlsel van Staal of Yzer, Kreeft-oogen, Oester-schulpen, Mossel-schulpen, Koral, Eijer-schalen, vaste zouten van Wijn-steen, Alsem, Gezegende Distel, alle vlugge Zouten van Sal Armoniak en Harts-hoorn, als mede haare Spiritus: hier by komt onder de Rinsche, de Limoenen, Citroenen, Orangien, Cinaas-appelen, zuure Granaten, Tamarinde, Aalbesien, Zuuring, Klaver-zuuring, &c. Ik zal voor de Leerling eenige staaltjes te berde brengen. Als Recipe. Gummi Ammoniaci unc. unam. Crystalti Chalybis. Ocul. Cancri ana unc. sem. Caphor. Extr. Croci, ana drach. unam. M. f. Pilulae. Uit yder Scrupel maakt men ’er vijf: waar van men alle ogtend en alle avond een of twee van in neemd.


16 Des middags en des avonds kan men onder het Bier wel wat Oleum Tartari per deliqiuum mengen, om alle vergoringen te benemen. Men maakt mede wel een Conserf op de volgende wijze, als mede eenige bequame Poederen, en meer andere bereidzelen. Recipe. Pulpae Tamarindor. unc. duas. Fol. Trifol. aq. rec. unc. iij. Ocul. Cancri, unc. i. Magist. Mart. dr. i. Syr. Acetos. q. s. M. f. Conditum. Of Recipe. Fol. Cochlear. unc. duas. Pulp. Tamarind. unc. unam & sem. Tart. Vitriolati dr. ii. Syr. Limon. q. s. M. f. Conditum. Van een dezer beide Conserven kan men alle morgens een brokjen gebruiken, de groote van een Note-moskaat: wil nu ymand eenig Poeder liever gebruiken, zoo diend daar toe het volgende: Recipe. Ocul. Cancri, unc. unam. Corall. rubr. unc. sem. Tart. Vitriolati, dr. ii. M. F. Pulveres xvi. Hier van kan men alle ogtend en avond een


17 van gebruiken, het zy in wat Bier, ofte andere drank. Om druppel-wijs in Bier te gebruiken, kan men zig van het volgende bedienen: Als Recipe. Tinct. Martis drach. duas. Detur ad Usum. Of Recipe. Chalybis Limati unc. ii. Aq. Fortis, unc. iv. Misce. Laat dit in een Porceleine-kom of ruim Glas, dat geen nauwe mond heeft te samen opbruisen, giet daar na het vogt af, ende bewaart het tot zijn gebruik, het welk men dagelijks in Wijn of Bier druppel-wijs mag innemen; of Recipe. Olei Tartari per deliq. facti unc. iv. Sp. Vitrioli, q. s. Giet op den Oleum Tartari zoo veel van den Spiritus Vitrioli druppels-gewijs, tot het opbruizen ophoud, ende gebruikt het zelvige mede druppels-gewijs. Ik hebbe eenige Salvolatile Antiscorbuticum dat men mede droppel-wijs tegens de Scheurbuik in Wijn, Brandewijn of Bier gebruikt. Als mede eenige Scheurbuiks-Pilletjes waar van men dagelijks maar een van inneemt, het zy des ogtens ofte des avonds.


18 Wanneer men nu te Scheep of te Lande de Theé of Coffé in gebruik kan hebben, is 't des te beter, maar die is voor Generaals-Persoonen, Colonellen, Majoors ende Capiteinen beter te bekomen dan voor Soldaten, welke in plaats de Look, Ajuin, Ramelassen Mostert te Scheep als te lande konnen hebben; drinkende somwijle een zoopjen Jenever-water, anders Wagholder-water gezegt, op welke Look heeft gestaan: en by aldien zy, gelijk men zegt, met de gal gequelt zijn, zoo laten zy gestoote wijn-steen gebruiken: of latense op Wijn of Bier dat wat aan de suure kant werd, eenige stukjes Yser of Staal doen, ende na zulks een dag twee of drie gestaan heeft, daar van dagelijks een Glaasjen gebruiken. Zoo te Scheep als te Lande kan men ook verscheide genees-middelen mede nemen, welke niet bederven: ende zulks kan mede te platten Lande, op Kasteelen en Heere Huisen geschieden, voornamelijk wanneer die wat verre van een Stad afgelegen zijn: waar van men zig by nagte ende onty kan bedienen; ’k hebbe daar toe menigmaals heele doosen na Duits-land, in 't Leger, en te Scheep na Oost- en West-indien &c. verzonden.


19

Het III. Hoofd-Stuk. Van de Blauwe, Groene, en Geele Vlekken, die zig somtijds hier en daar op de Huid vertoonen. MEn vind niet alleen in de Steden, maar zelfs in 't Leger en te Scheep, dat ’er eerst blauwe vlekken zig hier ende daar op de Huid vertoonen, voornamelijk aan Armen en Beenen, even of zy geslagen of geknepen waren, welke zig menigmaals schielijk vertoonen: deze daar na verdwijnende, werden eindelijk groenagtig, ende ten laatsten geel. Deze hebben haar oorsprong uit een dik ende ziltig Bloed, het welk in de kleine vaatjes der slag-adertjes niet konnende voortloopen tot in de Aderen, blijft daar stille staan en stremt, het welke dan een duistere blauwe vlek vertoond, en deze is groot of klein, na dat zoo een verstopt slag-adertje in zijn omtrek veele ofte weinige uitbreidingen van takjes heeft. Dit geronne Bloed werd door de warmte der deelen, die daar by ende ontrent zijn, als mede door de perssinge en verby vlietinge des Bloeds, allengskens weg geperst, zoo dat die vlokken dan komen te verdwijnen, werdende de deelen in plaats van blauw of loodverwig al-


20 lengskens groenagtig, alzoo blauw met ’er tijd groen, en nog dunder werdende door de doorschijninge opperhuid, zig geel vertoond: want ook een weinig Bloeds in veel waters gestort, geel werd. Wat belangt de middelen hier toe; deze zijn uiterlijke ende innerlijke. Aangaande d’ uiterlijke, zijn die gene welke het geronne Bloed verdunnen, gelijk als men de vlekken bestrijkt met Brandewijn, daar wat Spiritus salis Armoniaci onder is: den Oleune Tartari per deliqiuum met Brandewijn, het L’eau de la reine d’ Hongarie: en diergelijke: het dikmaals bestrijken met spog, voornamelijk met het gene nogteren is, zijnde doordringelijker en beter gekookt, verdrijft de zelvige: ook mag men die wasschen met pis die in den morgenstond gewatert is: het veel vrijven met de hand en met warme doeken; is mede voordeelig; alzoo het stilstaande vogt dan beter en gezwinder aan het bewegen geraakt, en de vlekken eerder verdwijnen. Maar zoo het zaake is, dat deze bevlekte deelen bedekt zijn, hoeft men daar zo veel moeite niet om te doen, alzoo die vlekken wel van zelver verdwijnen. Wat nu de innerlijke middelen belangen, deze moeten bestaan uit fijne en met eenen zuur-temperende middelen, welke ik hier niet zal ophalen, alzoo de zelvige in het voorige Hoofd-stuk genoegzaam te vinden zijn.


21

Het IV. Hoofd-Stuk. Van de Scheurbuikige stinkenden Adem. HEt is een onverdrachelijke quaal in gezelschappen te zijn, of dat d’ Officieren in een kring op het veld staan met elkanderen te praaten, dat ’er een onder is welkers Adem stinkt. En deze stank komt of uit de Longe, of uit een verdorve Speeksel. Aangaande de Long, deze kan verdorven en voor een gedeelte rot zijn, waar door ingeademde logt, weder uitgeademd werdende, niet zonder stinkende deeltjes kan uitgeblazen werden; even als de logt, welke voorby een verrotte doode kreng passeerende, de stinkende deeltjes met zig sleept: het zelvige heeft men mede in wel-riekende dingen, als Mostaart-bloeyende Velden, Muscus, Apothekers- en Drogiste-Winkels; ja zelfs van verre ruikt men het Kaneel-voortbrengende Eiland Ceilon. Dit dan dus zijnde, moet zoodanigen stinkenden logt een yder verveelen. De tweede oorzaak is dan een verdorve Speeksel, voornamelijk in den ogtend-stond, want als een dik Speeksel te traag in de mond sijperd, moet het bederven, want het zelvige bestaat uit veele beweeglijke deeltjes, wel-


22 ke, zoo die haar snelle voort-loop niet hebben, komen zy te rotten en te stinken: dit geschied zoo zeer niet door den dag, als wel in den morgen-stond, wanneer men eerst opgestaan is; de reden is, dat als men door den dag de tong door spreken als anders meerder en dikwijlder beweegd, het Speeksel veel eerder uit de Speeksel-buisjes, en Speeksel-kliertjes gelokt werd, het welke bygevolg minder stank veroorzaakt. Hier by komt nog dat men de Tanden laat begroeijen met vuiligheid, of dat ’er holle Tanden in de mond zijn, in welke het eeten blijft zitten. Ik zal hier niet spreken van die stinkende monden uit veel zuipen, Tabak rooken, het eeten van Look en Ajuin, &c. verkregen, want als men die niet gebruikt, zal de stank haast overgaan: ten waare door veel Tabak en Brandewijn de Longe bedorven was, dat, zoo in 't Leger als op lange Scheeps-vaarten, als zy voornamelijk aan land komen, en te veel provisie op doen, gebeurd. Zoo de quaal uit de Longe koomt, moet men een bequaame Balsamum Sulphuris gebruiken, en men kan zig op volgende daar van bedienen: Als Recipe. Ol. rapar. of Lini, unc. x. Fl. Sulph. unc. j. Sal. Tartari, dr. j.


23 Laat dit zagjes met malkanderen koken, tot het de dikte van een Balsem heeft, het welke men afgiet, als het koud geworden is; hier by mag men dan wel een half once gedistilleerde Anijs-oly mengen: hier van mag men dagelijks eenige droppelen gebruiken: ook mag men daar de Peruviaanse Balsem wel onder mengen, als mede den Oleum Terebinthina: voorts kan men deze Balsem tot veele andere qualen gebruiken, welke haar werkinge zal doen, na de Olyen welke men daar onder vermengen wil; want men kan daar den Oleum Succini, Sabina, Juneperi, &c. by doen tegens Graveel, opstopping van Water, en Stonden, &c. Die nu van de Borst-qualen meer begeere te weete, leeze mijn Nieuw-ligtende Praktijk der Medicijnen, alwaar hy zal vinden, dat hem verder dienstig is. Aangaande den stinkenden Adem van het Speeksel, daar van zijn de middelen tweederley, namelijk uiterlijke en innerlijke. De Uiterlijke zijn, dat men alle ogtend en voornamelijk des avonds de mond en tanden met fris water spoeld, op dat de vuiligheid tusschen de tanden uitgespoeld werde, en het loome en stinkend Speeksel ten monde uit geraake, zoo zal de stank, zoo niet ten eenemaal, ten minsten voor een groot gedeelte verdwijnen: ook zullen de holle- en stinkende tanden, daar door gezuiverd werden: daar


24 by kan men iets kauwen, om die stinkendheid te verdooven, als Petersely, Munt, Anijs- en Kerwe-zaad, Florentijnse Iris, Nagelen, Kaneel en diergelijke. d’ Innerlijke middelen zijn, welke het Bloed en Speeksel verdunnen, op dat het nalaate lijmig te wezen, en in de Speeksel buiten te bederven; en hier toe dienen de Scheurbuiks-middelen van Look, Lepel-bladen, Peper-wortel, Radijs, Tuin-kers, Bekeboom, Staal-middelen; geest van Lepel-bladen, het Salvolatile Antiscorbuticum, het Salvolatile oliosum, &c. ziet hier van verder in mijn Boek van de Scheurbuik.

Het V. Hoofd-Stuk. Van de Loomigheid aan Handen en Voeten. DE strammigheid der Ledematen zoo aan Handen als aan Voeten, is mede een vrugt des Scheurbuiks: men weet, dat Soldaat en Matroos somwijlen niet alleen slegte en bedorve kost genoodzaakt zijn te nuttigen, en slegte drank te drinken, maar dat zy mede na een groote hitte en arbeid, &c. uitgestaan te hebben, schielijk komen te verkouwen: hier toe doet ook het saizoen van regen en koude winden niet weinig, wanneer die op


25 haar dun gekleede lighamen, moeten afsteuten, als mede de koude des nagts, wanneer zy onder den blauwen Hemel moeten vernagten. De koude, het zy wat oorzaak die kan hebben, maakt dat de vogten in ons Bloed, en bygevolg de sappen, welke de Spieren en Peezen doen bewegen, komen lijmigen tayvogtig te werden, welke dan niet snel doorstralende, ook daar geen vaardige bewegingen kan zijn: even als een Slot, zoo daar roest in de voegen is, zal mede stram bewegen: een dik en slijkagtig vogt zal mede veel trager door een goot loopen, dan een enkel water: zoo dat dan, met een woord, deeze stramme beweginge voortkomstig is, uit een verslijmd vogt, welke de beweeg-deelen verstopt; de Keuken-meisjes weten wel, dat wanneer het Vleis-nat warm is, dat het dan ook vloeibaarder is, maar wanneer men het laat koud werden, is het een lijm ofte lil die dik is, die zy met weder warm te maken, wederom verdunnen. Hier door konnen de lighamen niet alleen vadzig en slaperig werden, maar zelfs in slaapziekten veranderen, ja ook in verlamdheden: want zoo die verstoppingen mede de Hersenen treft, heeft men die qualen zekerlijk te wagten. Alzoo ik nu gezegt heb dat deeze Sappen


26 te lijmig en te taay zijn, valt hier weinig anders te doen, dan die te verdunnen, en vloeibaar te maken: wy leeren dan uit het gestremde en verdikte Vlees-sap, dat die door warmte weder vloeibaar werd, alzoo geschied het mede met onze Sappen, welke warm moeten gemaakt werden: en hier toe is d’ oeffeninge des lighaams de beste, gelijk als Schermen, Voltizeren, veel open neder-klimmen en dat met d’ eene of ander zwaarte, loopen, en zoo voorts, en dat tot zweetens toe, doende dat dagelijks een reis of twee, zoo zal men in een week ofte twee seer veel avanceeren: want het Bloed blijft door het bewegen vloeibaar: en dit weten de Vrouwtjes wel, wanneer zy Bloed-beulingen zullen maken, zoo ontfangen zy het bloed van een beest, en zy houden het, door het geduurig bewegen van een lepel vloeibaar. Onderwijlen behoeft men geen vlugge Scheurbuikige dingen na te laten: onderwijlen mag men wel eenige Pilletjes gebruiken van Staal, gum Ammoniak, Assa fatida, Kreeft-oogen, &c. Als Recipe. G. Ammoniaci, dr. ij. Ass. Faet. scr. j. Mag. Chalyb. dr. j. Oc. Cancri, dr. j. & sem. El. Propr. s. acido. q. s. M. f. Pilulae, ex Scrupulo quinqé.


27 Hier van mag men des ogtens en des avonds een van innemen. Voorts is 't best verwarmde spijs en drank te gebruiken, vermijdende zig van alle rauwe Ooft-vrugten; overvloed van zuur en zout, &c.

Het VI. Hoofd-Stuk. Van de Lammigheid der Leden. DE Lammigheid is een quaal die niet alleen in de Steden bekend is, maar selfs in 't Leger en te Scheep. In 't generaal is het een verstoppinge in de Zenuwen, of liever in het Merg dat door de Wervel-beenen van het hoofd af tot het Heilig-been loopt; en deze is alleen of aan eene zijde, of aan beide zijden des lighaams, of zy is alleen in de Schenkelen; of in het eene lid of het ander, en dan is het gemeenlijk in de Zenuw alleen, welke door zoo een byzonder lid loopt. d’ Oorzaak zeg ik, is een verstoppinge, of in 't Rugge-merg zelfs, of in de Zenuwen: wanneer het Rugge-merg zelfs in zijn begin, even onder de Herssen-pan aan beide zijden verstopt is, is het gantsche lighaam onder het hoofd Lam; maar zoo d’ eene zijde daar ter plaatse alleen verstopt is, is de Lammigheid


28 aan maar aan eene zijde. Zoo nu de verstopping lager is, namelijk in 't onderste van de Lendens Wervel-beenen, zoo zijn de Schenkelen ofte Beenen alleen Lam het zy aan d’ eene of d’ andere zijde: zoo nu een Arm of een Been alleen Lam is, zal de verstoppinge in die Zenuwen zijn, welke na die deelen toe loopen. d’ Oorzaak nu dezer verstoppingen, is een lijmig Zenuw-vogt, het welke door de fijne Zenuw-draatjes niet kan loopen, waar door belet werd, dat de fijne Zenuw-vogten ofte geesten niet konnen doorstraalen; derhalven staat en gevoel en beweginge stil. Ik wil hier nu niet spreeken van andere gevallen, als van dat het Rugge-merg gequetst zy, afgesneden, door ontwrigting der wervel-beenen gekneust of geperst: of dat eenige zenuwen of pezen afgesneden zijn, of door ontvrigting geperst werden, neen maar wy spreken alhier van die soort, welke uit verstoppinge voortkomt: welkers uiterlijke oorzaken eerst sijn groote hitte, en daar na schielijke koude; want alle de vogten door de oeffening als anders zeer heet geworden zijnde, en by gevolg vloeibaarder, zoo dat door schielijk stil te zijn en koud te werden aan het stollen geraakt, kan het die fijne zenuw-buisjes niet meer passeeren, maar verstopt de zelve, en houd de fijne doorstralinge der geesten daar buiten.


29 Dit ziet men veeltijds in die gene welke den Wijn-beker wat te veel geligt hebben, die sullen nergens van weten, zoo lange zy met malkanderen in het rond drinken, want dan zijn alle sappen in een onordentelijke woeling; maar wanneer des anderen daags deze wijn-deeltjes vervlogen zijn, doet het hoofd zeer, de leden zijn traag en loom, men heeft nergens lust toe; ja men vervald in een beving der leden; waar komt dit anders van daan, dan dat de deeltjes der sappen, die te vooren al te weeldrig en te willig door-straalden, nu aan 't bedaren zijn geraakt, en lijmiger zijn geworden, waar door het zenuw-gestel en de hersenen eenigermaten verstopt zijn geworden, het welk een loomigheid en onlust moet veroorzaken, alzo geen fijne geesten genoeg konnen doorstraalen, om het gansche lighaam behoorlijk te doen bewegen: en by aldien deze geesten nog doorstraalen, en in de zenuwen eenige obstaculen ofte tegenstand van de verstopte deeltjes vinden, zoo beven zy, om dat de geesten altijd geduurig heen en weder botsen, even als een vogt, wanneer dat uit een nauwgehalsde fles of kan schielijk gegoten vind, zoo botst het vogt geduirig agterwaards, om dat het in den hals een tegenstand vind. Onze Dienst-maagden des Zaterdags als anders veel werk gedaan hebbende, klagen, na het schielijk stil zitten, altijd dat haar de


30 leden toevallen, dat is, verstijven, daarom die wijzer zijn, houden zig aan den arbeid, om allenxkens te bedaaren. Dit weten mede de Pikeuurs, dat zy de Paarden nog eenige straaten omleiden, wanneer zy bezweet en moede zijn, om haar allengskens te bedaaren. Ik hebbe Persoonen gekend, welke, na dat zy iets ingenomen hadden om te zweeten, en zig nog zweetende in de koude logt begaven, aanstonds Lam wierden. Wanneer men ten eersten louter doet zweeten, gaat deze lammigheid wel haast over; maar men moet, als het zweet-middel zijn uitwerking gedaan heeft, aanstonds weder een ander op nieuws innemen, en dat eenige reizen hervatten, drinkende onderwijlen heete drank tusschen beiden; als heet Bier, of Melk, Wei, Coffé, Theé en diergelijke. Door dit zweeten, werd verrigt, dat de gestremde en verstoppende vogten weder vloeibaar werden, welke vloeibaar gemaakt sijnde, de Zieke hersteld werd: hier toe kan men gebruiken de Theriakel, Mithridaat, diascordium, &c. Ten dezen fine heb ik altijd een zweet-corserf gereed, sijnde een Gelei of Extract van de voornaamste dingen welke doen zweeten: uit welke men mede met Wijn een Tinctuur van maken kan. Wanneer men nu met zweeten niets te weeg kan brengen, zoo moet men verwar-


31 mende olien gebruiken, waar mede men de rugge-graat strijkt, en louter vrijft, als Recipe. Ol. Laurini. Lumbricorum ana unc. ij. Terrae, unc. j. Caphor. dr. ij. Misce. Men neemt ook wel een goed gedeelte Wormen, die men op Brandewijn zet, met welke men ook strijken en vrijven kan. Hier toe dienen mede de warme Baden, die men ook door konst kan maken, wanneer men in een Tobbe of Ton met warm water, in welke verscheide kruiden fijn gekookt, gaat zitten: als Alsem, Munt, Kermille, &c. dit Baden diend dagelijks eenige reizen na malkanderen gedaan te werden. Innerlijk mag men Kooksels gebruiken van Guajacum, Sassafras, &c. of men kan zulks in een Thee-pot trekken, even als de Thee: op diergelijken wijze kan men mede gebruiken Rosmarijn, Salie, Majolein, Betoni, Thijm, Orego, en diergelijke riekende dingen meer, welke de geesten verquikken en vloeibaar maken. De Schepen uit Oost-Indien komende, brengen somwijlen Lamme menschen mede, wanneer zy dikwijls door de groote hitte zig des nagts ontdekken, om alzoo koelte te krijgen; of heet zijnde te veel Zurie- ofte Palmboomen-drank drinken.


32 Hier van is de genezinge als vooren gezegt is. Voornamelijk dienen hier de vrijvingen met warme doeken, niet alleen op de Rugge-graat aangesteld te werden, maar ook ontrent alle de beleedigde deelen: want daar door werden de Sappen aangepord voort te loopen. Die van deeze stoffe meerder begeerd, leeze mijn Practijk der Medicijnen, en mijn verhandeling van de Scheurbuik.

Het VII. Hoofd-Stuk. Van de Buik-loop, Roo-loop, &c. ZOo in de Legers als op lange Zee-vaarten heeft men meenigmaals niet alleen Buik-loop, maar zelfs ook wel een Pestige Roode-loop, welke besmettelijk is: de gewoonelijke Buik-loop komt gemeenlijk van veel ligt vergoorende spijze te nuttigen, of dat die te veel verdorven is; het welke in de Legers dikmaals gebeurd, en te Scheep door allerley verdorve kost en drank, of zoo zy elders landen, te veel Orangien, Cinaas-appelen, en andere versche vrugten in een groote meenigte gulzelijk inslokken, alzoo zy haare behoorlijke levens-regel niet kennen, die ligt te buiten gaan. Wanneer nu deeze vrugten in 't lighaam bederven en verrotten, wat is ’er dan an-


33 ders te wagten, dan een Bloed te krijgen, dat vol vergoorde, scherpe en prikkelende deeltjes is, welke geduurig in de Maag en Darmen sijperende, werden de vliezen ofte Spieragtige rokken, (welke de Buis der gedarmten uitmaken) tot een ongewoone sterker beweginge aangehitst, waar door niet alleen de spijs te ras en te meenigvuldig afgaat, maar zelfs de drank heeft geen tijd dat zy door de Melk-vaatjes (welke door het Darmscheil, van de darmen af na de Gijl-zak, en eindelijk na het Bloed loopen) heen kan vlieten, maar de zelvige vergoord aanstonds, en werd door zijn prikkelinge van onderen afgejaagd. Het Bloed nu geen vogt genoeg krijgende, werden de Zieken dorstig, en krijgen een dikke spoeg met een drooge mond: door de scherpigheid krijgt men Buik-pijnen: door dien de Maag-sappen door het geduurig drinken uitgespoeld werden, en de Maag zijn behoorlijke honger-makende Sappen niet heeft, is ’er onlust tot eeten: want even als de mond gesteld is met dorst en droogte, alzoo is mede de Maag gesteld. De wanschapene menginge des Bloeds, is niet alleenig oorzaak van een wanschaape afscheidinge der Sappen, maar ook van een Koorts, die daar gemeenlijk by is. Hier toe doet niet weinig de koude der logt; het slapen des nagts onder den blauwen dauwdruppenden Hemel, veel koud water drin-


34 ken, te naakt gaan, en voorts al wat onze lighamen zoo uiterlijk als innerlijk kan verkouwen. Door deeze verkoelinge krijgt men niet alleen Buik-pijnen, Pleuris, &c. en de Melk-sappen in het Bloed krijgen niet alleen een traager beweeginge, maar vergooren ligter, en haare deeltjes werden zeer scherp en prikkelende: welker weyagtig vogt in de darmen sijperende, ligtelijk die, als boven gezegt is, komen te prikkelen. Hierom is 't dat men van de Wey en voornamelijk de zuure, als mede van de Gekernde-melk dikmaals tot afgang werd genoodigd: het welke meer andere zuuren gemeen hebben, als de Zuuring, Tamarinde, Wijn-steen, Druiven, nieuwe Most, Pruimen en zoo voorts. Hier toe doet mede niet weinig de stank in de Leger-tenten en Schepen, door gebrek van verschooninge en verdere reiniging, waar door de logt, ter plaatze daar zy haar bevinden, bedorven werd, welke geduurig ingeademd werdende, het Bloed bederfd, waar door het mede scherp werd, en bygevolg d’ eigenste tragedie in de gedarmten speeld, als vooren gezegt is. De Roo-loop, erkend wel de zelvige oorzaak, wanneer deeze bedorven Melk-sappen nog scherper en scherper werden, maar de toevallen zijn veel zwaarder en gevaarlijker: men teld gemeenlijk drie graaden, als dat ’er met


35 den afgang, die zeer stinkt, veel Bloed afgaat; de tweede dat na de meenigvuldige snijdingen en knagingen in de gedarmten, Etter werd geloost, zijnde een teiken dat de darmen doorgegeten zijn: ten derden volgen vliesjes van de darmen, die zig als afschrapsels vertoonen: hier is dan een groote Koors by, met een onverzadelijken dorst. De toevallen leeren genoeg dat alle gijl, drank, &c. in het Bloed komt, aldaar vergoord, en dat de vergoorde Wey door des Darmsklierige-rok werd afgescheiden, en aldaar prikkelende en knaagende, de Buik-pijnen en afgang veroorzaakt: het Bloed nu van zijn vogt beroofd zijnde, werd dik, zoodanig, dat ’er geen speeksel, om de mond te bevogtigen, kan afgescheiden werden, waar uit een onlijdelijken dorst ontstaat. Het Bloed nu dus verdikt zijnde, en geen vogt genoeg by zig hebbende, werd broeyende, en heet, het welk een hitsige Koors uitmaakt. Dit is een Ziekte die altijd gevaarlijk is, want het is wel te gelooven, dat, wanneer daar knaagingen in de darmen zijn, mede ontstekingen moeten volgen, en bygevolg pijn, trekkingen en groote hitte der Ingewanden. De Zweeringen in de dunne darmen zijn veel zorggelijker, dan in de dikke, want de dunne konnen eerder doorgeeten werden, alzoo zy dunder zijn en tengerder Spier-veeselen


36 hebben: in tegendeel de dikke darmen hebben sterker Spier-vezelen, om dat de vuiligheden, haar toevertrouwd, meerder en sterker beweeginge van nooden hebben, dan de gijl met de vuiligheid te gelijk, want die stoffe aldaar vloeibaarder is, en kan gevoegelijk gemakkelijker voortgeperst werden. Wanneer nu in de Gedarmten eenige groote Bloed-vaten doorknaagd zijn, werd door den afgang veel bloeds gelost, die niet wel te stoppen is, en dit zijn zeer gevaarlijke teikenen; alzoo het meenigvuldig bloeden, de geesten en kragten der Zieke beneemt, waar na Hik, Trekkingen, Braken, &c. komen te volgen. Deeze Ziekte is gemeenlijk besmettelijk, zoo dat gantsche Legers en Schepen daar door onstoken werden, en dit is geen wonder, want de logt in een Tent, of Schip kan door eene Zieke, die geduurig uit- en in-ademd, bedorven werden, zoo dat andere, die zig daar by en om bevinden, deeze vuile logt mede komen in te ademen, waar door haar Bloed en Sappen op de zelfde wijze werd bedorven, even als die van de Zieke, en vervallen eerst in Koors, en alzoo allengskens in de Bloed-loop: even als een weinig zuurdeegs een geheele klomp ongezuurd deeg, mede zuur maakt. Wat nu de Genezing belangt; zoo dat


37 hier de scherpigheden in het Bloed gematigd te werden, en, om een andere beweeginge, verschikking van deeltjes, &c. te vervorderen, moet men Zweet-middelen werk-stellig maken, waar door veel zuurs vervliegd, en de Koors geteugeld werd: 't is mede niet vreemd de Pis te vervorderen: door deeze veranderingen werden de beweegingen der darmen getemperd, en de afsijperende sappen haare knagingen benomen; welke stilstand vervorderd zijnde, zal deeze Bloed-loop met al zijn aanhang wel haast ophouden. Stoppende dingen moet men omzigtig gebruiken, ten waare die te gelijk zuur-temperende en zweet-drijvende waren. Die zoo maar enkelijk willen stoppen, verstaan niet dat d’ oorzaak in het Bloed is, en niet in de Darmen. Zommige geven Purgeer-middelen in, van Rhabarber, Myrobalanen, &c. welke te gelijk stoppen, maar dit moet al met omzigtigheid gedaan werden; want d’ ervaaring leerd, dat het wel een quaden uitslag gehad heeft. En by deeze quaal komt wel een Krankzinnige Koors, diepe Slaap-ziekten, Zijde-wee, Bloed-braaken, Schurft, Water-zugt, &c. want de quaal zit in de Darmen niet, maar in het Bloed: by de zuur-temperende middelen, en by de zweet-makende mag men wel versterkende en die beweginge stillen, vermengen:


38 Als

Zuurtemperende-Middelen. Recipe. Ossa Calcinata, Corallia, Occuli Cancri, Cornu cerviustum, Creta Alba, Bolus Armena, Terra ex quibus Fistulae Tabacariae Conficiuntur. Chalybeata, Lapis Haematites, Crocus Martis, &c.

Zweet-Middelen Recipe. Theriaca, Mithridatium, Diascordium, Philonium Romanum, Radices Contray eroae, Crocus, Tinctura crocii, Opii, Laudanum Opiatum. Deeze doen niet alleen het zweeten bevorderen, maar maken dat de sterke drift der Sappen na de darmen, bematigd werd, en haare scharpigheid getemperd, want door een beweeginge na de huid te maken, moet de be-


39 weeginge na de darmen verminderen: onderwijlen mag men daar wel versterkende dingen onder vermengen: Als

Versterkende Middelen. Recipe. Oleum macis Destillatum, Nucis Moschatae expressum, Nux moschata, Cinamomum, Balsamum Peruvianum, Aqua Menthae, Cinamoni, &c.

Balsem-agtige en te gelijk de openingen in de Darmen genezende Middelen. Recipe. Mastix, Myrrha, Thus, Terebinthina Veneta, Sanguis draconis, Gummi Arabicum, Tragacanthum, Elemni, Gluten, Ichthyocolla, Balsamum Peruvianum, Radices consolidae majoris, Amygdala Dulcia, Amylum, Vin Tint, Hypericum, &c.


40 Die nu vringende dingen wil gebruiken, die niet al te sterk aan te prijzen zijn, kan zig van de volgende bedienen, wanneer de Loop meest begind te stillen:

Stoppende Middelen, Recipe. Radices Tormentillae, Bistortae, Cinamomum, Folia Myrti, Glandes, Mespila immaturae, Succus Acaciae, Hypocystidis, Caro Infumata, Siccata, & Pulverisata, Cortices granatorum, Castanearum, Quercuum, &c. Met het eeten van drooge Kaneel, heb ik over veele jaren mijn zelven geneezen, en daarom is het niet vreemd Kaneel-poeder, gestooten met warme Vin Tint, en een of twee doiren van Eyeren somwijlen in te neemen, in plaats van Kaneel mag men mede een gestoote Noote-moschaat gebruiken, welke versterkt en matig stopt. Melk met Rijs gekookt en Kaneel daar over gestrooid, is mede dienstig. Visch-lijm gekookt met zoete Melk: of ook wel gemeene Lijm, Arabise Gom, of Gom van Dragant, doet de Bloed-vloed zag-


41 jes ophouden, en geneest de darmen, alwaar het bloed uitsijperd. Zoo nu de pijn der Darmen zeer groot is, met men zagte en pijn-stillende Klijsteren inspeuiten van zoete Melk, Terpentijn, en doiren van Eyeren, hier mag men mede verscheide andere dingen mengen, en dat na vereisch van zaken: Als Myrrha, Thus, Mastix, Balsamum Peruvianum, Bolus armena, Gluten, Mucilago Gummi Arabici, Ichthyocollae, &c. Ook mag daar wel wat Opium onder gemengd werden, om de pijn te stillen. Op de Navel des buiks legt men Werk, dat van Pik-touw uitgerafeld is, in warme Brandewijn nat gemaakt, en doordrongen met olie van Noote-moskaat die uitgeperst is: in de plaats van Werk gebruikt men Scheeps-mos, of een heet Brood dat eerst uit den ooven komt. Tegens te grooten dorst, drooge tong, benauwdheid voor 't hert, gebruikt men een kooksel van Scorsonera-wortel en geraspte


42 Harts-hoorn, of in plaats van dat, kookt men Gerst of Rijs in water tot zy gaar is, by welker doorzijgzel men wat Vin Tint, ofte eenige andere mag mengen, en daar matig van drinken. Ik zoude alle deze dingen wel in Recepten gesteld hebben, maar de ervarene behoeven zulks niet; en d’ onervarene konnen zig van een Boek, dat de Nieuw-ligtende Practijk van my genoemd, uitgegeven, en eenige reizen herdrukt is, bedienen, alwaar den Leezer satisfactie zal konnen hebben.

Het VIII. Hoofd-Stuk. Van Kolijk en Buik-pijnen, op Schepen en in de Legers ontstaande. ZOo te land als te water werd men wel met een Scheurbuikige Kolijk aangetroffen, zijnde een overmatige scherpe en steekende pijne in de vliezen der gedarmten ofte des Darm-scheils, waar by veeltijds braken en trekkingen vervoegd zijn. Veeltijds blijft die op eene plaatse vast sitten, en dikwijls schijnd die van plaats te veranderen, en gelijk als een vliegende pijne te wezen. Die vast sit is niet van eenderlei plaats, want hy is of boven of onder de Navel; of aan d’eene of d’ andere zijde, of zelfs op de plaats des Navels. d’ Oorzaak hier van is koude en ongemak;


43 waar door de gijl in ons Bloed komt te vergooren, te verzuuren en scherp te werden, welker sap in de Darmen sijperende, de zelvige prikkelt, steekt, en groote pijne verwekt, welke op d’ eene ofte d’ andere plaats vast blijft zitten, zoo daar taaije slijm, gelijk het veeltijds gebeurt, by vermengt is; maar zoo de stoffe dun is, en voort kan glyden, zoo verwekt die hier en daar, gelijk als vliegende pijnen, na dat de darmen hier en daar van haare gewoonlijke slijm, daar zy in de gezonde staat meede bekleed zijn, ontbloot zijn, waar uit krampen, trekkingen, en bygevolg pijnen veroorzaakt moeten werden. Ook kan men een oorzaak vinden in het al te zuuren sap van het Pancreas, en dan blijft de pijne meest zitten: want gelijk onze Maag-sappen somtijds zoo zuur werden als een Azijn ofte Sterk-water, alzoo kan mede het sap dat door de Buik van het Pancreas in de nugte Darm vloeid mede zo scherp zijn, en een onlijdelijke vast-zittende pijn veroorzaken: ook kan de pijn in de Klieren van het Darm-scheil gevonden werden, waar door de gyl, door de gylvaten, uit de darmen moet passeeren, welke vergoorende, aldaar verkaast, scherp werd, en de vliezen met de zenuwen prikkelt, waar uit een langduurige en vast-zittende pijne kan veroorzaakt werden: en deze kan maanden duuren. De toevallen hier by komende, zijn win-


44 den van onder en boven, Walgen, Braken, Flauwten, Koors, Lamheid der Darm-zenuwen, doorboringe der Darmen, verstervinge, en de dood. De slijm opgeblazen werdende, veroorzaakt een uitzettinge zoo der Darmen als der Maag, welke blazen brekende, of van onderen of van boven geloost werden, het welk dan een verligtinge schijnt te veroorzaaken: zoo de zenuwen der Darmen, gevoegt zijn met die der Nieren, en gevolgelijk die der Nieren met de Maag, ontstaan daar trekkingen der Maag, en alzoo walgen en braken met onlust tot eeten: en, alwaar groote pijnen in een Lighaam zijn, daar heeft men Koors; die oorzaak geeft tot een dik en lijmig speeksel, hier uit ontstaat dorst en trek tot veel te drinken. De pijne somtijds schielijk ophoudende is een teyken dat ’er of lamheid is, of verstervinge der gedarmten. Het swaarste weegt hier het swaarste, namelijk de onlijdelijke pijn, daarom moet men die zoeken te stillen, zoo ras het mogelijk is: hier toe ordonneert men aanstonds Klysteren, welke vry warm moeten gezet werden, op dat door het verwekken van afgang, ook de winden, die veel spanningen maken, mogen geloost werden: deeze maakt men van versch Bier, Melk, Vleis-sap, sout-water, Pis, &c. Waar onder men wat Brandewijn mengt, Sout, Seep, Terpentijn, Olie, &c. alles na


45 vereisch van zaken. De Melk maakt, dat het bytende zuur bematigt werd, om dat die met de Melk vereenigt, en de zelvige tot een Runsel doen stremmen. Hier om is 't dat ik veeltijds heel veel warme zoete Melk, met eenige Doiren van Eijeren, en een grein of twee Laudamum Opiatum, laat drinken, dat de pijne stilt, en het zuur, door het schiften des Melks gebroken werd, waar door dan de heele quale ophoud; welke tot stilte gebragt sijnde, drijft men voorts de vuiligheden door een laxerend middel of, als met wat Elixis salutis Purgans, Elixis Proprietatis, Manna, Pruimen &c. Zoo de winden benauwingen van boven maken neemt men wat Brandewijn in; zijnde nog beter wanneer daar Orangie-schillen op gestaan hebben: item Anijs, Brandewijn, Karwe, Lavas, &c. Ik maak een Wind-water van alderley Wind-drijvende middelen, Spiritus Carminativus genaamd, dat in zoodanigen gelegendheid van groote dienst is, het welk ik veeltijds na de Legers en op de Schepen geleverd heb. Zoo de pijn nog al volhard, geeft men een drachme Theriakel ofte Philonium Romanum in, dat men onder eenig Wind-water kan mengen. Men moet ook niet vergeten de Buik van buiten te verwarmen, door een zak met warm zand daar op te leggen, ofte wat Scheeps-werk met heete Brandewijn vervogtigd en daar opgelegt; welke dingen, door haare doordrin-


46 gendheid, in de gedarmten beweeginge maken, waar door afgang en winden bevorderd werden. Zoo de zelvige nog verdraaglijk is, en continueerd: mag men dagelijks een kooksel van Sassafras, China, Salsa Parilla, &c. drinken: en leggen een verwarmende Pleister over den geheelen Buik van Oxycroceum, vermengd met Gummi Caranna in olie van Terpentijn gesmolten. Buiten den overval, moet men alle versche spijzen nuttigen, zoo veel het doenlijk is, en wagten zig van alle scherpe dingen: zoo men een gloeijende Wijn kan hebben, ofte Secq is somtijds niet vreemd.

Het IX. Hoofd-Stuk. Van de Wormen. ONder de toevallen van de Scheurbuik zijn mede de soorten van Wormen te reekenen: deeze teld men gemeenlijk driederley, als Lang-ronde, die de gemeenste zijn, welke zoo-wel in de Maag als in de gedarmten, voornamelijk in de dunne, daar de meeste gijl is, vernomen werden: een zeer kleine soort, vind men by duizenden in den ondersten darm, die daar veel gekriewel maken, en deeze noemd


47 Maijen. Een derde soort welke zeer zelden gezien werden, is de Windel-Worm, bestaande het lijf uit veele leden, zijnde zeer lang. d’ Eerste en tweede zijn zoo oude als jonge kinderen gemeen. d’ Eerste maken door haar gekriewel en gewoel in de gedarmten ofte Maag, dat de menschen nog groeijen nog bloeijen konnen, van haar zelven vallen, en werden zoo qualijk en bleik in het aangezigt, met flauwe oogen, als iemand die sterft: voornamelijk zoo zy in de Maag logeeren. Deze quaade toevallen zijn in d’ eene zwaarder dan in d’ andere: de Vrouwen schijnen daar door, gelijk als een soort van opstijgingen te krijgen, dat haar in de nagt wel gebeurd, en dus heb ik mede verscheide mannen gezien: dit komt alleen door haar gewoel, zeg ik, om dat dan de zenuwen zoo der Maag als der gedarmtens gekitteld werden; en, alzoo die zenuwen welke door d’ Ingewanden zig verspreiden, van de hersenen afkomstig zijn, zoo komt daar een groote onordentlijke beweeginge in de hersenen, en by gevolg in de geesten, die uit de zelvige door alle de zenuwen der Ingewanden loopen: dit is mede d’ oorzaak van een toetrekking des harts, waar door den omloop van het Bloed, die door de Longen en het hert moet passeeren, geheelelijk of ten deele belet werd. Dit gewoel port haar veeltijds aan tot braken, en daarom bra-


48 ken zy veeltijds Wormen door de keel en mond; zoo dat zy d’ eene ommezien schijnen en zelfs meinen te sterven, en d’ andere zijn zy na het braken weder fris en gezond. De kleine Maijen vind men in den Endeldarm, welke zelden andere moeijelijkheid baren, dan een geduurig gekriewel: maar men heeft wel bevonden dat zy na een lang verblijf, den darm door-boorden en allengskens door de liessen ofte lassen door-braken. De derde ofte lange Windel-worm, is zeer zeldzaam, alhoewel my die veele reizen is voorgekomen; deze maakt het gantsche lighaam zeer ontsteld, de menschen zijn als vergeven, zien geel in het aangezigt; hebben flauwten en hert-kloppingen. En al is 't dat deze Worm al gebroken is, zoo speelen de stukken ofte overblijfzels evenwel haare tragedie: deze stukken gelijkenen dikwijls na het zaad van de Kawoerden, en daarom Kawoerde-wormen ofte Cucurbitini genaamt. Daar zijn voorbeelden genoeg van andere soorten van Wormen, maar alzoo die zelden voorkomen, meenen wy die alle niet te beschrijven; ziet eenige verbeeldzels by Paraeus en veele andere Schrijvers. Ik kan van deze Kawoerde-worm nog een toonen, welke is meer dan agt spannen lang, zijnde van een Soldaat in 't Leger afgegaan, maar zoo breed niet als wel sommige figuuren ons vertoonen.


49 Sommige Wormen hangen mede wel met heele klonters aan malkanderen, vertoonende door de opspanninge der darmen, gelijk als een hardigheid, en werd van 't gemeene volk Rijf-koek genoemt. d’ Oorzaken van het groeijen op te halen zoude wel noodig zijn, maar alzoo zulks genoegzaam in mijn andere Werken bewezen is, en ik een groot Werk te schrijven, ontzie, zal ik tot de teikenen alleenig overtreden. Zoo oude als jonge hebben veeltijds blauwe ringen om de oogen; om dat het Bloed door een Scheurbuikig zuur, het Bloed te dik en bygevolg te swart maakt, het welke door die vaatjes niet dan tragelijk konde passeren, zoo werden die deelen blauw-koleurig vertoont; en alzoo daar veel slijm by vervoegt is, hebben zy veeltijds als zakken, gelijk men zegt, onder d’ oogen. Wanneer haar nu de neus jeukt, zoo peuteren en vrijven zy met de vingeren in de neus: want het snot heeft mede te veel scherpigheden; welke, wanneer de neus-vliezen somtijds droog werden, de zelvige door de ziltige deeltjes, die daar met een gedroogde snot blijven hangen, geprikkelt, en dat maakt deze jeukinge. Vorders werden door dit peuteren, eenige Bloed-vaatjes geopent, waar door dit neus-bloeden ontstaat. In het aangezigt is veeltijds een bolligheid, met een ongedane


50 koleur; zomtijds als gezond, maar by wijlen zoo werden zy schielijk bleek en ingetrokken, met fletse oogen en groote benauwdheid, even als of iemand aanstonds zoude sterven: want door dien de wormen woelen, zoo doen zy de gedarmten, die vol zenuwen der hersenen zijn, een groote moeijelijkheid aan: de geesten nu door deze zenuwen, loopen niet alleen door den onderbuik, maar ook door het Hert en Longen, waar door het herte toegeknepen werd, zoo dat, bygevolg den omloop des Bloed schijnd op te houden, en dit veroorzaakt de benauwdheid ontrent het hert. Het aanzigt nu, werd bleek: om dat het aanzigt mede zenuwen van de hersenen ontfangt, zoo dat de slag-aderen toegeknepen werden; en de rest loopt door d’ aderen weg, zoo dat de huid en Spieren des aangezigts van Bloed ontbloot werden, en by gevolg bleek en gelijk als een doode. Deze zenuw-beweging, welke de Darmen uitstaan, gaan mede over, door de gemeenschap met elkander, tot de Maag, welke daar door, tot een braken werd aangelokt, en hierom werden de Wormen welke zig in de Maag ofte bovenste Darmen onthouden, ligtelijk uitgebraakt, en dit zijn de ontwijfelbaarste teikenen; en op die wijze worden zy zomwijlen wel van onderen uitgeloost, voornamelijk indien zy door de veelheid van eeten; ofte door spijzen die zy niet ver-


51 dragen konnen, na onderen werden voortgeperst en aldus afgedreven. Zy zijn veeltijds met een stinkenden adem behebt, want uit een quaad gestelde gijl, kan geen bequaam speeksel afscheiden, het welke in de Speeksel-klieren vertoevende, of ten minsten moeijelijker van het Bloed afgescheiden werdende, vertraagd, en werd als eenig verrot vogt in de mond uitgesijperd: en de stank werd men des ogtens best gewaar; want dan is de mond, tong, &c. zonder beweeginge, zoo dat dit speeksel langer in de mond vertraagd, en bygevolg meer bederfd, en des ogtens meerder stinkt. Dat de gijl in het Bloed door een opgevuld zuur vergoord en schift, is gemeenlijk blijkbaar genoeg uit de witte Pis, welke veel van deze geschifte deeltjes door de Nieren tot in de Blaas toe sleept. Ik wil niet zeggen, dat dit altijd wormen beduid, want in verkoude luiden en andere, welke door te veel spijze overladen zijn, &c. geschied zulks mede wel. Ik wil daar maar alleen by te kennen geven, dat deze witte Pis gemeenlijk by de Worm-ziekten vervoegd is. Om het menigvuldige zuur zijn deze lijders ook graag om veel te eeten; want alzoo dit zuure vogt geduurig in de Maag lekt, werd de zelve geprikkeld, welke prikkeling ons een denk-beeld van honger, en vervolgens


52 om te eeten, geeft: dit overvloedige zuur geeft een geschifte gijl, welke in de Melk-vaten gevrongen en geperst werd; en deze loopen door het Darm-scheil na de klieren van het Darm-scheil, alwaar een groot gedeelte dezer geschifte gijl-deeltjes blijven vertoeven, en een verstoppinge baren, die dan oorzaak zijn dat deze klieren verdikken en grootelijks uitgezet werden, waar door gelegendheid gegeven werd, dat de buik hard werd; en zoo men daar nog by rekend d’ opspanninge en verstoppinge der gedarmten, werd de Buik opgespannen en uitgezet als een blaas. Zoo men nu vorders overweegd, dat de verstoppinge in de Scheil-klieren is, kan men ligtelijk bevatten, dat’er weinig gijls, ten minsten maar dunne weyagtige door de Gijl-buis tot in het Bloed gebragt werd; waar uit blijkbaar is dat sommige lighamen vermageren en als uit-teeren, alleen zeg ik, door gebrek van voedzel; en deze zijn de hongerigste, veel eetende, zonder voedzel te genieten, en dat om deze dunne vergoorde gijl, die dan in de Maag sijpeld, prikkeld en honger verwekt, als boven gezegt is. Hier by komen veeltijds Koorsen, zoo af- en aan-komende, als sluip-Koorsen, en dat voornamelijk na den eeten. Men moet weten, dat de lighamen, die te veel zuur hebben, met tragen afgang en weinig water-loo-


53 zing, dat deze zuure stoffe in het Bloed te lang vertoefd, welke vertoevinge een broeijende hitzigheid in het Bloed, en aldus het gantsche lighaam over brengt; het welke een zoort van sluip-Koorsen is, voornamelijk na den eeten: deze Koorsen hebben veeltijds geen zekere order, daarom zijn zy ongeregeld, na dat zy hartige, weeke, zoute, zuure, ligt-rottende, &c. spijzen genuttigd hebben; welke op haar manier verteerd zijnde, gaan deze Koorsen weder af; en quade spijzen ontmoetende, komen zy weder aan: die vorders meer van de Koorsen begeerd te leezen, zende ik na mijn Institutien en mijn Nieuw-ligtende Praktijk. De Maijen in den Aars-darm zijn wel zoo schadelijk door de bank niet, maar egter heeft men wel bespeurd, dat zy den Aars-darm van tijd tot tijd hebben doorboord, zoo dat zy tot in den Onder-buik zijn doorgebroken, welke de lassen door-eetende, daar door zijn uitgekropen, ziet diergelijken exempel in mijn Collectanea Medico-physica ofte Hollands Jaar-Register. In het begin zijn zy gemakkelijkst te verdrijven, want hoe de toevallen grooter werden, hoe de genezing trager toegaat. Alle nu die zig lang te Scheep, of te Lande in de Legers moeten onthouden, dienen zig voor al te voorzien van eenige bollen Knof-look, het


54 welk een van de heilzaamste middelen is, zoo om de Wormen voor te komen, als om te verdrijven, want het verteerd, en veegt alle slijm uit het lighaam weg; zoo dat de stoffe om de Wormen voort te teelen benomen werd: hier kan men ligtelijk alle dagen een weinig van door-slokken; of zoo men gelegendheid heeft of Brandewijn of Jenever te hebben, zoo kan hy die aan kleine stukjes snijden, en daar op zetten, drinkende daar dagelijks een weinig af. 't Is wel waar, dat het zeer stinkt, maar wat is beter deze stank te verdragen, of ongezond te blijven? Het is een Boere en een oude Wijfs raad zegt men, maar het geene van Boeren en oude Wijven komt, is zeker niet altijd verwerpelijk, want door dit middel heeft de Genees-konst zijn eerste aanvang genomen, wanneer men de Zieken op de hoeken der straaten stelde, zoo gaven de voor-by-gaande raad; welke raad, na dat de Zieke gezond was geworden, wierd aangeschreven, en in den Tempel van Aesculapius bewaard; eindelijk veele van diergelijke voorbeelden waargenomen hebbende, heeft men allengskens tot onzen huidigen dag toe, de redenen daar van onderzogt, en dus doende is de konst der Medicijnen tot de grootste van alle konsten opgeklommen, ja werd van de oudste Schrijvers Goddelijk genaamt. Een tweede, dog gemeene raad is het Se-


55 men Santonici, ofte Worm-kruid, by een yder wel bekend: het welke men mede op de Schepen, en in de Legers ligtelijk onder zijn Bagagie kan voeren; van dit zaad mag men nu en dan om de Wormen, en het aangroeijen van slijm voor te komen, een halve Tinne-lepel, het zy gestooten of ongestoten, met eenig vogt innemen; maar by aldien daar reeds eenige Wormen zijn, moet men het alle dagen gebruiken, gelijk als mede de Look. Wanneer men het alzoo niet kan innemen, zoo zet men het een nagt op Wijn of Brandewijn, ook wel op Bier, en men vringt het door, het welke men dan moet indrinken. Het is wel vies en bitter van smaak, maar men ondervind, dat ’er tegens de Wormen al niet beter is als bittere Medicamenten: als daar zijn de Recipe. Reinvaar, Myrrhe, Aloe, Saffraan, Alsem, Rhabarber, Coloquint, &c. Want de Wormen beminnen alle zoet; en wanneer zy nu een bittere gijl ontmoeten, zoo verhuizen zy ligtelijk van plaats, en werden gedrongen met de dikke drek tot in d’ onderste darmen te gaan logeren, maar alzoo zy


56 door de dikke drek, daar niet langer konnen huisvesten, te meer, om dat zy daar geen gijl vinden, werden zy door den dikken draf, allengskens door den afgang uitgelost, en daarom is het best, dat men yder reis een weinig Aloë daar by doet, om haar des te eerder te doen afschieten. Een derde middel werd gemaakt van Quik-zilver, en van deze zijn verscheide bereidsels: onder welke gemeenlijk de Mercurius dulcis ofte zoete Quik gerekend werd, die men met tien en twintig greinen met eenig Purgeer-middel ingeeft. Want de bolletjes van het Quik-zilver zijn rond, welke door haar gewoel, die zy door de warmte des lighaams verkrijgt, alle de zuure deeltjes inslikt, en, dewijl het zuur uit lange stekende deeltjes bestaat, moet noodzakelijk volgen, dat deze ronde Quik-bolletjes vol pinnetjes steken gelijk een Eegel, ofte ongebolsterde Castanie; welke zoo zy van deze Wormen met de gijl ingezogen werden, zoo moeten zy door haar stekelen, welke nog in een geduurige beweginge zijn, de tengere ingewanden der Wormen beschadigen, en eindelijk om hals helpen; zoo dat zy dan ligtelijk door de vuiligheden afgedreven werden. Vorders werden tegens de Wormen nog wel eenige Zuur temperende Middelen gebruikt, maar ik agt die zoo suffisant niet: als de


57 Recipe. Corallina, Cinnabaris, Corallum Rubrum, Album, Chalybeata, Vitriolum Martis, Veneris, Cornu cervi Crudum, Ustum, Antimonium, &c. Maar al is 't zaake dat deze dingen niet quaad zijn, zoo zijn zy egter niet bequaam genoeg om een menigte Wormen te dooden en af te drijven. Van het Wormkruid-zaad kan men met zuiker eenige koekjes maken, mengende daar wat zoete Quik onder: of men laat ze in zoete Koek bakken, en aldus kan men die beide ligtelijk te Scheep ofte te Lande mede nemen en op zijn tijd gebruiken. Ik hebbe verscheide Middelen tegens de Wormen, en onder allen een, daar men alle daag maar een vierde van een grein behoeft van in te nemen, waar mede men kan gaan en staan, eeten en drinken, en doen alles 't geen men dagelijks gewoon is te doen.


58

Het X. Hoofd-Stuk. Van de Geel-zugt, ofte Geluwe. UIt de Scheurbuik, als gezegt is, spruiten zeer veele Ziekten voort, onder welke mede de Geel-zugt te rekenen is: uit een slijmige Scheurbuik konnen ligtelijk de kliertjes, die de Lever voor een groot gedeelte uitmaken, verstopt werden, en bygevolg mede alle de pijpjes, die van deze kliertjes na de Gal-blaas, &c. gaan: zoo dat ’er dan geen, ofte weinig Gals kan afgescheiden werden. De weinige Gal nu die ’er nu nog overig is, blijft dan in het Bloed, en zijn Melk-vogten, welke dan een Geele verf aan onze huid verleend: te meer, om dat de huid en alle vliezen, van haar zelfs klaar en doorschijnig zijn, en hoe die dunder zijn, hoe de Geeligheid zig eerder openbaard, en dat niet alleen in de huid, maar zelfs het waterige Oog-vogt met het Hoorn-vlies zijn daar niet vry van, want zoo die Geel-zugt wat dieper inworteld, zien de Lijders alle dingen geel, even als wanneer men door een helder geel glas ziet. Dat nu deze Gallige deeltjes in de Gal-blaas niet afgescheiden werden, blijkt voor eerst uit den afgang, welke zelden geel is, maar


59 grauw en wit, zijnde een onwedersprekelijk teiken, dat ’er uit Gal-blaas geen Gal in de Darmen is gekomen, om zig by de uitwerpzels te vermengen. Ten tweeden, is in de gestorvene de Gal-blaas vol van een lijmig Geelagtig water, dat somwijlen niet alleen dik is, maar vol van een slikagtige droesem, zandigheid ofte steentjes, zoo dat de weg, om Gal uit te loozen, gesloten is; en dit is de oorzaak, dat men in de regter zijde gemeenlijk pijn heeft. Ten derden, bevind men dat door de verstoppinge der Lever-kliertjes, de Lever of geheel, of ten deele verhard is, en Lood-verwig. De verharding komt uit de verstopping; en alzoo de verstoppende deeltjes veele ziltigheden by zig hebben, stollen die wel tot zandigheden of tot steentjes, waar door de Levers veeltijds zandig en steenagtig bevonden werden. Door deze verstoppingen nu werden de Bloed-vaatjes geperst, zoo dat het Bloed door d’ aderen niet wel na de Longen en het Herte kan loopen; zoo dat door een gevolg het Bloed by na moet blijven staan, dat een blauwe Lood-verwigheid vertoond; even als wanneer men om den arm ofte vinger een band legt, welke men wat stijf toevringt, zoo zal den arm ofte vinger onder band Lood-verwig en blauw werden; met min of meer be-


60 roovinge van gevoelen, en aanwinning van zwelling. Ten vierden, blijkt 't genoegzaam uit de Pis, dat de Gal, welke door de Gal-blaas moest loopen, nu te gelijk met de Pis afschiet, want die gemeenlijk hoog Saffraan koleurig werd, ja zomtijds zoo hoog van koleur, dat dezelvige zwart is. Hoe nu deze slijm in het lighaam geboren werd, hebben wy te vooren gezegt; namelijk uit koude en ongemakken, veel regen, ontbreking van nagt-rust, schraale en onguure, rouwe, &c. spijs; rauw water, langduurige Koorsen, &c. Zoo daar een zwaare verharding in de Lever is, ontsteeking ofte zweering is, of na een langduurige Koorse komt, is 't niet zonder gevaar: zy is dikmaals een voortbrenger van een Buik-water, ofte Water-zugt des Buiks. Want de Water-vaten des levens van Lympha ofte water tot berstens toe uitgezet zijnde, konnen eindelijk haar water niet weg brengen, zoo dat zy genoodzaakt werden te bersten; welk water in de holte des Onderbuiks loopt, en dezelvige doet uitzetten en opzwellen: en al is 't zaake dat het door de Heel-konstige hand-greep al afgetapt wierd, zoo werd deze lekking niet benomen: en by gevolg ongeneesbaar. En, by aldien het water in den Onderbuik blijft, bederft het, werd scherp


61 en doet de Ingewanden versterven. In deze gelegendheid nu moet men op d’ oorzaak letten, namelijk de verstoppingen der Lever-kliertjes, en dat door een slijm, welke veeltijds veel zoute en ligt verteerende deeltjes by zig vergezelschapt heeft. Ten tweeden moet men zig ten hoogsten be-yveren om een goede Gal te maken, welke hier te weinig is, want by aldien daar genoeg Galle was, zoude daar geen slijm nog verstoppinge wezen: ten derden moet men op de toevallen letten, die zig daar veeltijds by vervoegen: ten dezen einde werden voornamelijk gebruikt 't volgende, zijnde vol van afvagende ofte vlugge zouten: Als Recipe. De Wortels van Schelkens-kruid, Rhabarber, Krap, ofte Verf-mee, Saffraan, Duive-kervel, Kennep-zaad, Mostert-zaad, Gom Ammoniak, Kreeft-oogen, Spaanze Seep, Ganze-stront, Paarde-stront, Schaaps-keutels, Aard-wormen,


62 Zeugen, Krobben ofte Pisse-bedden, Staal-Middelen, Myrrhe, &c. Hier uit kan men verscheidene Compositien maken: als Neemt Kennep-zaad, een vierendeel-ponds, laat dit klein gestooten werden, en in half water en half Melk gekookt, tot daar een twee pinten overblijve; het welk door een doek of Zeef gegoten zijnde, mag men geduurig drinken: in dit Zaad is een Oliagtig zout, dat de gijl en Bloed vloeibaar maakt, en dus doende gemakkelijker door de verstopte deelen heenen kan passeren: diergelijks doet mede den drek van de Ganzen, Paarde, Schapen, &c. welke men in een zakje doet en in het Bier hangt; of men vervogtigd dezelvige met wat Bier of Wijn, en men vringt daar met een doek het vogt uit, dat men dan de Zieken te drinken geeft: de Spaanse Zeep is mede van een drijvenden aart, zijnde een Oliagtig Loog-zout: hier van maakt men met water een Zeep-sopje af, dat men te drinken geeft: in plaats van dezelvige mag men zwarte Zeep gebruiken, die men op de Schepen en in de Legers beter kan hebben: de Spaanse Zeep diend best om daar Pilletjes af te maken; wanneer men die met een Mes fijntjes schaaft, in een Vijzel doet, en met eenige droppelen waters tot een deeg kneed, waar uit men dan Pil-


63 letjes kan formeeren; waar van men dagelijks vijf of zes kan doorzwelgen. Ook kan men deze Zeep in Zoete-melk kooken, en dagelijks drinken. Van deze Mee-krap, ofte Rubia Tinctorum kan men zakjes maken om in het Bier te hangen, of daar een kooksel met water af maken, met byvoeging van de wortels van Schelkens-kruid, ofte Radices Chelidoniae Majoris, Rhabarber, Duive-kervel, &c. het welke men dagelijks diend te drinken. Van de Millepedes kan men Poeders maken, met gedroogde Aard-wormen, Kreeft-oogen, &c. en dagelijks gebruiken: dezelvige Wormen versch zijnde, kan men met de Millepedes kreuzen, op Bier in een zakjen hangen, en dagelijks drinken. Is ’er geen open lijf, gelijk dat wel gebeurd, kan men wat Aloe, Rhabarber, ofte Elixis proprietatis gebruiken.

Het IX. Hoofd-Stuk. Van de Water-zugt des Buiks. ALle dikke Buiken van Ziektens oorspronkelijk zijn niet alle Water-zugt, maar dikmaals een verstoppinge in klieren, of eenige andere ingewanden, welke daar door ko-


64 men op te zwellen, en de Pens-zak met deszelfs boven op leggende Spieren, uit te zetten. Of het is een opspanninge ofte opblazinge van de Gedarmten en de Pens-zak, en daarom Trommel-water ofte Tympanites genaamt: maar mijn oogmerk is alleen te spreken, van een opspanninge des Buiks, door een vergadering van Lympha ofte water veroorzaakt, en deze werd Hydrops Ascites genaamt: zijnde een opzwellinge des gantschen onderbuiks, en veeltijds van het bal-zakje, voeten en beenen. Zoodanigen water-vergadering komt gemeenlijk uit verstopte water-vaten, die of van haar zelfs verstopt zijn, of dat een ander verstopt deel belet, dat zy haar water niet konnen lossen: en alzo o den aandrang van meer water, haar doet uitzetten, zoo veranderen deze water-vaten in Water-blazen of Hydatides genaamt: en deze water-blaasjes, zijn juist niet een op eene tijd, maar veeltijds menigte, eensdeels om dat een water-vat juist niet alleen verstopt en uitgezet werd, maar om dat men ziet, dat zy met menigte aan een geschakeld zijn, even als veele riviertjes die in eene rivier haar water uitgolpen: hier komt dan nog voornamelijk by, dat alle de water-vaten, zoo veele daar in het lighaam zijn, menigte van klap-vliezen hebben, zoodanig gesteld, dat zy van agteren wel water konnen ontfan-


65 gen, maar niet wederom na agteren toe konnen laten loopen: dewijl dan nu hier een geduirige persing en aandrang van water is, komt het te gebeuren, dat tusschen ieder klap-vlies een uitzetting moet geschieden, want het water kan zijn voortgang, (om de verstopte deelen) niet hebben, zoo werden de tusschen-ruimten tusschen de klap-vliezen al langer hoe meerder uitgezet, zoodanig dat zy een menigte dikke blaasjes vertoonen. Deze verstoppingen zijn nu somtijds in de Lever, Milt, Darm-scheil, Nieren; Eijer-nesten en Trompetten der Baar-moeder, ja zelfs is de Baar-moeder daar niet vry af: als mede tusschen de verdubbeling van de Pens-zak en de Buik-spieren, &c. Zoo nu deze blaasjes komen te bersten, zo moet het water in den Onder-buik loopen, of tusschen de verdubbeling des Pens-zaks blijven staan, en dit is d’ oorzaak dat den Buik uitgezet moet werden: en het is mede de zelfde reden waarom een Waterhoofd in kinderen, of in de Borst van jonge en bedaagde Persoonen gebooren werd. Diergelijken oorzaak kan door de verstopping der klieren van het Darm-scheil mede afgeleid werden, alzoo zy van een en het zelfde maaksel zijn als de water-vaten. Voor eerst dan zeg ik nu, en is bekend dat de Buik moet gezwollen zijn, by aldien men het een Water-zugt des Buik zal noemen: de


66 teykenen wijzen het genoeg uit: want als men den Buikt duwt, blijven daar putten in staan, die traag weder verdwijnen, voornamelijk zoo het water tussen de Onderbuiks Spieren is, ofte tusschen de verdubbeling des Pens-zaks. Ten tweeden, werd gemeenlijk, zoo het water aanwast, den adem korter; om dat het menigvuldige water, het Middel-rift na boven toe perst, waar door de Longe, die benevens het Hert, de gantsche Borst vervullen, zoo dat de logt niet wel kan uit en in geademt werden: en daarom gaat den adem bezwaarlijk, voornamelijk wanneer zy eenige hoogte moet opklimmen. Ten derden, alzoo het water in den Onder-buik loopt, en het Bloed daar van berooft werd, kan uit het slag-aderlijke Bloed geen Speeksel, ofte zeer weinig in de mond loopen, waar door een onlijdelijken dorst ontstaan moet, en dat na mate, dat ’er veel water uitlekt. Ten vierden, Teeren die menschen uit, werden mager, en bleik in het aangezigt, ingevallen van wangen, &c. om dat die deelen van haar voedzel, dat de Gijl, waar uit het voedend water ofte Lympha gemaakt is, beroofd werden. Ten vijfden, ziet men het bal-zakjen zwellen, als mede voeten en beenen, om dat het


67 water van de voeten, beenen, bal-zakjen zijn loop na de lassen konnen hebben, want het water des Buiks perst d’ ondergelege deelen zoo sterk, dat het water van onder komende, geen doortogt, (om de persinge, drukking en verenging der water-vaten) konnen vinden, derhalven moet het in d’ onderste deelen of blijven staan, of langzamer, als het behoord, na boven loopen. Ten sesden, wanneer een Patient in het Bedde legt, zal hy, van d’ eene zijde na d’andere keerende, bemerken, dat, door de zwaarte, het water na die zijde schiet, daar hy is op komen te leggen. Ten zevenden, voegt zig, om alle de verstoppingen, daar meerendeels een Koorsje by, want alle de sappen zijn een bedervinge onderworpen, voornamentlijk zoo daar eenig Ingewand bedorven is: want de Water-zugt komt wel uit een verzweeringe eeniger Ingewanden voort: hier by komt nog dat het uitgeloope water komt te bederven, ziltig en scherp te werden, waar door noodwendig d’ Ingewanden mede niet verschoond konnen werden. Zelfs kan dit scherpe water in de beenen, door zijn knagen een verstervinge maken. Ten agtsten, is de Pis van een onzekere koleur, want zulks moet geoordeeld werden na de constitutie des lighaams, Koors, byvoe-


68 ging van Teering, oorzaak &c. Eer dit water uit de water-blaasjes der water-vaten is uitgelekt, is ’er vry meer hoop, dan, wanneer die geborsten zijn, en voornamelijk wanneer het water reeds bedorven is: daarom ook het water dat uit sommige zweringen lekt, kan niet wel geholpen werden: alle het uitgelekte water, wanneer het bedorven is en stinkende geworden, bederft mede d’ Ingewanden, en dat is doodelijk, want dat is een groot quaad uit een ander quaad voortkomende. Zoo dat het water tusschen de verdubbelinge des Pens-zaks is, kan door de buik-steeking gemakkelijker geholpen werden, dan wanneer het in de holte des buiks is: en wanneer men al resolveerd om het te laten aftappen, sijn de kragten meest weg, zoo dat men zelden exempelen heeft, dat de menschen daar genezen zijn. Hier valt dan niet anders te verrigten, dan dat men de verstoppingen, die d’ eerste oorzaak is, weg neme: en zoo het mogelijk zy, het water zagjes doe verminderen: ook moet men de kragten der Zieke in agt nemen. De vereischte Middelen om de verstoppingen te openen, zijn Knof-look, De Vijf openende Wortelen, als mede Gras-wortel, Alsem, zoo gemeene als Roomse,


69 Agrimonie, Juffrouw-mark-kruid, Sellery, Boelkens-kruid, Duive-kervel, Hop, Mostert-zaad, Jenever-bezien, Krenten, Gom Ammoniak, Staal-middelen, &c. Deze nu alle zijn openende, maar men voegt hier mede wel eenige Pis-drijvende by, om alzoo twee vliegen met eene lap te slaan, welke de volgende zijn: als De Wortel van Staal-kruid, van China en Salsa parilla, Kervel, Petersely, Kreeft-oogen, Spaanse Zeep, Geest van Barn-steen, en zijn Vlug Sout, Sout van Alsem, . . . . . . Gesegende Distel, Loog van Boon-schillen en Stronken, Sassafras, Pokhout, &c. En zo men poogt het water mede door den Afgang sagjes te bevorderen, zo sijn de volgende meest gebruikelijk; als


70 Wilde Wijngaart-wortel, Esels Komkommer-wortel, Vlier-wortel, Water-vlier-wortel, De binnenste groene bast van Vlier, Iris-wortel van Florencen, Gemeene Iris-wortel, Gutta Gamba, Elixir proprietatis, &c. Het zweeten is hier mede zeer dienstig met Conserf van Vlier, Sout van Harts-hoorn, Geest van Harts-hoorn, Sout van ongezegende Distel, . . . . . . Alsem, Saffraan, Theriakel, Diascordium, Swavel-bloem, &c. Om nu alle deze dingen tot een gebruik te maken, zullen wy eenige staaltjes voorschrijven, op dat een ieder zig daar na kan schikken om te doen openen en Pis te drijven, kan men zig van de volgende bedienen: als Neemt Knof-look, Juffrouw-mark-wortel, Sassafras, van elks twee lood. Alsem,


71 Duive-kervel, Boelkens-kruid, van elks een hand vol. Jenever-bezien, een lood. Dit alles wel gestooten en gesneden zijnde, zet men op twee mingelen Rinsche Wijn, en by gebrek van die kan men France gebruiken: zoo men nu het lighaam wil open houden, (want men moet van alle zijden in de weer zijn) zoo doet daar by Aloe, een half lood, of Mechoacanna, een lood, of Jalappa, een lood. Een van allen daar by mengende, zal des te beter zijn, om het water misschien wat schot door het gedarmte te doen hebben: hier van mag men alle ogtens een roemertje of twee Thee-kopjes van gebruiken: in de plaats van dit kan men Pilletjes, die daar toe eigen zijn, mede toe maken: als Neemt Gom Ammoniak, Zout van Staal, Kreeft-oogen, elks een half lood. Aloë, een dragme, Zout van Barn-steen, twintig grein. Dit alles fijn gestooten zijnde, mengt daar onder twintig droppelen Jenever-olie, en laat, met wat Brandewijns daar by te mengen, het tot een handelbaar deeg gekneed


72 werden: waar van men Pilletjes kan maken, zoo groot als Erweten: en deze kan men zoo te Lande als te Water in een kleine quantiteit by zig hebben: hier van neemt men alle ogtenden twee van in, met het een of het andere vogt: hebbende de zelfde kragten, als de voorige Genees-wijn. In plaatze nu van de twee bovenste, kan men mede wel een Poeder maken, in manieren als het volgt: Neemt Zout van Staal, Bloem van Zwavel, Zout van Harts-hoorn, Kreeft-oogen, elks een half once, Tartari Vitriolati, twee drachmen. Mechoacannae, een once. Laat dit onder malkanderen mengen, en een Poeder zijn. Hier van mag men alle ogtens en avonds een Vingerhoed, met eenig vogt, van gebruiken: dit Poeder mag men, zoo te Lande als te Water, met zig voeren, konnende zeer lange goed blijven, dit bestaat in kleine pakkasie, het welk zoo Varende-luiden, als Krijgs-luiden diend, want zy niet geern veel omslag zoeken. Maar zoo iemand meer genegendheid tot Pilletjes had, kan hy zig van de volgende bedienen:


73 Als Neemt Gom Ammoniak, Zout van Staal, . . . van Harts-hoorn, elks een once. Gutta Gamba, Kreeft-oogen, elks een loot. Olei Juniperi, twintig droppels. Geest van Barn-steen, soo veel genoeg is. Laat dit wel gemengd zijnde, tot Pilletjes gemaakt werden, zoo groot als een Erwt. Hier van kan men alle ogtend twee en alle avond twee gebruiken, met het eene ofte het andere vogt. Deze Pilletjes kan men mede met weinigen omslag mede nemen; konnende zeer lange goed blijven. Sommige hebben liever een Conserf, dat men op volgende wijze kan toebereiden: Als Neemt Week gemaakte Gom Ammoniak, een loot. Sap van Water-vlier, . . . . Hop, . . . . Duive-kervel, elks tien oncen. Laat dit te samen uitdampten tot een dikke Syroop: mengd daar dan onder Kreeft-oogen, twee loot. Zout van Staal, een half loot. Spaanse Zeep, vier loot.


74 Laat dit na de konst een Conserf werden. Dit kan mede lang goed blijven, en in kleine quantiteit omgevoerd werden. Hier van mag men dagelijks alle ogtens de groote gebruiken van een Noote-moskaat. Zijn de kragten te zwak, zoo kan men de Purgeer-middelen wat mijden; en gebruiken somtijds liever een Zet-pil ofte Clysteer. Het is niet ongeraden, wanneer men zijn gemak van slapen kan hebben, warm zand op den Buik te leggen, en Voeten en Beenen (zoo die gezwollen zijn) in warm zand te zetten, want de doordringende warmte veroorzaakt een vloeibaarheid in de lijmige vogten; even, gelijk als men het gestolde Vleis-nat, door de warmte vloeibaar maakt. Zoo de Beenen ongemeen gezwollen zijn, neemt men een Meel-zak, die men met heet zand vuld, waar op men des nagts de Beenen legt, op dat het Water door die warmte meer schot krijgen mag. Zijn de Beenen Lood-verwig of zwart, bet men die eerst, met Voorloop van Brandewijn en Campher daar onder gemengd: en zoo dat nog niet luisterd, moet men daar Pappen om slaan van Alsem, Scordium, Kommijn-zaad, Laurier-bezien, Koe-stront, het zy gedroogde of versche, na de gelegendheid vereist, kokende de zelvige met Wijn, &c.


75

Het XII. Hoofd-Stuk. Van het Lijf-water ofte Anasarca. DAar is in 't Leger, maar voornamelijk op d’ Oost-indische, West-indische en sommige Africaansche Schepen een Water-zugt, welke zig over het gantsche lighaam vertoond, welke men gemeenlijk Anasarca en Leucophlegmatia noemt: deze beide benamingen verschelen alleen in graden van malkanderen, want in d’ eerste is het Water wel dik, dog veel dunder dan in de tweede, welke wel eer Slijm-water behoorde genoemt te werden. Beide erkennen zy een oorzaak, namelijk dat de Water-vaten des huids, haar water niet dan zeer traag en loom konnen voortperssen: niet zoo zeer uit verstoppinge van de kliertjes des huids, als dat het Water, ofte Lympha van zijn geesten beroofd is, waar door het dunder en vloeibaarder is: zoo dat uit de beroovinge di’er geesten, deze Lympha dik moet werden en traag-loopende: dit nu zoo zijnde, moeten de Water-vaten zig uitzetten, welker uitzettinge veroorzaakt dat de huid mede uitgezet werd: hierom zien de luiden zoo bol in haar aangezigt, en voorts mede aan alle deelen des lighaams.


76 Dit werd, voornamelijk in Oost-indien, &c. meest veroorzaakt door Arak, Brandewijn, en andere sterke dranken: ik heb ’er hier weinig gezien (uitgenomen Vrouw-luiden, die een geheel andere oorzaak kan toegeschreven werden) of zy hebben zulks door den sterken drank gekregen: waar by de Hoere Venus, niet weinig toe doet. Zonder veel omslag van woorden te gebruiken, zoo zien wy klaar, dat d’ oorzaak een vervlieginge van geesten is; want de Sterke drank, het zy van wat aart die zy, bestaat uit fijne beweeglijke deeltjes, deze eens en honderd maal in het Bloed komende, vermengd zig met de fijnste vlug-zoute deeltjes des Bloeds: welke Brandewijn allengskens vervliegende, sleept alle deze vlug-zoute deeltjes met zig, zoo dat het Bloed daar van beroofd zijnde, niet dan een dikke Lympha ofte Water kan leveren: op de manier, als wanneer ik onder Brandewijn een fijne geest van Sal Armoniak vermeng, en die overhaal, zoo vliegen zy beide over den Helm, nalatende een slegt onliefelijk vogt. Hier by komt nog een andere oorzaak dat de Lympha dik is en lijmig, en van zijn vlugheid beroofd blijft, in dezer voegen, wanneer ik fijne geest van Harts-hoorn, of van Sal Armoniak heb, en ik Druip daar fijne Brandewijn onder, zoo stold het vlugge zout


77 aanstonds: even moet het mede in ons Bloed toegaan, dat de vlug-zoute deelen op de zelve manier konnen gestold werden. Deze vlugge deelen nu vervlogen zijnde, werden zy loom, vadsig en koud van deelen; het welk met wat nieuwe drank verbeterd werd, volgens het spreekwoord, als men te veel verbuist is, dat men het hayr van den ouden hond daar weder moet op leggen: en dit is waar, alzoo door die nieuwe drank, de trage vogten weder in beweginge geraken. En dit kan ik niet afraden in die gene welke nu en dan wel eens op een Gast-maal gedwongen zijn geweest, een glaasje meer te drinken, als zy gewoon zijn te doen: want als zy des ogtens wat Alsem-wijn, ofte des middags daar aan weder daar op een glaasje matig drinken, zoo werden haare sappen weder in haar vorige staat van beweginge gebragt, en blijven zoo. In tegendeel geschied het in de gene, welkers keel geduirig na dit doordringelijke vuurige nat verlangt, die, zeg ik, werden dan wel weder wat hersteld, maar blijven niet in die staat; in tegendeel werden zy flauhertig, en verlangen dan al weder na nieuwen drank, en dit geduurt, tot zy dit laten, of tot dat de dood voor haar deure klopt, en dan sterven zy met de Brandewijn in haar mond. De Remedien hier dienstig, zijn deze de beste, namelijk dat zy niet schielijk deze


78 drank laten maar van tijd tot tijd afwennen: want, alzoo zy geen of weinig geesten hebben, en men het haar schielijk onttrok, zoo waaren zy haast een lijk, want de geesten schielijk benomen zijnde, kan het bloed niet meer omloopen, welke stil staande, de dood volgt. Daarom moeten zy omden dag twee, drie of vier allengskens deze portie wat verminderen, zoo zullen zy beter genegendheid tot eten krijgen, want zy door het eeten weder hersteld konnen werden. Deze Dronkaarts klagen daarom veel van een quade Maag, winden, &c. Waar komt dit anders van daan, als dat de Maag-sappen, door te weinig geesten en beweeglijke deelen, te lijmig werden, waar door de eet-lust moet gebroken werden: en alzoo deze slijm, dikmaals zig tot blazen opheft en ligtelijk breken, zoo maken zy winden: en dit is d’ oorzaak, dat veele quansuis om deze winden te breken, weder een zoopje nemen. Zoo hier nu het Venus-spel te veel by komt, dat wel dikwijls gebeurd, zoo is ’er een tweede oorzaak, die de geesten uit het lighaam met geweld komt te lokken; voornamelijk zoo het door een vuile Venus komt te geschieden: het zaad, dat deze Hoer zoekt uit te lokken, is het kragtigste wezen ofte essentie van alle onze sappen: welke by Bacchus vervoegt zijnde, en te zamen, op het


79 sterkste arbeidende, moeten de sterkste ter neder vellen. Behalven deze abstinentie, moet men vlugge dingen gebruiken, als vlees-sappen, eijeren, alle jong vleis, en al wat men voedzaam kan bedenken: en een goed glaasje Wijn over tafel met een weinig van mijn cordiale Sal volatile oleosum, dat zal hart geven: eindelijk moet men de sterke drank ten eenemaal laten: wil iemand nog eenige Genees-middelen gebruiken, zoo gebruike hy somwijlen wat geconfijte Gember: en wil hy eenige water-afdrijvende dingen voorgeschreven hebben, om de slijm te verdunnen, die zende ik tot het vorige Hoofd-stuk, alwaar hy zijn genoegen zal vinden.

Het XIII. Hoofd-Stuk. Van de Teering. TEering komt, of dat iemand geen voedzel krijgt; of dat zijn voedzel, dat hy konde hebben, bedorven werd. Het eerste komt uit verstoppingen van Longe, Lever, Milt, Scheil-klieren, &c. dat d’ oorzaak is dat de vogten geen doorstroom krijgen, ofte ten minsten verhindert werden: verstoppinge in de Longe, komt van slegte Tabak te rooken,


80 en sterk Brandewijn drinken, waar na een bloed-spouwen komt, en eindelijk etter, ofte etter met bloed vermengt: item, van felle koude logt en winden, welke koude logt ingeademt werdende, de vogten der Longen doet stollen; stilstaan en zwering verwekken; zoo dat d’ oorzaken, welke de Longen beledigen, alleen afhangen van een scherpe corrosivigheid, die in vuile en aardagtige Tabak is, en ingeswolgen werd, zijnde door een scherpe Brandewijn aangezet, moeten die Tabak-deelen nog scherper werden, waar door de vliesagtige Long-blaasjes doorgegeten en doorknaagt werden, hier uit volgt dan een bloed-spuwen; en, alzoo de Longe vol van water-vaatjes is, blijft dit water ofte Lympha stille staan, en aldus werd daar etter gemaakt, welke scherp werdende, worden de vliezen van de Long-pijpjes gekitteld, waar door een soort van trekkinge ontstaat, die men Hoest noemt. Dat de koude logt en Noordse-winden hier mede oorzaak van konnen zijn, leeren de dagelijkse ervarendheden: want die dikmaals maar een weinig zig in koude logt begeven, werden niet alleen verkoud, maar vervallen in een hoest: want deze koude logt is vol scherpe deeltjes, die de binnenste Zenuw- en Vlies-draden des Longe-pijps prikkelen, waar door de tussen leggende kliertjes gedrukt wer-


81 den, door welker drukking, niet een lijmig vogt (gelijk het behoorde om de logt te matigen) uitsijperd, maar een dunder en scherper vogt, welke door zijn scherpigheid en kittelinge der voorgenoemde draden, een trekkinge en zoodanigen beweginge maakt, die men Hoest noemt: maar dit vogt in een redelijke quantiteit allengskens naar om lage zyperende, werd hoe langer, hoe scherper, waar door, als boven gesegt is, de Long-blaasjes doorknaagt werden, bloed en etter spouwen &c. Dit zy nu van de Teering der Longen, daar zijn nog andere oorzaken van Teeringe, als verstopping in Lever Milt, klieren des Darm-scheils &c. deze zijn voortkomstig uit een geschifte gijl, welker kaas-deelen in dese ingewanden blijvende staan, de zelve verstoppen, zoo dat de gijl onnut is te voeden, en onbequaam door deeze deelen vryelijk en gemakkelijk te passeeren: zoo dat het bloed van de gijl ontbloot zijnde, noodsakelijk volgt dat het Lighaam niet kan gevoed werden, en dus doende, Teeren de menschen uit en werden mager en dor; dit nu is een Teering gemeenlijk zonder hoest. Deze vergoorde gijl werd voortgebragt door slegte bedorve spijs, weinig oeffening, weinig dekzel, koude: koud water drinken, en dat in een groote quantiteit te gelijk &c. hier werd de gijlmakinge door bedorven, wel-


82 ke bedorven zijnde, moet het gantsche Lighaam lijden. Door deze verstoppingen nu zoo der Longen als andere deelen, komen veeltijds sweeringen, welkers etter in het Bloed komende, werd Bloed en gijl gantschelijk bedorven, zoo dat het voeden hier mede moet gestaakt werden, dat wy ook een Teering noemen: ook blijft dese etter wel hier en daar in 't weefzel van andere Ingewanden vast sitten en dat maakt nog meer verstoppingen. Dat hier nu zig somtijds sluip-koorsjes by voegen, is niet zonder reden; want door deze verstoppingen, vergoorde gijl, en etters vermenging met het Bloed, moet volgen, dat het Bloed in zijn loop niet alleen, maar ook in zijn menging gesteurt werd: den omloop werd belet, door de verstopping: de menging en innerlijke beweginge, door het schiften des gijls, en door de etter, welke uit de zweringen in het Bloed stort. Wie kan my nu niet toestaan, dat door deze wanorder, een brandige broejing in het bloed ontstaat, voornamelijk na den eten, als wanneer de lijders heet en koorsig werden; en al is 't dat deze hitte niet altijd duurt, zoo hebben zy egter altijd Koors, als is 't dat zy die niet geduurig gevoelen. Wanneer men de vermageringe nog niet merkt, en zig weinig teikenen opdoen, dan


83 is de Teering maar in zijn begin, en heeft nog maar weinig gevaars, en kan ligt genezen werden, wanneer men d’ oorzaken daar van mijd, en eenige bequame middelen gebruikt. Ten tweeden komt ’er meer zwarigheid, wanneer men begint te zien, dat alle de deelen des gantschen lighaams vermageren en afnemen. als dan is ’er tot herstellinge minder hoop. Maar zoo de huid nauwlijks over de beenen hangt, en het lighaam als uitdroogt, dan werd die ongeneeslijk geoordeelt, zijnde een teiken dat ’er geen voeding by na meer is: en dit heeft mede plaats, wanneer men in die gelegentheid veel Bloeds en etter spuwt. Tot deze quade teikenen dienen mede het stikkend speeksel, zijnde een gewis teiken, dat de sappen des bloeds, door een vuile zweering in d’ Ingewanden bedorven is, waar uit geen goed speekzel kan voortgebragt werden. Wanneer de fluimen uit de Longen op warm water gegoten zijnde, zinken, is 't een quaad teiken, want zoo daar nog logt by gemengt was, zouden zy drijven, zijnde een gewis teiken, dat de logt nog gemakkelijk uit en in konde geademt werden. Alzoo nu het voedzel qualijk gesteld is, zoo konnen ook de kliertjes der huid, daar de hairen uit wasschen, mede niet dan een onnutte vogt innemen, zoo dat de wortels der hairen versterven, en by gevolg, uitvallen. Zoo dit scherpe en vergoorde voedsel in de


84 Darmen komt te zypelen, en der zelver beweeg- en vlies-draden te zeer prikkelt, ontstaat daar een Buik-loop, waar door de kragten des lyders zeer verminderen; welke dagelijks zeer afnemende, het leven na zijn einde nadert. Wanneer men nu een goede levens regel kan houden, de verstoppingen kan wegnemen en het Bloed vloeibaar maken, zoo heeft men veel, om 't leven te behouden, gewonnen. Daar benevens zo uit de Longe etter gelost werd, zo moet men met de vorige intentie niet ophouden, maar te gelijk middelen aanwenden, welke de zweringen het zy der Longen ofte der andere deelen zuiveren en genesen: onder de voornaamste Middelen zijn volgende; als Soethout, Alans-wortel, Saffraan, Anijs-zaad, Campher, Hyssop, Consolidae majoris Radices, Geyte-melk, Ezelinne-melk, Swavel-balsem, Anys-balsem, Balsem van Peru, Bloem van Benzoin,


85 Vin Tint, Bloem van Swavel, Gom Ammoniak, Staal-middelen, Elixir Salutis, Terpentijn-Pillen &c. Om nu eenige voorbeelden te stellen, kan men zig na de volgende reguleren: Als Recipe. Neemt Gezuiverde Gom Ammoniak, Sap van Zoethout, elks een loot. Balsami Copayvae, twintig droppelen. Camphorae, tien grein. Tinctuur van Zwavel, zoo veel genoeg is. Laten hier Pilletjes van gemaakt werden zoo groot als een Erwt, die men in Poeder van Zoet-hout wenteld. Deze nemen de verstopping weg, en genezen de openingen der zweren: hier van mag men des ogtens twee en des avonds twee van innemen. Men kan ook een bequame Tinctuur maken: Als Neemt Gestoote Krenten, agt loot. Singiber, een drachme. Angelica wortel, een loot. Saffraan, een drachme. Gevijld Staal, twee loot. Spaanse Wijn, veertig oncen. Laat dit in een Fles een gantsche dag op


86 een warme stove staan: giet het door een zeef of doek, en gebruikt daar somwijlen een Thee-kopjen vol af. Dit beteugeld het zuur, maakt een vloeibaarheid in het bloed, en is dienstig in alle borst-qualen. Ten dezen einde kan men mede een soort van Conserf maken, dat men mede gemakkelijk kan mede nemen, het zy te Water ofte te Lande: bestaande mede uit middelen die een Balsamike oliagtigheid by zig hebben, met zuur-temperende en openende Middelen: Als Neemt Week gemaakte Gom Ammoniak, Sap van Zoethout, elks vier lood. Bloem van Berzoin, een half lood. Saffraan, een dragme. Anijs-olie, tien droppels. Balsem van Peru, een scrupel. Zout van Staal, een dragme. Elixir Salutis, zoo veel genoeg is. Laat het een Conserf werden. Hier van mag men twee maal daags een brokjen gebruiken, de grootte van een Notemoschaat. De Chocolade, Coffée, Thée, Haverpap, alle jong vleis, erwten, boonen, gort, en al wat van eenig koorn gemaakt werd, zijn dienstig: zoo men versch Bier kan hebben, is beter dan zuur, of dat lang belegen is: zoo men water moet drinken, is het best niet al te


87 koud te drinken: men moet zig van zuur en zout zoo veel mijden als het mogelijk is.

Het XIV. Hoofd-Stuk. Van de gaande en komende Koorzen: welke alle dag, om den anderen dag, of om den derden dag komen. ALhoewel de gaande en komende Koorsen, die zoo wel in de Steden als ten platten Lande de menschen overvallen, zoo oude als jonge, zonder onderscheid van Sexe: zoo zijn het evenwel mede Ziekten, daar nog Scheeps-lieden nog Legers vry van konnen zijn. Het is maar al te bekend, om deze Ziekten te kennen: want d’ eene komt alle dagen, of precijs op een en de zelfde tijd, of zy komt wel wat vroeger of wat later. De anderen-daagse Tertiaan genaamt, komt mede precijs om den anderen dag, of verscheeld mede in vroegheid of laatheid: alzoo komt mede de Quartein ofte derden-daagse om den derden dag, latende gemeenlijk twee dagen tusschen beiden vry, en deze komt mede bestipt op haar tijd, of vervroegd oft verlaterd: het welk afhangt van de verscheide dispositien des bloeds, na dat ’er veel ofte weiniger koorsige


88 stoffe in het zelvige gevonden werd. De Oorzaken nu van deze drie onderscheiden, zijn alle wel eenderlei, namelijk afhangende van een zuur, en een slijm, waar door een verwarde menginge des bloeds gebooren werd, zijnde onbequaam om aan de hersenen goede en bequame dierige geesten te leveren, waar uit de oorzaak gebooren werd van alle d’ onordentelijkheden des lighaams, als koude, krillingen, klepper-tanden, hert-kloppen, braken, ingetrokkendheid en bleekheid des aangezigts, trekkingen, doffigheid der oogen, onlust om iets te doen, dorst, verandering van Pols, en meer andere toevallen. Deze nu, zeg ik, zijn voor eerst alle afhankelijk van een verwarde menging des bloeds: ten tweeden, wanneer het bloed zoodanig gesteld is, moet noodzakelijk volgen, dat ’er en te weinig, of te wanschikkelijke geesten in de hersenen vlieten: en ten derden, dat alle de bewegingen die van deze geesten afhankelijk zijn, mede getroubleerd moeten werden, gelijk als het uit de opgetelde toevallen ligtelijk is af te meeten: want geen lid van ons lighaam dat zijn behoorlijke pligt waarneemt, zoo van innerlijke als uiterlijke: en alle die soorten van bewegingen, zijn alleen afhankelijk van deze bedorve geesten, het zy dat zy van te scherpen zuur zijn opgepropt, ofte te veel slijm by zig hebben.


89 d’Onderscheyden nu van deze drie soorten hangen af na dat’er veel geesten, die goed zijn, afgescheiden werden, en na de soorten van zuur die in het bloed fijnder ofte grover zijn: de verscheide zuuren bespeurd men genoeg in de verscheide Vrugten en Gewassen, als in Limoenen, Arangien, Aalbessen, onrijpe Druiven, zuure Appelen, Tamarinde, Zuuring, en honderd andere meer: deze nu alle geven een verscheide smaak op de tong, om dat alle de zuure deelen niet van eene grootte zijn, en by gevolg van geen eenderley beweging: ook dat d’ eene soort meer met andere deeltjes verknogt en vermengd is als d’ ander. Ja zelfs ziet men dat veele zoodanige Koorsen alleen door Limoenen, onrijpe Druiven, Aalbessen: Pekel-haaring, gerookte Salm, Kaviaart, &c. genezen zijn: Hoe komt dit? dan dat door het gebruik van dit tegenstrijge zuur en zout, de menginge des bloeds veranderd werd, zoodanig, dat het niet meer tot die koorsige stand kan geraken: want gelijk een weinig zeep, een gantsche Brouw-ketel bederft, zoo dat de Brouwer geen goed gegist en weinig Bier kan maken: alzoo gebeurd deze verandering mede in het bloed door bymenging van andere zuuren of zouten, dat dezelvige niet meer tot die koorsige stand kan geraken. d’ Onderscheiden van tijden, hangen of


90 na dat ’er veel gijl in het bloed bederft, waar na ook veel of weinig geesten werden afgescheiden: wy eten en drinken dagelijks by na evenveel; zoo dat ’er by na even veel gijl alle dagen in het Bloed gevoert werd. Wanneer nu een derde van de gijl bederft, zoo werden daar meer geesten geboren, als wanneer daar twee deelen of drie deelen van bedorven wierden: en hier hangt d’ oorzaak van af, dat d’ eene dagelijks, d’ andere om den anderen dag, en een derde, om de twee dagen, en dat bestiptelijk op de zelfde tijd, verschijnt: maar zoo het gebeurt dat zy vervroegen ofte verlateren, dat is, om dat zy in haar levens regel of te buiten gegaan hebben, of te spaarsamelijk daar in geweest zijn: ook, of dat de koorsige stoffe meer aangroeit, ofte verbetert. Die dagelijks overvals verzwakt zeer, en duurt al wat lang: zy verzwakt, om dat in die korte tijd, dat de Koors aflaat, te weinig is, om het Lighaam door noodig voedzel behulpig te zijn; en alzoo daar dan weinige geesten konnen voortkomen, zo moeten ook de kragten vervallen: deze Zieken hebben gemeenlijk wat veel slijm in het Bloed, dat d’ oorzaak is, dat zy de weinige geesten, die zy nog hebben, weinig uitwasemen; derhalven konnen zy haar zwak lighaam nog lang behouden; alzo zijn deze Koorsen niet zonder gevaar, want de geesten agterblijvende, houd ook het le-


91 ven op: want de Lijders vervallen in Water-zugt, Quaat-sappigheden, Slaap-ziekten, &c. waar van zy dan zelden opstaan. Die om den anderen dag komt, heeft meerder tijd om voedzel en geesten aan het lighaam te verschaffen, daarom verzwakt die zoo zeer niet, en alzoo die brandiger is als de voorige, werd in de hitte der Koors meerder scherp zuur en koorsige stoffe uitgewasemd, dat de reden is, waarom zy maar eenige weinige reizen verschijnd, ten waare het voedzel verergerde, en men de bequame levens regels te buiten ging. Op het scheiden van deze, en ook wel in andere Koorsen, krijgt men wel zeeren en zweertjes aan de lippen; om dat door het Speeksel de meeste scherpigheid uitgedreven werd, (als mede door het sterk uitwasemen, en de loogige hoog-roode Pis) de lippen nu, door dwang van dorst, gelikt werdende, zoo blijft dat scherpe Speeksel aan de lippen vast kleven, het welke door zijn bijtendheid Blaren en Puisjes veroorzaakt, welke opengaande, verdroogen en een korst maken: en dit gebeurd wel aan gezonde, dat wanneer haar Bloed scherp is, en zy dorst hebben, dat zy mede de lippen likken, waar door zy mede zoodanige schurfde lippen bekomen. In de derdendaagse Koors ofte Quartein, werden meerder geesten voortgebragt, eens-


92 deels om dat zy twee dagen lang vry zijn, en als gezonde haare oeffeningen doen: ten anderen, dat zy meerder voedzel gebruiken, dan na gewoonte vereist werd: dit doet haar sterkte hebben, en om het menigte voedsel kan de gijl in het Bloed zoo ras niet bederven: het groot verlangen na veel en dikwijls te eeten, geeft ontegensprekelijk te kennen, dat door een scherp Maag-sap (dat door de Slag-aderen en Maag-kliertjes daar geduurig insijpeld) de Maag-vliezen en Zenuwen zeer geprikkeld werden: want het tegendeel heeft men ondervonden, wanneer de Koorsige weinig eeten, dat zy slijmig zijn, en deze Maag-sappen slijmig zijnde, geven aan de Maag-vliezen en der zelver zenuwen weinig prikkeling. Dit blijkt dan genoegzaam dat het Bloed in de Quartein vol zuurs is: en alzoo men zulks nauwlijks kan dempen, zoo volharden deze soorten van Koorsen niet alleen weken, en maanden, maar zelfs geheele jaren: want door het menigvuldig voedsel, verslappen haar kragten zoo zeer niet, en daarom konnen zy het langer uitharden. Deze menigte van zuurs blijkt mede uit haar magere en Lood-verwige tronie, en geduurige kouwelijkheid. In 't gemeen krijgt men deze Koors in de Herfst, en dan vergezelschapt hy de menschen wel de geheele Winter door; en wanneer die


93 in 't Voorjaar niet uitgeroeid werd; blijft die de geheele Zomer, en bygevolg de aanstaande Winter nog wel over. Wanneer des Zomers de geesten onzes Bloeds door de groote hitte der Zon meest vervlogen is, en het vlugge zout des Bloeds ten onder gebragt, zoo moet het zuur de meester speelen: dit onder-brengen van het vlugge zout, geschied door het gebruik van veel Ooft-vrugten, welke, wanneer die zonder Brood genut werden, aanstonds in de Maag bederven, verrotten en verzuuren: hier volgt dan noodzakelijk uit, dat het Bloed dagelijks met een zuure, en goore gijl opgevuld moet werden. Deze Koors begint dan niet in de Zomer altijd, om dat zy dan nog veel zuurs uitwasemen; maar als in de Herfst de logt wat koelder werd, zoo is deze uitwaseming zoo sterk niet, en by gevolg, blijft daar meerder zuur in het Bloed, waar door het vlugge zout onzes Bloeds ten onderen gebragt werd, het welk d’ oorzaak is, dat d’ uitwaseming verminderd. Wanneer nu dit vlugge zout met het zuur vereenigd is, is het zwaarder van deelen, want twee lighamen aan malkanderen verknogt zijnde wegen te zamen zwaarder, en maken grooter lighamen uit, dan ieder op zig zelven. Hier volgt dan uit, dat door deze te samenvoeging ofte stremming, het vlugge zout als een Pekel-zout gemaakt werd: en al-


94 zoo de Pekel-zouten bezwaarlijk van haar zuur bevrijd werden, zoo is 't dat zoodanige Koorsen, ook zoo lange duuren. Dit zuur nu is mede oorzaak dat het Bloed dik en zwart is; want een dun en schoon-rood Bloed is gezond, vertoonende dat het vol vlug zout is. Laat ons nu eens verder gaan, en zien, waarom na de koude der Koors een Hitte volgt. Deze Hitte is de Koors zelver niet, maar alleen een gevolg of een toeval op een Koors volgende. Zoo de Lijder altijd in de koude, dat is, in de Koors bleef, moest zijn Bloed van tijd tot tijd meerder verergeren en verdikken, zodanig dat de minste geesten in de hersenen konden afgelegt werden; het gantsche lighaam deze nu niet meer ontfangende, zoude moeten bezwijken en sterven: maar de Koorsige stof zoo veel niet zijnde, dat het Bloed zoodanig onder het jok gebragt, is dan onmagtiger, dan de kragten van het Bloed zijn: zoo dat wanneer deze koorsige stof zoo verre zijn kragten uitgespannen heeft, als die kan, begint het Bloed wederom zijn eige meester te werden, verschaft geesten, doet meerder logt in-ademen, en werd by gevolg meerder en meerder warm, en eindelijk heet en broeijend. Deze warmte en heete broejing is niet eigentlijk zoodanige als men in de gezonde bespeurd: maar het is een innerlijke beweginge des fijnen zouts en zuurs die tegens mal-


95 kanderen aan geduurig vrijven, en geslagen werden: en alzoo die beide stijve deeltjes hebben, moet men die aanzien als het Staal dat men tegens een Key aanslaat: waar uit men ziet dat ’er Vuur van ontspringt. En alzoo daar ontelbaare milioenen zoodanige deeltjes in ons Bloed zijn, zoo krijgt men eindelijk zeer groote hitte, die in een sterke uitwaseming, of in een zweet uitberst, waar door het Bloed van veel zuurs bevrijd werd. Deze hitte nu allengskens bedarende, zoo gaat de Koors af, zoo lange tot daar zoo veel Koorsige stoffe is aangegroeid, als tot een toekomende Koors te bereiden van nooden is. De langduurigheid doet die veranderen in Scheurbuik, Water-zugt, Uit-teering, &c. in lighamen die veele verstoptheden onder-worpen zijn, werden die verstoppinge nog veel grooter, alzoo gezegd is, dat in zoodanige Koorsen door het overvloedige zuur het Bloed dik, drabbig en zwart werd: wat kan dan hier anders uit volgen, dan dat deze verstoptheden hoe langer hoe meerder aanwas moeten erlangen; hier uit ontstaat een quade gijl en een vertraagde voeding, die magerheid, en Uit-teering met alle de toevallen, die wy in de Scheurbuik en Water-zugt verhaald hebben: en, al was het zaake dat ’er te vooren geen verstoppingen hadden geweest, zoo is het zeker, dat zy door het koorsige Bloed konnen voortkomen.


96 Wat belangt d’ uiterlijke oorzaken, deze zijn alle die welke wy in de Scheurbuik aangehaald hebben: de koude logt, veel regen, en natte kleedingen geven hier groote aanleidingen toe. Rauwe en slegte spijzen, die vol zuur of zout zijn, slegt water drinken: te weinig exercitie, droefgeestigheid, ongewoonte om te Water of te Lande te dienen: te naakt gekleed, geen verschooning van linde; te weinig slapen, &c. De Genezing dezer Koorsen zijn alle meest op een manier: de slijm moet men verdunnen, en het zuur dempen. Wy zullen eenige Medicamenten ophalen, welke in het generaal dienstig zijn, en deze bestaan in Purgeer-Middelen en in Braak-Middelen: waar van in 't voorgaande de Purgeer-Middelen bekend zijn: want het komt al op het zelfde wat voor een Purgeer-Middel men neemt: dog onder de voornaamste kan men tellen de Gutta Gamba, Scammoneum, Jalappa, Zene-bladen, Aloë, Extractum Catholicum, &c. Deze alleen of onder malkanderen gemengeld, en in een behoorlijke Dosis ingegeven, doen veel slijm en zuur, die in de Maag en


97 Darm-sappen zijn, van onderen uitdrijven. Wat de Braak-Middelen belangt, welke men in de hardnekkige derdendaagse Koors gebruikt: zijn de volgende: Als Vitrum Antimonii, Mercurius Vitae, Turbith Minerale, Crocus Martis, &c. Deze moeten mede op haare behoorlijke quantiteit en goede bereidinge ingegeven werden: waar door het lighaam meer geweld werd aangedaan, dan door het Purgeren: door welker geweld veel meerder slijm en voornamelijk zuur uit het Bloed geraakt: want de Braak-Middelen zijn oorzaak van trekkingen in des Maags vliezen en veselen: deze de kliertjes der Maag mede nijpende en vringende, ontfangen meer sap van de slag-aderen, als wanneer zy stil waren: en dit gaat zelfs zoo in onze mond toe; zoo de tonge zig niet beweegd, heeft men weinig speeksel in de mond: in tegendeel, die veel spreekt, die veel quyld: en door deze beweginge werd veroorzaakt dat de drooge spijzen, dadelijk door nat werden, om die te gemakkelijker te konnen doorzwelgen: dus, zeg ik, dan gaat het, door een grooter beweginge te maken, in de Maag toe. Deze voor af gegaan zijnde: moet men zig


98 met zweetende Middelen behelpen: als van Theriakel, Diascordium, Sal Absinthii, Cardui Benedicti, Crocus, &c. Deze Middelen moeten ingegeven werden een uur voor dat men de Koors krijgt, op dat men in het zweeten zy, eer de Koors aankomt; want zoo voor de Koors de deeltjes des Bloeds verschikt zijn, zoo werd de Koors de gelegendheid afgebroken om op nieuw zijn tragedie te spelen: en dit mag alzoo wel eenige reizen herhaald werden: het tweede effect, dat hier nog uit ontstaat, is dat zy veel zuurs zullen doen uitwasemen: het welk mede het oogmerk is, van 't geene wy beoogden. Zuurtemperende-Middelen, hier voor beschreven, zijn hier mede dienstig, welke niet alleen het zuur in de Maag en Darmen temperen, maar zy doen ook de Pis afschieten, daarom is het niet vreemd, die te gebruiken met Coffée ofte Thée-drank, om alzoo een voerman te geven tot het beter afzetten. Dit zijn dan de vier generaale Hoofd-middelen: laat ons nu overgaan tot eenige Specery-agtige en bittere dingen, welke men gemeenlijk tegens de Koors gebruikt, die daarom ook Koors-Middelen genoemt werden: deze zijn dan


99 De Wortels van Kalmus, Angelica, Galanga, Gentiana, Alant, Ostrutium, Pyrethrum, Zedoar, Gember. Bladeren van Alsem, Kleine Centautium, Gezegende Distel, Wijn-ruit. Saad van Worm-kruid, Reinvaar, Mostaart. Moschaat-Nooten, Witte en Swarte Peper, De Peruviaanse Bast, Myrrhe, Slangenhout, Brandewijn, Alsem-Wijn, Jenever-Brandewijn, Alants-Wijn, &c. Deze moet men, klein gesneden zijnde en gestooten, op Wijn of Brandewijn zetten, en des ogtens daar een Romertjen van nuttigen, voornamelijk zoo men een uur voor het aankomen der Koors, hier van een dubbelde


100 Dosis neemt, dat is, zoo veel tot men voelt dat de hersenen vry wat geraakt zijn: of men kan liever voor het aan komen een glaasje een goed glaasje gebruiken, en op de tijd der Koors nog een glaasje. Door deze Middelen werden niet alleen de deeltjes van het Bloed verplaats, en de door-waseming vervordert, maar de slijm werd daar door verteert: en het voornaamste is, dat de Gal, die hier ontbrak, herstelt en vermeerdert werd, die de gijl en Bloed vloeibaar houd, en de door-waseming in een balance brengt. Om deze veranderingen te bevorderen drinken sommige een goede Borst-lap van Alsem-Wijn: Brandewijn met Peper, of met gestoote Mostaart-zaad; Jenever-Brandewijn, en diergelijke sterke dranken meer: welke op haar tijd gebruikt werdende, een groote veranderinge in het Bloed baren. Men kan ook den Alsem, de Carduus Benedictus, de kleine Centaurium de Kina kina, het Slangenhout, &c. trekken op de maniere als Thée en dagelijks drinken. Veele nemen Aluin in met Notemoschaat, en dit geeft mede een verschikking der deelen in het Bloed, het welk mede een der voornaamste dingen zijn, welke men te vervorderen had. Zoo wanneer daar nu te veel slijm nog in het Bloed mogt wezen, zoo maakt eenige Pilletjes van Gom Ammoniak, Assa Foetida, Sout


101 van Staal, Kreeft-oogen, Aloë, &c. laat hier des ogtens en des avonds ieder reis een Pilletjen van gebruiken.

Het XV. Hoofd-Stuk. Van de Brandende Koorsen, Blust, Peper-koorn, en der zelver Toevallen. VAn de gaande en komende Koorsen gehandeld hebbende, staat ons een soort te verhandelen, welke zoo ras niet afgaan of zy verheffen weder; en dit geschied mede dagelijks, om den anderen dag, of om den derden dag: deze soorten beginnen mede eerst met koude, welker Bloed daar na in een brandende hitte ontsteken werd, verzeld met weinige ofte veele Toevallen: het afgaan ofte tussen-tijd der Koorsen, is somtijds van langer, en somtijds van korter duur, zoo dat men veeltijds de tusschen-tijd nauwlijks merken kan: by deze zijn nu meerder Toevallen, dan in de voorige, als Brandige Dorst, Sprouw, Braken, Hoofd-pijn, Afgematheid, Ylhoofdigheid, Buik-loop, Roode Vlekken des huids ofte roode stippelen als de groote van een Peper-koorn, &c. Uit deze geduurigheid van Koors, en de zwaare Toevallen, blijkt genoegzaam, dat hier


102 meerder gevaar is dan in d’ afgaande Koorsen, want in deze geduurige Koorsen, is geen tijd om voedzel te hebben, waar door de kragten dienden hersteld te werden: welk ontbrekende, moet de Zieke verzwakken, ten waare zijn kragten zóo sterk waren, dat hy nevens 't gebruik van bequame Middelen, den dans nog quam t’ ontsnappen. d’ Oorzaak dezer geduirige Koorsen is wel de zelfde als in het voorgaande Hoofd-stuk gezegt is, maar de koorsige stoffe is hier meerder, en daarom is het afgaan dezer Koorsen ook zeer weinig van tusschen-tijd: zoo dat als deze Koors afgaat, aanstonds zoo veel stoffe is, dat ’er weder een nieuwe verheffing voor handen is. Dewijl nu dat ’er geen tusschen-tijd komt, om door voedzel de kragten te herstellen, moeten de hersen-sappen, ofte geesten, een wanordentelijke menging en by gevolg beweginge krijgen. Waar uit HOOFD-PIJN, RAAS-KALLEN, BRAKEN, TREKKINGEN DER LEDEMATEN, &c. uit voortkomen. Het Speeksel, Sap en Maagsap bedorven zijnde, komt daar DORST, SPROUW, AFKEER VAN EETEN, en ONVERZADELIJKEN DORST. Zijn de Darmsappen scherp, komt daar BUIK-LOOP: wanneer het bloed wanschikkelijk gemengd is, en als in kleine grummelen gestremd, blijft het hier en daar zitten, waar na men ROODE


103 VLEKKEN, en UITSLAG bekomt. d’ Uiterlijke oorzaken zijn mede al de zelfde als in de gaande en komende Koorsen, hier toe doet niet weinig de gesteltenisse der lighamen: de quade logt, onnutte spijs en drank, &c. de logt kan komen ontsteld te werden door stinkende deelen, als van Moerassen, Doode Lighamen, opening van vergiftige Mijnen, springen van vergiftige Bergen, opensplijtingen van d’ Aarde door Aard-bevingen, waar uit of een fenijnige logt uitgelaten werd, of een welke lang beslooten is, en veele onguure deeltjes met zig heeft mede gesleept. Deze deeltjes in de logt uitgebraakt werdende, werden ingeademd; of zoo zy met waterige dampen opgetrokken werden tot zy in wolken veranderen, zoo werd het water, dat van deze wolken afdrupt, vergiftigd, het welk menigmaals van eenige dagen en weken reyzens, na een ander oord des Werelds heen gedreven werden, en haar water aldaar komen uit te storten: het welk genuttigd werdende, de lighamen een zonderlinge veranderinge toebrengt, het welk men meer te Lande dan te water waarneemt. Maar zal men vragen, waarom werden dan niet alle Menschen, als mede de Beesten niet op gelijke wijs aangestooken? Tot Antwoord diend, dat de lighamen, bloed en geesten der menschen zeer veel van malkanderen ver-


104 scheelen, en dat by gevolg den eenen zoodanigen fenijn beter kan tegenstaan dan d’ andere; doet hier nog by, dat den eenen sterker uitwasemd dan d’ andere, het welke niet weinig toebrengt om dit vergift quyt te geraken, en tegen te staan: daar-en-boven welke reeds een ziekelijk en koorsig bloed en verdere sappen hebben, konnen daar ook eerder toe vervallen dan andere welkers gesteld en menging der sappen behoorlijk en regelmatig is. Dat nu de Beesten niet besmet werden, is, om dat haar bloed gezond is, wel uitwasemen, en de mengeling van sappen van een gantsch anderen aard is, dan dat van d’ onze: en dit blijkt genoegzaam uit de voedzelen die wy gebruiken, welke veele Beesten vergift zijn: en 't gene de Beesten nuttigen, kan ons tot vergift strekken: want veele Beesten eten de Scheerling ofte dulle Kervel, de Wolfs-wortel, Bilsem-kruid, &c. het welke de menschen niet zouden durven bestaan te doen: en dit zeg ik hangt af van de gesteldheid des bloeds, en de verscheidentheid der Maag-sappen, waar door de ingezwolge spijzen haare bereiding erlangen. Dit is dan mede de reden waarom dat den eenen mensch daar van behebt werd, en d’ andere niet. Ook bespeurd men aan de Beesten, dat de Ossen en Koeijen een Ziekte zullen hebben, die op geen Schapen ofte Paarden vat kan hebben: en dit ziet


105 men mede in tegendeel, dat als onder de Paarden, Schapen, &c. eenige Ziekte in zwang gaat, dat die op Menschen, Ossen en Koeijen, &c. niet en hegt. Laat ons nu tot de Toevallen treden: en voor eerst van de

Hoofd-Pijn. Een der Toevallen is een geduirige zwaare Hoofd-pijn, welke, zoo de Koors wat verminderd, dezelvige mede wat afneemt. Het Bloed nu is in deze staat zoo dik dat het door de slag-aderen niet kan loopen, en by gevolg moet van het herte af een grooter aanvloed van bloed gespuit ofte uitgewrongen werden, als ’er van de aderen kan ingenomen werden, om na het herte weder te brengen: dit zoo zijnde, moeten de einden der slag-ader-buisjes zig uitzetten, want de geduirige bloeds-aandrang doet die verwijderen, en deze weder door de hersen-vliezen en al wat binnen het Bekkeneel gevoelig is: en dit maakt deze Pijn, welke na het verminderen der Koors mede afneemt, alzoo de drang des bloeds dan zoo sterk niet is. Hier komt nog by dat ’er eenige weyagtigheid tusschen de vliezen kan uitzijperen, welke vergoorende, scherp, bijtend, en knagend werd, dat geen kleine Pijn veroorzaakt.


106

Ydelhoofdigheid en Rasende-Koors. Zoo het gebeurd dat de Hersen-sappen ofte geesten al te scherpe en woelende deeltjes by zig hebben, zoo zijn de uitwerkingen der zintuigen mede onstuimig, waar uit een Phrenesie ofte Razende Koors ontstaat: want deze geesten scherp zijnde, maken in de Hersenen soorten van Stuip-trekkingen, zoo dat als de Zieke van het eene spreekt, door een convulsie der hersen-pijpjes weder in een ander vervald; en zulks kan op duizentderley wijze veranderen; het welk d’ oorzaak is dat zy Raas-kallen, niet of weinig sprekende dat eenige t’ samenhang heeft: en zoo dit lange duurd, werden die scherpe deeltjes, welke in de geesten een woelendheid baaren, door het lange en geduurig tegens malkanderen aan te vrijven nog scherper en scherper, en ook werden zy heet, op de wijze als twee harde lighamen tegens malkanderen gevreven, heet werden, het welke men genoegzaam by de Wiel-draaijers welke een hout tegen een ander, dat op de draaibank omgedraaid werd, houden, om het geen omgedraaid werd een zwarte gebrande kring te geven: alzoo komen door de wind de Riet-bosschen, in Oost-Indien, in de brand; zulks zien de Dienst-Maagden, dat als zy Messen slijpen, dat die ook heet werden: hier uit rijst dan niet alleen een onordentelijkheid


107 der vijf uiterlijke Zinnen, maar de drift gaat hooger, want de zenuwen welke uit het rugge-merg komen, en door de armen en beenen loopen, werden zelfs onstuimig en sterk, zoo dat deze Koors tot een openbaare Rasernye uitberst: want het gantsche zenuw-gestel is als een hollend Paard, dat geen toom nog bestierder heeft: en dit gaat even als met de Dronke luiden, welker meester (de Ziel) van de hitzige en woelige Wijn overrompeld werdende, het lighaam zonder beseffen en beleid uitwerkt, 't geen het nugteren niet denken zoude. Hier by komt nog de

Vergetelheid. Wanneer dit Raas-kallen en onstuimige Razerny wat bedaart, en zy haar hersen-vogten tot het bestuur van de reden konnen aanleggen, zoo is haar alles vergeten wat’er geschied is: om dat de lighamelijke geesten zoodanig de overhand hadden, en het weefzel ofte mengzel zoodanig verwart was, dat de ziel, ofte de bedaarde denkingen geen gelegentheid hadden, om de geesten en het lighaam in order te houden, ofte eenig denk-beeld van deze ongeregeltheden t’ ontfangen: de gedagten nu van onze ziel als stilstaande, heeft dan, van 't gene voorgevallen is, geen beweginge, indruk ofte denkbeeld ontfangen; waar uit dan volgt, dat deze onstuimigheid ophou-


108 dende, alles ophoud, en geen gedagten daar van nagelaten werden. De onordentelijke beweging dezer geesten, tot de pezen en zenuwen doordringende, maken in de ledematen

Trekkingen of Convulsien. De Trekkinge, Convulsien en diergelijke tegenwillige bewegingen, spruiten al uit de zelfde oorzaken, wanneer de geesten, niet alleen door de zenuwen uit de hersenen komende, d’Ingewanden en de zintuigen doorwandelen: maar ook die, welke uit het merg des hals, rugs en lendenen, na de armen ende beenen henen stralen, konnen een quade menging en geschiktheid van deeltjes hebben: zoo maken zy een wan-beweging der Ledematen: neemt nu, by voorbeeld, een Arm A of een Been B, en denkt dat die na agteren en na voren moet gebogen werden: en dat dit geschied door pezen, welke de zenuw-sappen ofte de stralende en als een Blixem doorstroomende geesten ontfangen, die de spieren opblasen en op doen beuren: zoo nu A vol geesten zijnde, opgeblazen werd, zoo moet noodzakelijk B tegens wil en dank opgeheven werden, het welk de trekkinge maakt: maar alzoo nu deze geesten in A juist niet lang vertoeven, zoo valt de spier B haast weder ter neder. Het tegendeel geschied nu ook dat B kan opgeblazen zijn, en A wederom niet. Hier uit leeren wy


109 dan kortelijk, dat ’er niet alleen een scherpigheid by deze geesten konnen zijn, maar dat zy wanschikkelijk door het Rugge-merg, &c. afgescheiden werd; want by aldien de afscheidinge regelmatig toeging, zouden de bewegingen en de doorstralingen mede regelmatig moeten toegaan: maar hier werd dan eens eene spier bewogen, en dan eens een ander, het welk in de gezonde alzoo niet toegaat.

Het Braken. Het Braken is deze Ziekte mede niet oneigen, dog altijd niet, maar zoo die daar is, heeft die zijn oorsprong meest uit qualijk gestelde Maag-sappen, welk door hare scherpigheid prikkelingen in de vliezen, en het agste paar zenuwen der hersenen, (die de krop der Maag meest kroons-gewijs omringen) en het agste paar tusschen-ribbige, (die des Maags bodem &c. doorloopen,) verwekken: alhier dan is een oorzaak in de Maag, en zoo zeer niet uit de hersenen zelfs: door deze kitteling en prikkeling door de Maag-sappen herkomstig, werden de beweeg-draden der Maage getrokken, zoo dat de Maag als omgekeert werd, en door de Slok-darm alles uitgutst, wat dezelvige in heeft: en, zoo daar niets in is, zoo volgt daar wat gal met eenige uitgenepe waterige slijm. De Gal werd hier uitgebraakt, niet om zijn overvloedigheid, maar om dat de Maag ge-


110 trokken en toegenepen werden, moet de Darm, daar de Gal altijd in loopt, door gemeenschap van Spier-vezelen en zenuwen mede getrokken en opgebeurt werden; zo dat de Gal, in de plaats van na de nugtere Darm en d’ omgewonde Darm zijn loop te nemen, nu zoodanig gestelt en geplaats is, dat de Gal door des Maags Portier tot in de Maag gevoert, en vervolgens uitgebraakt werd. Ik zegge dat de Gal hier geen grond-oorzaak van is, al is het zake dat die mede een quade gestelde menging heeft: want haar welgesteltheid en bequame quantiteit zouden het Bloed verbeteren, en niet toelaten dat het Bloed koorsig werd. Wanneer nu deze wan-order in de geesten der hersenen was, zoodanig dat zy met een wanorder na de Maag en de Slok-darm straalden, zoo werd daar een geduurigen

Hik ofte Nokken geboren: het welk d’ ondervinding, leerd dat een voorspelling van de Dood is: want het geschied hier, als ik in de Trekking gezegt heb, dat de geesten dan door d’ eene, en dan door d’ andere Spier-vezelen heenen straalen, en niet precijs egaal, gelijk het in welgestelde lighamen vereist werd. De Mond nu is niet zonder groote hitte, en met een onverzadelijken

Dorst zeer belemmerd. d’ Oorzaak hier van is het


111 verdikte Speeksel, het welk de Speeksel-buisjes en kliertjes verstopt, zoo dat door dezelvige geen dunne vogt uit de zelvige komt te sijperen om Tong en Mond behoorlijk te bevogtigen, zoo dat de Mond droog en heet moet blijven, zijnde door geen drank te lessen ofte te verbeteren. Het Speeksel nu is een soort van de Gijl, welke door een veelvuldig zuur, veel dikker is geworden, dan wel door de Speeksel-klieren uit het Bloed kan afgekleinst werden: dit zoo zijnde, ontstaat daar mede

Onlust en Afkeer tot Eeten. Want men moet vast besluiten, dat de Slok-darm en de Maag, als mede de Gedarmten, aan de binnen-kant met een eenderley rok bekleed is: dat is een rok die in alle die deelen van eenderley weefsel is; zijnde gemaakt van Zenuw- en Beweeg-draden, en voornamelijk doormengeld van een menigte sap-uitsijperende kliertjes; welker sap weinig van het quyl ofte Speeksel verscheeld: dit zoo zijnde, konnen die vogten, welke in de Slok-darm en Maag sijperen moeten, mede te dik zijn, en te slijmig: makende aan der zelver vliezen geene prikkelingen, waar door den honger moet verwekt werden: deze niet verwekt werdende, is ’er geen trek tot Eeten, maar Onlust, maar een gantsche Afkeer, ja Walging: want in


112 een gezonde stand, moeten deze sappen een vlugge zuirigheid by zig hebben, door welkers prikkelingen een streelende trekking gebooren werd, die ons een denkbeeld van lust tot het eten veroorzaakt. Het zelvige geschied mede in de Darmen menigmaals, waar uit een

Hard-Lijvigheid gebooren werd: want als die sappen mede te dik zijn: zoo zijperen weinig sappen in de Darm-buizen, en, alzoo zy niet prikkelen nog de Gedarmte tot beweginge aanporren, zoo werden de spijzen, door de traage Darm-vringingen, ook traaglijk voortgestuwd, het welk mede oorzaak is, dat men in veele Koorsen met Hard-lijvigheid behebt is. By zoodanige Koorsen en Toevallen vertoond zig mede veeltijds de

Sprouw in de mond: en deze is een meerdere verdikking des quyls in de mond, zoodanig dat alle de kliertjes, daar de mond en tong mede bekleed is, gantschelijk verstopt geraken, zoo dat daar de minste vogt niet kan uitsijpelen: hierom is de mond niet alleen heet, maar is zoo droog als gedroogt Leer, zijnde overdekt met een witte korst, het welk het gestremde speeksel is: het welk, de Koors verminderende, en by gevolg de sappen des bloeds verbe-


113 terende, ook de quyl verbeterd werd: welke van agteren tegens deze witte korst aanvlietende, stoot die korst allengskens af, dan zoo zegt men dat die korst begint af te vallen, en dat de Lijder aan de beter-hand is. Maar het kan gebeuren, dat door d’ alderminste occasie, dit speeksel op nieuws een verdikking, als vooren, krijgt, en dat aldus de Sprouw tot eens en meermaals herbooren werd: en zulks is een zeer quaad teiken: want het bloed zijn regte graad van beterheid niet konnende erlangen, stort door de verergering niet alleenig in de voorige staat, maar het geraakt alle zijn kragten en levens-geesten quyt, door welkers ontbeering, alle de bewegingen des lighaams stille staan, het welk de Dood is. Zoo de Koorsen uitnemend brandig zijn, en met de Sprouw verzeld, werd daar een erger quaal gebooren, die men de

Bruine noemd, verscheelende van de Sprouw alleen in graden, zijnde de Bruine een veel hooger en erger graad: alzoo in de tong en mond niet alleen een verstoppinge is, maar zoodanigen, dat ’er niets meerder kan doorvlieten, zoo dat by gevolg (gelijk in alle andere deelen) een verstervinge moet volgen, die de Tong eerst Rood maakt, zijnde een begin; en daar na Swart, dat een geheele verstervinge is, die by


114 ons de Bruine genaamd werd. Dit vast gesteld zijnde, moet volgen dat de sappen, die gewoon zijn in de Slok-darm, Maag en Gedarmten te lekken, van de zelfde gesteldheid zijn: zoo dat het Bloed en alle sappen bedorven zijn en stille staan: derhalven is de Zieke in doods gevaar, en ontspringt den dans zeer zelden. Zoodanigen Bloeds, &c. gestalte veroorzaakt

Benauwtheid voor 't Hart. Deze komt nergens van daan, dan dat het verdikte Bloed door de Longen en het Herte niet gemakkelijk passeren kan, eensdeels door zijn verdiktheid, anderdeels dat de hersenen geen genoegzaame quantiteit geesten door zenuwen na het Hert en Longen laten vlieten: want wanneer die te traag na het Herte stroomen, zoo konnen de holligheden des Herten, die het Bloed moeten ontfangen en uitlaten, niet genoegzaam geopend en toegetrokken werden: hier by konnen ook Krampen der Slag-aderen en des Herts komen, die den omloop mede geen weinig verhinderen: zelfs de blaasjes der Longen en de Long-pijpen staan haare bewegingen mede by na stil, zoo dat nog het Bloed ter nauwer nood kan door passeren; nog de logt kan bezwaarlijk uit of ingeademd werden.. Zoo nu in deze Koorsen een overgroote zuure wey in het Bloed is, en in de Darmen afsijpeld, ontstaat daar een


115

Geduurige Buik-Loop, ofte Roo-Loop met een Geduuge Buik-Loop. Want deze scherpe uitsijperende Wey is oorzaak dat de Darmen sterker, dan na gewoonte geprikkeld werden, waar door alle de vuiligheden dikwijlder dan na gewoonte uitgedreven werden, het welk een eigentlijke Buik-loop is, maar by aldien de zelvige over-scherp zijn, knagen zy de Gedarmten, zoodanig dat ’er eenige Bloed-vaten open geraken, en dan noemd men het een Roo-loop; door dit knagen nu, werden mede de gevoelige Zenuw-, Vlies-, en Pees-draaden grootelijks aangedaan, en zulks baard geen kleine pijn der Darmen: hier van hebben wy te vooren breder gehandeld. Dit Bloed nu met een menigte zuurs opgevuld zijnde, is dik, en alzoo d’ uitwasemingen door de groote hitte geduurig haar uitgang hebben, zoo blijven te gelijk op veele plaatzen des lighaams eenige deeltjes dezes Bloeds stille staan, waar door eerst roode en daar na zwarte vlekjes in de huid voortkomen, en dit noemd men Bluts en Peper-koorn, want de vlekjes, puisjes, &c. de groote hebben van een Peper-koorn, ofte liever als een Vloo-beet: en deze Koors is dan weinig van de Pestige ofte Quaadaardige Koorsen verschelende; voornamelijk zoo die


116 (door algemeene oorzaken) besmettelijk en doodelijk is. Dit zy dan nu genoeg van de Toevallen, die deze Koors met groote, dog veeltijds doodelijke statie volgen. Laat ons nu eens spreken wat hier van voort te zeggen valt. Hoe minder Toevallen, hoe minder zwarigheid; want hier uit oordeeld men de goede ofte quade staat des Bloeds: alle de voorgaande Toevallen konnen ook ligt of zwaar zijn, als gezegt is; den bezwaarlijken adem, is een quaad teiken, om dat het Bloed door de Longen niet kan passeren: de Pols mis-slaande, met trekkingen vermengd, of somtijds ophoudende, geeft zelden een goede uitslag: want de levendige geesten zijn in wanorder, dat zy niet door-gaans op een gelijke wijze door de zenuwen na Pols-aders vlieten; en, zoo daar nog scherpe deeltjes by zijn, maken zy in de zelvige trekkingen en spanningen, waar door de Pols-slag nu en dan komt stil te staan. Zoo daar een drift geesten komt, en allengskens verminderd, is ’er mede een sterke Pols-slag, die na vermindering van geesten, ook allengskens verminderd, en dit hebben d’ ouden Myuros genaamd, als of men zeide Muizen-staartige Pols, om dat een Muizen staart van een dikte allengskens dunder werd, en verdwijnend. Zoo daar dan nu geen geest-door-straaling is, zoo houd de Pols op, en dan is het leven ten einde; ten


117 waare onderwijlen nog eenige weinige geesten in de hersenen ontfangen wierde, en wederom na de Pols-aders straalde. Wanneer de verheffinge der Koors schielijk agter malkanderen komen, ofte zonder tijds-order, is mede gevaarlijker dan die een lange tusschen poozing hebben, en regelmatig zijn. Zwarte Sprouw, en zwarten uitslag van Vlekjes bedieden mede weinig goeds. Hier staat aangemerkt te werden, dat men de Koors in het begin breeke zoo veel het mogelijk is, om de menging der deeltjes des Bloeds te verschikken, en’er een betere uitwaseming mogte bevorderd werden: ten tweeden, moet men voor al op de Toevallen letten, of die zoo veel voorkomen, als het doenlijk is. Het beste middel is, aanstonds een goed Zweet-Middel in te geven, waar door het Bloeds gestel zeer veranderd werd; alzoo het mede veel zuurs uitwasemd, die aanleiding tot de verdikking der sappen was. Wanneer men nu in het Zweeten is, moet men niet ophouden, maar, al weder een ander ingeven, en zulks moet men tot twee of drie reizen hervatten: onderwijlen moet men een Decoctie voorschrijven, als volgt Neemt De wortel van Scorsonera, vier oncen. . . . . . van Contrayerva, een loot. Hout van Sassafras, een once.


118 Versche Citroen ofte Limoen-schillen, een loot. Laat dit in Regen-water koken, tot dat daar een mingele, dat is veertig oncen nats overschiet, het welk doorgezegen zijnde, men geduurig warm drinken moet. Dit laat ik drinken om dat door de vloeibaarheid des vogts, en de deeltjes der Medicijnen het Zweeten meerder aangezet werde, waar door het Bloed mede verfrist zijnde, het ligtelijk in zijn oude plooy geraakt: en, om dit nog nader te bevorderen, laat ik het warm ofte liever heet drinken, Daar is een questie wel eer by eenige oude Medicijns in zwang geweest, namelijk, dat de Koorsige geen drinken mogen gegeven werden: latende liever de Zieken van dorst versmagten, dan haar wat te laven: de meeste tegenwoordige Medicijns zijn van andere gedagten, en ik mede. Ik agt dat hoe meer bequaam vogts de Zieken drinken, voornamelijk warm gedronken, hoe beter: hier door werd de uitwaseming bevorderd, en het gene door de huid niet buiten gebragt werd, gaat door de Pis-wegen af, en alzoo bekomt men tweederlei wegen: zoo dat alle dunne Bieren, als de Mol, Scherp-bier, Thée, Coffée, zoete Wey ofte Huy, Gerste-water, gewaterde Melk, &c. hier de voornaamste zijn. Ik laat niet geern koud drinken, om


119 dat de koude de uitwaseming verminderd; want doordien de Zieken gulzig en onverzadelijk in het drinken zijn, zoo slaan zy te veel koud vogts binnen. By aldien den Afgang traag is ofte gantsch opgestopt: kan men een ligte Purgatie maken van wat Krenten ofte Pruimen met een weinig Sene-bladen en Anijs-zaad: of men neemt wat Manna in, hier door ontlast zig het bloed mede van zijn vuiligheden, en de Gedarmten die ontfangende, werden tot den Afgang aangeprikkeld. Wanneer zulks nu nog niet kan bevorderd werden: moet men Zet-pillen of Klysteeren in 't werk stellen; welke de verharde vuiligheden in de Darmen verdunnen, en gemakkelijken af laten schieten. By aldien Afgang te veel en tot een Buik-loop of Roode-loop veranderd, zal men Zweet-Middelen, en Zuurtemperende in 't werk stellen, als elders gezegt is, namelijk van Diascordium, of Theriakel: Kreefts-oogen, Koral, Saffraan, &c. Waar van men in het VII. Hoofd-stuk van de Buik-loop en Roo-loop nader kan lezen. Wanneer het Braken de Zieken afmat: is 't nodig dat men die stild, en dat door Middelen, welke de al te groote bewegingen matigen, als door den Philonium Romanum, Theriaca, Laudanum opiatum, Diascordium, &c. Vermengd dit met eenige bequame vogten en fijne Olien,


120 waar van ik eenige staaltjes wil te berde brengen: Als Neemt Philonium Romanum, een drachme. Laudanum opiatum, een grein. Gedistilleerde Olie van Foelie, twee druppels. Ongedistilleert Theriakel-water een half once. Gedistilleert Munt-water, drie oncen. Mengt het na de konst. Of Neemt Diascordium, een drachme. Philonium Romanum, een scruipel. Gedistilleerde Olie van Munt, twee droppelen. Aqua Vitae Matthioli, een half once. Melisse-water, vier oncen. Mengt het na de konst. Een van deze Mengsels kan men lepel-wijs gebruiken; dat is, nu een lepel en dan een lepel, waar na het Braken menigmaals bedaard. De plaats van de Maag bestrijkt men wel met gedistilleerde Olie van Munt, gemengt met wat uitgeperste Olie van Muschaat-Noten. Behalven dit, neemt men wel het werk van uitgepluisde Pik-touwen, ofte wel Scheep-mos, uitgepluisde Lont, &c. Deze


121 steekt men in heete Brandewwijn, en men legt die over de Maag, en zulks herdoet men eenige reizen, zoo warm als het lijdelijk is. Deze warmte gelijk met haare doordringelijke fijne brandewijns deeltjes, maken niet alleen ter plaatse daar zy gelegt werden, een andere beweginge in de zenuw-draden, maar het gantsche zenuwen vlies-gestel van het geheele lighaam werd daar door aangedaan, het welke door medehulp van innerlijke middelen, het Braken tot bedaaringe doet komen. Zoo den Hik iemand te lastig vald, zal men mede de zelvige innerlijke Middelen ingeven, als boven voorgeschreven zijn: want hier werd niet anders vereischt dan een stilstand der tegenwillige bewegingen. De Sprouw opkomende, gebruikt men al verzagtende en rijpende Middelen, en voornamelijk verzorgt men de keel, om niet te stikken: hier toe dienen spoel-waters, daar men mede Gorgeld, als van Vijgen, Rapen, Geele Wortelen en diergelijke met water of zagt bier gekookt, wanneer men het hebben kan: hier mede kan men de mond geduirig spoelen, en zoo het op de keel aankomt, daar mede Gorgelen, hoe dikwijlder hoe beter. Te Scheep zulks niet hebbende, kan men Haver-gort nemen, en koken zulks op gelijke wijze: ook mag men dan Stokvisch-water gebruiken, als men anders niet hebben kan;


122 want dit water heeft een verzagtende lijmigheid: daar benevens heeft het geen pekel-zout by zig, gelijk wel in andere visch-waters gbeurd. Wanneer de Sprouw aan het afvallen is, schraapt men de tong wel met een baleintjen of iets anders daar toe bequaam. In de Hoofd-pijn, en zwaar Raar-kallen zoo moet men de beweginge der vogten, welke na de hersenen te sterk is, tragten te diverteeren, dat is, om de onordentelijke beweginge des bloeds tot een gematigde en gelijkvormige order te brengen. Hier toe wend men uiterlijke midddelen aan, die men, dog qualijk, te rug-trekkende noemd. Deze Middelen werden geplaats in de Nek, Voorhoofd ofte planten der Voeten. In de Nek plaats men veeltijds de Milt van eenig Schaap of Kalf, ook wel een opgespouwde Pekel-haaring. Op het Voorhoofd bind men een Rooze-koek met Roozen-edik bevogtigd: of men bind daar een vers open gesneden Duif ofte Kieken op: ook wel brandewijnige doeken: aan de planten der Voeten legt men Pappen van Zuur-deeg, ofte kruim van Rogge-brood gemengt met azijn, mostert, zout en zeep. Deze Middelen maken door haar zoo genaamde trekkinge, zoodanigen beweginge in de sappen, dat der zelver loop na de hersenen toe afgetrokken werd, en haare beweginge bematigd.


123 Veele sparen hier het Laten niet, maar zulks komt in de meeste lighamen niet te pas: en 't is best de kragten der Zieken (welke hier noodig zijn) te sparen, dan ydelijk te verquisten. Het Bloed zondigd hier zoo zeer niet door zijn quantiteit ofte overvloed, maar door zijn qualiteit ofte hoedanigheid: waar van ik genoeg in mijn andere Schriften gehandeld heb.

Het XVI. Hoofd-Stuk. Van de Pest en Pestige Koorsen. AFgehandeld hebbende de Brandige- en Bluts-Koorsen, treden wy een graad hooger, namelijk, tot een der zwaarste Bezoekingen Gods, die niet een mensch alleen ten graave doet nederdalen, maar geheele Legers, Schepen en Landschappen. De Goddelijke oorzaken der straffe, die wy door de gramschap Gods meer verdiend hebben, zullen wy hier niet ophalen, alzoo zulks de God-geleerden toekomt; maar hier past my alleen te verklaren d’ oorzaken der Pest, zoo als ons die lighamelijker wijze voorkomt, welke ook de werktuigen zijn die God gebruikt, om den mensch te straffen. De Koors by de Pest vervoegd zijnde, is al


124 van eene wijze als de Brandende Koors, Bluts, en Peper-koorn; maar door de Pestige ofte Quaadaardige komen door de besmettinge veele Lijken, soo dat by na geheele Steden uitsterven: en gantsche Legers ten graave gaan. d’ Oorzaken van deze Koorsen zijn ook van de voorige zeer verschillig: want hier moet een algemeene oorzaak zijn, die wy alle in het algemeen gebruiken, en wat is ’er algemeender dan de logt, die geen mensch ooit kan misschen: dit zoo zijnde, moet men vast stellen, dat de logt, voor zoo veel die in zijn zelven logt is, d’ oorzaak niet kan wezen; want die is zuiver, en om den adem te vervorderen onbequaam: maar daar zijn veele deeltjes, welke door de Zonne-stralen, in de logt tot de hoogste Wolken toe opgebeurd werden: deze deeltjes zijn van alderley figuur, welkers welgesteldheid, ons wel doet ademen, en ons Bloed en geesten het leven geven: en dat dit waar is, bewijzen de glazen, daar men een dier in doet, welke, zoo men door konst deze deeltjes uit de glazen pompt, zal het zelve aanstonds sterven: item als men verre boven de Wolken opklimt, zal men niet konnen ademen, zijnde een klaar bewijs, dat de deeltjes, welke in de logt omzwerven, ons het leven geven. Zoo nu deze logt, in plaats van bequame


125 deeltjes, veele andere ontfangt, welke ons Bloed vyandelijk zijn, en deszelfs geesten vervalst en verstikt, zoo moet het ook wezen, dat veele menschen dezelvige in-ademende, ook haar Bloed en geesten bedorven werden. Waar uit komen dan nu dusdanige wanschikkelijke deelen voort, dan uit den Aard-kloot zelfs: als wanneer eenige Meeren en Moerassen met Visch komen stille te staan, de Visch te sterven komt, de Wateren te stinken en te bederven: welker stinkende deeltjes opgetrokken zijnde en in-geademd, een gantsche Natie vergiftigd. Dit zy niet alleen gezegt van Wateren en bedorve Visschen; maar ook van verslage Legers, wanneer menschen en Paarden onbegraven blijven, zoo komen zy door haar stinkende deeltjes de gantsche logt te bezwalken en met vyandelijke deeltjes te vervullen. Hier by voegd men nog d’ Aard-bevingen, bersten van Bergen, &c. waar uit niet alleen een lang verborge en bedorve logt komt uit te bersten, maar die menigmaals met Quik-zilverige en Arsenicale ofte Rotte-kruids deeltjes zwaarlijk vervuld is; welkers in-ademing ons Bloed en geesten tegenstrijdig is. En al is 't zaake men de Pest niet veel in de koude Landen, en in de over-koude Landen nooit bespeurd werd, zoo gebeurd het egter


126 dat die door besmettingen, (het zy door over-voering van goederen uit Turkyen als elders, ofte door het overwaaijen van Winden, door Regen, Mist, &c.) uit verre gelege besmette Gewesten komende, ons die quaale over den hals brengen. Laat ons nu eens zien d’ oorzaak der Besmetting: zoo weet men, volgens mijn stelling, dat de logt een algemeene oorzaak moet wezen, en dat alle menschen in 't algemeen konnen besmet werden: maar dat zy niet alle te gelijk besmet werden, komt, dat sommige dit fenijn veel beter konnen tegenstaan als d’ andere; en daarom besmet het juist dan ter tijd geen Beesten. Men moet vast stellen dat d’ eene sterker uitwasemd als d’ andere, en by gevolg een woeliger en warmer Bloed heeft: want daar uit leeren wy, dat men in deze besmettelijke Ziekten het zweeten geduurig werkstellig moet maken, en d’ uitwaseming bevorderen. Zoo dan nu iemand in het huis eens Pestigen komt, en schroomagtig is, gebeurd het dat hy mede ligtelijker kan besmet werden, dan iemand, die sterk uitwasemd, en stoutmoedig is. Dat de klein-hertige meest met deze Pest-pijl geschoten werden, komt dat in die tijd of weinig zijn, of als dan weinig afgescheiden werden, alzoo dat deze Pestige vyand ligtelijk zoodanigen Bloed en geesten overmagtig werd. En zelfs zullen luiden,


127 welke, om de Ziekte te mijden, uit de Stad gaan, daar niet vry van gaan, om dat zy alreeds door de vrees een Pestige dispositie ontfangen hebben, welke zig juist niet aanstonds openbaard, maar al van langzamer hand, want dit komt niet een ieder altijd schielijk over het lijf vallen. Het kan ook gebeuren dat iemand nergens van wetende, deze besmettinge erlangt: dat kan ligt gebeuren, wanneer zijn bloed en geesten soodanigen gesteldheid hebben, dat het ligt in een Koors, en by gevolg in de Pest kan vervallen; en wederom dat andere, die volkomen gezond zijn, daar niet van weten. Wanneer iemand in eens Pestigen Huis komt, zoo ademd hy die zelfde logt in, welke de Zieke heeft uitgeademd. Het Huis nu van alzulke Pestige deeltjes vol zijnde, geeft in het inkomen als een vlammigheid en hitte: deze logt nu ingeademd werdende, kan het bloed en geesten van de gezonde, ofte die daar voor gaan, zoodanig ontstellen en veranderen, even als dat van de Pestige: en een klein gedeelte is genoeg een geheel bloed t’ ontsteeken: ziet men niet dat een grein opium, een droppel Olie van Kaneel, een grein witte of roode Precipitaat, Muskus, &c. in korten tijd een gantsch Bloed kan ontsteeken? Kan niet een weinig Azijns een gantsche pint Melk veranderen, en deze zuur werden-


128 de, wederom andere vijf-en-twintig pinten, en zulks tot een overgroote menigte toe? Alzoo kan mede eerst van een klein bederf, allengskens een grooter, en nog grooter voortgebragt werden. De Teykenen en Toevallen zijn by sommige niet zeer blijkbaar, alzoo men somtijds weinig of geen Koors verneemt, maar zijn als onlustig, quynend en als half vergeven, niet wetende wat haar scheeld. Maar in een volkomene Pest is ’er een brandende Koors, met een onlijdelijke Dorst, en onverdraaglijke Hitte: waar by zig de meeste Toevallen vervoegen in het vorige Hoofd-stuk gemeld, als Hoofd-pijn, Hik, Braken, Buik-pijn, witte of zwarte Sprouw, Hart-vangen, Raazen, Waken, Ongeruste slaap, Vlammige oogen: Trekkingen der Pols: Pest-koolen, Pest-builen het zy een of meer in verscheide deelen des lighaams, meest uiterlijk en ook wel innerlijk: witte blaartjes, &c. In 't generaal moet men zeggen, dat de Pest gevaarlijk is, en al is 't zake dat de Toevallen uiterlijk voorbarig schijnen te zijn, niet te min, zoo kan men daar niet op vertrouwen. De Middelen zijn gemeenlijk tweederley, namelijk Verhoedende en Genezende: de Verhoedende zijn, welke het bloed wel doen vloeibaar zijn, en by gevolg een goede uitwazeming


129 doen hebben: bestaande uit Oliagtige en Balzamique deeltjes, gelijk als daar zijn De Wortels van Kalmus, Angelica, Contrajerva, Gentiana, Galanga, Imperatoria, Petasites, Valeriana, Scorzonera, Zedoar, &c. Schillen van Arangien-Appels, Citroenen, Limoenen, Kaneel, Bladeren van Alsem, Gezegende Distel, Duizend-gulden-Kruid, Laurier, Rosmarijn, Wijnruit, Salie, Scordium, Thijm, Averuit, &. Bloemen van Lavendel, Lelitjes van den Dale, Saffraan,


130 Saad van Cardemom, Kerwe, Lavas, Angelica, Coriander, Mostert. Beziën en Vrugten van Jenever, Laurier, Note-Moschaten, Peper. Gom van Kampher, Benzoin, Myrrhe, Styrax, Mastix, Wierook, Pik, Swavel, Barn-steen, &c. Van deze Middelen kan men verscheide Tincturen, Conserven, Poeders, Rookingen en diergelijke maken:

Een Tinctuur tegens de Pest-logt. Neemt De Wortel van Galanga, Kalmus, Angelica, elks een lood Schillen van Arangien,


131 Saffraan, elks een half lood. Wijnruit, een hand vol. Jenever-beziën, Laurier-beziën, Kruid-nagelen, elks een lood, Saad van Kardamom, twee lood. Alles klein gesneden en gestooten zijnde, zoo giet daar op een mingele (Amsterdamse maat van veertig oncen,) goede Brandewijn; laat het op een warme plaats uittrekken, en zijgt het door een Teems ofte doek. Hier van mag men tegens de Pestige Logt alle ogtens en des namiddags een lepel van gebruiken: Of Neemt De Wortel van Gentiana, Valeriana, Zedoar, Beziën van Laurier, Peper, elks een lood. Duizend-gulden-Kruid, Wijnruit, Scordium, elks een hand vol. Zaad van Lavas, Mosterd, elks twee lood. Brandewijn, een mingele. Weikt en gebruikt dit op dezelvige wijze. By aldien de Brandewijn te sterk was, kan hy


132 die Kruiden op Rinsche Wijn zetten. Zommige hangen Quik-zilver om den hals: maar is nog wel zoo goed, wanneeer men de Quik onder eenige weeke Zalf roerd, op leer smeerd, en als een riem om het lighaam draagt. Ten dezen einde dienen ook de Rookingen in 't werk gesteld: en deze konnen gemaakt werden van Mastix, Wierook, en Benzoin. Ook werden die gemaakt van Azijn, die men op een Comfoir met vuur in een Kamer of in alle de Vertrekken laat dampen: Sommige gieten die op gloeijende steenen. Het Rooken van Zwavel is mede dienstig, het welk een groote verandering in de Logt geeft, als mede van Pek. Het stooken van heete Vuuren van Hout, zuiverd mede geweldig de Logt. De Genezende Middelen wend men aan wanneer men alreeds de Pest heeft: en deze moet door sterk Zweeten meest verdreven werden, gelijk vooren in de Bluts-koors of Peper-koorn gezegt is: Men kan zig ook van de zelvige Zweet-Middelen bedienen, van welke aldaar en elders gesproken is, als van de Theriakel,


133 Mithridaat, Diascordium, Theriakel-water, Spiritus cornu cervi, Tartari, Saffraan, Hol-wortel, Contrayerva, &c. Van deze kan men groote of kleine mengsels maken: dewelke men lepel-wijs mag gebruiken, om het Zweeten te continueren: en om dat dan nog meerder te bevorderen, kan men een kooksel drinken van Scorzonera-wortel, Contrayerva, Harts-hoorn, Citroen-schillen, &c. Hier van mag men zoo veel drinken als men wil, voornamelijk heet. Dan verslaat zy mede den Dorst, die hier zeer groot is. Den Afgang te maken moet hier niet hard voortgezet werden, want daar door werd de sterke uitwazeming en het Zweeten benomen, die hier hoofd-noodzakelijk vereist werd: want het Bloed, &c. geraken veel quaadaardige deeltjes quyt, en haare menging werd vloeibaarder. Wanneer dat den Afgang al te lange agter


134 blijft, zoo mag men wel een Set-pil ofte Honing-pil zetten: en, by aldien men dan nog niets vermag, moet men Klysteeren in 't werk stellen, welke de verharde drek week maakt. Het Aderlaten, het Koppen, &c. werd hier mede niet toegestaan, want dat verminderd mede het zweeten, en beneemt de vereiste kragten. Behalven de Buik-loop, Roode-loop en meer andere Toevallen, waar van hier vooren; zo zijn daar nog Pest-buylen, Pest-koolen, &c. waar te nemen.

Van de Pest-buylen, oft Pestige Klieren. DE Pest-buylen komen in alle deelen des lighaams, daar groote klieren gemeenlijk zijn, als onder de Oxels, aan den Hals, in Oxels, &c. hebbende na de plaats haare byzondere benamingen, die onnodig zijn op te haalen, want het is eenderley gezwel, het zy in wat Klieren die zig openbaard. In deze Klieren loopen sappen als in de Hals-klieren het fpeekfel; d’Oxel-klieren ontfangen de vogten van de hand, arm en naast-gelege plaatfen komende: alzoo mede die van de Lassen ofte Liezen, de vogten van de voeten en schenkels: deze sappen nu gestold zijnde, blyven daar staan, en moeten door de geduirig toe-


135 vlietende vogten eindelijk opzwellen, uitzetten en dik werden; waar door by gevolg groote pijn; door d’ uitzetting der vliezen, groote kloppinge, om dat de slag-aderen geperst werden, en groote hitte ofte brand, door de broejing dier sappen, gebooren werden. Deze Buylen komen ook in eene plaats alleen, of in meerdere plaatsen te gelijk, na de verscheide aard dier verdikte en stilstaande sappen. Voor eerst legt men daar een Spaanse-Vlieg-Pleister op, welke men na eenige uuren door-knipt, waar over dan het Emplastrum Magneticum gelegt werd, om een korst te maken; deze word dan verbonden met eenige korstscheidende Zalf, gelijk als den Unguentum Basilicum, waar by wel een weinig Roode Precipitaat, met wat Swarte Seep gemengt werd: de scheiding gedaan zijnde, en d’ opening gezuiverd, heeld men dezelvige, dog langzamelijk toe. Soo de Buylen gemakkelijk aan het rijpen konnen komen, legt men daar pappen om van vermurwende dingen, als van Vijgen, Kaasjes-bladen, Heemst-bladen, Lijn-zaad, &c. Maar alzoo die niet zoo haast geopend werd, als men begeerd, zoo gebruikt men het voorige: of men vliemtze open: waar na men zuiverder geneest. Lees hier van mijn Chirurgie.


136

Van de Pest-koolen, ofte Negen-oogen. NA de Bubones ofte Pestige Klier-buylen, volgen ook de Pest-koolen, zoo genaamt, om dat het schijnd dat de huid met het ondergelege vleis zoo zwart werd, als of het met een koole vuur, ofte gloeijend yzer gebrand was. Met de naam van Negen-oog is dit Toeval mede bekend, om dat rontom de Kool gemeenlijk negen, meer of min puisten zig vertoonen. Na de verscheiden aart des Corrosijfs zoo zijn sommige zwart-purper-koleurig, en zoo de huid en ondergelege Spier verstorven is, vertoond die zig lood-verwig ofte zwart; zijnde het eerste een beginnende versterving, en de laatste vertooning een geheele versterving, het gene de ervare Chirurgijns genoegzaam bekend is. Hier uit is dan ligtelijk te begrijpen, dat de Pest-buylen in de Klieren, en de Pest-kool in de vleesige deelen en bovengelege huid gehuisvest is. Wanneer hier nu een Pest-kool is, (Anthrax, Carbo en Carbunculus genaamt) zeg ik, dat daar eenige puisten rontom zijn, negen, min of meer in getal: dit geschied om dat daar het middenste punt ofte te samen-komst der vaten is, en de vaten ruimst zijn, de stoffe van dit corrosive vogt in grooter omslag blijft staan: en dit is de Kool. Denkt nu dat van dit midden-punt zig verscheide, dog onbepaalde vaatjes


137 verspreiden (gelijk in de kanker zig wel vertoond) welker uit-einden nauwer en enger werdende, dit verdikte en corrosive vogt daar blijft staan, en mede eenige mindere of kleine puisjes vertoond werden: ook zijn door de scherpigheden daar wel blaasjes by. Dit geheele Toeval werd op eenderley wijze behandeld. De Kool moet behandeld werden, of met te snijden, of een scarificatie daar over te doen, of met het brandende yzer, en d’ omstandige Puisten of Negen-oogen kan men met vesicatorien beleggen; daar na moet men zuiveren en genezen. Wat aangaat de verdere Toevallen, moet men zig rigten na het voorige Hoofd-stuk.

Het XVII. Hoofd-Stuk. Van de Pokken, Druypers, Chankers, Spaanse Kragen, Klap-ooren, Cordées en meer andere dit aangaande. VAn deze zoo gehaate Ziekte schrijvende, zal ik niet ophalen, hoe die eerst in de weereld is gekomen, en of die by ouds bekend is geweest of niet: ik heb hier van genoeg in 't breede geschreven in een Boek genaamd Venus Belegerd en Ontzet, het welk den curieuzen Lezer kan nazien.


138 Het is zeker, dat eene onzuivere een andere zuivere kan besmetten, het zy door by-een-komst, ofte door besmettinge van Speeksel als andersins. Het eerste leerd de dagelijkse ondervinding: en het tweede geschied meermaals als men weet, want een Vrouw die besmet is, kan uitgaan, om de ontstelde Borsten der Kraam-vrouwen te redden, zoo dat dit fenijnige speeksel, eerst alleen de Tepels besmet, daar na de zuigende Kindertjes, ten derden de Kraam-bewaarsters ofte Dienstboden, die de Kindertjes de Pap geven, en geduurig de Pap proeven of zy te warm is, welk speeksel van de Kinderen in de Dienstbodens mond komende, dikwijls ingeslokt werd: de Vrouwen nu eindelijk haren Man bekennende, werden mede besmet; in 't kort een gantsche Familie kan door zoodanigen Toeval besmet werden: en dat dit waar is, weten wy tot Middelburg in Zeeland geschied te zijn. De Fransen en veele andere Natien hebben een goede manier, dat zy by yder gast een glas zetten, op dat elk uit de zijne zoude drinken, en geen ander mans quyl inslobberen. Zulks behoorde men mede te doen met Lepel-spijs te eten, want als ’er een besmette aan een Tafel is, kan door zijn bequylde Lepel, een heele kom met spijs bederven, en de gasten vergiftigen: daarom klagen veele ee-


139 nige tijd daar na, (niet wetende waar zy het ontfangen hebben) van verscheide Toevallen, die men niet kan zeggen, dat zy juist uit een Venus-besmetting herkomstig zijn, want de Patienten zelfs het onbewust zijn: ergo men wijt het op de Scheur-buik, welke beide Ziekten veele Toevallen hebben die malkanderen gelijk zijn. Want de Pokken vertoonen zig juist niet altijd aan de Schamel-deelen, ten waare door by-een-komste; en, dat gaat evenwel niet altijd zeker, want ik heb ’er verscheide gesproken, die geen teikenen aan de heimelijke deelen hadden, evenwel in de Pokken vervielen, na dat zy by vuile Vrouwen hadden gemeen geweest. Ik heb een Borgermeesters Dogter gekend, welke deze quaal aan haar lip openbaarde, na dat zy van zoo een vuile quyl-baard was gezoend geweest. Al zulke en diergelijke staaltjes zoude men by menigte konnen te berde brengen: maar om geen langen omslag te maken, zullen wy ons beneerstigen, om het fenijn van deze Qualen nauwkeuriger t’ ontdekken.

Van een Druypert, Zaad-loop ofte Gonorrhaea. WAnneer een vuil Man by een zuivere Vrouw, of een onzuivere Vrouw by een zuiver Man, het zy voor of na het Trouwen,


140 by malkanderen ingaan, zoo zijn zy beide verhit, zoo dat de Teel-deelen als opzwellen, en alle deze vliezen geweldig uitzetten, zoo dat de Pori, ofte door-togt-gaten als een net opengespannen werden, en by gevolg kan de zuivere merkelijk en gemakkelijk iets van de fenijnige ontfangen, het welk in de Schagt zig inboezemende, ligtelijk ontfangen werd, en allengskens door d’ aderen of water-vaten na de Prostaten ofte Voorstanders-Klieren gevoerd werdende, aldaar een weinig tijds als een gestolde jeu blijft hangen, welke na een dag of twee of drie corrosijf werd, de mondekens van de Prostaten, die zig in de Schagt openen, door etende of verzwerende, maken een zijpering als van Zaad, want het gene den Druipert oft Zaad-loop verwekt, is geen Zaad, maar, het is een stoffe uit deze klieren zijperende, welke na zijn verscheiden aart, ook de Gonorrhaea goedaardig of quaadaardig doet zijn, want somtijds is zy wit, zonder eenige scherpigheid, somtijds geel en groenagtig, en dan is die vuilaardig.

Van de brandige Pis, opgestopte Pis, en de vleesigheden ofte Carunculae. WAar na door d’ ontstekinge dezer geopende mondekens, dikwijls het water opstopt, of al druppelende, met geen kleine


141 pijn geloost werd: voornamelijk zoo de Pisbuis ontveld en geknaagt werd. Dan werd de Pis, als brandende, droppel-wijs uitgelost: door deze ontvellinge komen daar vlees-knobbeltjes ofte Carunculae te wasschen, die de Pis nog meerder opstoppen: en deze geven veel werks om te genezen.

Van de Chankers. WAnneer nu deze scherpe uitzijperende stoffe des nagts als anders wat lange aan 't hoofje der Roede vertoefd, zoo maakt zy ontsteeking, zwelling en hardigheid, welke open-zweerende, de regte Chanker is, welke somwijlen diep inkruipt, en dit Lid dikmaals van dit kittelend hooftje ontbloot. Want het kan, zoo daar geen kender by is om te genezen, gantsch afgegeten werden.

Van de Spaanse Kraag. DIt is by na het zelfde als de Chanker, maar werd alzoo genaamt, om dat het is een ontsteekinge des voorhuids, welke over het Roeden-hoofd niet konnende stroopen, als dan agterwaards, gelijk als omkruld, en zig als een Ring ofte Kraag vertoond, deze ontsteeking ofte inflammatie, werd veroorzaakt door het scherpe Zaadagtige vogt, dat des


142 nagts voornamelijk tusschen het hoofdje en de voorhuid blijft staan, welker woeligen, werkelijken en corrosiven aart, niet alleen het hoofdje, maar ook de voorhuid eerst met een dikte door d’ ontsteekinge, en daar na met zweeren. Even gaat het met het corrosive speeksel van die de Koors gehad hebben, ofte grooten dorst lijden, dat haare lippen eerst met harde puisjes bezet werden, en, daar na verzwerende, met zweertjes en zeeren. Zoo dit nu geschied in luiden, welke geen Pokkig speeksel hebben, zoo kan men ligt begrijpen, hoe het corrosive speeksel eens Pokkigen kan doordringen, waar na tepels, wangen, &c. ongeneeslijke zweeren, &c. (als gezegt is) behaalen. Ik hebb’er menig gezien, voornamelijk van de Vrouwelijke Sexe, dat zy van jonks aan zoodanige zweeren in het aangezigt hadden: zonder twijffel, als om dat zy in haar jonkheid van d’ een of d’ andere Pokkige Hoer &c. zijn gezoend geweest, waar na gelijk als een Dauw-worm, zig vertoonde, die zy eindelijk al haar leven behielden, zonder genezen te werden. Dit is alleen om indagtig te maken het gene ik vooren hebbe gewaagt, aangaande de gemeenschap des Zaads ofte liever Klier-sap der Voorstanders en het speeksel, zijnde beiden haar gezonde staat doordringelijk, en nog


143 meerder in een ongezonde staat, als gezegt is: wat een doordringelijkheid heeft niet het Speeksel van dolle Honden, en andere booze en getergde dieren, zelfs van die der menschen, welkers beten, by na ongeneeslijk zijn: wat werden niet al qualen door het opstrijken van sommige verhardheden, als kropzweren &c. genezen: zoo dat ik hier uit besluiten moet, dat het Speeksel en dit Voorstanders Klier-vogt van eenderley aart is, alzoo zy eenderley Toevallen omtrent het corrodeeren voortbrengen.

Van de Bubones ofte Klap-ooren, en verdere verklaringe der Pokken. DEze werden zo genaamt, om dat zy aan yder zijde der Lassen ofte Liessen zijn, en als ooren Klappen, het ongeluk dat zy begaan hebben. Dewijle nu de Klieren in de Las alle de water-vaten ontfangen die van d’ onderste deelen, en, by gevolg van de Schamelheid komen, zoo gebeurd het mede dat veel van die Pokkige stoffe daar na toe loopt; en, door de Las-klieren niet konnende passeren, daar moet blyven stil staan: dit zoo zijnde, moeten die klieren verstoppen: en van het agter aan vloeijende vogt, dat geen doorgang kan hebben, opzwellende, komt daar een groote dikte, ontsteeking, klopping, zwe-


144 ring, &c. En dit geschied in een ofte beide de Lassen. Al is 't nu zaake dat dit vogt voor een groot gedeelte daar blijft staan, zoo kan men egter niet loochenen, dat’er niet veele Lympha zoude voorby passeren, welke in het Bloed komende, alle de Lympha ofte lijmig water besmet, waar door men dan geheelelijk in de Pokken vervalt; en, het zelfde geschied mede van het sap der Voorstanders: alle de Lympha nu besmet zijnde, zoo is het wel te bevroeden dat het Speeksel en Lympha, (zijnde als Man en Vrouw aan malkanderen verknogt) ligtelijk met dit quade fenijn werden aangedaan: en, alzoo het beide generale sappen zijn, die geduurig door het lighaam om en om loopen, zoo kan men ligt besluiten, dat ’er daar veele deeltjes in de kliertjes des huids blijven hangen, dat daar Puisten en Zweren geboren werden: en zoo het in de Been-vliezen blijft staan, zoo knaagd het die, waar uit pijnen door Armen en Beenen, Schouder-bladen, &c. komen. De Snot nu, (welke uit de holligheden der Hersen-pan, en zig boven d’ oogen vertoonen) in de Neus druipende, kan met dusdanigen fenijn ontsteld werden, hier heeft men pijn in 't Hoofd, als men zegt: maar eigentlijk is deze pijn niet in het Hoofd, (alhoewel ik niet loochen, dat zy daar niet kan wezen) maar tusschen de verdubbeling van de Her-


145 sen-pan, welke zoo wel als het Been-merg met vliezen voorzien is: welke geknaagd werdende, onlijdelijke pijnen maken, voornamelijk ter plaatze van de Wijn-brauwen, alwaar de voornoemde holligheden, ofte Snot-ontfangers zijn.

Van Caries, ofte Been-vreting, zoo des Hersen-pans, Neus, als van andere Gebeentens. DE vliezen die tusschen de verdubbeling der Hersen-pan zijn, zullen zonder twijffel mede met het Pan-vlies gemeenschap hebben, welke doorknaagd zijnde, niet alleen een Caries in de Pan maken, maar beledigen ook het Pan-vlies, welke buitenwaars openbrekende, aldaar, niet alleen Venus-pokken of Bulten en daar na Zweer-gaten, die tot op de Pan toe komen, welke somwijlen dan zoodanig doorknaagd werd, dat op meer als een douzijn plaatzen, gelijk ik gezien heb, afschilferd. Dit niet alleen, maar d’ onderste beenige plaats des Hersen-pans kan mede doorknaagd werden, en, alzoo het dikke Hersen-vlies daar sterk aan verknogt is, werd dan mede doorgeten, waar uit onlijdelijke en ongeneeslijke pijnen ontstaan; te meer, zoo het dunne Hersen-vlies en de Hersenen zelfs daar door ontsteld werden.


146 Deze Snotterigheid nu, als gezegt is, geduirig in de Neus sijperende, bederfd mede alle de Snot-kliertjes, en by gevolg, werden de Neus-beenderkens, en door t’ samenhang en gemeenschap van het verhemelte des monds, het Been van het verhemelte niet vry gelaten, zoo dat die alle met ’er tijd, zoo daar verzuim by komt, moeten uitvallen, en dat niet zonder groote stank. Deze luiden schijnen, om d’ opstoppinge van die Snot, altijd verstopt in 't hoofd en neus te wezen, en 't gaat dan op de naam van verkoudheid: hier door werd de spraak belemmerd, en de Neus vald in. De Lel en Amandelen in de keel, geven mede een soort van Snotterigheid van zig, welke mede besmet werd, en in die deelen de keel ontsteken, en stinkende Zweer-gaten maken. De Beenderen van d’ Armen en Schenkelen doorknaagd werdende, werden doorgeten, even als het hout in welke men veeltijds duizenden van Worm-gaten vind, dat onlijdelijke pijnen moet verwekken. Zoo deze stoffe nu tusschen de Beenderen en Been-vliezen blijft vast zitten, en de Beenderen komt te knagen, werden de Beenderen tot een kalk gebragt, welke stoffe aldaar aangroeyende, allengskens tot Tophi ofte Kalk-builen oprijzen. Des avonds gevoeld men de pijnen het al-


147 dermeest. Want tegens den avond wasemen wy zoo sterk niet uit, en by gevolg moet de warmte in het lighaam blijven, om dat d’omringende koude logt het belet, zoo dat dan de woelinge der deelen grooter is, en dat deze woelige deeltjes dan meer gelegenheid hebben, om op de vliezen te knagen. En dit geschied nog veel meerder, wanneer men in 't Bed onder de dekens legt, want dan werd het gantsche lighaam warmer, en die deeltjes veel woeliger.

Van de Zand-kloot, ofte Testiculus Venereus. EEn Testiculus Venereus, noemd men een Zand-kloot, om zijn grootte en zwaarte, iemand in 't gaan verveelende; Hernia Veneris ofte Venus-Breuk, om dat die zig als een Las-Breuk vertoond, dog voortkomstig uit Venus-Spel. Een ofte beide Ballen vertoonen zig grooter dan na gewoonte, eerst als een Gansen-ey, daar na als een Zwanen-ey of grooter, en dat niet zonder pijn. Wanneer een Druipert te vroeg werd opgestopt, zoo moet de besmettelijke stoffe in het lighaam blyven, het welk of door water-vaten, ofte bloed-vaten elders vervoerd werd, en vast blijft zitten: het welke van deze Voorstanders na de Ballen diend te loopen; en al-


148 zoo het zeker is, dat deze Ballen uit een menigte draden ofte zaad-buisjes, die wonderlijk door malkanderen gekrinkeld leggen, gemaakt zijn, moet het ook zijn, dat zy komen te verstoppen: zoo hier nu een verstoppinge is, zoo blijft het verstopte vogt staan, en alzoo het geduirig vloeibaar moet zijn, en snel voortloopen: zoo moeten zy van het van agteren aan vloeijende vogt, voortgeperst en voortgestooten werden: en, dit is dan d’ oorzaak dat de vaatjes moeten uitzetten, (als een blaas met water of logt opgevuld, veel grooter en ruimer is, dan in zijn gewoonlijke stand) en de Bal of Ballen grooter werden: welke grootte na proportie van de grootere ofte kleindere verstoppinge, ook grooter of kleinder, en min of meer pijnlijk is. Het kan dan ligtelijk gebeuren dat deze vaatjes komen te bersten, waar uit een Zweeringe ontstaat, of zoo de stoffe in de vaatjes verstijfd, zoo komt daar een verhardinge, welke men Scirrhus noemt. Laten wy nog eens verder gaan, en treden na de

Chorda, Cordée ofte Schafts-Venus Spanning. IK hebbe wel eer een Cordée gezien van een Heer, die daar mede gebooren was, maar deze was niet nederwaards gebogen, maar


149 naar om hoog opgebeurd, en bleeft zoo staan, zoo dat hy niet kon wateren, dan na om hoog toe: welke ik door zeker instrument te regte gebragt heb. Maar dit is niet de gene daar wy van spreken, want wy verhandelen alleen van die Venus-qualen, namelijk die door een scherpe stoffe, als een kramp ofte convulsie gemaakt werd, en gevolgelijk na om laag gebogen werd. Om dit te begrijpen, moet men weten, (volgens de Figuuren van mijn Anatomie) dat het bovenste en zijdelijke gedeelte des Mannelijkheid, uit twee vliesige ofte blaasagtige lighamen bestaat, (die men gemeenlijk zenuw-agtige noemt) hebbende haar begin ofte wortels van beide zijden des Schaam-beenders, welke ontrent de krop van de Blaas ofte Pis-schagt komende, zig naast malkanderen vervoegen, en alzoo tot het eind der Mannelijkheid komende, het hoofd der Roede maken, en zig met de Pis-schagt vereenigende, ook te gelijk met het vliezige ofte blaas-agtige wezen des Schafts vermengende, een en het zelvige lighaam uit maken: want men moet weten, dat de substantie der Schaft, mede uit een blaasagtig wezen bestaat, konnende, (om een goede harmonie te maken) te gelijk in een behoorlijke vermenging opgeblazen ofte opgespannen werden. In een ongezonde Venus-staat, geschied


150 deze uitzetting, opbeuring ofte opspanning juist niet altijd zoo egaal, want de Schagt, daar de de Pis en Zaad-gelijke stoffe &c. doorloopt, werd, om de scherpigheid, somtijds beledigt, ontveld en geknaagt, zoodanig dat die een spanning en als een verlamming krijgt, en zig dan niet kan uitzetten: maar d’ andere twee vliesige ofte blaas-agtige lighamen door het bloed &c. opgespannen zijnde, werden merkelijk langer, maar de Pis-schagt houd zijn eigen grootte: zoo dat die vliezige lighamen dan moeten na om laag ombuigen, en dit is de Cordée. Dit agter latende treden wy tot een der laatste vyanden, welke

Wratten, Condylomata, &c. genaamt werden. Aan het Mannelijke Roeden-hoofd, en aan de Schaam-deelen voornamelijk van de Vrouwelijke Sexe, en den Aars, komen somtijds eenige Uitwassen als Wratten, Vijg-gezwellen, Moerbezy-gezwellen, &c. welke alle na haar verscheide gedaante, ook verscheide benamingen hebben: hier van zijn sommige aan de deelen vast, andere hangende, hard, week, spongiagtig, weeragtig, &c. Vast stellende dat een Druipert in de Vrouwen, gemeenlijk verzeld is met het witte goed, moet men ook weten dat die scherper


151 stoffe heeft, welke knagende is, die de lippen der Schaam-deelen niet alleen door-knagen kan, maar ook den Aars-sleuf, tot aan het Fondament toe. Zoo dan deze geduirig uitzijperende stoffe scherp is, gelijk als het uit d’ effecten blijkt, zoo is die knagende; welke knaging somwijlen een door-eting geeft, welke weder genezen zijnde, zomwijlen onder de huid nog een onzuiverheid laat, welker vezelen verstopt zijnde, zig uitzetten, ofte gelijk vuil vlees uitwassende, aldaar een of meer uitwassen maakt, die na de verscheidentheid, spanning, verstoppinge, &c. verscheide gedaanten vertoonen. Dit hebben de Mans-persoonen zeldender aan den Aars dan de Vrouwen, maar wel aan het hoofd der Roede, dog de geboorte van dien is de zelfde. Deze Materie nu kortelijk afgehandeld hebbende, dienen wy ons te begeven tot de Genezinge, voor eerst van alle de Toevallen, en ten laatsten van de Pokken zelfs, alzoo de Toevallen vroeger zijn, en als voorgangers der Pokken zelfs: zoo handelen wy dan eerst van de

Genezinge van een Druypert ofte Gonorrhaea: DEze noemt men tweederley, als een Enkele ofte Verzwakte Zaad-loop, die men in de


152 Vrouwen Witte Vloed kan noemen: en in een Quade ofte Virulente, uit Venus-spel geboortig. De Enkele heeft zijn oorsprong uit de gerelaxeerde ofte verwijderde pijpjes der Prostaten, ofte Voorstanders-klieren; en in de Vrouwen van gelijke in die pijpjes of buisjes van 't klierige wezen der Scheede. Maar de quaadaardige kend zijn oorsprong uit een onzuivere by-een-komste, als vooren verklaard is. Dog beide werden zy al op een methode genezen. Wanneer nu iemand een vuilen Druypert gekregen heeft, zoo moet men die zuiveren met afdrijvende dingen, ende te gelijk genezen, of stoppen. Hier zullen dan twee zaken aan te merken zijn, namelijk, dat men niet te sterk zal drijven, en, niet te schielijk zal stoppen. Het al te sterk afdryven veroorzaakt dat den Druipert niet alleenig lange duurd, maar somtijds ongeneeslijk blijft, om dat de pijpjes van de Voorstanders zoo zeer gerelaxeerd ofte verwijderd zijn, dat zy niet behoorlijk wederom konnen toetrekken ofte verengt werden. En, zoo wanneer men te schielijk stopt, eer het fenijn behoorlijk is gezuiverd, zoo vervald men in Klap-ooren, ofte met ’er tijd in de volkomene Pokken. Het is dan noodig hier in de middelmaat te houden; want ik heb’er zeer veele gehad, en zijn alle volkomen genezen, en, dat nog veeltijds


153 die gene, welke van andere verbrod waren, maar de Genezinge geschied dan wat langzamer. De Dryvende dingen zijn bestaande uit een Oliagtige Balsem, als daar zijn de Geest van Terpentijn, Olie van Barn-steen, Balsamum Sulphuris Terebinthinatum succinatum, Copayvae, Peruvianum, Terebinthina veneta, &c. Deze Genezen en Dryven de fenijnige stoffe af, maar om dat dit niet te schielijk zoude toegaan, vermengt men die met Zuur-matigende-Middelen, waar door de scherpigheid getemperd werd, en by gevolg d’ Ulceratie ofte Zweeringe, en deze zijn de Bolus van Armenien, Terra Sigillata, Sanguis Draconis, Oculi cancri, &c. Uit deze en de bovenste maakt men een Compositie, om te gelijk te zuiveren en te genezen; hier van kan men een Conserf maken, als mede Pilletjes en Poeders: Een bequaam Conserf kan men aldus bereiden:


154 Neemt Bolus van Armenien, Kreefts-oogen, elks een once. Rhabarber gestooten, een half once. Olie van Barn-steen, tien droppels. Arcanum nostrum, zes grein. Veneetse Terpentijn, zo veel genoeg is. Laat het een Conserf werden. Of Neemt Gezegelde Aarde, Witte Bolus, van elks een once. Sal Prunellae, een half once. Balsamum Copayvae, zoo veel genoeg is. Mengt het tot een Conserf. Een van deze Conserven bekomen hebbende, kan men des ogtens en des avonds een brokjen nuttigen, als de groote is van een Note-moskaat; men kan het rollen in wat gepoederde Suiker, om aan de tanden niet te doen kleven. De Pilletjes nu maakt men aldus. Neemt Bolus van Armenien, twee oncen. Sal Prunellae, Oculi cancri, elks een half once. Arcanum nostrum, zes grein. Veneetse Terpentijn, zoo veel genoeg is. Maakt hier Pilletjes van de grootte van een erwt, waar van men des ogtens zes en des avonds zes van inneemt.


155 Of Neemt Mastix, Arcanum nostrum, zes grein. Gezegelde Aarde, elks een once. Campher, een half drachme. Sal Prunellae, twee drachmen. Balsem Copayvae, een drachme. Veneetse Terpentijn, zoo veel genoeg is. Maakt hier Pilletjes van, en gebruikt die als vooren. Sommige laten de Tinctuur van de Spaanse Vliegen, (elders in mijn Boek van Venus Belegerd en Ontset, en agter mijn Chirurgie) gebruiken, maar alzoo dit veel gevaar na zig sleept, is het best (voornamelijk voor d’ onbedrevene Konst-genooten) die niet te gebruiken, te meer alzoo men van andere min gevaarlijke dingen genoeg voorzien is. Het Water, daar Quercetanus zoo van roemd, heb ik noit van zoo een waardigheid bevonden als dien Heer ons gelieft wijs te maken: want behalven de Terpentijn en de Kruis-munt, is de rest van weinig nuts. Wanneer men nu geen Pillen ofte Conserven kan gebruiken, en men liever iets drinkbaars begeert te hebben, zoo gebruikt het volgende Neemt Veneetse Terpentijn, een drachme. Balsamum Copayvae, drie of vier droppels.


156 Een of twee Doiren van Eyeren. Zoete Melk, zoo veel genoeg is. Laat dit een Drankjen werden. Dit kan men alle dagen eens innemen, het zy des ogtens, middags ofte des avonds. By een Druipert vergezelschapt wel een snijding in het Water-maken, met een brandigheid: deze laat ik Amandelen, Pingelen, of Pistasjes met Vijgen of Razijnen eten en veel zoete Melk drinken. Ook laat ik haar wel een Ptizane van Gerst gebruiken, of een kooksel van Salsa Parilla en China: ook veel Thée en Coffée, hier door werd de scherpe Pis bematigd, zoo dat dezelve in de Schagt zoo zeer niet bijt: item geef ik de volgende Poeders in: als Neemt Kreeft-oogen, een half once. Sal Prunellae, twee drachmen. Deild dit in agt Poeders. Laat des ogtens en des avonds hier een van gebruiken met zoete Melk. Terwijl men nu dit alles in t werk steld, is het niet ondienstig somwijlen te Purgeren, waar van verscheide staaltjes volgen, als Neemt Extractum Catholicum, een scruipel. Zoete Quik, tien grein. Maakt hier zes Pilletjes van. Of Neemt De Bloem van Pijp-cassie, een half once.


157 Scammoni, Zoete Quik, elks een half scruipel, Ons Arcanum, een grein, Laat dit een Bolus werden. Of Neemt Poeder van Rhabarber, een drachme. Harst van Jàlappe, vier grein. Ons Arcanum, twee grein. Laat dit een Poeder werden. Voorts mag men eten, t geen de Borgerlijke tafel mede brengt, spenende zig alleen, van zoute, zuure, gepeperde Spijzen, Wijnen, sterke Bieren, Brandewijn, Lavas, Jenever, Anijs, Tabak, &c. want deze maken de Pis te scherp, en beletten de genezing.

De Genezing van een Chanker. WAnneer het uitsijperende vogt van een Druipert te scherp is, en op het hoofd der Roede blijft zitten, zoo knaagd het de tengere huid des Roeden-hoofds, waar na ontstekinge en ulceratien volgen, als vooren verklaard is. Zoo daar nu ontsteking is, moet men het hoofd der Roede een geruimen tijd in warme zoete Melk, Thée- of Coffée-water laten hangen: en des nagts daar een Pap om leggen, of om te doen verdwijnen of tot opening te brengen: als


158 Neemt Kermille-bloemen Kaasjes-bladen, van elks een hand vol. Vijgen, tien. Alles klein gesneden zijnde, kookt het in zoete Melk tot een Pap, daar by doende twee oncen Meel van Heemst-wortel. Laat er dit des nagt om blijven. By dage kan men het dikwijls strijken met het volgende: als Neemt Lood-wit, een half once. Witte precipitaat, tien grein. Brandewijn, zoo veel genoeg is. Laat dit een Zalfje werden. Voorts kan men daar de Kikvorsch-pleister, met vierdubbelde Quik gemengd, daar over leggen. Zoo daar nu reeds een Ulceratie is, moet men die wasschen met het volgende: als Neemt Witte Vitriool, een drachme. Gemeen water, vijf oncen. Laat het te zamen smelten. Dit zuiverd; na het wasschen, bestrooid men het met wat drooge Lood-wit ofte Bolus van Armenien: waar over men de voorschreven Kikvorsch-pleister kan leggen. Onderwijlen moet men niet alleen een goede Levens-regel houden, maar men moet om alle quaadaardigheid voor te komen, iets


159 innerlijks gebruiken, waar toe een goede Decoctium dienstig is: met een weinig van mijn Arcanum Antivenereum, het zy vogtig druppels-gewijs, ofte in Poeder.

De Genezing van een Spaanse Kraag, Chankers ofte Kankers des Voor-huids genaamt. DIt is anders niet, dan een ontsteking des Voorhuids, welke als een Lobbe omkruld, en daarom een Spaanse Kraag genaamd. De Genezinge nu bestaat uiterlijk, dat men Medicamenten applicere, welke de scherpigheden temperen, die de verstoppinge, welke d ontstekinge veroorzaakt, weg neeme: hier toe dan zijn dienstig eensdeels Alcalische Middelen, anderdeels eenige Oliagtige fijne: de Alcalische zijn aard-agtige: als de Bolus Armena, Lithargyrium, Cerussa, Minium, Tatia, Plumbus Ustum, Creta, Terra Alba, daar men Tabaks-pijpen van maakt, &c.


160 De Vlugge moeten zijn de Caphura, Spiritus vini, Vinum Gallicum, Mercurialia, &c. Hier van mag men een Zalfjen maken: als Recipe. Ceruss. unc. unam. Minii, dr. duas. Caphor. dr. sem. Sp. Vini. q. s. Misce. Of Recipe. Boli Armenae Lithargyrii ana unc. sem. Vini Albi Gallici q. s. Misce. Of Recipe. Cretae Albae, unc. unam. Boli Alb. unc. sem. Sp. Vini, q. s. Misce. Men kan daar ook Lavementen van maken: als Recipe. Aq. Plantag. Vini Gallici, aa, unc. quatuor. Ceruss. unc. unam. Caphor. dr. sem. Misce.


161 Of Recipe. Minii, Lithargyrii, aa. unc. sem. Vini, unc. x. Misce. Met de Zalfjes mag men de Voorhuid bestrijken, dagelijks twee of drie reizen: en zoo men genegen is Lavamenten te gebruiken, mag men dezelvige warm maken en d ontstookene Voorhuid daar in een tijd lang wasschen, en daar in houden. Het gebeurd nu wel, dat deze ontstekinge zoo groot is, dat zy niet kan verdreven werden, en dat door de scherp-knagende deeltjes, de Voorhuid open gebeten werd, waar uit Zweer-gaten komen, zoo diend men zuiverende Middelen te gebruiken, welke met eenen ook doordringende zijn, om d overige verstoptheid te benemen: men wast de Zweringe ofte Ulceratie dan met t volgende Lavament. Recipe. Sublimati, gr. quatuor. Ung. Aegyptiaci, unc. sem. Vini Generosi, unc. octo. Misce. Of Recipe. Virid. Aeris, gr. quatuor. Aluminis, dr. j. Vini Albi, unc. v. Misce.


162 Of Recipe. Vitrioli Albi gr. vj. Caphor. gr. iv. Vini Gall. unc. iv. Misce. Wanneer de Ulceratie genoeg gezuiverd is, zoo moet men Heel-Middelen gebruiken, als de witte Ceruis-Zalf met Campher gemaakt, of men kan eenige Compositien maken: als Recipe. Cerussae, dr. duas. Boli Arm. unc. sem. Sp. vini, q. s. Laat dit een Zalfjen werden. Zoo dit komt uit te droogen en hard te werden, zoo mengt het wederom met wat Brandewijn: Of Recipe. Thuris, dr. j. Caphor. gr. vj. Minii, unc. sem. Aq. calcis, q. s. Misce. Hier mede moet men strijken, tot zoo lange het genezen is: onderwijlen mag daar het Emplastrum de Ranis cum Mercurio over leggen: of die vermengen met het Emplastrum Gryseum:


163 Wat nu innerlijke Middelen aangaan; deze bestaan, voor eerst, met een goed Decoctum te drinken, in de plaats van anderen drank: en om verdere inbreuk der Pokken te verhoeden, moet men dagelijks mijn Arcanum gebruiken, het zy droppels-gewijs, het zy in Poeder.

Genezinge der Klap-ooren ofte Bubones. DE Klap-ooren, van sommige Venus-breuk gezegt, zijn gezwellen in de Klieren van een ofte beide Lassen, als vooren getoond is: in t begin moet men die door behoorlijke Middelen tragten te doen verdwijnen: hier toe zijn de Mercuriale Plaasters niet van de minste, als daar is het Emplastrum de Zanis cum quadruplo Mercurio. De Mercurius, weet een yder, is zeer doordringend, zoo dat die ligtelijk tot de verstopte pijpjes dezer Klieren toegang kan hebben: deze Quik werd verzadigt van de zuure, scherpe en knagende deeltjes: en alzoo de Quik uitnemend vlug en vloeibaar is, zoo vermengt die zig ligtelijk met de voorby vlietende sappen, waar door de verstoppinge allengskens verminderd, en het Gezwel verdwijnt. Men kan daar anders Pappen op maken. Als Neemt Phellandrium, een hand vol.


164 Kermille-bloemen, anderhalve hand vol. Kookt dit in Rotterdammer Bier, tot de dikte van een dunne pap: klein gevreven zijnde, doet daar by Bruinen Honing, twee oncen. Melote plaister, een once. Saffraan, twee scruipels. Tarwen-meel, zoo veel genoeg is. Laat dit een Pap werden. Deze slaat men daar warm om, dezelvige dikmaals ververschende: maar alzoo men dit over dag niet wel kan appliceren, en gemakkelijker des nagts, dan by dage te gebruiken is; zoo mag des daags liever het Empl. de Ranis voornoemt, met half zoo veel Empl. de Melioto gemengt, daar op leggen. Men kan ook een Pap maken van Duive-mest, gebrade Ajuin, gebrade Rapen en Honing, met een weinig Mostaard. Ook kan men onder het Emplastrum de Ranis de ontdane Gom Galbanum mengen. Voorts om de Pappen, die ligt koud werden, warm te houden, is het best daar een zakjen met warm Zand over te leggen, op dat de deeltjes der Pappen altijd werkelijk mogten blyven, en te beter doordringen: men mag daarom onder de Pappen wel wat gekamferde Brandewijn vermengen. Maar terwijle dit geschied, diend men mede wel een Preservatijf; want als deze verstop-


165 te Klieren haar verstoppende deeltjes quyt geraken, zoo komen zy in het bloed en andere sappen, en zouden allengskens gelegendheid konnen geven, om in de Pokken te vervallen: zoo agt ik het best om de week eens te Purgeeren met eenige Mercuriale, als by voorbeeld: Neemt Extractum Catholicum, een scruipel. Soete opgeve Quik, tien grein. Maakt hier zes Pilletjes van. Of Neemt Aloë, Scommoni, elks tien grein. Van ons drooge Arcanum, twee grein. Maakt hier vijf Pilletjes af. Onderwijlen kan men mijn droog of vogtig Arcanum dagelijks gebruiken: als mede een goed Decoctum van Salsa parilla, China, Sassafras, &c. Zoo het nu komt te gebeuren dat het Gezwel veretteren wil, en niet wel door de huid kan doorbreken, zoo werd het van den Heelmeester voorzigtiglijk doorgevliemd; of zoo iemand het snijden schroomd, zoo moet men daar een Corrosijf op leggen. Door deze twee Middelen werd de Etter aanstonds uittogt verleend: in plaats nu van deze beide, kan men een Pap daar op leggen, om de stoffe te


166 rasser door de huid te konnen uitloozen, het welke veeltijds binnen korten tijd kan verrigt werden: Als Neemt Zuurdeeg van Rogge, twee oncen. Zwarte Zeep, Mostert, elks een once. Tafel-zout, een half once. Brandewijn, zoo veel genoeg is. Laat dit een Pap werden. Deze legt men daar warm op: tot dat het doorgebroken is. De Etter nu uitgetoogen zijnde, staat er niet anders gedaan te werden, dan te zuiveren met den Unguentum Basilicum, en dan te heelen: op dezelfde manier, als men met alle Ulceratien te werk gaat, waar van men mijn Chirurgie kan nazien.

De Genezinge van een Caries, ofte Been-vreting des Hersen-Pans, Neus, en andere Beenderen. ALle de Beenderen des lighaams konnen doorknaagt en doorgeten werden, wanneer de vogten die door de vliezen loopen, komen te stollen, te vergooren, en te knagen, waar door geen kleine pijnen ontrent het Hoofd-scheel, Schouders, Armen, Bee-


167 nen, &c. veroorzaakt werden. Zoo het Been bloot is, zoo strooid men daar Middelen op, welke de scherpigheid temperen, als daar zijn de Poederen van Aristolochia, Iris van Florencen, Pokhout, Myrrhe, Mastix, Wierook, Euphorbium, Tutia, Kalamint-steen, Osteocolla, &c. Na dat men het Brandewijn, en Roozen-honing, ofte Unguentum Aegyptiacum gezuiverd en gewassen heeft, strooid men eenige der voornoemde Poederen daar over, zoo lange tot men verneemt, dat er scheidingen van de Caries komen af te schilferen: na het opstrooijen dezer Poederen, legt men daar een Wiek met eenig Digestijf over, die men met eenig klevend Pleister toesluit. Zoo deze afschilferinge nu niet geschied, en het Been bloot is; moet men het Been, tot op het gezonde toe, met bequame instrumenten afschrabben; of te diep zijnde, moet het gecauterizeerd werden: ook mag men de


168 Hersen-pan wel trepaneeren en doorbooren, zoo de Caries tot op de Meninx ofte dikke Hersen-vlies is, welke doorbooringe mede in andere Beenderen plaats kan grijpen. Wanneer de Caries nog niet bloot is, en men vermoeden heeft, dat die onder de huid is, mag men de plaats met snijden, branden ofte corrosiven openen: en gaan voort, als boven. Zoo de Caries door alle de gebeenten is, gelijk ik gezien heb, is t best niet te doen, want deze luiden zijn gantsch bedorven. Maar onderwijlen moet men niet nalaten goede Decoctien dagelijks te gebruiken, tot verbeteringe van het Bloed: en, al wierde onderwijlen de Salivatie in t werk gesteld, zal niet als des te beter zijn; want daar is niet beter dan de Quik, om alle taaije, scherpe en knagende vogten weg te nemen: maar zoo het quaad niet al te groot is, behoefd men alleenig een goed Decoctum, en mijn Arcanum, het zy vogtig ofte droog, dagelijks te gebruiken. Een Caries in de beenderen der Neuze komende, vallen de beentjes in het midden-schot, allengskens, niet zonder groote stank, ter Neus-gaten uit, waar door de Neus invalt en plat werd: by deze Zweringen kan men niet wel komen, dan door spuitingen met Aluin-water, het Aqua Viridis Hartmanni,


169 Aqua divina Fernellii, &c. deze kan men vermengen en temperen met Brandewijn, Franse Wijn, Mel Rosarum, Mel Chelidonie, &c. dit werd dagelijks twee of drie reizen ingespuit, om allengskens te zuiveren. Onderwijlen kan men de Neus-gaten opvullen met pluksel in Mel Rosarum en het Unguentum Aegyptiacum vogtig gemaakt. Gelijk de Neus-beenderkens besmet konnen werden, alzoo mede de beenderkens van het Verhemelte des monds, en deze beide gaan dikwijls te samen, alzoo die met malkanderen verknogt zijn. Hier toe gebruikt men bequame Mond-spoelzels: als Neemt Unguentum Aegyptiacum, een once. Sterke Decoctie van Pok-hout, twee pinten. Brandewijn, een half pint. Mengd dit onder een. Laat hier veele reizen des daags, als ook des nagts de mond mede spoelen. Zoo het nu gebeurd, dat de beenders des Verhemelte leuteren en uit komen te vallen, moet men mede met zoo een spoeling zuiveren, en genezen zijnde, kan men de opening met een Spons vullen, die met een Zilver of Goud plaatjen bedekkende.


170

De Genezinge van een Sand-kloot Testiculus Venereus. WAnneer een of beide de Ballen gezwollen zijn, is t noodig Middelen aan te wenden, om de stoffe die in de Bal-vaatjes is in gepropt te verdunnen, en vloeibaar te maken; t welk verrigt zijnde, zal de Bal of Ballen haar gezonde stand verkrijgen: dit verrigt men nu met uiterlijke, en innerlijke Middelen: de uiterlijke zijn doordringend en werkelijk, als daar zijn de Phellandrium, Scordium, Wijnruit, Alsem, Tabak, Tuin-kers, Schape-mist, Duive-mist, Koe-mist, Paarde-mist, Wijnmoer, Gist van Bier, Rogge-meel, Honing, Brandewijn, &c. Hier van kan men bequame Pappen maken; als by voorbeeld:


171 Neemt Wijnruit Phellandrium Scordium, elks een hand vol. Klein gesneden zijnde, kookt het in water, doet ten lesten daar by Honing, twee oncen. Duive-mist, een hand vol. Brandewijn, twee oncen. Rogge-meel, zoo veel genoeg is. Laat dit een Pap werden. Deze Pap slaat men daar warm om; maar alzoo het een ieder niet gelegen komt, des daags een Pap daar om te houden; zoo kan men daar het Emplastrum de Ranis cum Mercurio daar over leggen, en des nagts de Pap alleen: maar by aldien het iemand wagten kan, is t beter de Pap dag en nagt daar om te houden, dezelvige dikmaals ververschende: op dezelvige wijze mag men de volgende gebruiken: als Neemt Alsem Laurier-beziën, Komijn-zaad, elks een hand vol. Klein gesneden en gestooten zijnde, kookt het in Jopen-bier, ofte eenig ander sterk Bier: doet daar by Wijn-moer,


172 Schaaps-keutels, elks twee oncen. Rogge-Meel, zoo veel genoeg is. Laat dit een Pap werden. Aangaande d innerlijke Middelen, zoo moet men een goed Decoctum vast stellen; als mede een Purgatie van Extractum Catholicum met Mercurius dulcis: en by aldien mijn Arcanum zoo droog als vogtig dagelijks gebruikt werd, is niet als te beter. Zoo men nu de Zwelling dezer Ballen niet en kan herstellen; moet men die pogen tot verettering te brengen: slaande daar Pappen om welke doen rijpen: als Neemt Kaasjes-bladen, Heemst-bladen, elks twee handen vol. Koeye-mist, drie oncen. Kookt dit in goed Bier, daar by mengende Honing, twee oncen. Meel van Heemst-wortel, zoo veel genoeg is. Maakt hier een Pap van. Zoo men over dag de Pap daar niet om kan hebben, zoo gebruikt men die des nagts alleen: slaande daar een Pleister om van Emplastrum de Meliloto, of de Cumino, of


173 de Labdano, of de Baccis Lauri. Zoo daar eenige verharding is, ofte scirrheurheid, moet men die poogen te scheiden: en, zoo de Bal ofte Ballen gantschelijk scirrheus zijn, is t best die af te snijden.

Genezing van de Cordée. DEze Quaal is vergezelschapt met een Druppert, daarom als de Gonorrhaea wel gehandeld werd, zal deze Schagts krom-omtrekking mede van zelver ophouden. Ten is egter niet vreemd in de Schagt te spuiten met zoete Melk: Of Neemt Weeg-bree-water, vijf oncen, Witte Vitriolum, zes grein. Ceruis, een half once. Mengt het tot een Spuitsel. Dit warm gemaakt zijnde, zoo spuit men eenige reizen op den dag daar mede, om alle scherpigheid te temperen, (die oorzaak dezer spanning is) en, om de ontvellinge te verhoeden. Onderwijlen is het noodig de gantsche Schagt eenige reizen daags in warme zoete Melk, ofte warm Thée-water te laten hangen; want de warmte doordringende , doet de spanning verminderen.


174

Genezing van een Caruncula, ofte Vleesige verhevendheden in de Schagt. DE plaats daar de Zaad-buisjes en die van de Voorstanders te zamen komen, werd genoemt na de gelijkenis, het Hennen-hoofd: dit ontsteken zijnde, weigerd het uitloopen der Pis, waar door die geheel opstoppen moet, of werd met moeyelijkheid droppel-wijs gewaterd. Dit poogen zommige met weg-etende dingen te genezen, maar zulks is, mijns oordeels ongeraden, alzoo men hier moet te werk gaan als in een ordinare ontsteking, en die dan zoodanig aanwenden, als t gestel van zodanigen Lid vereist. Hier toe moet men dan inspuitingen gebruiken, van Middelen, die men in een ontstekinge voorschrijft: als Neemt Caeruis, een drachme. Rooze-water, en Brande-wijn, elks een once. Mengd het onder een. Spuit hier mede dikwijls, warm gemaakt zijnde, op een dag. By daag mag men daar het Emplastrum de Mucilaginibus, of de Meliloto omleggen, met een weinig de Ranis cum Mercurio: maar des nagts dient men daar een Pap om te slaan, van Vijgen, Meliloten en Kermille-Bloemen gekookt: zoo deze ontstekinge


175 nu quam te veretteren, mag men by het vorige spuitsel wel wat Honing van Rozen mengen, om te zuiveren. Zoo nu door het ontvellen der schagt van binnen eenige Uitwassen quamen, zoo mag men tot de Uitwasch toe een pijpjen steken van Yvoor gedraaid, dit kan men op vullen met eenig Corrosijf Poeder ofte Zalf: wanneer nu dit gevulde pijpjen tot aan den Uitwasch is, zoo steekt men met een Stylet in dit pijpjen, op dat de stoffe, die daar in verborgen is, tot aan den Uitwasch gedouwt werde; waar door die dan allengskens kan afgegeten werden. De Poeder hier toe bequaam; maakt men aldus: Neemt Spaans-groen, ses grein. Aluin, dertig grein. Poeder van Seven-boom, tien grein. Laat het een Poeder werden. In plaats van Poeder, kan men de Apostel-zalf, of de Basilicum, met wat roode Praecipitaat gemengt, gebruiken. Deze pijpjes kan men maken van Lood, Tin, Zilver, Goud, Palm-hout, Yvoor &c. Ook maakt men die van stevige Sparadrapen: het zy dan wat stoffe het zy, is even-eens, als zy daar maar konnen ingehouden werden, en men die kan uittrekken, als men wateren zal. Om die te gladder in te steken,


176 smeert men die met olie ofte Kaars-smeer. De Carancula nu weg zijnde, kan men de rauwigheid consolideren, met bequame spuitzels: als Neemt Weeg-bree-water, vier oncen. Bolus, een drachme. Ceruis, twee drachmen. Rosen-honing, een once. Mengt dit onder malkanderen. Hier mede zullen de openingen toegaan, en de pis zal zijn vrijen door-togt vinden.

Van de genezing der Condylomata, ofte wratten aan de Schaam-deelen, en aan den Aars. ZOo het gebeurt dat deze Wratten een hals hebben, kan men die met een zijde Draad, Snaar, Paarde-hair, &c. afbinden, zo men dezelvige dagelijks meerder en meerder toe haalt, zodanig, dat zy geen voedzel meer konnen krijgen: dan zo versterven zy, en vallen af: d’opening nu geneest men op de gemeene wijze. Zoo zy nu niet konnen afgebonden werden bestrijkt men de zelvige, met bijtende Middelen, als met Oleum Antimonii, Oleum Sulphuris, Butyrum Antimonii, Oleum Vitrioli, Spiritus Nitri, Aqua Fortis, &c. Hier door komen zy ligt te


177 versterven; d’ opening moet men dan zuiveren, en heelen, volgens de gemeene manier.

Van de genezing der Pokken, ofte Venus-smet, die door het gantsche lighaam is. WAnneer deze quaal de Mensch niet te zeer overheert heeft, is hy gemakkelijk gaande en staande te genezen, het welk ik aan veele aanzienlijke Heeren in het Leger, als ook verscheide Personagien in Duitsland en elders, die ik noit gezien heb, heb doen blijken: die my alleenig met brieven hebben bejegent, en ten hoogsten bedankt, met byvoeging van groote geschenken. Deze genezing bestond alleen in het gebruik van Zalza Parilla en China, nemende van elks een Thée-kopjen vol, het welk men in een Vyzel met een weinigje waters stoot als een Pap by na, dit kan men dan trekken, in een Thée-pot met een weinig gekneust Soet-hout, en drinken het des ogtens warm uit Porceleine kopjes: wil men daar nu wat Coffée by doen, zoo smaakt het als Coffée. Wil men nu de Sassafras mede zoo trekken, dat kan gevoeglijk geschieden. Dit is een wijze die in het Leger en te Scheep zeer gemakkelijk is, en men dagelijks versch kan hebben: want de Decoctien; voornamelijk des Zomers, ligtelijk vergooren, en bezwaarlijk in de Legers, met zig om te voeren. On-


178 derwijlen mag men wel eens Purgeren met Extractum Catholicum, en wat Mercurius Dulcis: ook is het Zweeten somwijlen niet ondienstig. Dit is niet alleenig om het Bloed en Sappen te bereiden, om de Slijm en Zuur te verminderen; maar, het voornaamste is, dagelijks van mijn Arcanum, het zy droppels-gewijs, het zy in Poeder, te gebruiken; waar van hier agter zijn Kragt, Gebruik en tijd zal vermaand werden. Met dit Medicament, zeg ik, heb ik ’er menigte van dit Venus-euvel, gaande en staande, geholpen. Maar by aldien deze Quaal wat verder is ingeslopen, zal zulks door dit mijn Arcanum niet gelukken: maar dan diend men somwijlen te Purgeeren, met Extractum Catholicum, Aloë, Gutta Gamba, Scammoneum, &c. doende daar eenige Mercuriale dingen by. Ook moet het dikwijls Zweeten niet vergeten werden: en de Lijder moet geduurig niet anders drinken, dan een goede Decoctie, blijvende geduurig in huis in een warme kamer, ofte daar een Kagchel staat, welke het Vertrek egaalelijk verwarmd. Dit is nu nog het minste, maar de Salivatie moet in 't werk gesteld werden: dit doe ik nooit door de strijkade, als veele gewoon zijn te doen, maar door het ingeven van bequame Mercuriale Middelen: ik zeg door ingeven, om dat ik dan staat kan maken: want de strijkade is onzeker, om dat de huid van


179 den eenen mensch zagter en van een losser weefzel is, als die van een ander; zoo dat de eene veel rasser de Quik zoude in het lighaam krijgen, als den anderen: en alzoo deze strijkade, gemeenlijk door onbedreve Jongens geschied, zoo is die gevaarlijker. Ik voor my, wil niemand doen saliveren, ten zy zulks van my zelver bereid zy, en in mijn bywezen werd ingenomen. Dit Quylen nu geduurd drie, vier, vijf of zes weken onbepaald, alzoo den eenen meer besmet is dan den anderen: ook gaa ik, uit voorzigtigheid, langzaam daar mede voort. Genezen zijnde, moeten zy nog eens en andermaals Purgeeren: en dan dagelijks, al gaande en staande mijn Arcanum gebruiken. Die den uitleg dezer Ziekte wat nader gelieve te weten, leeze mijn Boek genaamd Venus Belegerd en Ontzet, ofte mijn Chirurgie, in welke den Lezer verscheide Exempelen zal vinden.

Het XVIII. Hoofd-Stuk. Van de Krawagie, Schurft, en Ruidigheid. ALzoo in de Legers voornamelijk de Krawagie, Schurfdigheid ofte Ruidigheid veel in zwang gaat, zal het niet ondienstig zijn daar


180 iets tot een toegift van by te voegen. Deze zijn niet anders, in 't begin dan roodagtige kleine Puisjes, tusschen de gewrigten der Toonen zig vertoonende; welke door de warmte geweldig komen te jeuken, voornamelijk des avonds, wanneer d’ uitwaseming des lighaams verminderd, en de vogten van binnen woeliger en heeter zijn. De stoffe, welke deze puisjes maakt, is een zoute slijmigheid, die de kliertjes des huids verstopt, voornamelijk aan d’ uiterste Leden, alzoo die of bloot zijn, ofte verre van het Herte af, zoo dat in die deelen de sappen, minst konnen uitwasemen: doet hier by het maaksel der pijpjes van die kliertjes, welke alzulke verdikte stoffe niet konnen doorlaten; welke geen doortogt vindende, aldaar moet blijven staan, ofte ten minsten trager loopen. Alzoo nu deze ziltige deeltjes door de slijm vast gehouden werden, en door eenige warmte aan het woelen geraken, zoo steken en kittelen zy met haare snijdingen alle de rontom uitgebreide Zenuwen- en Vlies-draatjes, het welk een jeukte veroorzaakt, tot welker soulaas men het krabben in 't werk stelt. Maar alzoo de opper-huid door het krabben dun werd, en allengskens open geraken, zoo komen daar sweertjes, en als deze droogen, volgen daar leelijke korsten en zeerigheden. De innerlijke Middelen zijn wel goed, maar


181 doen het minste tot de zaak: egter mag men wel een Bloed-zuiverend Decoctum drinken, nu en dan eens Purgeeren en Zweeten: het alderbeste van innerlijke Middelen zijn de Mercuriale, en de Bloem van Zwavel, dagelijks ingenomen. De uiterlijke Middelen zijn veelderhande: welke dienstig zijn om te smeeren of te wasschen. Deze moeten ruimte in de huid maken, op dat die ziltige deeltjes mogen uitgang krijgen en de slijmige verdunt werden: hier toe zijn de Merculialia met de Zwavelige de beste: als Neemt Ruiter-Zalf, twee lood. Bloem van Swavel; twee drachmen. Zoete opgeheve quik, Fijn gestoote Peper, elks een drachme. Raap-Olie, zoo veel genoeg is Laat het een zalfjen werden. Of Neemt Rozen-Salf, een once. Witte Precipitaat, tien grein. Olie van Rhodus-hout, zes droppels. Mengt het onder een. Of Neemt Swarte Zeep, een once. Gember, gestooten, Witte Nies-wortel, elks een drachme. Mengt het onder een.


182 Hier mede moet men dagelijks de Krawagie strijken, het fraaiste van allen is het volgende: Neemt Quik-zilver, een half lood. Sterk-water, zoo veel genoeg is. De Quik-zilver gesmolten zijnde, giet daar over tagchentig oncen regen-water: maakt hier dikwijls een Spons of een doek in nat, en vrijft daar de handen en voeten mede, en alwaar het jukt. Met dit Middel heb ik geheele Huys-houden geholpen, tot de jongste Kinderen van twee of drie jaar toe. Dit Middel is niet alleen van de beste, die ik uitgevonden heb; maar het is zonder eenige stank, zalvigheid en smeerigheid verzelt: zoo dat men gebruiken kan, zonder dat het iemand bemerkt.


183

Onderrigt van 't Gebruik en Kragten van verscheidene Uitgeleze Medicamenten; Die bequaam zijn, zoo in 't Leger als te Scheep, en te Platten Lande, gebruikt te werden. I. MIDDEL TEGENS PODAGRA EN JIGT OFTE ANTIPODAGRICUM. Dit is een algemeen Middel tegens de voornoemde Ziektens: diend alle dagen des middags en des avonds gebruikt te werden, tien of twintig droppels in de Thée, Coffée, Wijn of Bier: hier door zal die Ziekte van tijd tot tijd verminderen, en allengskens slijten, zoo zy niet te zeer verouderd is; mids dat men een goede Levens-regel houde. II. GRAVEEL-MIDDEL, ofte ANTINEPHRITICUM, diend om van tijd tot tijd zig van 't Graveel te genezen, ten ware daar Steen was, die niemand zal genezen, dan door snijden: van tien tot twintig drop-


184 pels, des middags en ’s avonds, in Thée, Coffée, Wijn of Bier. III. REMEDIE TEGENS DE TEERING, ANTIHECTICUM ofte ANTIPHTHISICUM, is een Medicament tegens alle Borst-qualen, Teering, langduurige Hoest, kort-Ademheid, en alle Verstoptheden die ’er in de Long konnen schelen. Des middags en ’s avonds, van tien tot twintig droppels ingenomen, met een glas Bier of Wijn. IV. MEDICAMENT TEGENS DE WATER-ZUGT, ofte ANTIHYDROPICUM: waar door het Water zonder eenige moeite werd afgedreven. Men gebruikt het des ogtens, middags en ’s avonds, van tien tot twintig droppels in eenig Bier, Wijn, Coffée of Thée. V. MOER-WATER ofte ANTIHYSTERICUM, diend om d’ agtergebleve Maand-vloed te verwekken, als ook om de Kraam-vloed te bevorderen; stild d’ Opstijgingen: des avonds tien droppelen in Wijn ingegeven na den eten: wanneer daar Opstijgingen zijn, moet men het niet alleenig innemen, maar ook onder de Neus houden. VI. MEDICAMENT TEGENS DE VALLENDE-ZIEKTE, ofte ANTEPILEPTICUM, om die allengskens te genezen: is ook goed tegens alle Trekkingen en Krampen: van twee tot zes droppelen, voor


185 bejaarde, in een glas Wijn of Bier. VII. PIJN-STILLEND MIDDEL, ofte ANODYNUM VOLATILE: dit is een deftig Middel om alle Pijn te stillen, zoo uiterlijk gestreken als innerlijk gebruikt, is goed in een Buik-loop, te grooten Vrouwe-vloed, Jigt, Podagra, Kolijk, Hert-kloppingen, Boort, &c. een halve Lepel vol, alleen, of met wat Wijns. VIII. MIDDEL TEGENS DE WORMEN, ofte ANTHELMINTICUM, dit verteerd alle Slijm in de Maag, Gedarmte, en in het Bloed: verdrijfd en dood zekerlijk alle Wormen, van allerley zoort, die in de Maag en Darmen zijn; des ogtens een Thée-kopjen ingenomen, des ogtens nugteren; en dat eenige dagen ager een. IX. ALCAHEST GLAUBERI, is een Medicament om alle zuur te temperen, en daarom in alle Scheurbuik, Jigt, Podagra, Hoofd-pijn, opgestopte Stonden, verdikte Milten, de Zoode, zuure oprupsinge, &c. dienstig, over het maal tot twintig droppelen in Bier of Wijn des middags en des avonds ingenomen. X. ELIXIR PROPRIETATIS, maakt goeden Honger, dood de Wormen; verdrijft allerley Koorsen, dagelijks gebruikt: verteerd alle slijmige Scheurbuik, maakt den Buik-wee, opend alle verstoptheden der Ingewanden, en is een Balsem in ons Bloed, en, gelijk een uni-


186 verzeel Medicament, wanneer het zonder zuur gemaakt is. Van tien of twaalf droppelen tot twintig, met wat Bier, Wijn, of Brandewijn, twee of drie reizen des weeks, en, des noods zijnde, alle dagen, ingenomen, des ogtens en des avonds. XI. SPIRITUS PENETRANS, ofte SPIRITUS MATRICALIS, is een doordringende Geest: dienstig voor de Vrouwen die niet konnen Verlossen, of een doode Vrugt, of Nageboorte by haar hebben: als mede die de Stonden niet hebben, tot een half once met warme Wijn, en tien grein Saffraan ingenomen: het stild ook de Buik-pijn en Kolijk, op gelijke wijze ingegeven: als mede de Tand-pijn, met wat Boom-wol tegens de tand gehouden, of in de holle tand gesteken. In 't Oor gedrupt, stild de ruysing en pijn in 't oor. Uiterlijk gesmeerd, verdrijft het de Gezwellen, als ook wanneer men zig met vallen uiterlijk beledigt heeft: en stild alle ondraaglijke pijn daar mede gestreeken. Verdrijft de harde Klieren aan den hals, daar mede gesmeerd; als ook de Lamme en Slappe Leden. Het Aangesigt daar mede gestreeken, geneest de Quade Oogen. XII. KOORS-POEDER, ofte PULRIS ANTIFEBRILIS, dient tegens alle Koorsen, voornamelijk de Derden-daagse; temperd alle zuirigheid, met een scruipel Saffraan in Brandewijn, tegens het aankomen der


187 Koors ingenomen, en tot eenige reizen hervat, yder reis als de Koors aankomt. XIII. PURGEER-PILLETJES, ofte PILULAE PURGANTES, twee, drie of vier, des avonds na den eten ingenomen, doen des anderen daags veel slijm en zuur zagjes Purgeeren, en daarom in alle qualen goed daar men het Purgeeren nodig agt: reinigen de Maag, benemen de Hoofd-qualen, en dooden de Wormen. XIV. TINCTURA VITAE, ELIXIR VITAE, ofte TINCTUUR DES LEVENS, diend in alle zwakke, slijmige en koude Magen, die geen spijs konnen verteeren, en vol slijm en zuurigheden zijn: ook die geen doorgang hebben, en traaglijk ter Stoel gaan, ofte met veel Hoofd-pijnen en Winden gequeld zijn: des avonds na den eten van tien tot twintig droppels met een lepel Wijns ingegeven. XV. SPIRITUS CORNU CERVI, ofte GEEST VAN HARTS-HOORN of ELPEN-BEEN, doordringt het gantsche lighaam, verteerd alle slijm, zuur, en opend alle verstoptheden, voornamelijk der Hersenen; en daarom deftig in alle Scheur-buik, Podagra, Jigt, Graveel, Kolijk, Koorsen, Water-zugt, Hoofd-pijn, verstopte Stonden, Vallende-Ziekten, Slaap-ziekten, Hoofd-zwijmel, Loomigheid in de Armen en Beenen, en door het gantsche lighaam, doffigheid in de Hersenen, Vergeteloosheid, Opstij-


188 ging, Geel-zugt, Kolijk, Kramp, Stuipen; het geneest, in Wijn gedrupt, alle vuurigheid des lighaams, als men het beledigde deel daar mede wast, en belet het weder voortkomen, als men daar van inneemt. Geneest ook alle Pijn, Smert, Jeukte en Brand, ook de donkerheid der Oogen, als men een weinig met wat Speeksel nat maakt, en onder het Oog-lid strijkt: voorts werden daar alle langduurige Qualen mede genezen. Men gebruikt het des ogtens, des avonds, of ook wel door den dag, van tien tot twaalf droppelen, of zo veel tot de Wijn van kouleur veranderd, in Secq, Meede of Spaanse Wijn. XVI. POEDER TEGENS DE SCHEURBUIK IN DE MOND, wanneer het Tand-vlees geduirig bloed; hier van neemt men een weinig met een natte vinger, des ogtens als men opstaat, en men vrijft daar het Tand-vlees mede, het welk men met regen-water naspoeld: dit mag men wel veertien dagen of langer agter malkanderen doen; of zoo lange tot het Tand-vlees niet meer bloedig is, daar na kan men het alle weke eens ofte twee reizen hervatten, om te onderhouden: hier door zal ook de Scheurbuikige stinkenden Adem overgaan. Het is ook, nut een weinig in wat water gedaan, tot dat het een weinig scherp is, en de Quade Oogen daar mede gevreven en gewassen: ook neemt het de


189 Sproeten weg uit het Aangezigt: op alderley weelderig-wassend vlees gestrooid, beneemt het Uitwassen. XVII. PULVIS TEMPERANS, MATERIA PERLATA, ofte ZUUR-TEMPEREND POEDER genaamt, beneemt alle Zuur in het lighaam, en daarom zeer nut, als men te veel zuur in het lighaam heeft, om dat haast te dooden. Het bematigd den grooten Appetijt, Kolijk, Roo-loop, Zuure Oprupsingen en de Zoode. Des avonds of over dag een vingerhoed vol met wat bier ingenomen. XVIII. SAL VOLATILE OLEOSUM SYLRII, is bequaam in alle koude en verslijmde lighamen, om het zuur en slijm te benemen, alle verstoptheden los te maken, en vervolgens tegens Scheurbuik, Hert-kloppingen, Jigt, vliegende Pijn, Braken, Walgen, Hoofd-zwijmel, Hoofd-pijn, Wormen, Winden, Graveel, Droppel-pis, &c. maar diend alle dagen gebruikt te werden, tien, twintig of meer droppelen in wat Secq, of Franse Wijn, over 't Maal, als mede des ogtens en des avonds, als men begeert. XIX. GEEST VAN LEPEL-BLADEN, ofte SPIRITUS COCHLEARIAE, is dienstig voor alle slijmige Scheurbuik, Hoofd-pijn, Tand-pijn, slijmerige Maag, Kolijk, Hert-kloppinge, Blauwe Vlekken, Bloedend Tand-vlees, Losse


190 Tanden, stinkenden Adem, Jigt, Graveel, stramme en loome Leden, en in duizend andere gelegentheden meer, eens ofte twee maals daags voor of na den eten van 20 tot 40 droppels, na de jaaren der luiden. Voor jonge Kinderen van een of twee jaar, vijf of zes droppels in Bier of Wijn: en die van drie of vier jaar tien of twaalf droppels: van zes tot zeven en agt jaar, 15 of 16 droppels: en van negen tot tien jaar, twintig droppels. XX. SPIRITUS SALIS ARMONIACI, Temperd kragtig het zuur en slijm: geneest het Walgen, Braken, Hoofd-pijn, geduirige Slaperigheid, Hart-kloppingen, Hoofd-zwymel, Vallende-Ziekte, &c. Men doet tien of twaalf droppelen in een glas Wijn, of zoo veel tot dat de kouleur veranderd: hier aan geroken, verdrijft aanstonds de Opstygingen, Vallende-Ziekten, Stuipen, Hoofd-pijn, Tand-pijn, Draaying des Hoofds, Popelsie, &c. XXI. PURGEER-PILLETJES, deze Purgeren in 't algemeen alle vogten van zuur en slijm herkomstig, drijft de Wormen uit, &c. Hier van neemt men des ogtens vijf van in. En indien iemand maar laxeeren wil, moet hy des avonds na den eten, maar een innemen. XXII. PILLEN TEGEN EEN VUILE ZAAD-LOOP, ofte GONORRHAEA genaamt: ook tegens een Zaad-loop uit Verzwak-


191 king, Witte-vloed, &c. dagelijks tweemaals des ogtens en des avonds ieder reis zes Pilletjes ingenomen: of anders des ogtens, middags en des avonds ieder reis vier, welke zuiveren en genezen. XXIII. ARCANUM, tegens alle besmettelijke Venus-qualen: het zy om de Pokken te beletten en het fenijn te dooden; als om de beginnende, gaande en staande, te genezen. Hier van gebruikt men alle ogtens en alle avonden een druppel van in een glas Bier gemengt. Of zoo men in het Poeder begeerd, neemt men van gelijken des ogtens en des avonds een Poedertjen in. XXIV. SCHEUR-BUIKS PILLETJES: deze verdrijven de Scheur-buik, het slijmige ofte zuure. Openen de verstoptheden aller Ingewanden des lighaams; temperen Zuur, verdunnen alle Slijm, vervorderen de Stonden, dooden Wormen, versterken het Gezigt, en verdrijven met ’er tijd de Hoofd-pijn. Alle avonden een of twee ingenomen. XXV. SAL VOLATILE ANTISCORBUTICUM, ofte VLUGGE GEEST TEGENS DE SCHEURBUIK: dit verdrijfd mede wonderlijk de Scheur-buik, van allerley zoort; des middags en des avonds na den eten tien of twaalf droppels met Wijn ingenomen.


192 XXVI. ESSENTIE VAN d' YZERE MINERAAL-WATERS EN BRON-WATERS. Dit vogt opend alle verstoptheden in de Scheur-buik, slijmigheid der Maag, gedarmten, Nieren, en alle Klieren des gantschen lighaams: openende de Maand-vloed, en stopt d' overtollige: beneemt de Witte-vloed: tempert alle zuur: des middags en des avonds van tien tot twintig droppelen in een Glas Bier of Wijn ingenomen. XXVII. JIGT-PILLETJES, om de Jigtige met ’er tijd te genezen: deze nemen alle de Jigtige slijm uit de Ledematen, nemende alle avond, na den eten twee daar van in. XXVIII. TINCTURA ANGELICA, dient in alle Flauwten, Hart-kloppingen, Hart-bevingen, schielijke overvallen, Stuipen, Vallende-Ziekten, Winden, Oprupsingen, Benauwtheden, Buik-pijn, Koors, Loomigheden, Scheur-buik, Wormen, &c. een halve Lepel daar van ingenomen. XXIX. ZWEET-CONSERF, ofte CONSERF TEGENS ALLE KOORSEN. Dit verdrijft allerley Koorsen, als mede de derdendaagze, en is in alle gelegentheid dienstig om te Zweeten. Hier van neemt men een half lood, voor een bejaarde; en voor kinderen na proportie: men neemt het in met wat warme Wijn voor het aankomen der Koors. XXX. ELIXIR SALUTIS: deze neemt


193 de Flauwigheden weg, en Schielijke Overvallen, Zoode der Maag, doet gemakkelijk Oprupsen, verdrijft de Winden, stilt alle Buik-pijn, of Kolijk van slijm en koude herkomstig: beneemt den Hoest, Benauwde Adem, Heesheid, Hart-klopping, Ontsteltenissen, Beevinge der Ledematen, maakt appetijt tot eten, sterkt de Memorie, en doet de droef-geestige vrolijk zijn: is mede dienstig na het drinken van Thée of Coffée te gebruiken: men mag hier van een Lepel vol seffens gebruiken. XXXI. PURGEERENDE ofte LAXERENDE ELIXIR SALUTIS: deze heeft mede de kragten als de vorige, maar doet daar-en-boven, de Darmen nog zagjes reinigen, als men des avonds daar twee of drie Lepels, na den eten, van inneemt. Soo men maar een Afgang begeert, moet men maar een Lepel daar van innemen. XXXII. BALSAMUM SULPHURIS, deze dient in alle Borst-qualen, Hoest, Teering, scherpigheid op de Borst: doet wel Wateren, drijft Graveel, geneest alle Zaad-loop, het zy vuile als die uit verzwakking komt: drijft de Vrouwe-vloed, geneest de Witte-vloed, &c. tien droppels met Bier, of Secq ingenomen. XXXIII. TINCTUUR VAN STAAL ofte TINTURA MARTIS, dit opend alle verouderde en ingewortelde verstoppingen: geneest alle Scheurbuik, Water-Zugt, Quaad-sap-


194 pigheden, opgeschorte Maand-vloed, Witte-vloed, &c. Drie of vier droppelen met een Glaasje Wijn of Bier, tweemaals daags ingenomen. XXVIV. ELIXIR BENEDICTUM, is een van de alderbeste Maag-Middel, die men hebben kan; het beneemt de Hard-Lijvigheid, dood de Wormen, reinigt de Vrouwen-vloed. In 't kort, het herstelt de verlatene swakke menschen, die vol Scheurbuik en slijm zijn: dagelijks een halve, en, voor die wat sterker zijn, een heele Lepel ingenomen. XXXV. WIND-WATER, ofte SPIRITUS CARMINATIVUS: door deze geest verdrijft men alle Winden en Slijm: geneest aanstonds de Kolijk en Buyk-pijnen; verquikt in de Flauwe Menschen aanstonds de geesten, en doet die herleven: in de koude wind, sneeu, of in 't water gelegen hebbende, verwarmt d’ Ingewanden, geneest een quade Maag, Braken en walgen, Hoofd-swymel, &c. een halve Lepel ingenomen. XXXVI. WATER TEGENS DE VUURIGHEID DES AANGSIGTS, tegens de SCHURFT en alle KRAWAGIE ofte RUIDIGHEID: hier mede wast men eenige reizen daags, zoo vergaat de Ruidigheid; en de Krawagie blijft agter. Deze Medicjnen blijven lange jaren goed:


195 en konnen in Doozen zoo te Water als te Lande vervoert werden: het zy dat ymand die alle begeert te hebben, ofte alleen eenige, die hy tot zijn Qualen best agt, gelieft uit te kiezen. Sy zijn ook dienstig op Land-huizen, alwaar men aanstonds geen Medicijn kan hebben, te bewaren, om by nagt en ontijden, zig daar van te konnen bedienen. EYNDE.

Lijst van Onbederfelijke Medicamenten. I. MIddel tegens Podagra en Jigt ofte 183 Antipodagricum. II. Graveel-Middel, ofte Antinephriticum, ibid. III. Remedie tegens de Teering, Antihecticum ofte Antiphthisicum,

184

IV. Medicament tegens de Water-zugt, ofte Antihydropicum,

ibid.

V. Moer-water ofte Antihysteri-


199

cum,

ibid.

VI. Medicament tegens de Vallende-Ziekte, ofte Antepilepticum,

ibid.

VII. Pijn-stillend Middel, ofte Anodynum 185 Volatile, VIII. Middel tegens de Wormen, ofte Anthelminticum,

ibid.

IX. Alcahest Glauberi,

ibid.

X. Elixir Proprietatis,

ibid.

XI. Spiritus Penetrans, ofte Spiritus Marticalis,

186

XII. Koors-poeder, ofte Puris Antifebrilis, ibid. XIII. Purgeer-pilletjes, ofte Pilulae Purgantes,

187

XIV. Tinctura Vitae, Elixir Vitae, ofte Tinctuur des Levens.

ibid.

XV. Spiritus Cornu Cervi, ofte Geest van ibid. Harts-hoorn, Elpen-been. XVI. Poeder tegens de Scheur-buik in de 188 Mond. XVII. Pulris Temperans, Materia Perlata, ofte Zuur-temperend Poeder,

189

XVIII. Sal Volatile Oleosum Sylrii,

ibid.

XIX. Geest van Lepel-bladen, ofte Spiritus Cochleariae,

ibid.


200

XX. Spiritus Salis, Armoniaci,

190

XXI. Purgeer-pilletjes,

ibid.

XXII. Pillen tegen een Vuile Zaad-loop, ibid. ofte Gonorrhaea, XXIII. Arcanum,

191

XXIV. Scheur-buiks-Pilletjes,

ibid.

XXV. Sal Volatile Antiscorbuticum, ofte ibid. vlugge Geest tegens de Scheurb: XXVI. Essentie van d Ysere Mineraal-Waters en Bron-Waters,

192

XXVII. Jigt-pilletjes,

ibid.

XXVIII. Tinctura Angelica,

ibid.

XXIX. Zweet-Conserf, ofte Conserf tegens alle Koorsen,

ibid.

XXX. Elixir Salutis,

ibid.

XXXI. Purgeerende ofte Laxerende Elixir 193 Salutis. XXXII. Balsamum Sulphuris,

ibid.

XXXIII. Tinctuur van Staal, ofte Tinctura ibid. Martis. XXXIV. Elixir Benedictum,

194

XXXV. Wind-Water, ofte Spiritus Carminativus,

ibid.

XXXVI. Water tegens de Vuurigheid des ibid. Aangezigts, &c. EYNDE.


Een nette verhandeling van de leger-ziekten, als mede van de scheeps-ziekten

Recommend Documents