Leren in verbinding Een leidend principe in de professionalisering van leraren Ton Bruining, Evelien Loeffen en Marianne Steenvoorde Professionalisering van (aankomende en huidige) leraren is een complex vraagstuk. Dat is algemeen bekend. Welke inzichten kunnen een bijdrage leveren aan oplossingen? In deze whitepaper zoomen we in op het leren in verbinding in relatie tot de ontwikkeling van onderwijs, van leraren en van de school.
We willen graag het belang onderstrepen van het leerpotentieel dat in verbindingen besloten ligt. Daarbij gaat het bijvoorbeeld over verbindingen tussen verschillende onderwijsorganisaties in educatieve netwerken. Denk daarbij aan de academische opleidingsschool, passend onderwijs of de samenwerking in de beroepskolom tussen vmbo, mbo en hbo. In de ontwikkeling van het onderwijs en van de school zijn leerrijke verbindingen te leggen tussen het individu en diens werk en tussen formeel en informeel leren. Het kan daarbij ook gaan over de verbinding tussen de individuele ontwikkeling en de schoolontwikkeling en over de aandacht van de schoolleider voor de individuele leraar. Samen met onze klanten, in adviesprojecten en in praktijkonderzoek verkennen we de mogelijkheden van het leren in verbinding, ontdekken we nieuwe richtingen en bewandelen we innovatieve wegen. Wij merken in onze projecten dat het leren in verbinding met de belanghebbenden (zoals leerlingen, toeleverende scholen, afnemende scholen) van groot belang is voor de wendbaarheid, de ontwikkeling en de vitaliteit van scholen. Wij zien dat vernieuwende perspectieven zich aandienen op het gebied van professionalisering op de grens tussen school en bedrijf of tussen scholen onderling, tussen experts en leraren of tussen leraren onderling, en tussen scholen en leraren en belanghebbenden zoals leerlingen, ouders, branches en de overheid.
Professioneel kapitaal Leren in verbinding; dat is een ‘trending topic’ dat KPC Groep uitdaagt en waarop we overigens al vele jaren actief zijn. Zo was KPC Groep nauw betrokken bij het ontwikkelen en implementeren van de academische opleidingsschool als professioneel netwerk van lerarenopleidingen en lerarenopleiders, scholen en leraren en studenten. KPC Groep ondersteunt verder in innovatieve projecten de samenwerking tussen het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs. In het beroepsonderwijs is KPC Groep betrokken bij de ontwikkeling van ‘broedplaatsen’ van leraren uit het vmbo, mbo en experts uit het bedrijfsleven. In alle onderwijssoorten wordt KPC Groep gevraagd om impulsen te geven aan de ontwikkeling van het professionaliseringsbeleid in scholen. Goed zorgen voor professioneel kapitaal betekent niet alleen investeren in cursussen, maar vooral zorgen voor verbinding tussen de motieven en talenten van leraren, het sociale netwerk in en om de school en de professionele besluitvorming.
Verstand van leren Gevoel voor mensen
www.kpcgroep.nl
Leren in verbinding: sleutelfactoren De samenleving ontwikkelt zich in razend tempo tot een netwerksamenleving. Dit wordt zichtbaar op vele fronten: samenwerking in ketens, co-creatie, nieuw leiderschap. We merken dat opdrachtgevers en samenwerkingspartners op zoek zijn naar nieuwe oriëntaties voor hun professionaliseringsbeleid. In de veelheid aan literatuur over professionalisering komt naar voren dat vier factoren cruciaal zijn voor managers, P&O’ers en opleiders in scholen (Bruining, 2011):
1 Een leerbeleid en leerklimaat waarin verschillende lagen en groepen verbonden worden, zoals de verbinding van het management en zijn staf (bestuursintelligentie) met de uitvoerders (frontlijnintelligentie). En niet te vergeten de verbinding van de leraar als frontliniewerker met de omgeving, zoals leerlingen en ouders.
2 De ‘drive’ om met belanghebbenden in dialoog te gaan over competenties en leersituaties en leertaken te ontwerpen waarmee frontliniewerkers zich in het werk kunnen toerusten. Dit vergt een onderzoekende, professionele cultuur en een hoge mate van interactiviteit en participatie.
3 Coaching die frontliniewerkers écht uitdaagt bij de uitoefening van hun werk en bij de ontwikkeling van loopbaancompetenties en loopbanen. Door aandacht te hebben voor de individuele frontliniewerker en diens loopbaan kan de passie worden aangeboord en het gevoel van ‘ik hoor er niet meer bij’ of nog erger ‘ik wil er niet meer bij horen’ worden vermeden.
4 Het ontwikkelen van kenniswerk. Het initiëren en ondersteunen van kennisactiviteiten, leeromgevingen en leerpraktijken, zoals het faciliteren van creatieve denksessies, actieonderzoek en fora voor dialoog. Het aanjagen, ondersteunen en positioneren van leergemeenschappen en het ontwikkelen van bestuursacademies met oog voor de ontwikkeling van een leer- en bedrijfscultuur, de continue verbetering van bedrijfsprocessen en het creëren van ‘broedplaatsen’.
Leren in verbinding is een strategie die volop terrein aan het winnen is. Graag delen we drie vernieuwende perspectieven die kunnen helpen bij het ontdekken van nieuwe richtingen van het professionaliseringsbeleid in po, vo en mbo.
Leerrijke verbindingen tussen lerarenopleidingen en scholen Academische opleidingsschool Voor de ontwikkeling van duurzame relaties tussen verschillende schoolorganisaties en professionals is veel meer nodig dan een prikkelend educatief idee of initiatief. Het vraagt om inzicht in de ontwikkeling van verbindingen, inzicht in de rol van individuele medewerkers en in inzicht in de rol van leermechanismen die in netwerkrelaties tot ontwikkeling komen. Op basis van zijn ervaringen als lector academische opleidingsschool van de Hogeschool Utrecht was KPC Groep-adviseur Ton Bruining initiatiefnemer van een studie naar de ontwikkeling van een academische opleidingsschool als educatief netwerk (Bruining & Akkerman, 2013). Het onderzoek is verricht aan de hand van de ervaring met het begeleiden van een project ‘Academische opleidingsschool’ en het materiaal dat gedurende vijf jaar is verzameld, waaronder observaties van sleutelfiguren zoals leraren, lerarenopleiders en studenten, directeuren en begeleiders en praktijksituaties zoals strategische bijeenkomsten, kenniskringen en collectief praktijkonderzoek.
www.kpcgroep.nl
Onze centrale vraag luidde: Met welke opgaven worden ‘boundary crossers’ - sleutelpersonen die mensen, leergemeenschappen en organisaties samenbrengen - bij de opstart van een project 'Academische opleidingsschool' geconfronteerd en tot welke leermechanismen leidt dat op institutioneel, interpersoonlijk en intrapersoonlijk niveau?
Ontwikkelen van verbindingen In de eerste fase van het project, waarin door de deelnemende organisaties een collectieve ambitie werd uitgesproken om een gezamenlijke academische opleidingsschool te vormen, bleek de eerste opgave het bouwen van een infrastructuur. Na een periode van veel coördinatie op verschillende niveaus verschoof de aandacht van partners in het netwerk naar de vraag in hoeverre zij zich zouden kunnen identificeren met de rol van onderzoeker in de school. Na het positioneren van de student als onderzoeker, de leraar als onderzoeker, de schoolleider als programmaleider en de lerarenopleider als onderzoeksbegeleider werd de focus verlegd naar reflectieve processen waarin de partners elkaars perspectieven en opvattingen als praktijkonderzoekers beter wilden leren kennen. Gaandeweg gingen de sleutelfiguren zich samen steeds meer profileren als de academische opleidingsschool. Tegelijkertijd maakten zij zich steeds meer zorgen over de vraag of zij ook andere leraren bij het onderzoek zouden kunnen (blijven) betrekken. Na de strategische oriëntatie van de partnerorganisaties hebben we op institutioneel niveau geen leeractiviteiten meer waargenomen. Het vermoeden is dat ook op institutioneel niveau geleerd moet worden om een educatief netwerk als de academische opleidingsschool te verduurzamen. Onze studie laat verder zien dat: • ondernemende leraren als ‘boundary crossers’ een sleutelrol vervullen in de ontwikkeling van een netwerk als de academische basisschool, maar dat zij tegelijkertijd de ontwikkeling van het netwerk kunnen remmen; als te lang dezelfde mensen op één positie zitten kan het netwerk verschralen; • leergemeenschappen waarin verschillende niveaus deelnemen een belangrijke leerpraktijk zijn voor de ontwikkeling van educatieve netwerken zoals de academische basisschool; • het leren in het netwerk interpersoonlijk begint en vervolgens gevolgen heeft voor het persoonlijk leren. Met de inzichten die we op het terrein van leren in verbinding hebben opgedaan, kunnen we zowel individuele leraren, innovatieprojecten als scholen verder ondersteunen om sneller en effectiever in te spelen op ontwikkelingen in de professionele netwerken waarin zij werken.
Initiëren en vormgeven van leerloopbanen in po en vo Ook verbindingen binnen de eigen organisatie vergen aandacht. Hoe ontwikkel je eigenaarschap bij leraren voor hun individuele ontwikkeling? Hoe verbind je individueel leren en schoolontwikkeling? Leren in de school vindt vaak ad hoc en versnipperd plaats en is niet goed verbonden met de schoolontwikkeling. In onze visie op leren van leraren en schoolontwikkeling zijn de volgende punten van belang: • echte ontmoetingen en verbindingen tussen schoolleider en leraren; • verbindingen tussen wederzijdse beïnvloeding van de competenties en de competentieontwikkeling/leerloopbaan enerzijds met de koers van de school en de school als professionele gemeenschap/sociaal netwerk anderzijds; • oordeelsvorming van de leraar over diens eigen professionalisering in het belang van de leerling, de school als gemeenschap, de beroepsgroep van leraren en de leraar zelf.
Een leven lang leren De leerloopbaan vormt een aangrijpingspunt om het leven lang leren van leraren te stimuleren en in te bedden in de context van de werkplek en de organisatie. Op vijf scholen voor primair en voortgezet onderwijs is in 2013 een tweetal interventies uitgevoerd in een praktijkgericht onderzoek van KPC Groep met als doel leerloopbanen van leraren te initiëren en vorm te geven (Loeffen & Vermeulen, 2013). Met behulp van het autobiografisch interview en de leerloopbaancurve zijn leerdoelen en -voorkeuren en voorwaarden om regie te voeren blootgelegd. In een tweede interventie hebben leraren in dialoog actief de verbinding geformuleerd tussen de persoonlijke leerdoelen en de doelen van de school en de collega’s. Beide narratieve interventies zijn onderzocht op hun gebruiks- en meerwaarde. Ons onderzoek toont aan dat narratieve ontwikkelingsgesprekken een effectieve bijdrage leveren aan het professionaliseringsbeleid van de school. In vergelijking met het traditionele functioneringsgesprek zijn narratieve gesprekken effectieve hefbomen voor leraren om regie te pakken op hun eigen leren en geven ze schoolleiders handvatten om te sturen op de verbinding van het individueel leren en de schoolontwikkeling. Voor het initiëren en vormgeven van leerloopbanen in de scholen zijn vijf praktische inzichten van belang om tot succesvolle implementatie over te gaan: 1 Inbedding: een dergelijke narratieve aanpak dient geïntegreerd te worden in de gesprekkencyclus en deel uit te maken van het professionaliseringsbeleid van de school. 2 Competentie: de attitude en vaardigheden van de (school)gespreksleiders doen ertoe: feed up, feed-back en feed forward (Hattie & Timperly, 2007). 3 Maatwerk bieden voor, tijdens en na de gesprekken; gestandaardiseerde formats kunnen het proces ‘dood slaan’. 4 Onderhoud en ontwikkeling: een dergelijke aanpak zal niet gaan werken als het als een eenmalige ‘proef’ wordt gerealiseerd. 5 De rol van de (school)leider: de leider moet zich bewust zijn van zijn positie. Denk aan veiligheid, vertrouwen en distantie!
Ontwikkelen van hybride leeromgevingen De Duurzaamheidsfabriek Het Da Vinci College realiseert in ‘De Duurzaamheidsfabriek’ een hybride leeromgeving voor studenten én leraren met behulp van innovatieve en duurzame technologie. Onder hybride leren verstaan we een combinatie van lerend werken en werkend leren, uitgaand van de werkprocessen in de praktijk, waarbij mbo/hbo en bedrijfsleven gezamenlijk onderwijs ontwikkelen en uitvoeren. Samenwerking tussen onderwijs en technologische bedrijven staat centraal, zowel in de bouw en inrichting van ‘De Duurzaamheidsfabriek’ zelf als in onderwijs en duurzame regionale innovatie. Doel is effectiever en aantrekkelijker onderwijs en meer duurzaam, innovatief vakmanschap in de regio.
Onderzoekend innoveren Bij deze complexe verandering komt veel om de hoek kijken. Ook wat betreft de deskundigheid en het handelen van leraren. Vandaar dat het Da Vinci College gekozen heeft voor ‘onderzoekend innoveren’, dat wil zeggen voor het combineren van de ontwikkeling van het onderwijs met onderzoek dat nauw aansluit bij het verandertraject en dit verder richt en versterkt. Daarbij wordt ernaar gestreefd dat betrokkenen bij het project zich eigenaar voelen van het onderzoek en dit in toenemende mate ook zelf uitvoeren: van onderzoeker-gestuurd naar leraar-gestuurd. Marianne Steenvoorde heeft vanuit KPC Groep het team begeleid bij het onderzoek (Steenvoorde, 2012). Daarnaast leren de leraren door de gezamenlijke ontwikkeling van het onderwijs en regelmatige reflectie, door samen te werken met en te leren van het bedrijfsleven en door middel van de ‘criticalfriend-methodiek’. Door de combinatie van deze werkwijzen biedt het Da Vinci College in ‘De Duurzaamheidsfabriek’ niet alleen voor studenten, maar ook voor leraren een hybride leeromgeving.
Verbindend professionaliseren: onderwijsontwikkeling, individu en bedrijf Het hybride karakter van het leren van leraren in ‘De Duurzaamheidsfabriek’ komt vooral tot uiting in het ontwikkelen van het onderwijs en het leren samen met en van vakmensen uit de bedrijven. Deze hybride manier van leren uit zich op verschillende manieren, zoals een gezamenlijke briefing op maandagmorgen, het gezamenlijk installeren van en werken met innovatieve technische installaties, het bijwonen van presentaties en gastcolleges en het volgen van zogenaamde leraarstages. Ook in de ontwikkeling van het onderwijs leren leraren en vakmensen van elkaar. Een andere manier van professionaliseren heeft het Da Vinci College gevonden in de ‘critical-friendmethodiek’. De critical friend staat naast de leraren, denkt mee over de ontwikkeling van het onderwijs en geeft feedback op het leraargedrag. Hij is zowel een ‘friend’ met een luisterend oor als ‘kritisch’ door het stellen van vragen en het uitdagen van leraren om uit hun ‘comfortzone’ te komen. Ook hier gaat het - net als bij de andere vormen - om leren op de werkvloer. Uit de ontwikkelingen bij ‘De Duurzaamheidsfabriek’ blijkt dat het professionaliseren van leraren door het combineren van innoveren, leren en onderzoeken op de werkvloer samen met betrokkenen uit de bedrijven en ‘critical friends’ een werkwijze is die goed past bij het beroepsonderwijs (Steenvoorde, 2013). Enerzijds omdat het in het beroepsonderwijs veelal gaat om ‘doeners’ die vooral leren door doen. Anderzijds omdat juist in het beroepsonderwijs de wereld van school en die van het bedrijfsleven sterk met elkaar verbonden zijn.
Literatuur Aalsma, E. (2011). De omgekeerde leerweg. Een nieuw perspectief voor het beroepsonderwijs. Delft: Eburon. Aalsma, E. & Jansen, F. (2012). Inzet van critical friends bij professionaliseren van leraren. Rapport 39. Heerlen: Open Universiteit, LOOK. Bruining, T. ( 2011). Werken en leren in de frontlinie van de publieke dienstverlening. In J.W.M. Kessels & R. Poell (red.), Handboek Human Resources Development. Organiseren van het leren. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Bruining, T. & Akkerman, S. (2013). The role of brokers in establishing and sustaining a professional development school as an evolving activity system. Paper presented at the 29th EGOS colloquium, Montreal Canada, July 6th 2013. Engeström, Y. (1987). Learning bij Expanding. An activity-theoretical approach to developmental research. Helsinki: Orienta-Konsultit. Fishman, B.J. & Davis, E.A. (2006). Teacher Learning Research and the Learning Sciences. In R.K. Sawyer (Ed.), Cambridge Handbook of the Learning Sciences (535-550). New York: Cambridge University Press. Hattie, J. & Timperley, H. (2007). The power of feedback. Review of Educational Research, 77, 81-112. Hessing, R., Loeffen, E., Uytendaal, E. & Willems, W. (2013). De leraar aan het roer! Handreiking voor het bevorderen van eigenaarschap van professionele ontwikkeling. ’s-Hertogenbosch: KPC Groep in opdracht van het ministerie van OCW. Kuijpers, M.A.C.T. (2012). Architectuur van leren voor de loopbaan: richting en ruimte. Open Universiteit, 2012. Rede uitgesproken bij de openbare aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar leeromgeving en leerloopbanen op 30 november 2012.
Loeffen, E. & Vermeulen, M. (2013). Hoe creëren leraren en leiding leerloopbanen voor leraren? Interventie-onderzoek naar het verhelderen, verdiepen en verbinden van leerloopbanen voor leraren in het primair en voortgezet onderwijs. ‘s-Hertogenbosch: KPC Groep in opdracht van het ministerie van OCW. Opfer, V.D. & Pedder, D. (2011). Conceptualizing Teacher Professional Learning. Review of Educational Research, 81(3), 376-407. Pierce, J. (2009). Psychological ownership within the job design context. Revision of the job characteristics model. Journal of Organizational Behavior, 30, 477-496. Steenvoorde, M. (2012). De Duurzaamheidsfabriek. Onderzoek naar de resultaten van het project De Duurzaamheidsfabriek, deel I: Contextanalyse. Dordrecht: Da Vinci College. Steenvoorde, M. (2013). De Duurzaamheidsfabriek. Onderzoek naar de resultaten van het project De Duurzaamheidsfabriek, deel II: Ontwikkeling van het onderwijs. Dordrecht: Da Vinci College. Stein, M.K. & Coburn, C.E. (2008). Architectures for learning: A comparative analysis of two urban school districts. American Journal of Education, 114(4), 583-626. Wengraf, T. (2008). Interviewing for life-histories, lived situations and ongoing personal experiencing. The biographic-narrative interpretative method (BNIM). Guide to BNIM intervieuwing an interpretation. May 2011. version 11.05 Zitter, I. (2010). Designing for learning. Studying learning environments in higher professional education from a design perspective. Utrecht: IVLO.
Meer weten? Meer weten over leren in verbinding? Neem contact op met Ton Bruining: 06 – 53 22 15 13,
[email protected].
www.kpcgroep.nl
