Artikel Een Kerk van en voor iedereen
KERK, MENSEN MET EEN BEPERKING, INCLUSIE
Marcel Broesterhuizen Er werd reeds een hele weg afgelegd naar de
Een ongelukkig kind?
inclusie van mensen met een beperking. Toch moet er hier ook nog veel gebeuren. Welke rol
In mijn kinderjaren werden mensen met een
speelt de Kerk in deze beweging? Kan zij hier
beperking – mijn vader was zo iemand –
inspireren en voortrekker zijn? En gebeurt dit
‘gebrekkigen’ of ‘invaliden’ genoemd. Ouders
ook?
van een kind met een beperking hadden een
Marcel Broesterhuizen evalueert de huidige
‘ongelukkig kind’. Die termen gaven weer hoe
stand van zaken en stelt vast dat inclusie en
men over mensen met een beperking sprak:
participatie niet altijd de aandacht krijgen die
het waren mensen die iets misten, ze waren
ze verdienen. In een driestappenplan geeft hij
minder waard dan andere mensen, en ze kon-
haalbare tips voor een parochiegemeenschap
den geen gelukkig leven leiden. Mensen met
om uitnodigend te zijn voor iedereen. Hij sug-
een beperking waren geen volwaardig deelne-
gereert richtlijnen voor de toekomst, opdat de
mer aan de samenleving.
Kerk een echte verbondsgemeenschap kan zijn
In onze tijd spreken we niet meer over “gebrek-
voor allen.
kigen”, zelfs niet meer over “gehandicapten”, maar over mensen met een beperking. Het gaat allereerst over personen zoals ieder ander, met mogelijkheden, verlangens, behoeften die niet per definitie anders zijn dan bij elk ander mens het geval is.
De beweging voor de rechten van mensen met een beperking Die ontwikkeling is niet vanzelf gegaan. Ze is alleen mogelijk geweest door de voortdurende
rondom
gezin betere toegang tot onderwijs, tot arbeid en tot maatschappelijke voorzieningen. Daarom zien we tegenwoordig mensen met een beperking op plaatsen waar zij enkele tientallen jaren geleden niet waren te zien: als lid van de regering (een blinde minister in Engeland, enkele jaren geleden; een lichamelijk gehandicapte staatssecretaris in Nederland), als lid van het parlement (een doof parlementslid in Vlaanderen). Belangengroepen van mensen met een beperking zetten stevig in op inclusie en participatie, erbij horen en meedoen, en dat lijkt
Bron: Arkgemeenschap Antwerpen
op veel plaatsen al zichtbaar resultaat op te inzet van de beweging voor de rechten van
leveren. Er is natuurlijk nog wel heel veel werk
mensen met een beperking. Deze beweging
aan de winkel.
ontstond vanaf de jaren 50 in de Verenigde Staten, waar veel relatief jonge mannen met
Erbij horen en meedoen
een beperking uit de Tweede Wereldoorlog waren teruggekeerd. Deze mensen wilden
Inclusie is het recht van mensen met een
zich niet laten veroordelen tot passiviteit en
beperking om deel te nemen aan het gewone
hulpbehoevendheid, wilden nog iets beteke-
leven van de maatschappij: zo hoeven kin-
nen voor de maatschappij – bovendien had de
deren met een beperking niet meer gesegre-
maatschappij hen nodig, want er moest hard
geerd naar aparte scholen, maar mogen net
worden gewerkt. Zij ontdekten dat zij als men-
als andere kinderen naar een gewone school
sen met een beperking veel meer konden dan
dicht bij huis. Volwassenen met een verstan-
artsen en verpleegkundigen tot dan toe voor
delijke beperking hoeven niet meer naar een
mogelijk hielden. Tot dan toe werden blinden
grote inrichting in het groen ver weg buiten de
vooral mandenmaker, telefonist of pianostem-
gewone wereld, maar mogen in een woonvorm
mer; doven werden kleermaker of schoen-
in een gewone woonwijk wonen.
maker; andere mensen met een lichamelijke
Participatie is het recht om niet alleen bij ande-
beperking werden lotenverkoper.
ren mensen te zijn, maar ook echt mee te doen.
De beweging voor de rechten van mensen met
Je kunt wel als kind met een beperking op een
een beperking wist contacten te vinden in de
gewone school zitten, maar als iedereen je
politiek en langs die weg konden ze veel voor
blijft behandelen als ‘anders dan wij’, heb je
mensen met een beperking voor elkaar krijgen:
daar nog niets aan. Je hoort er pas echt bij als
[18]
Artikel Een Kerk van en voor iedereen
je kunt meedoen, je eigen bijdrage kunt geven,
met lopen en staan. Ik was hierdoor verrast en
niet op de manier zoals anderen dat deftig vin-
bedacht hoe ongebruikelijk en opvallend het
den, maar op je eigen manier, zoals je zelf bent.
was ‘zoveel’ mensen met een handicap in een
Inclusie en participatie zijn een speerpunt
gewone kerkdienst te ontmoeten.”
geworden in het beleid van de Europese Unie:
Wat dus opvalt, is niet de afwezigheid van
de Europese Unie probeert in haar lidstaten
mensen met een beperking maar hun aanwe-
beleid op gang te brengen gericht op emanci-
zigheid! En dat terwijl volgens gegevens uit
patie van mensen met een handicap: een onbe-
Europees onderzoek 10 tot 12% van de Euro-
lemmerd Europa voor iedereen. Daarbij wordt
peanen een beperking hebben, in wat voor
wel fijntjes opgemerkt dat dit ook in het eigen
mate dan ook. Gesteld dat – misschien nog
belang is van al die Europeanen die zichzelf
optimistisch geschat – in een parochie elk
nu nog niet-gehandicapt wanen: immers, het
weekend 200 mensen naar de kerk komen, dan
merendeel van de mensen raakt in de loop van
zou men mogen verwachten dat er onder hen
hun leven, vooral bij het ouder worden gehan-
20 tot 25 met een beperking zijn. En als 40%
dicapt. De meeste mensen zonder beperking
van de trouwe kerkgangers op een of andere
zijn dat alleen maar tijdelijk, of zoals een Ame-
manier als vrijwilliger bij de parochie betrok-
rikaanse lichamelijk gehandicapte theologe
ken is – de Kerk is immers de grootste vrijwil-
zei: “temporarily able-bodied (TAB)”.
ligersorganisatie –, dan zou men in zo’n parochie 8 tot 10 vrijwilligers met een beperking
Erbij horen en meedoen in de Kerk?
mogen verwachten. In de vele werkgroepen die er in de parochies zijn (liturgie, eerste communie, vormsel, klusgroepen, koor, ziekenbe-
Inclusie en participatie zijn dus een vanzelf-
zoekgroep) komt men zelden mensen met een
sprekend mensenrecht geworden. Maar hoe
beperking tegen.
zit het met inclusie en participatie van mensen met een beperking in de Kerk? Als we een doorsnee-viering op een zondagmorgen bezoeken, zien we daar meestal maar
Daarbij wordt wel fijntjes opgemerkt
een paar mensen met een beperking. Jacque-
dat dit ook in het eigen belang is van
line Kool, een Nederlandse theologe met een
al die Europeanen die zich zelf nu nog
lichamelijke beperking, schreef eens:
niet-gehandicapt wanen: immers, het
“Enige tijd terug woonde ik een viering bij in
merendeel van de mensen raakt in
de studentenkerk … Tijdens die viering waren
de loop van hun leven, vooral bij het
er naast mijzelf nog vier mensen in een rolstoel
ouder worden gehandicapt.
aanwezig en twee anderen die moeite hadden [19]
rondom
gezin
Een studente theologie in Leuven heeft eens een beperkt onderzoek gedaan naar inclusie van personen met een beperking in parochies. Het onderzoek was op kleine schaal, dus men moet voorzichtig zijn om de conclusies te veralgemenen. Ze kunnen hoogstens een richting aangeven waar men verder zou moeten zoeken. Een van haar conclusies was dat er geen algemene lijn valt te ontdekken: er waren grote verschillen tussen parochies. In de ene parochie was heel veel mogelijk, in de andere parochie
Bron: Arkgemeenschap Antwerpen
niet. Op de ene plaats konden kinderen met een verstandelijke beperking meedoen met
geloofsstijl. Binnen die diversiteit kennen we
een eerste communieviering, kon een volwas-
prachtige voorbeelden van inclusie en parti-
sene met een verstandelijke beperking acoliet
cipatie zoals de Arkgemeenschappen, opge-
zijn, kon een persoon in een rolstoel lector
richt door Jean Vanier, of – minder opvallend
zijn, of kreeg een dove man van te voren van
– het inclusieprogramma voor mensen met
de pastor de tekst van de preek op papier. Op
een beperking in de parochies van oostelijk
andere plaatsen was niets mogelijk: kinderen
Zeeuws-Vlaanderen in Nederland. Daarnaast
met een beperking deden er beter niet mee
lijken er ook geledingen te zijn waar nog sprake
met de viering, want dan zou het geen def-
is van een behoorlijke achterstand.
tige viering meer zijn. Op de ene plaats stond de pastor open voor nieuwe initiatieven, op
Een toegankelijke Kerk
andere plaatsen niet. Er waren maar een paar situaties bevraagd, maar in alle gevallen hing
Een dove man met een lichamelijke beperking
het vooral af van mensen met een beperking
lag op sterven. Ik bezocht hem en hij vertelde
zelf of hun gezin om iets in de parochie voor
mij dat hij zijn geld wilde geven voor de bouw
elkaar te krijgen.
van een toegankelijke kerk: een moderne kerk
Het is niet goed mogelijk om een algemeen
met veel lichtinval van opzij (veel kerken zijn
beeld van “de” Kerk te geven. De Kerk is niet,
zo donker, dat je als persoon met een hoorpro-
zoals wel eens wordt gedacht, een monoli-
bleem niets meer kunt volgen), een gebouw
thisch blok, maar een gefragmenteerde orga-
zonder trappen (toegankelijk voor mensen
nisatie, met veel diversiteit en geledingen met
in een rolstoel), zachtjes aflopend naar het
een eigen gemeenschapsleven en een eigen
altaar toe, zodat iedereen het kon zien, en met
[20]
Artikel Een Kerk van en voor iedereen
voelbare paden in de vloerbedekking, zodat
sen verwelkomen als ze de kerk binnenkomen,
blinden konden voelen waar ze lopen. Hij was
boekjes uitdelen, en andere taken. Of de paro-
er zeker van dat dan veel mensen met een
chie waar een doof meisje kon meedoen met
beperking weer naar de kerk zouden komen.
de vormselvoorbereiding en de parochie zelf
Persoonlijk heb ik geen gegevens uit syste-
zorgde voor een tolk gebarentaal.
matisch onderzoek, maar wel uit verhalen van
Ik ken ook het prachtige verhaal van Maria,
ouders – de beperking daarvan is natuurlijk dat
een jonge dove vrouw met een verstandelijke
het verhalen over individuele situaties zijn. Het
beperking. Haar ouders zijn lid van een pro-
is voor ouders heel pijnlijk als de school om de
testantse Kerk in Nederland. In hun Kerk is
hoek wel je kind met een verstandelijke beper-
het regel dat mensen pas worden toegelaten
king toelaat op een gewone lagere school,
tot deelname aan het Avondmaal als zij eerst
maar dat je na de mis wordt opgebeld door de
als jongere of jongvolwassene catechese heb-
pastoor die zegt dat je de volgende keer maar
ben gevolgd en openbare geloofsbelijdenis
beter met je kind naar een aangepaste viering
hebben gedaan. Maria kon het een noch het
kunt gaan omdat het te luidruchtig is.
ander, maar ging wel graag mee naar de kerk.
In het boek “De Gehandicapte God”1 van
De ouders hebben toen aan de kerkenraad (het
Nancy Eiesland, een lichamelijk gehandicapte
bestuur van de plaatselijke kerk) voorgesteld
theologe, las ik het verhaal over Diane De
dat de kerkenraad namens Maria die openbare
Vries, een Amerikaanse vrouw geboren zonder
geloofsbelijdenis zou uitspreken. Zo gebeurde
ledematen. Zij was actief lid van haar Kerk. Ze
en Maria kon voortaan deelnemen aan het
wilde graag bij het koor, maar de pastor kwam
Avondmaal.
met allerlei bezwaren: hoe moest het nu met
Ik vrees echter dat er op veel plaatsen, zeker
het lange gewaad dat koorleden in die kerk
op parochie-overstijgend niveau geen beleid
droegen? Het was toch ook geen gezicht als
is op dit gebied. De Kerk zou ten aanzien van
iedereen daar stond te zingen in een prachtig
inclusie en participatie van mensen met een
lang gewaad, en zij stond er tussen met haar
beperking een voorbeeld moeten zijn voor de
wagentje. Het ging dus niet door. Diep teleur-
samenleving, en er zijn beslist inspirerende
gesteld keerden Diane en haar man zich af van de Kerk, en zij besloten zich te gaan inzetten voor een actiegroep van mensen met een
Liefde wordt pas echte christelijke
beperking.
liefde, kerkopbouwende liefde, als zij
Natuurlijk zijn er ook positieve verhalen. Zo
wederzijds is, en als mensen de kans
heb ik gehoord over een parochie waar ook
geboden wordt om naar hun eigen ver-
personen met een verstandelijke beperking
mogen een eigen bijdrage te geven.
mee kunnen doen en een taak krijgen: men[21]
rondom
gezin een beperking hebben dat recht en die plicht. Het is niet voldoende als we hun naastenliefde, caritas, bewijzen, want caritas, hoe mooi en nodig ook, kan het risico lopen eenrichtingsverkeer te blijven. Liefde wordt pas echte christelijke liefde, kerkopbouwende liefde, als zij wederzijds is, en als mensen de kans geboden wordt om naar hun eigen vermogen een eigen bijdrage te geven. “Het is zaliger te geven dan te ontvangen.” Mensen kunnen pas tot echt christelijk persoon-zijn komen als zij zelf ook
Bron: Arkgemeenschap Antwerpen
de gelegenheid krijgen om te geven. Als de voorbeelden, maar ook nog te veel plaatsen
gemeenschap mensen die mogelijkheid niet
met een achterstand op de seculiere samenle-
geeft, dan wordt hun iets wezenlijks waar zij
ving. De beweging voor de rechten van mensen
wel recht op hebben, onthouden.
met een beperking en veel geledingen binnen
Bovendien schaden gemeenschappen ook
de Kerk lijken nog tot twee aparte werelden
zichzelf daarmee. Mensen met een beperking
met weinig of geen raakvlakken te behoren. Op
hebben andere mensen vaak veel te bieden,
die plaatsen moet beslist nog aan bewustwor-
door hun heel eigen levenservaring, door hun
ding worden gewerkt.
heel eigen stijl van leven. Als pastor bij doven heb ik mijzelf vaak verrijkt gevoeld door dove
Verbondsgemeenschap voor alle mensen
mensen, hun gebarentaal, hun gevoel voor relatie en contact, hun visuele instelling. Soortgelijke ‘geluiden’ heb ik ook gehoord van pas-
Gemeenschappen binnen de Kerk doen zich
tors die met mensen met andersoortige beper-
te kort als zij daar niet aan werken. Sinds het
kingen werken. De Nederlandse priester Henri
Tweede Vaticaans Concilie zien we de Kerk als
Nouwen, die lid werd van de Arkgemeenschap
de gemeenschap van alle gedoopten, die allen
van Jean Vanier, schrijft in een van zijn boeken
delen in de gaven die de Heilige Geest aan de
over zijn relatie met de verstandelijk beperkte
Kerk geschonken heeft, en waaraan iedereen
man Adam: hij voelde zich door hem verrijkt, zo
krachtens het doopsel deel heeft. Pas daarna
zeer dat hij meende dat Adam meer pastor voor
is er onderscheid in functie en taken, maar
hem was geweest dan hij voor Adam.
niet in waardigheid. Iedere gedoopte heeft de
Een gemeenschap die de poorten niet open-
plicht, maar ook het recht om mee te werken
zet voor echte participatie, echt meedoen van
aan de opbouw van de Kerk. Ook mensen met
mensen met een beperking, kan zich ook niet
[22]
Artikel Een Kerk van en voor iedereen
door hen laten verrijken, is ook geen echte
e.d.), gezinspastoraat (mensen met een beper-
afspiegeling meer van de algemene menselijke
king maken immers deel uit van een gezin),
gemeenschap meer. Heel de heilsgeschiedenis
contacten tussen het pastoraal team en lokale
van de mensheid draait om het verbond tus-
verenigingen, werkgroepen en clubs van men-
sen God en de mensen, een verbond dat God
sen met een beperking, contacten met woon-
telkens opnieuw aan alle mensen aanbiedt,
vormen van mensen met een beperking. Het
aan elk levend wezen dat uit mensen is voort-
pastorale team moet een netwerk opbouwen
gekomen, zonder uitzondering. En als niet elk
in de werelden van mensen met een beperking.
mens die verbondsgemeenschap in de Kerk
Dat kan alleen als een pastoraal team gebruik
kan vinden en beleven, dan is de Kerk niet echt
maakt van vrijwilligers die vanuit hun naaste
katholiek.
leefomgeving bekend zijn met mensen met een beperking, zoals mensen met een beper-
Driestappenplan
king zelf en hun familieleden. Pastors worden immers in hun opleiding nauwelijks voorbereid
Wat zou een parochie of een andere gemeen-
op het omgaan met mensen met een beper-
schap zelf kunnen doen om dit wel te bereiken?
king. Daarnaast kan ook gewerkt worden aan
Ik denk dat dat kan in een driestappenplan.
een verandering in het denken over handicap
De eerste stap is bewustwording: goed rondkij-
en beperking door themavieringen en informa-
ken binnen de eigen gemeenschap. Er zijn ver-
tieverstrekking.
schillende manieren om te werken aan bewust-
Een tweede stap is gelijke toegang. Men zou
wording van de aanwezigheid van mensen met
eens samen met mensen met een beperking
een beperking in de gemeenschap: regelmatig
de gebouwen van de parochie door kunnen
contact tussen het pastoraal team en werkers
lopen, met een checklist. Laat mensen met een
in de gezondheidszorg (huisartsen, thuiszorg,
lichamelijke beperking, visueel gehandicapte mensen, slechthorenden maar eens zelf commentaar geven op het gebouw. Zij zijn de beste
Het is niet goed mogelijk om een alge-
experts.
meen beeld van “de” Kerk te geven.
Samen met hen of hun naaste gezinsleden kan
Maar binnen de diversiteit kennen we
ook worden nagegaan hoe activiteiten, zoals
prachtige voorbeelden van inclusie en
vieringen, werkgroepen, uitstappen toegan-
participatie zoals de Arkgemeenschap-
kelijker kunnen worden gemaakt. Het kan om
pen, … Daarnaast lijken er ook geledin-
eenvoudige dingen gaan, zoals het verstrek-
gen te zijn waar nog sprake is van een
ken van een preek om mee te lezen aan dove
behoorlijke achterstand.
en slechthorende mensen, het wegnemen van obstakels voor blinden en slechtzienden, de [23]
rondom
gezin Hoe gaan wij om met verschil? Voelen mensen met een beperking zich welkom bij ons of voelen zij zich buitenstaanders? Zien wij hen als volwaardige mensen of als mensen aan wie iets ontbreekt? Kijken wij naar wat zij kunnen en niet alleen naar wat zij niet kunnen? Kunnen zij hun eigen bijdrage leveren, hebben wij oog voor hun eigen charisma’s, of hebben zij zich te voegen naar onze normen? Gemeenschappen kunnen zich zo bewust worden van hun eigen beperkingen in hun denken over diversiteit en verschillen tussen mensen.
Kerkelijke leiders met een beperking? Als het gaat om meedoen in de Kerk, moet men ook de vraag stellen naar het ambt en het lei-
Bron: www.kuleuven.be/thomas
derschap in de Kerk. bereikbaarheid van het liturgisch centrum voor
Toen Karol Wojtyla paus werd, was hij betrek-
mensen met een lichamelijke beperking.
kelijk jong en sportief. Hij deed aan bergbeklim-
Een derde stap is gelijke kansen. Echt mee-
men, skiën en zwemmen. In de laatste jaren van
doen is een zaak van gelijke kansen. De term
zijn leven leed hij aan de ziekte van Parkinson.
‘gelijke kansen’ stamt uit de wereld van de
Hij kon niet meer goed hoesten en kon ook zijn
emancipatiestrijd en staat hoog in het vaandel
speeksel niet meer goed inslikken. Hij werd een
van belang van mensen met een beperking en
bevende en kwijlende oude man. Veel mensen
andere minderheden, een heel andere wereld
namen zonder meer aan dat zijn geestesvermo-
dan de kerkelijke wereld. Toch kan het ook
gens ook wel minder zouden zijn geworden. Het
voor de Kerk een zinvol begrip zijn als we het relateren aan het gegeven dat mensen met een beperking in de Kerk krachtens hun doopsel
En als niet elk mens die verbonds-
dezelfde geboorterechten en -plichten hebben
gemeenschap in de Kerk kan vinden
als anderen. Vanuit dit besef kunnen gemeen-
en beleven, dan is de Kerk niet echt
schappen gestimuleerd worden een gewetens-
katholiek.
onderzoek te doen zich vragen te stellen als: [24]
Artikel Een Kerk van en voor iedereen
was een schande dat zo iemand de Kerk leidde,
leert – vooral van gezinnen met een gezinslid
kwetsend was het voor weldenkende mensen.
met een beperking – hoe je personen met een
Het was beter dat hij zijn ambt zou neerleggen
beperking kunt leren waarderen, mee kunt
of uit zijn ambt zou worden gezet vanwege een
laten doen en hun kansen kunt geven.
gebrek aan geestesvermogens. Deze commentaren werden door mensen met een beperking
MARCEL BROESTERHUIZEN werkt deeltijds aan de
als uiterst kwetsend ervaren.
Faculteit Theologie en Religiewetenschappen
Een jaar voor zijn dood ging hij op pelgrims-
van de KU Leuven voor de leerstoel Pastoraat
tocht naar Lourdes en hij koos ervoor om de
bij Doven en Slechthorenden. Daarnaast is hij
nacht niet door te brengen in het aartsbis-
sinds enkele jaren diaken-pastor bij doven in
schoppelijk paleis, maar in het Accueil, het ver-
Nederland. Voorheen heeft hij als klinisch-
blijf voor zieken. Als gehandicapte was hij niet
psycholoog met dove kinderen en jongeren
bang zijn beperking te laten zien voor het oog
gewerkt.
van de wereld. Evenmin verborg hij zijn frustratie, zelfs zijn boosheid daarover. In de seculiere wereld zijn ministers, politici,
Noten
burgemeesters, parlementsleden, vakbonds-
1 N. EIESLAND, The Disabled God : Toward a Liberatory Theology of Disability, Abingdon Press, 1994.
leiders met een beperking geen wereldschokkend nieuws meer, maar voor heel veel kerkleden zal een priester in een rolstoel, een spastische pastor, een dove of blinde pastor nog niet één, maar tientallen stappen te ver zijn, laat staan een bisschop met een beperking. Toch zijn er in verschillende landen al dove en blinde pastors die een verrijking voor de Kerk zijn.
De eerste stap is bewustwording: goed
Natuurlijk hoeft en moet niet iedereen pastor
rondkijken binnen de eigen gemeen-
worden. We moeten het meedoen van mensen
schap.
met een beperking in de Kerk ook niet afmeten
‘Gelijke kansen’ kunnen we voor de
aan het aantal van hen dat pastor wordt. Der-
Kerk relateren aan het gegeven dat
gelijke criteria voor volwaardig meedoen in de
mensen met een beperking krachtens
Kerk zouden ook terug gaan op een verouderd,
hun doopsel dezelfde geboorterech-
preconciliair Kerkmodel. Goedgevormde leken
ten en -plichten in de Kerk hebben als
zijn voor de Kerk minstens even belangrijk als
anderen.
een pastor. Waar het om gaat, is dat de Kerk [25]
