Een f y s i e k e en een het vrouwenbestaan in
Martien Kappers
One need not be a chamber - to be haunted
(Emily Dickinson)
De klassieke a c h t t i e n d e - e e u w s e gothic novel mag zich de laatste tijd v e r h e u g en in een h e r n i e u w d e belangstelling : de zoveelste opleving, die w a a r s c h i j n l i j k niet los staat van de vele g o e d k o p e herdrukken die de O x f o r d University Press het a f g e l o p e n d e c e n n i u m o p de markt heeft gebracht. Ook de p o p u l a r i t e i t na de T w e e d e W e r e l d o o r l o g van A m e r i k a a n s e thrillers, de z o g e n o e m d e dime-store
gothic,
hing samen met
een literair m a r k t m e c h a n i s m e , de paperback revolution.
En in
feite was het explosieve succe s van de o o r s p r o n k e l i j k e laata c h t t i e n d e - e e u w s e shilling
shockers ook te danken aan een
verbeterde d i s t r i b u t i e , dankzij de snelle groei van de eerste Engelse uitleenbibliotheken . In de British Library in L o n d e n zijn nog allerlei bescheiden uit deze circulating
libraries
bewaard gebleven, waaruit blijkt dat juis t de g o t h i c novels steevast het eerst aan vervanging t o e waren: ze w e r d e n d o o r h u n lezeressen letterlijk stukgelezen. D o o r lezeressen stukgelezen: want de gothic romance
is
van het begin af aan een vrouwenzaak geweest. De overgrote meerderheid van de h o n d e r d e n horrid tales die t u s s e n het m i d d e n en het einde van de a c h t t i e n de eeuw verschenen, zijn geschreven d o o r v r o u w e n en w e r d e n ook d o o r v r o u w e n gelezen, In het - d o o r m a n n e n g e d o m i n e e r d e - literaire estab l i s h m e n t met zijn nadruk op een 'correcte' imitatie van de klassieken werd de roman, dat nieuwe proza-genre, afgedaan als v o r m l o o s , triviaal en derderangs . Die m i n a c h t i n g g o l d nog sterker voor een 'vrouwelijk genre' als de g o t h i c novel, want ook de status van b e g i n n e n d e s c h r i j f s t e rs was d e r d e r a n g s : het d u u r d e t o t ver in de negentiende eeuw vóór v r o u w e n t o t het literaire p a n t h e o n w e r d e n toegelaten. 'Trivial literature for trivial m i n d s ' , zo luidd e ongeveer het oordeel over de g o t h i c novel; een oordeel dat nog d o o r k l i n kt in Jane A u s t e n s b e r o e m d e satire uit 1818, Northanger
Abbey, waarin zij f i j n t j es
de invloed hekelt van de zo p o p u l a i r e g o t h i c r o m a n c e s op j o n g e , o n v o l w a s s e n geesten. Een t y p e r e n d e passage uit deze roman beschrijft , niet z o n d e r ironie, de o n t l u i k e n de v r i e n d s c h a p t u s s e n twee Britse bakvissen, Isabella Tilney en Catherine Norland, die met hun familie de zome r in Bath d o o r b r e n g e n . Beide j o n g e d a m e s bezwijken maar al te graag voor 'the luxury of a raised, restless and f r i g h t e n e d i m a g i n a t i o n ' die het lezen van vele
horrid
tales hun verschaft. Natuurlijk hebben zij het ook over de bekendste g o t h i c novel uit A u s t e n s tijd, The Mysteries Udolpho
(1794) van A n n Radcliffe:
of
psychische realiteit De kerker van de 'female gothic novel' The following conversation, which took place between the two friends in the Pump-room one morning, after an acquaintance of eight or nine days, is given as a specimen of their very warm attachment, and of the delicacy, discretion, originality of thought, and literary taste which marked the reasonableness of that attachment. They met by appointment; and as Isabella had arrived nearly five minutes before her friend, her first address naturally was 'My dearest creature, what can have made you so late? I have been waiting for you at least this age!' 'Have you, indeed! - I am very sorry for it; but really I thought I was in very good time. It is but just one. I hope you have not been here long?' 'Oh! these ten ages at least. I am sure I have been here this half hour. But now, let us go and sit down at the other end of the room, and enjoy ourselves. I have an hundred things to say to you. In the first place, I was so afraid it would rain this morning, just as I wanted to set off; it looked very showery, and that would have thrown me into agonies! Do you know, I saw the prettiest hat you can imagine, in a shop window in Milsomstreet just n o w - v e r y like yours, only with coquelicot ribbons instead of green; I quite longed for it. But, my dearest Catherine, what have you been doing with yourself all this morning? Have you gone on with UdolphoV 'Yes, I have been reading it ever since I woke; and I am got to the black veil.' 'Are you, indeed? How delightful! Oh! I would not tell you what is behind the black veil for the world! Are not you wild to know?' 'Oh! yes, quite; what can it be? - But do not tell me - I would not be told upon any account. I know it must be a skeleton, I am sure it is Laurentina's skeleton. Oh! I am delighted with the book! I should like to spend my whole life in reading it. I assure you, if it had not been to meet you, I would not have come away from it for all the world.' 'Dear creature! how much I am obliged to you; and when you have finished Udolpho, we will read the Italian together; and I have made out a list of ten or twelve more of the same kind for you.' 'Have you, indeed! How glad I am! - What are they all?' 'I will read you their names directly; here they are, in my pocket-book. Castle of Wolfenbach, Clermont, Mysterious Warnings, Necromancer of the Black Forest, Midnight Bell, Orphan of the Rhine, and Horrid Mysteries. Those will last us some time.'
Orange Grove, J. C. Natte, 1805
' Y e s , p r e t t y well; b u t a r e t h e y all h o r r i d , a r e y o u s u r e t h e y a r e all h o r r i d ? ' ' Y e s , q u i t e s u r e ; f o r a p a r t i c u l a r f r i e n d of m i n e , a M i s s A n d r e w s , a s w e e t girl, o n e of t h e s w e e t e s t c r e a t u r e s in t h e w o r l d , h a s r e a d e v e r y o n e of t h e m . I w i s h y o u k n e w M i s s A n d r e w s , y o u w o u l d b e d e l i g h t e d w i t h h e r . S h e is n e t t i n g h e r s e l f t h e s w e e t e s t cloak y o u c a n c o n c e i v e . I t h i n k h e r as b e a u t i f u l as a n a n g e l , a n d I a m so v e x e d w i t h t h e m e n f o r n o t a d m i r i n g h e r ! - I s c o ld t h e m all a m a z i n g l y a b o u t it.' O v e r i g e n s w a s J a n e A u s t e n zelf ook d o l op g o t h i c novels. Ze moet The Mysteries
of Udolpho
een gedeelte van Northanger
goed gelezen hebben, want
Abbey is een regelrechte parodie
op enkele h o o f d s t u k k e n uit deze meest p o p u l a i re roman van Mrs Radcliffe. W a t w è s dan precies die g o t h i c novel, die in de a c h t t i e n d e eeuw zo g e w i l d was maar ook zo v e r g u i s d werd? A l s genre is hij berucht moeilijk te o m s c h r i j v e n , als term bijna o n m o g e l i j k te vertalen: wat moeten wij in vredesnaam verstaan onder 'literaire gotiek', of 'de g o t i s c h e r o m a n ' ? T o c h zullen wij o n s bij gebrek aan beter moeten behelpen - niet alleen met een krakkemikkige t e r m i n o l o g i e maar ook met een o n b e v r e d i g e n de definitie. W a n t o n d a n k s een overvloed van w e t e n s c h a p pelijke v e r h a n d e l i n g e n bestaat er geen e e n s g e z i n d h e id over wat nu eigenlijk de essentie van g o t i s c h e literatuur is. De meeste h a n d b o e k e n en t h e o r e t i s c h e b e s c h o u w i n g e n nemen één bepaalde roman, of één bepaald s o o r t roman, als u i t g a n g s p u n t ; het resultaat hiervan is dat hun gevolgtrekkingen nogal uiteenlopen. Dat neemt niet weg dat er een aantal algemene kenmerken van het genre te n o e m e n zijn, die stuk voor stuk terugverwijzen naar de o o r s p r o n g van die voor de literatuur zo eigenaardige term ' g o t i s c h ' . De naam van de G e r m a a n se stam der G o t e n , die het O u d e Rome in de as legden, riep bij de achtt i e n d e - e e u w e r een beeld op van barbaarse, gruwelijke g e b e u r t e n i s s e n - van duister e t i j d e n die het tijdperk van de V e r l i c h t i n g definitief achter zich had liggen. Maar nadat in 1764 de eerste gothic story was verschenen, The Castle of Otranto
van Horac e W a l p o l e , kreeg de term ' g o t h i c ' in de
literatuur vooral de betekenis van ( v r o e g - ) m i d d e l e e u w s. Het kasteel van O t r a n t o s t a m t uit de m i d d e l e e u w e n en is daarmee het eerste v o o r b e e l d van de i m p o s a n t e g o t i s c h e b o u w w e r k e n die het vaste decor van de h o r r i d tales z o u d e n vormen. Een passage uit Radcliffe's The Mysteries
of Udolpho
moge
dienen als illustratie: E m i l y g a z e d w i t h m e l a n c h o l y a w e u p o n t h e castle, w h i c h s h e u n d e r s t o o d t o b e M o n t o n i ' s ; f o r , t h o u g h it w a s n o w l i g h t e d u p b y t h e s e t t i n g s u n , t h e G o t h i c g r e a t n e s s of its f e a t u r e s , a n d its m o u l d e r i n g walls of d a r k g r e y s t o n e , r e n d e r e d it a g l o o m y a n d s u b l i m e o b j e c t . A s s h e g a z e d , t h e light d i e d a w a y o n its walls, leaving a melancholy p u r p l e tint, whic h spread deeper and d e e p e r , as t h e t h i n v a p o u r c r e p t u p t h e m o u n t a i n , w h i l e t h e b a t t l e m e n t s a b o v e w e r e still t i p p e d w i t h s p l e n d o u r . F r o m t h o s e
too, the rays soon faded, and the whole edifice was invested with the solemn duskiness of evening. Silent, lonely and sublime, it seemed to stand the sovereign of the scene, and to frown defiance on all, who dared to invade its solitary reign. De gothic novels maken deel uit van een c o m p l e x e laat-achttiende-eeuwse reactie op het t i j d p e rk van de V e r l i c h t i n g , een reactie die men wel T h e A g e of S e n s i b i l i ty heeft g e n o e m d . Het gold in wezen een g e n e r a t i e c o n f l i c t t u s s e n neoclassicisten en de v o o r l o p e r s van de Romantiek. De e r f g e n a m e n van de A u g u s t a n A g e keerden zich af van het licht dat het rationalisme op de klassieke o u d h e i d had d o e n s c h i j n e n , en richtten zich op het duistere, het occulte, het primitieve en het intuïtief-gevoelsmatige. O p literair gebied kwam dit onde r meer tot uiting in een b e l a n g s t e l l i n g v o o r o u d e ballades, mythen, sagen, s p r o o k j e s en e x o t i s c h e vertellingen. Ook het bizarre, het m o n s t e r l i j k e en het a n g s t a a n j a g e n d e , dat met verre gebieden en o v e r w e l d i g e n d - s u b l i e m e l a n d s c h a p p e n werd geassocieerd, maakte in de literaire gotiek zijn opwachting. Je zou kunne n zegge n dat de g o t i s c h e vertelling de achterkant laat zien van de fagade van het literair-rationa lisme. Zij richt zich op irrationele a n g s t e n , o p b i j g e l o o f, maar ook op religieuze c o n t e m p l a t i e en o p de verheerlijking van de natuur. In veel g o t h i c tales w o r d t het verschil benadrukt tussen het A r c a d i s c h e l a n d s c h a p waarin de heldin o p g r o e i t , en het sombere h o o g g e l e g e n kasteel op de a c h t e r g r o n d waar de gotische s c h u r k zijn intrek heeft g e n o m e n . T w e e gescheiden w e r e l d e n van g o e d en kwaad; een t w e e d e l i n g die de gothic novel o n t l e e n d had aan de a c h t t i e n d e - e e u w s e moralistisch-sentimentele r o m a n - een g e d u c h t e literaire concurrent. Eveneens o n t l e e n d aan deze c o n c u r r e n t was de klassieke g o t i s c h e intrige: de o n s c h u l d i g e maag d die w o r d t achtervolgd d o o r de gothic
villain die het op haar eer en op
haar fortuin heeft g e m u n t . W a t hierbij opvalt, is dat de meeste schrijfsters van g o t h i c novels zich c o n c e n t r e e r d e n op de belaagde o n s c h u l d van de heldin en op haar haast bovenmenselijk zware taak o m die te bewaren. De w e i n i g e m a n n elijke auteurs richtten zich veelal o p de zedelijke c o r r u p t i e van de anti-held en op vraagstukken van s c h u l d , boete en medeplichtigheid. Ook verdiepte n zij zich vaak in de moreel-religieuze implicaties van de b o d e m l o z e eerzucht en de t o m e l o z e geldingsdrang van de mannelijke p r o t a g o n i s t . Naast de 'weelde van het griezelen' b o o d de g o t h i c novel bovendie n nog de mogelijkheid t o t identificatie met een o n c o n v e n t i o n e e l vrouwelijk g e d r a g s p a t r o o n . In hun p o g i n g e n o m aan de prototypische s c h u r k te o n t k o m e n , kwamen de g o t h i s c h e heldinnen in allerlei s p a n n e n d e en gevaarlijke a v o n t u r e n terecht - avonturen waar haar lezeressen
s l e c h t s van konden
dromen, en die ook in de verhalende literatuur t o t dan t o e uitsluitend aan de picareske held waren toebedeeld. De gebeurtenisse n die in de g o t h i c novel plaatsvinden zijn vaak bovennatuurlijk, de o n t w i k k e l i n g e n m e l o d r a m a t i s c h ,
Odilon Redon,
Cycloop
de a c h t e r g r o n d neerdrukkend en a n g s t a a n j a g e n d. Zoals bij r o m a n t i s c h e verhalen de bloeiende j a s m i j n in het b e s c h u t t e prieel het rijk van de liefde o p r o e p t , zo d u i d e n in de horrid tales de g o t i s c h e d o o l h o v e n en s p o o k r u ï n e s, omgeven d o o r een s o m b e r e en i n t i m i d e r e n d e natuur, op een p s y c h i s c h e o n d e r w e r e l d van angsten , gevaren en irrationele, s o m s perverse i m p u l s e n . Ook o n d e r het gepolijst e oppervlak van de a c h t t i e n d e - e e u w s e verlichte geest waren deze krachten uiteraard werkzaam gebleven. Het t y p i s c h e g o t i s c h - l i t e r a i r e decor van kerker en kasteel m o g e dan evenzeer een a n a c h r o n i s m e zijn als Horace W a l p o l e ' s vermaarde huis Strawberry Hill dat hij in de a c h t t i e n d e eeuw t o t m i d d e l e e u w s slot v e r b o u w d e , t o c h v o r m t het een a c h t e r s c h e r m waartegen, in de w o o r d e n van de Italiaanse k u n s t h i s t o r i c u s Mario Praz, 'an idle and m o r b i d m i n d projected its rêves d'èchafauds'.
De r o n d d o l e n d e
geesten en de sprekende portretten, de d o o d s b a n g e heldin en de d i a b o l i s c h e a n t i - h e ld - ze zijn niet meer weg te denken rekwisieten g e w o r d e n in het Engelse literaire s c h o u w s p e l dat zich afspeelde t u s s e n n e o c l a s s i c i s m e en romantiek. De ' h i s t o r i s c h e ' g o t i s c h e roman g i n g eigenlijk ten onder met het t i j d p e rk waarin hij was ontstaan , maar dat betekende Gravure uit Max Ernst, Une semaine de bonté,
nog niet het einde van het f e n o m e e n der literaire gotiek, al
1934
had die na de a c h t t i e n d e eeuw met de Diepe M i d d e l e e u w e n w e i n i g meer van doen. De term gothic literature
werd in een
steeds losser verband gebruik t voor werken vol d r e i g i n g en onzekerheid, waarin een broeierige of verstikkende sfeer heerste, en waarin gruwelijke, g e w e l d d a d i g e g e b e u r t e n i s s e n of bovenmenselijk wrede, groteske p e r s o n a g e s v o o r k w a m e n . Een overigens realistische roman als Jane Eyre van C h a r l o t t e B r o n t ë uit 1847 bevat bijvoorbeeld een aantal van zulke t y p i s c h g o t i s c h e episoden, terwijl Wuthering
Heights
van haar
zuster Emily uit hetzelfde jaar er bijna in zijn geheel uit is o p g e b o u w d . Maar in de negentiende eeuw zijn het niet meer in de eerste plaats de g e b e u r t e n i s s e n , de keuze van de protag o n i s t of de a c h t e r g r o n d die het g o t i s c h e karakter van een literair werk bepalen. De essentie ervan ligt eerder in de tweed u i d i g h e i d , de d u b b e l z i n n i g h e i d van een genre dat zweeft t u s s e n fantasie en werkelijkheid, t u s s e n d r o m e n en ontwaken. In het g o t i s c h e rijk heersen niet de wetten van de w a a r s c h i j n l i j k h e i d die het literaire realisme beheersen, noch die van de pure fantasie; een g o t h i c novel is geen sprookje . Het genre h o u d t zich niet aan de g e r u s t s t e l l e n de vertelconventies van een verhaal dat 'duidelijk maakt' dat het niet écht is g e b e u r d ; het sine qua non van de literaire gotiek is j u i s t dat wij hierover in het o n g e w i s s e blijven. Het g o t i s c h e wereldbeeld is als een nachtmerrie g e d r o o m d met ope n ogen, een donkere wereld die zich manifesteert bij klaarlichte dag. J u i s t die innerlijke t e g e n s t r i j d i g h e i d maakt het genre t o t een klassiek voorbeel d van wat S i g m u n d Freud in zijn J.H. Fuseli, De nachtmerrie
(detail)
befaamde essay uit 1919 definieert als 'das U n h e i m l i c h e ' ; d a t g e n e wat niet alleen angst, maar vooral ook verwarrin g t e w e e g b r e n g t . V o l g e n s Freud dreigt wat wij als ' u n h e i m l i c h ' (eng, a n g s t a a n j a g e n d ) ervaren, aan de oppervlakte te
brengen wat w i j niet als werkelijkhei d onder o g en hebben kunnen zien, en d a a r o m hebbe n v e r d r o n g e n . De vrees voor herkenning van w a t niet herkend mag w o r d e n , het risico dat wat w e g g e d r u k t w a s te v o o r s c h i j n zal komen, veroorzaken gevoelens van a n g s t en verwarring . Freuds t h e o r i e biedt verschillende a a n k n o p i n g s p u n t e n voor een mogelijke verklaring van het effect van de g o t i s c h e r o m a n op het lezerspubliek, in het b i j z o n d e r de f a s c i n e r e n d e u i t w e r k i ng ervan op vrouwen: de s c h r i j f s t e r s en haar lezeressen. W a n t wat kan de betekenis zijn van het f e n o m e e n dat j u i s t v r o u w e n zich van het begin af aan zo a a n g e s p r o k e n voelden d o o r een literaire vorm die w e r e l d e n o p r i e p die o n d e r d r u k t en v e r b o r g e n dienden te blijven? Je zou kunnen stellen dat de sleutel t o t dat f e m i n i e n e genre in de eerste plaats de 'anxiety w i t h no possibilit y of escape' is, die Mario Praz een van de belangrijkste t h e m a ' s uit de literaire gotiek n o e m t. Die b e n a u w d h e i d w o r d t wel het sterkst gedramatiseer d in de benarde situatie van de t r a d i t i onele gotische heldin en in haar o b s e s s i e met grenzen: achtervolging, o p s l u i t i n g , o n t s n a p p i n g en de o n m o g e l i j k h e i d daarvan. De belangrijkst e c o n v e n t i e s van de ' o u d e ' g o t h i c novel hebben steevast te maken met ruimtelijke beperking en beknotting, met b e g r e n z i n g en afbakening, met letterlijke en figuurlijke barrières. Z o w e l het d e c o r - dikke s l o t m u r e n , onderaardse g a n g e n en d i e p e kerkers, waar alleen spoken en vampiers de fysieke en rationele b e g r e n z i n g t r o t s e r e n - als de intrige - de v l u c h t van de o n s c h u l d i g e maagd voor de belagers van eer en f o r t u i n - d u i d e n op een s p a n n i n g s v e l d t u s s e n het trekken en het o v e r s c h r i j d e n van lichamelijke en geestelijke grenzen. De klassieke f o r m u l e van wat Ellen M o e r s in haar werk Literary Women uit 1977 'female g o t h i c ' heeft genoemd, valt volledi g samen met het d i l e m m a van de conventionele g o t i s c h e heldin: haar d u b b e l e a n g s t o m o p g e sloten te w o r d e n - of j u i s t niet o p g e s l o t e n te zijn. Helemaal alleen in een eenzaam spookkasteel , zinkt haar vrees v o o r de eenzaamheid in het niet bij de nog sterkere a n g s t dat zij horror of horrors! - m i s s c h i e n wel niet alleen is achtergebleven in het vertrek waarvan zij de deur niet naar believen open of dicht kan doen. In Northanger
Abbey, de al eerder g e n o e m d e parodie van
Jane Austen , steekt de broer van Isabella de draak met dit gegeven als hij haar v r i e n d i n C a t h e r i n e v o o r b e r e i d t op een bezoek aan hun o u d e r l i jk huis, de v e r b o u w d e a b d i j van Northanger. Hij spiegelt het bange meisje plagerig voor dat zij op een zó afgelegen plek in het g r o t e g e b o u w moet slapen, dat zij er vast en zeker allerlei g e h e i m z i n n i g e geluiden zal horen. En dan:
'... when, with fainting spirits, you attempt to fasten your door, you will discover, with increased alarm, that it has no lock.' 'Oh! Mr Tilney, how frightful!' [antwoordt Catherine] 'This is just like a book!' Inderdaad parodieert A u s t e n hier een e p i s o d e uit The
Myste-
Gravures uit Max Ernst, Une semaine de bonté, 1934
ries of Udolpho,
die plaatsvindt vlak na de g e d w o n g e n
a a n k o m s t van de heldin Emily St A u b e r t in het g o t i s c h e kasteel van M o n t o n i , haar s c h u r k a c h t i g e v o o g d. Deze wil haar t e g e n haar zin u i t h u w e l i j k en aan een van zijn s c h u l d e i s e r s :
T o call off her attention from subjects, that pressed heavily on her spirits, she rose and again examined her room and its furniture. As she walked round it, she passed a door, that was not quite shut, and, perceiving, that it was not the one, through which she entered, she brought the light forward to discover whither it led. She opened it, and, going forward, had nearly fallen down a steep, narrow staircase that wound from it, between two stone walls. She wished to know to what it led, and was the more anxious, since it communicated so immediately with her apartment; but, in the present state of her spirits, she wanted courage to venture into the darkness alone. Closing the door, therefore, she endeavoured to fasten it, but, upon further examination, perceived, that it had no bolts on the chamber side, though it had two on the other. By placing a heavy chair against it, she in some measure remedied the defect; yet she was still alarmed at the thought of sleeping in this remote room alone, with a door opening she knew not whither, and which could not be perfectly fastened on the inside. Dit ziet Emily de v o l g e n d e o c h t e n d :
Her eyes glanced upon the door she had so carefully guarded, on the preceding night, and she now determined to examine whither it led; but, on advancing to remove the chairs, she perceived, that they were already moved a little way. Her surprise cannot easily be imagined, when, in the next minute, she perceived that the door was fastened. - She felt, as if she had seen an apparition. T h e door of the corridor was locked as she had left it, but this door, which could be secured only on the outside, must have been bolted, during the night. In de g o t h i c novels h o u d e n dikke muren de heldin in kasteel, kerker, klooster en crypte gevangen. Kisten en kasten zijn o p slot en h o u d e n een gruwelijk geheim van haar weg. D o o l h o f en g a p e n d e a f g r o n d h o u d e n haar tegen. Maar deze fysieke b e g r e n z i n g e n beperken niet alleen, ze bieden ook geen enkele b e s c h e r m i n g : de materie is bedrieglijk, onstabiel, o n s o l i d e , o n s u b s t a n t i e e l ; ze vervliegt, verdampt, wijkt t e r u g, is een l u c h t l e d i g . Deuren bezwijken, v e r b o r g en paneeltjes gaan open, g o r d i j n e n waaien opzij, een deur valt achter de heldin in het slot. Geesten en spoken d o o r b r e k e n met gemak fysieke zowel als rationele barrières; d o d e n verrijzen uit het graf, v a m p i e r s komen d o o r de m u u r heen; portretten w a n d e l e n uit hun lijst weg. De b i n n e n d r i n g e r s en belagers van het lichaam en de geest van de d o o d s b a n g e heldin liggen op de loer in alle hoeken en gaten van het g o t i s c h b o u w w e r k . Dat de gevaren van de nacht, die in s p r o o k j e s en sagen hun overvallen t e n m i n s t e nog van buitenaf plegen, in de g o t h i c novel ook b i n n e n s k a m e r s te d u c h t e n zijn, d u i d t e r o p dat het beeld van het g o t i s c h e kasteel onder meer opgevat
kan worden als een breed u i t g e s p o n n e n Freudiaans s y m b o o l voor de duistere krachten van de menselijke geest. De mysterieuze misdaad die zich s c h u i l h o u d t in het hart van de meeste gothic villains h o u d t dan ook vaak verband met een familiaal, sociaal of religieu s taboe: b r o e d e r m o o r d , vadermoord, incest, verkrachting, of p o g i n g e n o m de s c h e i d s l i j n tussen het g o d d e l i j ke en het menselijke te overtreden. Maar de dubbele a n g s t van de g o t h i c heroin e o m alleen en o n b e schermd achter te blijven en tegelijkertijd s a m e n met een vreselijke A n d e r in één vertrek o p g e s l o t e n te zitten, is n a t u u r lijk ook - en m i s s c h i e n wel in de eerste plaats - t e r u g te voeren tot de s p e c i f i e k - v r o u w e l i j k e a n g s t voor de verkrachter, de vampier of de l u s t m o o r d e n a a r . Het g o t i s c h e kasteel dat Emily St A u b e r t gevangen h o u d t b e l i c h a a mt de patriarchale onderdrukking van alle v r o u w e n . ' U d o l p h o ' is het kasteel van haar oom en wettig v o o g d - en hoeveel meubilair ze ook tegen haar deur s c h u i f t , aan zijn listen o n t k o m t ze niet. Via de geheime trappen van zijn kasteel, via de deur die van binnenuit niet, maar van buitenaf wel o p s l ot kan (een overduidelijk beeld voor het patriarchale beheer van de v r o u w e lijke maagdelijkheid) s t u u r t M o n t o n i 's n a c h ts de m a n n e n haar duistere slaapkamer b i n n e n die ze, gelukkig nog geheel gekleed, sidderend en bevend achter haar b e d d e g o r d i j n e n van zich af moet zien te h o u d e n : Her heart b e c a m e f a i n t w i t h t e r r o r . H a l f r a i s i n g h e r s e l f f r o m t h e bed, and g e n t l y d r a w i n g a s i d e t h e c u r t a i n , s h e l o o k e d t o w a r d s the door of t h e s t a i r - c a s e , b u t t h e l a m p , t h a t b u r n t o n t h e h e a r t h , spread so f e e b l e a light t h r o u g h t h e a p a r t m e n t , t h a t t h e r e m o t e parts of it w e r e lost in s h a d o w . T h e n o i s e , h o w e v e r , w h i c h , s h e was convinced c a m e f r o m t h e d o o r , c o n t i n u e d . It s e e m e d like that made b y t h e u n d r a w i n g of r u s t y b o l t s , a n d o f t e n c e a s e d , a n d was then r e n e w e d ( . . . ) . W h i l e E m i l y k e p t h e r e y e s f i x e d o n t h e spot, she saw t h e d o o r m o v e , a n d t h e n s l o w l y o p e n , a n d perceived s o m e t h i n g e n t e r t h e r o o m , b u t t h e e x t r e m e d u s k i n e s s prevented h e r d i s t i n g u i s h i n g w h a t it w a s . A l m o s t f a i n t i n g w i t h terror, she h a d yet s u f f i c i e n t c o m m a n d o v e r h e r s e l f , t o c h e c k t h e shriek, that w a s e s c a p i n g f r o m h e r lips, a n d , l e t t i n g t h e c u r t a i n drop f r o m h e r h a n d , c o n t i n u e d t o o b s e r v e in s i l e n ce t h e m o t i o n s of the m y s t e r i o u s f o r m s h e s a w . It s e e m e d t o g l i d e a l o n g t h e remote o b s c u r i t y of t h e a p a r t m e n t , t h e n p a u s e d , ( . . . ) t h e n , advancing slowly t o w a r d s t h e b e d , s t o o d silently at t h e f e e t , where the c u r t a i n s , b e i n g a little o p e n , a l l o w e d h e r still t o see it; terror, h o w e v e r , h a d n o w d e p r i v e d h e r of t h e p o w e r of d i s c r i m i nation, as well as of t h a t of u t t e r a n c e ( . . . ) . Ook dit soort scènes h a d d e n de g o t h i c novels o v e r i g e ns ontleend aan de s e n t i m e n t e l e r o m a n s van h u n tijd, maar er is wel een belangrijk verschil. In de sentimental
novels wete n
Pamela of Clarissa, C a m i l l a of Belind a en hoe ze verder ook mogen heten, heel g o e d wie h u n a c h t e r v o l g e r s zijn. In Udolpho staat Emily d u i z e n d en één a n g s t e n uit over ze weet niet wie of wat. Die t w e e d u i d i g h e i d , die onzekerheid, die angstige s p a n n i n g of iets d r o o m is of realiteit, bepalen het
Gravures uit Max Ernst, Une semaine de bonté, 1934
' u n h e i m l i c h e ' wereldbeeld van de g o t i s c h e heldin. B e w u s t of o n b e w u s t , is deze g o t i s c h e nachtmerrie d o o r s c h r i j f s t e rs en lezeressen herkend als een t y p i s c h vrouwelijk wereldbeeld. Z o w e l A n n Radcliffe's subtiel e verkenninge n van de aantast i n g en de v e r v o r m i n g van de vrouwelijke perceptie als Jan e A u s t e n s fraaie satire op hetzelfde thema, maakten gebruik van het m e d i u m van de f e m i n i e n e gotiek. De zorg en de v e r w a r r i n g van hun g o t i s c h e p r o t a g o n i s t e s v e r w o o r d d e n de beperking en de inperking die de s c h r i j f s t e r s en lezeressen zelf ook o n d e r v o n d e n in hun dagelijks bestaan: het knellende keurslijf van de c o n v e n t i o n e l e v r o u w e n r o l , het sociale d e c o r u m waarin zij zich gevangen voelden, de v o o r t d u r e n d e belaging van h u n vrouwelijke identiteit en hun fysieke integriteit. De a n g s t o m o p g e s l o t e n te w o r d e n en tegelijkertijd van b i n n e n u i t te w o r d e n aangevallen, de a n g st ook voor aanvallen van buitenaf, en (niet in de laatste plaats) de a n g st voor de r i s i c o ' s v e r b o n d e n aan het o v e r s c h r i j d en van gestelde grenzen - ze zijn allemaal vastgelegd in die opmerkelijke beelden van o p s l u i t i n g , rebellie en o n t s n a p p i n g die zo kenmerkend zijn voor de g o t i s c h e literatuur. In tegenstelling t o t de nachtmerries, waanideeën, p s y c h i s c h e inzinkingen en andere 'typisch vrouwelijke zwakheden' waaraan ook de h e l d i n n e n van a c h t t i e n d e - e e u w s e sentimentele of m o r a l i s t i s c h e r o m a n s s o m s ten proo i vallen, is het voor een g o t i s c h e p r o t a g o n i s t e niet mogelijk o m uit haar a n g s t d r o o m t e r u g te keren naar een wereld van realiteit. Er komt geen d a g l i c h t , er volgt geen ontwaken: de g o t i s c h e n a c h t m e r r i e is haar werkelijkheid. Het p s y c h i s c h e l a n d s c h a p van d r o o m en z i n s b e g o o c h e l i n g waarvan je ook in andere r o m a n g e n r e s zo af en t o e een g l i m p kunt opvangen, bestrijkt in het g o t i s c h e verhaal het gehele panorama. A l probeert een s c h r i j f s t e r als A n n Radcliffe aan het eind van haar boeken de meeste van haar gothic mysteries
uit te leggen, ze maakt daarmee het
s u g g e s t i e v e effect van haar gothic horrors
nog niet ongedaan.
Bovendien: waarin verschilt in feite voor haar h e l d i n n e n deze John Armstrong,
Dromend
hoofd
(detail)
ultieme wereld van daglicht-realitei t van het g o t i s c h e schem e r d o n k e r dat hen o m h u l t ? Emily's o v e r s p a n n en verbeelding laat haar s o m s d i n g e n zien die er niet zijn, maar die hallucinaties geven wel de realiteit weer van haar eigen machteloze positie. De a n g s t en w o e d e die zij over haar o n m a c h t voelt zijn reëel, de inzichten die zij verwerft in oorzaak en gevolg ervan correct. Het patriarchale wettelijke bestel waarin Emily een o n d e r g e s c h i k t e positie inneemt, maakt het voor schurken als M o n t o n i mogelijk o m over zijn n i c h t j e (als v r o u w , wees en m i n d e r j a r i g e ) een bijna onbeperkte macht uit te oefenen. T e r w i j l de o n d e r g e s c h i k t h e i d van Emily als v r o u w in een patriarchale m a a t s c h a p p i j in de wet is vastgelegd, zijn haar rechten o m d o o r de v e r t e g e n w o o r d i g e r s van datzelfde patriarchaat te w o r d e n b e s c h e r m d dat allerminst. De gotische n a c h t m e r r ie van o p g e s l o t e n w o r d e n van buitenaf en tegelijkertijd belaagd w o r d e n van b i n n e n u i t sluit naadloos aan bij de realiteit van het laat-achttiende-eeuwse v r o u w e n bestaan.
Het is dan ook geen w o n d e r dat de realistische v r o u w e n romans uit Radcliffe's t i j d eveneens s i g n a l e n uitzenden van vrouwelijke c l a u s t r o f o b i e : niet alleen de kerkers van A n n Radcliffe, ook de drawing-rooms
van J a n e A u s t e n h o u d e n de
bewegingsvrijheid van hun h e l d i n n e n b i n n e n de perken. Maar juist de gothi c novels met hun a m b i v a l e n te status van triviaalgenre, gesitueerd t u s s e n fantasi e en werkelijkheid, v o r m d e n het literaire m e d i u m bij uitstek voor het uiten van vrouwelijke klachten en aanklachten. En die aanklachte n l u i d d e n (niet rechtstreeks, maar o n d e r het m o m van een h a l f - f a n t a s t i s c h , dus niet al te serieus te neme n scenario), dat het patriarchaat vrouwen beknot hield met het a r g u m e n t dat het daarmee zwakkere, inferieure wezens b e s c h e r m i n g b o o d maar dat deze bescherming faalde o m d a t zij, in t e g e n s t e l l i n g t o t de beknotting, niet wettelijk w a s verankerd. V a n u i t dat licht bezien vormt de l a a t - a c h t t i e n d e - e e u w se g o t i s c h e literaire erfenis een aanzet tot de f e m i n i s t i s c h e p r o t e s t l i t e r a t u u r van een v o l g e n d tijdperk. 'The first female g o t h i c i s t s recognized in t h e d e v e l o p m e n t of Gothic effects a f e m i n i n e t r a d i t i o n particularly s u i t ed to t h e discussion of w o m e n ' s d i f f i c u l t i e s and their social causes', schreef de critica Margaret A n n e D o o d y eind jaren zeventig.
De actrice Michelle
Pfeiffer in een
eeuws Newyorks interieur, verfilming
in Martin
T h e A g e of Innocence
de grote V i c t o r i a a n s e s c h r i j f s t e r s in Engeland en daarna door de A m e r i k a a n s e, aan het eind van de n e g e n t i e n de eeuw. Zij loopt zelfs d o o r t o t in onze eigen t i j d - via het werk van Virginia W o o l f , D o r i s L e s s i n g, Margaret A t w o o d en vele, vele anderen. V a n hen is m i s s c h i e n wel het meest interessant de B r i t s - W e s t i n d i s c h e auteur Jean Rhys, die in leven en werk de Victoriaanse met onze eigen tijd verbindt. Zij werd in 1890 geboren in het C a r i b i s c h gebied en met haar laatste r o m a n Wide Sargasso Sea (1966) keert zij t e r u g naar de 'verloren wereld' van haar j e u g d die zij echter een halve eeuw eerder Het werk van Rhys geeft aan het t h e m a van de vrouwelijke beknotting en beperking een s u b t i e l e w e n d i n g . Ook haar (Edwardiaanse) h e l d i n n e n lijden aan een g o t i s c h e geobse deerdheid met a f g e s l o t en r u i m t e n: maar het betreft nu een zelfgekozen isolement, een v r i j w i l l i g e g e v a n g e n s c h a p . V o o r de vrouwen van Jean Rhys is het trekken van grenzen van levensbelang. Haar werk spreekt niet alleen van een c l a u s t r o fobisch bestaan in a r m o e d i g e hotelletjes en p e n s i o n s , maar vooral ook van de b e s c h e r m e n d e a n o n i m i t e i t die deze te bieden hebben. De b e n a u w d e hokjes waarin haar p r o t a g o nistes hun dagen slijten zijn nog altijd o p slot - maar de sleutel zit nu steevast aan de binnenkant . Z o a l s in Good Morning, Midnight
(1939), waar 'a r o o m is a place w h e r e you
hide from the wolve s o u t s i d e and t h a t ' s all any r o o m is'. Bij Rhys is de heldin g e v l u c h t voor de b u i t e n w e r e l d , en zij heeft daartoe de klassieke g o t i s c h e situatie gekozen. Die vrijwillige opsluiting is een laatste r e d m i d d e l voor wat haar nog resteert aan integriteit en zelfrespect, de enige manier o m zich te beschermen t e g e n wat zij ervaart als de wet van de jungle.
Scorseses
uit 1993 van Edith Whartons boek
Die f e m i n i s t i s c h - g o t i s c he t r a d i t i e werd eerst voortgezet d o o r
situeert, in de tijd van J a n e Eyre.
negentiende-
Lemont, Pa., Jennifer
Tucker
Tegelijkertijd beseft zij heel g o e d dat zij zichzelf hiermee een gevangene van die wereld maakt en haar b e n a u w d h e i d daarover breng t haar aan de rand van de vertwijfeling. V o o r a l de j o n g e r e h e l d i n n e n hebben het gevoel dat zij in een ' g o t i s c h e ' klem zijn geraakt:
I lay down and started thinking about the time when I was ill in Newcastle, and the room I had there, and that story about the walls of a room getting smaller and smaller until they crush you to death. The Iron Shroud, it was called. It wasn't Poe's story; it was more frightening than that. 'I believe this damned room's getting smaller and smaller', I thought. (Voyage in the Dark, 1934) De wereld van Jean Rhys is een a n g s t d r o o m waarin straten als ravijnen haar h e l d i n n e n opslokken, kamers hen d o o d drukken; h u n bestaan is 'a grey n i g h t m a r e in t h e sun'. Met zulke beelden plaatst Rhys haar werk binnen de female tradition,
gothic
maar zij uit zich veel explicieter dan de klassieke
g o t i s c h e auteurs over de reden w a a r o m haar p r o t a g o n i s t e s zich zo bedreigd voelen. Z o l a n g de s o c i a a l - e c o n o m i s c h e m a c h t in m a n n e n h a n d e n blijft is de v o o r t g e s c h r e d e n emancipatie van de v r o u w een s c h i j n - e m a n c i p a t i e, haar grotere vrijheid een s c h i j n v r i j h e i d :
Illustratie in Jean Rhys' A f t e r Leaving Mr Mackenzie, foto van Brassai', 1932
... Let's argue this out, Mr. Blank. You, who represent Society, have the right to pay me four hundred francs a month, (...) to lodge me in a small, dark room, to clothe me shabbily, to harass me with worry and monotony and unsatisfied longings till you get me to the point when I blush at a look, cry at a word. (...) Some must cry so that the others may be able to laugh the more heartily. (...) Let's say that you have this mystical right to cut my legs off. But the right to ridicule me afterwards because I am a cripple - no, that I think you haven't got. And that's the right you hold most dearly, isn't it? You must be able to despise the people you exploit. (GoodMorning, Midnight) Net zoals Emily in The Mysteries
of Udolpho
op den d u u r
spoken ziet die er niet zijn, zo kan men bij de h e l d i n n en van Rhys de vertekening, de d o o r a n g s t v e r v o r m d e perceptie c o n s t a t e r e n die zo typeren d is voor de klassieke gothic heroine.
V o o r de p r o t a g o n i s t e van After Leaving Mr
Mackenzie
(1930) heeft de patriarchale m a a t s c h a p p i j , hier belichaamd d o o r haar ex-minnaar en zijn advocaat, waarlijk g o t i s c h e proporties aangenomen:
When she thought of the combination of M r Mackenzie and Maïtre Legros, all sense of reality deserted her and it seemed to her that there were no limits at all to their joint powers of defeating and hurting her. Together the two perfectly represented organized society, in which she had no place and against which she had not a dog's chance. Met Wide Sargasso Sea, dat zij nog o p h o g e leeftijd voltooide, greep Jean Rhys t e n s l o t t e t e r u g naar de vroegste conventies van de klassieke female g o t h i c : die van de o n v r i j w i l l i g e vrou-
welijke op- en u i t s l u i t i n g . De roman is in feite één lange verontwaardigde reactie op het beeld dat C h a r l o t t e B r o n t ë in JaneEyre schetst e van de J a m a i c a a n s e Bertha Mason, de gotische ' m a d w o m a n in t h e attic', met wie Rhys zich als Westindische nauw verwant voelde. In Wide Sargasso Sea laat zij zien hoe B r o n t ë ' s gekke Bertha voornamelij k gek gemaakt wordt: door een haar o p g e d r o n g e n Engelse e c h t g e n o o t , die het om haar geld te doe n is. A l s het deze man niet lukt o m zijn jonge v r o u w o m te v o r m e n t o t zijn eigen V i c t o r i a a n s e ideaalbeeld, neemt hij patriarchale maatregelen. Hij pakt haar haar familie en haar v r i e n d e n af, haar huis, haar land, haar taal, haar naam - en t e n s l o t t e ook haar vrijheid. Hij laat Bertha krankzinnig verklaren en neemt haar mee naar Engeland, waar hij haar o p s l u i t o p de b o v e n v e r d i e p i n g van T h o r n field Hall in Y o r k s h i r e . Na jaren van g o t i s c h e o p s l u i t i n g aldaar steekt zij, zoals bekend, de hele boel en daarmee ook zichzelf in brand. Enkele jaren voor haar d o o d schreef Rhys nog één gotisch-geïnspireerd (en tevens sterk a u t o b i o g r a f i s c h ) kort verhaal, 'My Day', w a a r u i t het o n d e r s t a a n d e , laatste citaat afkomstig is. Het verhaal geeft een dag uit het leven weer van de gedesillusioneerde o u d e v r o u w die Rhys w a s g e w o r d e n . Een vrouw die zich zowel lichamelijk als geestelijk heeft teruggetrokken in 'a cave w h e r e you can retire and be alone and safe'. Dat laatste is een illusie, zo heeft de g o t h i c novel haar lezeressen steevast v o o r g e h o u d e n . Men w a a r s c h u w t de heldin dan ook dat ze 's a v o n d s de deur g o e d op s l o t moet doen: er loopt zoveel vreemd volk r o n d v a n d a a g - d e - d a g! De reactie van de o u d e v r o u w brengt o n s t e r u g naar de vroegste conventies van de literaire gotiek en daarmee naar de essentie van de female gothic
anxiety.
The repeated warnings had an effect. Now I always lock up though thinking of that very frightening ghost story about the solitary woman who's just turned the key and shot the bolt for the night when she hears a voice behind her saying: 'Now we are alone together.' Geciteerde w e r k e n
Primair Jane Austen, Northanger Abbey. Recente Penguin-uitgave, pp. 60-61,165. Ann Radcliffe, The Mysteries of Udolpho, Oxford University Press, 1992, pp. 226-227, 235, 242-243, 260-261. Jean Rhys, Voyage in the Dark. Recente Penguin-uitgave, p. 26. -, After Leaving Mr Mackenzie. Recente Penguin-uitgave, p. 17. -, Good Morning, Midnight. Recente Penguin-uitgave, pp. 25-26. -, 'My Day', in: My Day, New York, Frank Hallmann, 1975, pp. 1-10. Secundair Margaret A n n e Doody, 'Deserts, Ruins and T r o u b l e d Waters: Female Dreams in Fiction and the Development of the Gothic Novel', in: Genre, winter 1977, pp.529-572. Sigmund Freud, 'Das Unheimliche ' (1919), vertaald als ' T h e Uncanny' door Alex Strachey, in: Philip Rieff (ed.), Studies in Parapsychology, New York, 1977, pp.19-60. Ellen Moers, Literary Women, The Great Writers, Londen, W . H . A l l e n , 1966, p. 90. Mario Praz, 'Introductory Essay' (1968), in: Peter Fairclough (red.), Three Gothic Novels. Penguin English Library, 1978, pp. 7-35.
Gravure uit Max Ernst, Une semaine de bonté, 1934
