Een dag over nachtmerries

32

cogiscope

0411

B E R IC H T EN UI T H E T V E L D

b e r i c ht e n u i t h e t v e ld Een dag over nachtmerries

gemaakt tussen posttraumatische nachtmerries en nachtmerries zonder bekende oorzaak (idiopathische nachtmerries). Traumatische nachtmerries zijn voor het merendeel exacte replica’s van de traumatische gebeurtenis. Nachtmerries hebben een negatieve invloed op een scala van factoren, zoals welbevinden, slaapgedrag, behandelterugval en het dagelijks functioneren.

Alle bravoure ontvloog me en de angst sloeg me om het hart. De controle was weg. Eenzaam stond ik in het donker aan het zwarte kolkende water, terwijl het onmenselijke wezen mij gewaarde. Zelfs toen ik wakker werd en mijn hartslag was bedaard kon ik het angstige gevoel moeilijk van me afschudden. Op 8 september organiseerde Stichting Centrum ’45 en Cogis een symposium naar de achtergronden, het voorkomen en behandelen van nachtmerries. Dit jaar is het symposium voor het eerst voor een groter publiek opengesteld. Met een breed palet aan onderwerpen werden behandelaren en onderzoekers uitgedaagd om dichter bij de essentie van (posttraumatische) nachtmerries te komen. De sprekers bestonden uit onderzoekers, klinisch psychologen en psychiaters die vanuit hun specifieke vak- en onderzoeksgebied de nachtmerrie centraal plaatsten. Het complementaire karakter van hun onderwerpen laat zich uitstekend beschrijven in het gezegde: ‘Het

Foto Erik Kottier

geheel is meer dan de som der delen’. Hieronder volgt een beknopt relaas van het symposium. Wat zijn nachtmerries? Nachtmerries zijn bij uitstek de symptomen waarin de verschrikkingen van traumatische gebeurtenissen terugkomen. Ze worden gekenmerkt door intense emoties. Het betreft veelal – maar niet uitsluitend – angst. Ze zijn rijk aan sensorisch materiaal (beelden, geluiden, geuren), kunnen gepaard met lichamelijke reacties en spanningen en zijn meestal herhalend van aard. Er wordt een onderscheid

Theorie Een van de theoretische hypothesen stelt dat nachtmerries voor­komen bij PTSS vanwege ontregelingen in de neurotransmitter­systemen. Deze leiden tot versto­ringen in de REMslaap. De REM-slaap is belangrijk voor het verwerken van emotionele informatie. Prevalentie Bijna iedereen heeft wel eens een nachtmerrie gehad. Het is een fabel dat het alleen bij PTSS voorkomt. In de algemene bevolking gaat men ervan uit dat 2-12% chronisch last heeft van nachtmerries. Bij klinische populaties komt het bij 50-70% voor, met uitschieters naar 97% (onder

Holocaustslachtoffers). Zelfs na succesvolle PTSS behandeling blijven nachtmerries vaak nog jaren bestaan. Voorspellende waarde Nachtmerries zijn vaak een voorloper van het ontwikkelen van PTSS na een schokkende gebeurtenis. Maar ook patiënten met nachtmerries vóór het meemaken van een schokkende gebeurtenis lopen extra risico om PTSS te ontwikkelen. Hoe spoor je ze op? Door erover te praten met een therapeut, gebruik te maken van een slaapdagboek, actigraaf, vragenlijsten of elektronische applicaties voor moderne mobiele telefoons. Behandeling Vanuit een cognitief gedragskader kun je nachtmerries op verschillende aangrijppunten behandelen. Voor de verhoogde spanning als gevolg van de intense emoties kun je ontspanningsoefeningen aanbieden. Voor de intense emoties die gekoppeld zijn aan het sensorisch materiaal kun je



B E R IC H T EN UI T H E T V E L D

cogiscope 0411



33

b e r i c ht e n u i t h e t v e ld gebruik maken van Exposure of EMDR-behandeling. Als je meer naar het nachtmerrie narratief kijkt, kan gestart worden met Imaginaire Rescripting Therapie (IRT). Met IRT verander je het verhaal en de uitkomst van de nachtmerrie. Er zijn ook factoren die de nachtmerrie in stand houden, bijvoorbeeld een slechte slaaphygiene. Deze kunnen gericht worden aangepakt. Andere technieken en behandelingen zijn hypnose en farmacotherapie. Het medicijn prazosine lijkt een belangrijk middel bij verminderen van nachtmerries met betrekkelijk weinig bijwerkingen. Het is echter niet in Nederland verkrijgbaar. Zelfhulpprogramma’s kunnen een belangrijke rol spelen in de behandeling van nachtmerries. Een onderzocht zelfhulpprogramma met Exposure en IRT laat zien dat het een toegankelijk en goedkoper alternatief is op reguliere behandeling. Enige ondersteuning van een therapeut blijft echter onontbeerlijk. Toekomst In de toekomst is meer aandacht

nodig voor het combineren van psychotherapie met medicatie. Daarnaast spelen er belangrijke vraagstukken, zoals de rol van nachtmerries in relatie tot de diagnostiek en behandeling van PTSS. Moeten nachtmerries in de toekomstige diagnostische handleiding van psychische aandoeningen (DSM-V) worden heringedeeld? Moet de aandacht voor nachtmerries verschuiven van secundaire naar primaire problematiek bij de behandeling van PTSS? Conclusie Het veld naar het voorkomen, begrijpen en behandelen van nachtmerries is een dynamisch geheel. Er zijn vele vorderingen, maar nog genoeg stenen om te keren. De huidige kennis roept nieuwe vragen op. De antwoorden daarop verbeteren op den duur de effectiviteit en kwaliteit van de zorg voor cliënten. Joris Haagen, onderzoeker bij Stichting Centrum '45 en redactielid van Cogiscope.

De rode draad In oktober konden professionals die geïnteresseerd zijn in de korte en langetermijngevolgen van (extreme) stress in de kinderleeftijd hun hart ophalen. Er waren twee interessante bijeenkomsten: allereerst was op 12 oktober te Utrecht een symposium over de late gevolgen van trauma voor kinderen en volwassenen georganiseerd door Stichting 1940-1945 samen met Stichting Centrum ’45. Sprekers waren achtereenvolgens: prof. dr. Marcel van den Hout (Universiteit Utrecht), prof. dr. Anja Huizink (Radboud Universiteit Nijmegen en Vrije Universiteit Amsterdam), drs. Mirjam Rinne-Albers (Curium), drs. Geert Smid (Stichting Centrum ’45) en prof. dr. Rolf Kleber (Stichting Arq/Universiteit Utrecht). Het doel van deze dag was licht te schijnen op het vraagstuk over langetermijngevolgen van traumatische stress: bestaan die en hoe zien die eruit? In dezelfde week werd vervolgens, twee dagen later, een dagdeel gehouden

rond stress, weerbaarheid en plasticiteit. Dit symposium was georganiseerd door de Bascule, AMC. Op 12 oktober, startte Marcel van den Hout met een betoog over de vraag over het al dan niet plausibel zijn van een latentiefase bij het ontstaan of bestaan van psychische problemen bij kinderen van oorlogsgetroffenen. Hij maakte daarbij gebruik van resultaten uit eerder onderzoek in de context van de wetten rond oorlogsgetroffenen 1940-1945 en verder ook van cijfers over de relatie tussen neuroticisme en posttraumatische stressklachten bij diverse getroffen groepen. Zijn conclusie was dat uitgestelde PTSS zeldzaam, uitgestelde PTSS zonder (sub-klinische) rode draad zeer zeldzaam en wanneer er bovendien luxerende momenten ontbreken, extreem onwaarschijn-

34

cogiscope

0411

B E R IC H T EN UI T H E T V E L D

b e r i c ht e n u i t h e t v e ld lijk is. Er zijn meer aanwijzingen voor de hypothese dat mensen met langetermijn-PTSS, altijd al klachten hebben gehad, mogelijk niet geheel voldoend aan een diagnose, maar misschien ook wel. Hoe vroeg kan stress beschadigen, en hoe is dat waar te nemen? Anja Huizink presenteerde een overzicht over gevolgen van prenatale stress op het latere leven. Uit dierstudies blijkt duidelijk een negatieve invloed van stress in de foetale periode op de latere ontwikkeling. Gedrag van vroeg-gestresste beestjes ziet er angstiger uit, is minder exploratief, er is meer hyperactiviteit en minder aandacht. Bij mensen zijn vergelijkbare observaties: na gerapporteerde stress tijdens de zwangerschap worden meer aandachtsproblemen, meer hyperactiviteit en emotionele problemen waargenomen. Er worden verschillende hypotheses over de mechanismen geopperd. Verklaringen worden gezocht in het ervaren van zwangerschapsangst door moeders (zorgen over ongeboren kind, angst voor bevalling), afwijkende hormoonniveaus en/of verande-

ring of aanpassing van HPA as. Uit onderzoek onder Finse tweelingen 14 jaar na de Tjernobylramp (geboren 1985-1987) is gebleken dat deze adolescenten symptomen van depressie, van ADHD en hormonale veranderingen hadden. Anja Huizink brak met haar presentatie een lans voor de hypothese dat als gevolg van stress in de zwangerschap baby’s voor hun verdere ontwikkeling aangepaste programmering (affectregulatie bijvoorbeeld) meekrijgen. Nog meer ondersteuning voor de rode draad dus. De derde presentatie in de reeks werd verzorgd door Mirjam RinneAlbers. Zij bood een overzicht van het denken over psychotrauma, de verwantschap van het optreden na vroege traumatisering van angststoornissen met andere aandoeningen, zoals depressie, borderline persoonlijkheidsstoornis en andere. Het publiek werd vervolgens getrakteerd op een heldere uiteenzetting van de neurofysiologie van stress, waaruit de kwetsbaarheid van jonge kinderhersenen in ontwikkeling duidelijk werd gemaakt maar waarbij tevens aandacht was

voor de weerbaarheid en aanpassingsvermogen van kinderen. Mirjam Rinne werkt in samenwerking met het GGZ Kinderen en Jeugd Rivierduinen en het Kinder- en Jeugdtraumacentrum in Haarlem aan een onderzoeksproject naar de emotieregulatie bij patiëntengroepen (jongeren). Geert Smid trok effectief de aandacht voor zijn presentatie door te starten met een geluidsfragment. Paul Celan las één van zijn gedichten voor. In zijn leven getart door opeenvolgende diep ingrijpende gebeurtenissen, gaf hij indrukwekkend blijk van de psychische wond die extreme geweldservaringen kunnen slaan. Smid vertelde over zijn onderzoek naar uitgestelde PTSS: Wat is het, wat is de prevalentie, wat verklaart uitgestelde PTSS-klachten? Van uitgestelde PTSS, voor alle duidelijkheid is sprake wanneer symptomen zich na zes maanden na de traumatiserende gebeurtenis(sen) openbaren (in de mate dat voldaan is aan de DSM criteria). Geert Smid heeft onderzoek gedaan met data uit verschillende studies: getroffenen

van de Vuurwerkramp in Enschede, alleenstaande minderjarige asielzoekers en militairen uitgezonden naar Afghanistan. Rolf Kleber sloot de reeks lezingen af met een recapitulatie van eigen werk op dit terrein alsook van de eerdere verhalen die middag. Hij zette de pogingen binnen de psychiatrische nomenclatuur uiteen die met diverse beschrijvingen van ernstige symptoombeelden de pathologie meest treffend proberen te beschrijven (Complex trauma, DESNOS, Developmental Trauma Disorder, Enduring personality changes after catastrophic experience, PTSS). Vervolgens waarschuwde hij tegen een louter pathologische en negatieve interpretatie van klachten en legde de nadruk op het proces van traumaverwerking en betekenisgeving. De middag van 12 oktober in Utrecht was druk bezocht. De discussies verliepen geanimeerd. Het aanwezige publiek was echt geïnteresseerd: men wil echt weten of een rode draad bestaat en hoe die valt te ontwaren.



B E R IC H T EN UI T H E T V E L D

cogiscope 0411



35

b e r i c ht e n u i t h e t v e ld den in de directe leefomgeving onderzocht. Metingen zijn tijdens Twee dagen later, 14 oktober, vond (geringe opleiding, discriminatiezwangerschap gestart. Allereerst in de ochtend het symposium ervaringen, armoede etc.) hiermee raak je als toehoorder onder de ‘Stress, resilience and plasticity’ verband houdt. Tot slot tilde Frank indruk van managementvaardigheplaats. De bijeenkomst werd geVerhulst een tipje van de sluier op den die een dergelijk omvangrijk houden in de mooie zaal van het over verbanden van psychosociale en langdurig project vergt. 7% van Felix Meritis aan de Keizergracht te problemen met genetische of horde kinderen blijkt een psychiatriAmsterdam en was ter gelegenheid monale eigenschappen, met hechsche aandoening te hebben. Niet van de promotie later die dag van tings- en ouderschapsstijlen en al deze kinderen krijgen daar hulp Birit Broekman over dit onderwerp. hartslag. Uit dit project komen zo voor. Enkele van de bevindingen Sprekers waren: prof. dr. Frits ongelooflijk veel gegevens, dat de tot dusver zijn de volgende: op Boer (AMC, de Bascule), prof. dr. stroom bevindingen Anja Huizink (Radboud nog zal aanhouden. Universiteit, Vrije Dissertaties die binUniversiteit), prof. dr. Korte en langetermijngevolgen van nen dit project verFrank Verhulst (Erasmus schijnen, zijn online Universiteit), prof. dr. (extreme) stress in de kinderleeftijd beschikbaar. Marian BakermansMarian BakermansKranenburg (Universiteit Kranenburg nam het publiek in de leeftijd van 18 maanden zijn Leiden) en prof. Michael Meaney vliegende vaart mee langs recente bij de peuters geen effecten van (McGill University Canada). ontwikkelingen en bevindingen roken (tijdens zwangerschap) Veelbelovende sprekers over een van studies op het terrein van te vinden (gemeten op CBCL). intrigerend onderwerp. genetische eigenschappen in reCannabis-gebruik daarentegen Na de bijeenkomst op 12 oktober latie tot prikkels uit de omgeving. heeft een nadelige invloed op brak het aanvullende gedeelte Haar betoog was er op gericht de aandacht en agressie, alleen bij met name aan met de lezing van dynamiek te benadrukken: het ligt meisjes. Kinderen met een nietFrank Verhulst. Hij vertelde over allemaal niet vast; interventies Nederlandse achtergrond hebben uitkomsten uit de imponerende zijn effectief en bewerkstelligen meer problemen dan Nederlandse Rotterdamse populatiestudie verandering. Individuele verschilkinderen. Het Rotterdamse team Generation-R. Bijna 10.000 moelen in ontvankelijkheid voor stress veronderstelt dat de opstapeling ders en hun kinderen worden in en steun doen ertoe. Zo vond zij van risicofactoren, moeilijkhedeze multi-etnische cohort-studie

verschillen in hartslag en huidresponsen van vier-jarigen die een eng fragment uit de film de Dinosaurs zagen. Ook is gebleken dat die ouders die meer negatieve levensgebeurtenissen hebben meegemaakt, minder sensitief zijn in de opvoeding van hun kinderen. In Leiden wordt een interventiestudie onderzocht op effectiviteit van verbetering van opvoedingsstijl. De resultaten wijzen er op dat de effecten afhankelijk zijn van de genetische ontvankelijkheid voor prikkels uit de omgeving. Michael Meaney tot slot, sprak verder over gen expressie in relatie tot zorg gedurende de ontwikkeling. De vraag die hij centraal stelde was: hoe stabiliseert ouderlijk gedrag de reacties van kinderen? Zijn uitgangspunt is dat ouderlijk gedrag DNA, dat plastisch is en veranderbaar, beinvloedt. Dierstudies hebben aangetoond dat moeders die hun jongen veelvuldig likken, stress reduceren. Ook bij mensen lijkt het erop dat mythelisatie de interactie tussen omgeving en genotype beinvloedt.

36

cogiscope

0411

B E R IC H T EN UI T H E T V E L D

b e r i c ht e n u i t h e t v e ld Beide dagen waren zeer informatief, goed bezocht en met enthousiasme gewaardeerd door het publiek. Het thema lijkt groeiende belangstelling te genieten. Het is dan ook een veelbelovend veld waar kennis over hechting en emotieregulatie, psychotrauma en emotieregulatie samenkomt en de ontwikkeling als een dynamische interactie tussen genotype en omgeving wordt beschouwd. Waar het accent op 12 oktober vooral lag op de erkenning dat ook later in de levensloop ernstige klachten in reactie op vroege levensgebeurtenissen (nog) bestaan, lag op 14 oktober de klemtoon meer op veerkracht en de plasticiteit van het brein om tekorten en tegenslagen op te vangen. En bewijs voor die rode draad dus.

Trudy Mooren, psychotherapeut en senior onderzoeker bij Stichting Centrum '45/Arq.

Bang Bang Bang, een toneelstuk over jonge Westerse hulpverleners in Congo ‘Na beëindiging van mijn contract in Congo stond ik in de supermarkt voor de schappen. Een uur lang staar ik, net terug uit een land zonder ijskast of verse melk, naar een vriesvak met 50 verschillende soorten yoghurt. Diezelfde nacht word ik wakker van iemand die op mijn bed zit. Mijn slaapkamer is opeens vol met mannen, vrouwen en kinderen. Sommigen met verbrijzelde schedels. Ik kan er niet uit, de kamer is te vol. Ik moet echt heel hard aan de deur trekken, misschien doe ik mensen wel pijn. Goed, ik ga pissen en kom weer terug, zitten die fuckers er nog steeds. Ik kan nauwelijks terug mijn bed in. Toen ontdekte ik dat als ik met mijn ogen knipperde, ik die mensen kon laten verdwijnen. Maar niet meer dan twee per oogknip. Na een maand had ik een echte tic. Een shrink heeft me pillen gegeven. Ik heb mijn baan opgezegd en nooit meer terug­ gekeken.’

Dit is een scène uit Bang Bang Bang, een toneelstuk van Stella Feehily over de dilemma’s en mentale gevolgen voor jonge Westerse hulpverleners in de morele chaos van genocide, wraak, opportunisme en altruïsme. Het stuk is gebaseerd op interviews met hulpverleners in oorlogs- en ontwikkelingslanden, dat deze herfst drie weken in een uitverkocht Royal Court Theatre in London speelde. Het stuk begint met de climax. Leden van een Congolese militie zijn bezig de compound binnen te dringen, van waaruit Sadhbh en Mathilde, twee jonge hulp­ verleensters, de getuigenissen van de eindeloze rij slachtoffers van verkrachting en geweld vastleggen. In doodsnood graait Sadhbh geld bij elkaar en instrueert Mathilde over wat hen te doen staat. ‘We geven ze alles. Blijf met ze praten, zeg dat je getrouwd bent, zeg dat je moeder bent, Praat over Jezus.’ ‘Déshabillez-vous!’ brult de binnen gedrongen soldaat met zijn geweer op haar gericht. ‘Dit kan niet waar zijn’, schreeuwt Mathilde.

Maar dat is het wel. Deze in vakkringen eufemistisch ‘critical incidents’ genoemd komen vaker voor dan veel NGO’s met hun verleidelijke posters en campagnes van bekende tv-sterren ons willen doen geloven. Ze worden het liefst buiten de pers gehouden al was het maar om de donoren niet te ontmoedigen. Hulpverleners moeten voor hun eigen mentale gezondheid een balans zien te vinden tussen de dagelijkse gruwelen waar ze in werken en hun eigen ontspanning. Tijdens hun R&R (Rest and & Recuperation) zetten Sadhbh en Mathilde in gezelschap van journalisten op een ruig feestje de bloemetjes buiten. Een van hen, de beginnende fotograaf Vin, wil foto’s maken van verkrachtingsslachtoffers. ‘Daarvoor’, adviseert de gepokt en gemazelde journalist Ronan, ‘kun je het beste een hulpverleenster versieren, want dan beschik je meteen over de juiste contacten, “security” en een auto.’ Vin neemt het advies ter harte en verleidt Mathilde.



B E R IC H T EN UI T H E T V E L D

cogiscope 0411



37

b e r i c ht e n u i t h e t v e ld Veel jonge mensen gaan bij NGO’s werken omdat ze zich nuttig willen maken en tegelijk een professionele uitdaging zoeken. Niet alleen blijkt daar vaak voor hen een onverwacht mentaal prijskaartje aan te hangen, ook de ontvangers van hun hulp komen er niet ongeschonden uit. Ronans snier als hij de dronken Sadbhb en Mathilde op het feestje gadeslaat: ‘That’s all the Congo needs. Another mental female with a big heart.’, raakt net als de rest van Bang Bang Bang aan de rauwe complexiteit van de humanitaire hulpverlening.

Truus Wertheim-Cahen, beeldend therapeut en associate medewerker van Antares Foundation.

en geaccepteerd voelen en voor wie een ‘normaal’ leven niet meer mogelijk is door de nieuwe realiteit waarmee ze tijdens de oorlog zijn geconfronteerd.

Beer is cheaper than therapy Op 14 november jl. vond een speciale voorvertoning plaats van de film Beer is cheaper than therapy (zie ook pagina 43) in het Veteraneninstituut in Doorn. Het instituut had voor de gelegenheid dr. Paul Camacho uitgenodigd, exmarinier en Vietnamveteraan en verbonden aan de universiteit van Boston. Een man die zich al veertig jaar inzet voor de veteranen in de Verenigde Staten. Hij vindt hij dat

de kwaliteit van het leger steeds meer achteruit is gegaan door wat hij noemt de ‘volunteer army’ die er nu is. Een leger waar de gemiddelde Amerikaan niet in geïnteresseerd is en al helemaal niet in veteranen met PTSD. Hij constateert een gebrek aan ‘support’ en ‘commitment’ bij de bevolking. Maar het grootste probleem is re-integratie en acceptatie. Een kwart van de dak- en thuislozen in de Verenigde Staten bestaat uit veteranen, die zich niet meer thuis

In de volle Prins Bernhardzaal van het Veteraneninstituut bleken de meeste aanwezigen, onder de indruk van de film. Generaal Oostendorp, Inspecteur der Veteranen, zei na afloop een treurig gevoel aan de film te hebben overgehouden en ook veel overeenkomsten te zien met Nederland. Hij was vooral ook getroffen door de verhalen van het thuisfront, de mensen achter de militairen, die ook (mee) lijden. Volgens Oostendorp kampt 5% van de Nederlandse militairen die terugkeren met problemen. Die worden professioneel opgevangen en begeleid, maar, het ‘work hard and go on with your life’, zoals Camacho propageert, is volgens Oostendorp in de praktijk niet zo simpel als het klinkt. Henk Maurits, freelance film­ journalist

38

cogiscope

0411

Boeken

B o e k e n educatie, versterking van copingstrategieën en veerkrachtfactoren zijn van groot belang. Verder wordt geschreven over het vóórkomen van psychoses bij deze groep. Uit onderzoek (Stompe) blijkt een verhoogde prevalentie van schizofrenie is bij migranten (met uitzondering van Turken), maar niet bij vluchtelingen.

De handreiking heeft als doel leidinggevenden en management te ondersteunen in de opvang en nazorg na schokkende gebeurtenissen. Heijden, Chris van der, Dat nooit meer. De nasleep van de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Amsterdam: Contact, 2011. ISBN 978 90 254 2094 9;

Drogendijk, Annelieke & Juul

928 pagina’s.

Gouweloos, Handreiking effectieve

Hoewel de Tweede Wereldoorlog meer dan 65 jaar geleden plaatsvond, speelt deze nog steeds een enorme rol in ons nationaal bewustzijn. Dat is niet altijd zo geweest, vindt Chris van der Heijden. In zijn proefschrift gaat hij in op de betekenis van de oorlog aan de hand van affaires en debatten over onder andere Weinreb, Menten, Aantjes, de tweedeling tussen goed en fout, de rol van de Shoah en het verhaal van Anne Frank.

Bhugra, Dinesh, Tom Craig &

opvang na schokkende gebeurtenis-

Kamaldeep Bhui, Mental Health of

sen voor leidinggevenden en ma-

Refugees and Asylumseekers. Oxford:

nagement. Den Haag: Ministerie

Oxford University Press, 2010.

van Binnenlandse Zaken en

ISBN 978 0 19 955722 6;

Koninkrijksrelaties, 2011;

308 pagina’s.

44 pagina’s.

Het boek gaat vooral over vluchtelingen en asielzoekers in westerse landen. Het geeft de ontwikkeling weer in onderzoek en behandeling en besteed vooral aandacht aan het belang van de stressfactoren in het gastland. Het geeft een samenvatting van de onderzoeken naar effectieve behandeling. Daaruit blijkt dat de diverse cognitieve gedragstherapieën in zekere mate effectief zijn, maar aanpassing behoeven. Psycho-

Personen met een publieke taak kunnen geconfronteerd worden met agressie en andere schokkende gebeurtenissen. Als sluitstuk van een veilige publieke taak is het belangrijk dat ook de negatieve gevolgen hiervan zoveel mogelijk worden voorkomen of verminderd. Een speciale rol is daarbij weggelegd voor de direct leidinggevende en het management van de organisatie waar het incident heeft plaatsgevonden.

Kershaw, Ian, Tot de laatste man. Duitsland 1944/1945. Houten: Spectrum, 2011. ISBN 9789000301133; 616 pagina’s.

Terwijl de rampzalige nederlaag

begin 1945 zich in alle hevigheid aandiende, werd er door de Duitsers wel gezegd dat ze liever kozen voor ‘een einde vol leed, dan leed zonder einde’. Het ‘einde vol leed’ vond dan ook op grote schaal plaats, zoals nog nooit eerder in de geschiedenis is voorgekomen. Enkele cijfers van de laatste maanden zijn de half miljoen burgerslachtoffers en de 350.000 slachtoffers per maand bij alleen al de Wehrmacht. Veel van dit alles had voorkomen kunnen worden als Duitsland had willen buigen voor de geallieerde voorwaarden. Waarom vocht het Duitse volk, tegen beter weten in, door tot het bittere einde? Klep, Christ, Uruzgan. Nederlandse militairen op missie, 2005-2010. Amsterdam: Boom,

2011. ISBN 978 94 6105 277 3; 246 pagina’s.

Militairen zijn trots op hun werk in Uruzgan. Tegelijk hadden ze grote twijfels over de zin van hun werk in deze Afghaanse provincie. Waar haalden ze hun motivatie vandaan? Wat was de militaire

Boeken

strategie? Waren de Taliban inderdaad doorgewinterde terroristen? Het boek zoomt in op de twee meest besproken aspecten van de Nederlandse missie in Afghanistan: het politieke proces, inclusief de val van Balkenende-IV, en de militaire inzet.

Nederland voor een belangrijk deel het werk van de Nederlandse politie. Veel rechercheurs deden dit werk met grote overtuiging en volledige inzet, zo blijkt uit nieuw en baanbrekend historisch onderzoek. Bestudering van de strafdossiers van meer dan 250 politieagenten die zich met het arresteren van Joden hebben beziggehouden, leidde tot uitgesproken schokkende resultaten. Binnen de Nederlandse politie bleken groepen actief die alle trekken hadden van een criminele organisatie. De betrokken agenten mishandelden, stalen, roofden en verkrachtten. En bovenal: ze joegen vele duizenden Joden de kampen en de dood in. Sommigen bleken zulke fanatieke jodenjagers dat het zelfs de Duitse bezetter te gortig werd.

Liempt, Ad van & Jan H. Kompagnie, Jodenjacht. De ont-

Muller, Robert T., Trauma and the

hutsende rol van de Nederlandse

avoidant client. Attachment-bases

politie in de Tweede Wereldoorlog.

stratagies for healing. New York/

Amsterdam: Balans, 2011.

London: Norton, 2010.

ISBN 978 94 6003 368 1;

ISBN: 9780393705737; 204 pagina’s.

352 pagina’s.

Dit boek gaat over de psychotherapeutische behandeling van getraumatiseerde patiënten met een vermijdende gehechtheids-

Tijdens de Tweede Wereldoorlog was het opsporen en arresteren van ondergedoken Joden in

cogiscope

0411

39

ten te bieden voor de klinische praktijk met de gehechtheidstheorie als uitgangspunt. Schalken, Frank et al, Handboek online hulpverlening. Hoe onpersoonlijk contact heel persoonlijk wordt. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum, 2010. ISBN 978 90 313 7517 2; 270 pagina’s.

stijl. Hoe behandel je de patiënt die het effect van vroegkinderlijke trauma’s minimaliseert? Onderkenning en verwerking van vroege trauma’s bij deze patiënten zijn pas mogelijk binnen een goede werkrelatie met de therapeut. Het opbouwen van een werkrelatie kost bij deze doelgroep doorgaans veel tact, geduld en tijd. Vermindering van klachten leidt vaak tot een vroegtijdig afbreken van de therapie. Handvatten over hoe de patiënt te motiveren voor verdere behandeling, zodat aan trauma-erkenning kan worden begonnen en de kans op terugval in klachten kleiner wordt, zijn zinvol. Doel van het boek is om handvat-

Hulpverlening via internet is laagdrempelig, effectief en bereikt nieuwe doelgroepen. Steeds meer instellingen uit het maatschappelijk werk, de ggz en jeugdzorg bieden dan ook online hulp bij psychische, sociale of maatschappelijke problemen. In tien jaar tijd is het aantal initiatieven gegroeid van een handvol naar meer dan

40

cogiscope

0411

Boeken

B o e k e n honderd. Wat maakt hulpverlening via internet zo bijzonder en wat is nodig voordat een instelling online hulp kan aanbieden? Dit handboek is geschreven op basis van tien jaar ervaring met hulpverlening via internet en bevat alle relevante aspecten van dit vakgebied. Naast een uitgebreide beschrijving van de methodiek van online hulpverlening komen de kenmerken, voor- en nadelen en verschillende vormen aan bod. Verder worden organisatorische implicaties behandeld, waaronder techniek, veiligheid, recht & ethiek, pr en de rol van de medewerkers.

een vijfde van de kinderen gedesorganiseerd gehecht is. In Gehechtheid en trauma beschrijven Van IJzendoorn en Bakermans diagnostiek en behandeling van verstoringen in gehechtheidsrelaties – veroorzaakt door traumatiserende situaties als verwaarlozing en mishandeling. Karamzadeh, Mahmoed, Een Asielverhaal in Nederland. Ervaringen van een voormalig asielzoeker uit Iran.

stelde posttraumatische stressstoornis (PTSS) genoemd. Bij een kwart van de PTSS-gevallen is er sprake van deze uitgestelde PTSS. Psychiater Geert Smid onderzocht gegevens van getroffenen door de vuurwerkramp in Enschede, van alleenstaande minderjarige asielzoekers en van militairen uitgezonden naar Afghanistan.

bleef veertien maanden in de kinderbarak van vernietigingskamp Bergen-Belsen. Met haar broertjes, maar gescheiden van haar ouders. Als een van de oudste kinderen werd Hetty ‘de Kleine Moeder’ van zo’n veertig kinderen in barak 211 van vernietigingskamp BergenBelsen. Met haar veertien jaar een onmenselijke taak.

Universiteit Utrecht.

Verolme, Hetty E., De kinder-

IJzendoorn, Rien van & Marian

ISBN 9789461057884; 192 pagina’s.

barak van Bergen-Belsen. Utrecht:

Bakermans-Kranenburg.

Mensen kunnen maanden of jaren na een traumatische gebeurtenis een toename van psychische klachten ervaren, dit wordt wel uitge-

Omniboek, 2011.

Gehechtheid en trauma. Amsterdam:

Voor meer boeken, artikelen en

ISBN 978 90 597 7620 3;

Hogrefe, 2011. ISBN 978 90 79729; 120 pagina’s Uit studies blijkt dat ongeveer

dvd’s bezoek onze bibliotheek

Smid, Geert E., Deconstructing Delayed Posttraumatic Stress Disorder. Diemen/Amsterdam: Arq Psychotrauma Expert

Boekenbent, 2011. ISBN 978 90 8570 831 5; 205 pagina’s. Dit boek is het persoonlijke verhaal van de Iraanse Mahmoed Karamzadeh die in juli 1994 asiel aanvroeg in Nederland. Hij beschrijft zijn asielreis en hoe daardoor zijn oude wonden dieper en pijnlijker zijn geworden.

Groep/Boom, 2011. Proefschrift

304 pagina’s.

Het meisje Hetty Werkendam ver-

www.cogis.nl/bibliotheek



In de media

cogiscope 0411



41

in de media Preventie angst en depressie in verzorgingshuis gaat moeizaam Psy.nl, 30 november 2011

Een stapsgewijs preventieprogramma voorkomt wel depressies bij een kleine groep ouderen in verzorgingshuizen, maar heeft geen effect op angstklachten. De meest kwetsbare ouderen in verzorgingshuizen worden met het programma helemaal niet bereikt. Dit blijkt uit promtie-onderzoek van verpleegkundige Els Dozeman. ‘Het preventieprogramma vermindert bij een kleine groep bewoners van verzorgingshuizen de kans op het ontstaan van een depressieve stoornis met zestig tot zeventig procent. Deze groep bestaat uit mensen die in een redelijk goede mentale en fysieke conditie zijn. De meest kwetsbare bewoners konden met dit programma niet bereiken worden. Een tweede conclusie is dat het programma wel effect heeft op depressie, maar niet op angst. Opvallend genoeg zagen we zelfs een lichte toename van angstklachten. De meest waarschijnlijke verklaring is dat dit puur toeval was. Maar er zijn ook andere denkbare verklaringen. Misschien speelde het een rol dat

de interventies in het programma zich vooral richten op depressies en niet op angststoornissen. Mogelijk werden de ouderen angstiger door het programma doordat zij zich bewuster werden van hun eigen situatie en meer gingen piekeren.’

Schaderegeling voor veteranen www.rijksoverheid.nl, 29 novem-

het initiatief om richtlijnen op te stellen voor de berichtgeving in de media bij rampen en calamiteiten. De wijze waarop media berichten over dergelijke ingrijpende gebeurtenissen in de samenleving kan zowel een positieve als een negatieve invloed hebben op de gezondheid en het welzijn van de getroffenen. De NtVP pleit daarom voor een bewuste opstelling van de media.

Dromen haalt angel uit pijnlijke herinneringen

ber 2011

Minister van Defensie Hans Hillen heeft in overleg met de ministeries van Financiën en Buitenlandse Zaken de financiële middelen gevonden voor het treffen van een schadeloosstellingregeling voor zogenoemde oude veteranen. Het betreft hier een groep van militairen die voor 1 juli 2007 gewond is geraakt door het uitoefenen van de militaire dienst onder buitengewone of daarmee vergelijkbare omstandigheden.

NtVP pleit voor gedragscode media Nederlands Media Nieuws, 28 november 2011

De Nederlandstalige Vereniging voor Psychotrauma (NtVP) neemt

bij een melding van kindermishandeling is een van de acties in het nieuwe Actieplan Aanpak Kindermishandeling: Kinderen Veilig dat door staatssecretaris Veldhuijzen van Zanten (VWS) en de bewindslieden van Veiligheid en Justitie (VenJ) naar de Tweede Kamer is gestuurd.

Kabinet bundelt krachten tegen kindermishandeling

NU.nl / wetenschap, 24 november

www.rijksoverheid.nl, 8 novem-

Door het uitschakelen van een bepaalde stress-neurotransmitter in de hersenen tijdens de REMslaap verwerken mensen emotionele ervaringen makkelijker. Dat ontdekten hersenonderzoekers van de University of California, Berkley. Ze publiceren hun bevindingen in het tijdschrift Current Biology (23 nov. 2011): REM Sleep Depotentiates Amygdala Activity to Previous Emotional Experiences. De droomfase van slapen – de remslaap – is te vergelijken met een soort nachtelijke therapeutische sessie, een verzachtende balsem die de scherpe kantjes van de emotionele ervaringen van de dag er-

ber 2011

Medici, jeugdzorg en justitie gaan bij een melding van kindermishandeling gelijktijdig onderzoek doen naar het kind en de gezinssituatie. Met 1 gezamenlijk plan van aanpak werken alle betrokken professionals aan de veiligheid van het kind, de hulpverlening in het gezin en de aanpak van de daders. Deze nieuwe – van oorsprong Amerikaanse – multidisciplinaire aanpak zorgt ervoor dat kinderen sneller en beter worden geholpen. Met deze nieuwe aanpak wordt in Nederland in de praktijk ervaring opgedaan. Het bundelen van de krachten

2011

42

cogiscope

0411

In de media

in de media voor helpt verwerken’, aldus auteur Matthew Walker. Voor mensen die lijden aan PTSS (posttraumatische stress-stoornis) werkt deze nachtelijke therapie niet zo goed, waarschijnlijk omdat de stress-neurotransmitters niet (goed) uitgeschakeld worden, waardoor ze de hele traumatische ervaring steeds weer heel intens herbeleven.

Doek valt voor Psy Psy.nl, 24 november 2011

GGZ Nederland stopt met de uitgave van het onafhankelijke maandblad Psy en de websites psy.nl en psywerkt.nl. De branchevereniging rekent het niet meer tot haar kerntaken om Psy uit te geven. Het is de bedoeling dat Psy nog verschijnt tot aan de zomer van 2012. Daarna valt het doek definitief.

Kwart van de PTSS-gevallen blijkt uitgestelde PTSS Universiteit Utrecht, 16 november 2011

Mensen kunnen maanden of jaren na een traumatische gebeurtenis een toename van psychische

klachten ervaren. Dit wordt uitgestelde posttraumatische stressstoornis (PTSS) genoemd. Bij een kwart van de PTSS-gevallen is er sprake van deze uitgestelde PTSS. Dat schrijft psychiater Geert Smid in zijn proefschrift Deconstructing Delayed Posttraumatic Stress Disorder. Hij onderzocht gegevens van getroffenen door de vuurwerkramp in Enschede, van alleenstaande minderjarige asielzoekers en van militairen uitgezonden naar Afghanistan. Smid promoveerde op 9 december.

Nieuwe zoeksite oorlogsbronnen.nl NIOD, 10 november 2011

Een speciale zoekmachine maakt het voortaan makkelijker om alle Nederlandse bronnen over de Tweede Wereldoorlog te raadplegen. Het Netwerk Oorlogsbronnen, een samenwerkingsverband van onder meer het NIOD, de Koninklijke Bibliotheek en het Nationaal Comité 4 en 5 mei, heeft onlangs de website oorlogsbronnen.nl gelanceerd, waar archieven en musea hun collecties hebben gedocumenteerd. Het gaat om meer dan een miljoen foto's, krantenartikelen,

films, brochures, affiches en andere documenten over de Tweede Wereldoorlog.

Depressie in ontwikkelingslanden bijna net zo dodelijk als malaria HealthNet TPO, 10 oktober 2011

Wereldwijd krijgt 1 op de 4 mensen te maken met geestelijke problematiek. Van de totale wereldwijde ziektelast wordt veertien procent veroorzaakt door geestelijke problemen, waarvan ruim tachtig procent ondervonden wordt in ontwikkelingslanden. In ontwikkelingslanden – met name in postconflict gebieden – zijn mensen vaak lange tijd blootgesteld geweest aan geweld en onderdrukking en zijn sociale vangnetten veelal verwoest. Deze trauma's komen bij de psychische problemen, veroorzaakt door extreme armoede, discriminatie, uitsluiting en alcoholmisbruik, die voor het conflict al bestonden. Na het geweld blijken families uit elkaar gerukt, het onderling vertrouwen is geschaad, en geweld wordt onderdeel van het dagelijks leven. Velen ervaren extreme stress, zijn angstig en verkeren in diepe rouw. Dit collectieve

probleem heeft grote negatieve gevolgen voor de ontwikkeling van een land. Uit rapporten van de Wereldgezond­ heids­organisatie (WHO) blijkt dat mensen met geestelijke stoornissen één van de meest vergeten groepen is in ontwikkelingslanden. Bovendien hebben de Verenigde Naties onlangs bepaald dat de nietoverdraagbare ziekten hart- en vaatziekten, diabetes, kanker en chronische longziekten prioriteit moeten krijgen; geestelijke gezondheid blijft daarmee opnieuw achter.

Weinig steun en hulp voor familie Psy.nl, 10 oktober 2011

Ggz-instellingen betrekken familie amper bij de behandeling. Dat blijkt uit een enquête uitgevoerd door het Landelijk Platform GGz met steun van het Fonds Psychische Gezondheid. Meer dan de helft van de familieleden krijgt geen informatie over de diagnose, nog minder familieleden worden geïnformeerd over de behandeling.



f i lm s

cogiscope 0411



43

films Documentaire: Beer is Cheaper than Therapy Regie: Simone de Vries, Ned. 2011, 78 min. Première: tijdens International

Documentary Film Festival Amsterdam 2011. Stijging aantal zelfmoorden oorlogsveteranen

Op de ‘elfde van de elfde’ van 2011 meldde het NOS journaal niet alleen de start van het carnavalsseizoen en een groot aantal huwelijken die dag, maar ook de verontrustende stijging van het aantal zelfmoorden bij oorlogsveteranen in de Verenigde Staten. In een land met twee miljoen veteranen zijn inmiddels net zoveel slachtoffers gevallen buiten, als op het slachtveld. Naar schatting een vijfde van het aantal zelfmoorden in de VS wordt gepleegd door veteranen. Verontrustende cijfers van het Department of Veteran Affairs, dat dit noodsignaal afgaf om te wijzen op de hoge werkloosheid bij veteranen en het structurele tekort aan hulpverleners voor de behandeling van posttraumatische stress-stoornis (PTSS). Wat dat in de praktijk betekent valt te zien in een hoogst actuele film Beer is Cheaper than Therapy, die zijn première beleefde op het International Doumentary Filmfestival Amsterdam (IDFA) en die al kort daarna op de tv te zien was bij de VPRO. Een film van Simone de Vries, die twee jaar geleden in Texas bij toeval tegen een jonge veteraan met PTSS aanliep en die zo gebiologeerd raakte door zijn treurige verhaal, dat zij besloot een film te maken over dit actuele onderwerp. Het Amerikaanse leger zat niet op haar komst te wachten, maar het bovengemiddelde aantal zelfmoorden in de plaats Killeen (19 in 2011), trok haar aandacht. Killeen (ca. 100.000 inwoners) is de bakermat van Fort Hood een van de grootste legerbases in Texas. Hier worden jonge mensen opgeleid en klaargestoomd voor militaire missies naar Irak en Afghanistan, waar ze soms zwaar getraumatiseerd van terugkeren. De inwoners van Killeen leven voor een belangrijk deel van het leger en van de oorlog.

Pro’s en contra’s

De Vries balanceert in haar film heen en weer tussen de pro’s en de contra’s. De stoere macho’s voor wie ‘duty calls’ en de geknakte ex-militairen met PTSD, die thuis tussen de scherven zitten. Vechtend tegen hun nachtmerries, teveel drinkend en met teveel medicijnen. Tegenover de stoere verhalen staan de trieste stories. Tegenover de welkomstborden (Welcome home soldiers. Good Work) hangen de spandoeken die waarschuwen voor trauma’s en zelfmoord. ‘Stuur ze niet terug met PTSD’, lezen we op een pamflet en de titel van de film (Beer is cheaper than therapy) is ontleend aan een van de neonreclames in de film. Het zijn huiveringwekkende getuigenissen pro en contra. De stoere jongens die hun lichaam vol laten tatoeëren met kreten als freedom, respect en honor tot (in het latijn) ‘Wie vrede wil bereidt zich voor op oorlog’ breeduit op de borst. Maar minstens zo angstaanjagend zijn de verhalen van de ‘slachtoffers’ van de oorlog. De jongen die zegt het liefst alle ‘gelukkige mensen’ te willen afknallen omdat hij zelf zo ongelukkig is. Het zijn de treurige verhalen van veteranen met PTSD, van vertwijfelde echtgenotes en treurende moeders, die de meeste indruk maken. Maar je schrikt je af en toe ook rot van het machismo en het militarisme en de onverzoenbaarheid tegenover de ‘uitvallers’. De ‘geblesseerden’ vinden elkaar in een soort huiskamerproject waarin ze contact hebben met lotgenoten en kleine projecten op poten zetten onder de noemer Operation Recovery. En de macho’s bezoeken gezamenlijk militaire dumpzaken, de schietbaan of de tattooshop. Of ze pronken op straat met stoere automobielen. Ogenschijnlijk zijn ze beter af dan hun medebroeders met zelfmoordneigingen, maar de kritische uitbaatster van het café Under the hood heeft daar haar twijfels over. Volgens haar bestaan er in een oorlog geen soldaten die niet gewond raken. Henk Maurits, freelance filmjournalist.

44

cogiscope

0411

t e n t o o n s t e ll i n g e n

- advertentie -

tentoonstellingen t/m 8 januari 2012 Joodse werkkampen Locatie: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, Oosthalen 8 te Hooghalen. www.kampwesterbork.nl t/m 5 februari 2012 Oorlog en Bevrijding in 3D Foto’s van Wim Berssenbrugge in kleur en 3D vertellen het verhaal van verzet, bezetting en bevrijding van Den Haag. Locatie: Verzetsmuseum ZuidHolland, Turfmarkt 30 te Gouda. [email protected] t/m half maart 2012 Edith Frank-Holländer. Annes moeder. Locatie: Anne Frank Museum, Prinsengracht 263-267 te Amsterdam. www.annefrank.org t/m 1 april 2012 Amsterdam door de lens van een clandestiene camera Foto’s van Karel Bönnekamp (19421945). Locatie: Verzetsmuseum Amsterdam, Plantage Kerklaan 61 te Amsterdam. www.verzetsmuseum.org

t/m 4 april 2012 Gevangen in Haaren – Hoe beleefde men de gevangenschap Locatie: Gedenkplaats Haaren, locatie Haerendael, Raamse Akkers 15 te Haaren. www.gedenkplaats-haaren.nl t/m 15 april 2012 Trammend door de puin, RET in WOII Locatie: OorlogsVerzetsmuseum Rotterdam, Coolhaven 375 te Rotterdam. www.ovmrotterdam.nl t/m half april 2012 Alle kinderen, ze zijn weg Expositie over de kindertransporten. Locatie: Nationaal Monument Kamp Vught, Lunettenlaan 600 te Vught. www.nmkampvught.nl t/m 11 mei 2012 Elke dag een draadje … Borduren in gevangenschap 19401945. Locatie: Verzetsmuseum Amsterdam, Plantage Kerklaan 61 te Amsterdam. www.verzetsmuseum.org

Towards peace of mind War Trauma Foundation (WTF) zet zich in voor psychosociaal herstel van mensen en gemeenschappen die zijn getroffen door oorlog en geweld. Naast het werken met lokale organisaties in psychosociale programma’s in Afrika, Azië, Balkan, Midden Oosten en de Noordelijke Kaukasus, richt WTF zich ook op de verspreiding van kennis en ervaring op het gebied van traumaverwerking. WTF is onder meer uitgever van Intervention: The International Journal of Mental Health, Psychosocial Work and Counselling in Areas of Armed Conflict. Dit tijdschrift bevat praktische en contextspecifieke informatie voor mensen die psychosociale hulp geven. Intervention vormt een verbinding tussen de wereld van wetenschap en onderzoek en die van de praktische hulpverlening in (post)conflictgebieden. Eind november 2011 verschijnt een speciale editie van Intervention. Centraal in deze editie staat de integratie van psychiatrische en psychosociale hulpverlening in de bestaande gezondheidszorg system na complexe humanitaire noodsituaties. In 15 bijdragen wordt besproken hoe deze integratie is gegaan. Het nummer bevat beschrijvingen van de ervaringen na aardbevingen in Haïti en Peru, na de vluchtelingencrisis in Syrië en in (post)conflictgebieden zoals in de bezette Palestijnse gebieden, Irak, Libanon, Burundi, Oeganda, Chad, Equatoriaal-Guinea en Sri Lanka. Helpt u mee het werk van War Trauma Foundation mogelijk te maken? ING-Bank 1050 tnv War Trauma Foundation, Diemen

www.wartrauma.nl

COGISCOPE

0411

REDACTIONEEL

AUTEURSINSTRUCTIE

BEHOEFTE OM TE PUBLICEREN?

VAN DE REDACTIE

Schrijf voor Cogiscope – platform voor kennisuitwisseling – een artikel, essay, column; of interview een collega of bericht over uw onderzoek. Als u de informatie destilleert, ziet u de voor- en nadelen van schaamte. De werking ervan komt naar voren op individuen, gezinnen, (beroeps)groepen en samenlevingen. Schaamte wordt belicht vanuit psychoanalytische, historisch-sociologische, interculturele en andere theoretisch wetenschappelijke kaders. Bij het lezen van de teksten voor deze editie werd ik dan ook getroffen door het unieke karakter van alle werken. Ondanks het gemeenschappelijke startpunt weten de auteurs nieuwe facetten aan te boren, toe te lichten en te verhelderen, terwijl overlappende inhoudelijke punten verder worden verfijnd en genuanceerd.

Bij het begrip schaamte denken de meesten aan gezichtsverlies, pijn, afzondering en sociale afgang. Sommigen relateren het aan normen, waarden en opvoeding. Enkelen wijzen wellicht naar zelfbescherming en zelfregulatie. Maar hoeveel beschouwen schaamte als een instrument van civilisering (Gedachten over geweld en schaamte)? Of beseffen dat schaamte gehele samenlevingen kan treffen en vergiftigen (Verborgen, giftige en helende verhalen)? In deze editie leest u over de vele gezichten van schaamte. Met pakkende woorden weten de auteurs de veelzijdigheid van schaamte inhoudelijk te verklaren en begrijpen. Ze weten soms uitstekend het gevoel op te wekken dat verbonden is aan schaamte. Schaamte is tenslotte 'gezien worden in al je kwetsbaarheid' (Afwijzing leidt tot schaamte). Ook de relatie met schokkende gebeurtenissen en PTSS wordt kenbaar gemaakt (Beschadiging en beschaming) en de wijze waarop men zich afzonderlijk kan schamen over de gebeurtenis en over de eventuele daaropvolgende psychische klachten.

Vandaag wordt schaamte niet verzwegen of verborgen. Het wordt niet overdekt of onaangeroerd gelaten. Vandaag staat schaamte centraal. Joris Haagen

COGISCOPE Cogiscope informeert over de psychosociale ge-

Kwartaalblad: verschijnt 4x per jaar

Kosten: € 27,50 per jaar Aanmelden: [email protected]

volgen van schokkende gebeurtenissen. Er is aanvan schokkende gebeurtenissen

Lies Schneiders

8

haters? Wat mankeert ferventeonderwijs opvoeding en Over de rol van van haat bij het voorkomen

Micha de Winter

de escalatieme etlat 12 Media langs een utopie Duurzame vrede:

psychotrauma

genocidale processen Ton Zwaan over

Lies Schneiders

herinneren niet voelen, niet 20 Niet denken, daders over genocidale Abram de Swaan

Jeannette Lely

gevolgen van) schokkende gebeurtenissen wor-

• interviews

den geconfronteerd. Daarbij denken wij ook aan

• congresverslagen

– Een psychoanaly

– De rol van opvoeding haat voorkomen van

Cootje Logger

r 29 In de Spreekkame Klinisch psycholoog Erik Romme

en psychotherapeu

SCHOLING

t

Hanneke Bot april 2011 Vanaf 5 Multi Family Therapy bij

32 Scope getraumatiseerde gezinnen 34

Henk Maurits training. Vijfdaagse Locatie: Diemen. veld Berichten uit het rg http://educatie.arq.o

s 38 Cogis-nieuw 10 t/m 12 mei 2011

Identification, Health Assessment 39 Leestafel and Documentation for survivors of torture. Early indentification 41 Uitgelicht and and assessment: models standards of good practice 43 Kalender Conferentie European Network

of Treatment and Rehabilitation Centers for Victims of Torture Locatie: Amsterdam. voor Korting op de deelname abonnees van Cogiscope. www.cogis.nl/eunetworkmeeting Vanaf 12 mei 2011 een Professioneel omgaan met psychotrauma - basisopleiding Vijfdaagse training. Locatie: nader te bepalen. http://educatie.arq.org

geüniformeerden bij defensie, politie, ambulance,

• recensies

brandweer, openbaar vervoer.

• actuele informatie uit het veld

Vanaf 12 mei 2011 van Integratieve behandeling en getraumatiseerde kinderen gezinnen op de vlucht Vierdaagse training. Locatie: Diemen.

http://educatie.arq.org 24 en 25 mei 2011 Training Omgaan met ongewenste omgangsvormen

voor leidinggevenden Locatie: nader te bepalen. http://educatie.arq.org 26 mei 2011 Training Omgaan met ongewenste omgangsvormen

31 mei 2011 en Jaarsymposium Gehechtheid trauma Locatie: Ede. www.benecke.nl 2 t/m 5 juni 2011 on 12th European Conference Traumatic Stress Locatie: Wenen, Oostenrijk. www.ecots2011.univie.ac.at 21 juni 2011 Training Secundaire traumatisering Locatie: Diemen.

JAARGANG 8 NUMMER 2 JULI 2011

http://educatie.arq.org

ter

geweld achter massaal Niet altijd haat invloed van haat processen en de

ren en volwassenen Symposium Stichting 1940-1945 en Stichting Centrum ‘45 www.cogis.nl/lategevolgenvantrauma 20 oktober 2011 Posttraumatische stressreacties: herkennen en aanpak Training voor P&O-adviseurs www.educatie.arq.org

– Genocidale

Vijfdaagse training.

S CLocatie: HO LING Diemen.

rg 15 september 2011 4 t/mhttp://educatie.arq.o 8 juli 2011 XII European Congress on Congres Interculturele ggz Vanaf 27 oktober 2011 Psychology Locatie: Amsterdam bij oorlogs- en Hulpverlening www.leidscongresbureau.nl Locatie: Istanbul, Turkije geweldstrauma www.epc2011.org inleiding Vijfdaagse cursus. Brede 22 september 2011 over in de theorievorming 7 september 2011 Verantwoord omgaan met psychoen een oriëntatie psychotrauma trauma bij kinderen en jeugdigen Hoe ver ga je? Transculturele en praktijk van op deintheorie psychiatrie maatschappelijke Locatie: Eindhoven traumabehandeling. www.congresburo.com context. Over medisch-ethische Diemen. Locatie: aspecten in traumabehandeling

Locatie:www.cogis.nl/hot Beilen www.ggzdrenthe.nl Vanaf 11 november 2011 23 en 24 juni 2011 van Integratieve behandeling on 4th International Conference Vanaf 8 september 2011 kinderen en getraumatiseerde bij Interpersonal Psychotherapy Multi Family Therapy de vlucht gezinnen op getraumatiseerde gezinnen Locatie: Amsterdam. training Vierdaagse Vijfdaagse training www.iptnederland.nl Diemen. 26 en 27 mei 2011 Locatie: Locatie: Diemen http://educatie.arq.org From Awareness to Action. www.educatie.arq.org 2011 juli 8 4 t/m Mitigating Stress in Humanitarian XII European Congress on november 2011 15 en 222011 Aid Workers 5-23 september Psychology methodiekFoundation Train-de-trainer Conferentie Antares Locatie: Istanbul, Turkije. Mental health and psychosocial Locatie: Amsterdam. support inLevensboek post conflict areas www.epc2011.org Utrecht. Locatie: www.antaresfoundation.org Engelstalige praktijkgerichte boek opleidingwww.cogis.nl/levens Locatie: Uganda www.cogis.nl/mhpss

voor medewerkers Locatie: nader te bepalen. http://educatie.arq.org

escalatiem eetlat Media langs de voorkoming van het escaleren – Een instrument van conflicten

Vanaf 8 september 2011 Multi Family Therapy bij getraumatiseerde gezinnen

ER GEVOLGEN T I J D S C H R I F T O V3 november 2011 12 oktober 2011 OG EN GEWELD R L kindeO O voor A Ngevolgen Trauma:Vlate Asielzoeker, GGZ-behandelaar en

COGISCOPE

fervente haters? het Wat mankeert en onderwijs bij

filosoof Hans Achterhuis In gesprek met

Cees Hamelink

achter 15 Niet altijd haat massaal geweld

f zijn Haat kan ook productie haat tische visie op

geweld, 24 Wie schrijft over ofU M M E R 1 A P R I L 2 0 1 1 GANG 8 N J A A Rpersoonlijk schrijve schrijve niet

SCHOLING

23 september 2011 EMDR: brede toepassing in de praktijk Locatie: Utrecht www.bsl.nl/emdr 27 september 2011 Mindfulness voor ouders en kinderen Locatie: Utrecht www.bsl.nl 3 oktober 2011 Congres Cognitieve therapie in de praktijk Locatie: Amstelveen www.bsl.nl

Genocidal e daders

niet11herinneren november 2011 12 oktober 2011 niet voelen,Vanaf – Niet denken, Trauma: late gevolgen voor Integratieve behandeling van geweld en achterkinderen kinderen en volwassenen getraumatiseerde en de mechanism Wat zijn daarbij? van haat gezinnen op de vlucht Symposium 1940-1945 invloed en de Stichting en Stichtingfilosofische Centrum ’45 visie Vierdaagse training – Een Locatie: Utrecht www.cogis.nl/lategevolgenvantrauma

Vanaf 27 oktober 2011 Hulpverlening bij oorlogs- en geweldstrauma Vijfdaagse cursus; brede inleiding in de theorievorming over psychotrauma en een oriëntatie op de theorie en praktijk van traumabehandeling Locatie: Diemen www.cogis.nl/hot 3-5 november 2011 Social bonds and trauma through the life span ISTSS Annual Meeting Locatie: Baltimore, USA www.istss.org

Locatie: Diemen www.educatie.arq.org

15 en 22 november 2011 Train-de-trainer methode Levensboek Locatie: Utrecht www.cogis.nl/levensboek 16-18 november 2011 Najaarscongres VGCT www.vgct.nl 29 november 2011 Trauma, behandelkamer en maatschappij Jaarcongres NTVP www.ntvp.nl 24 november 2011 Landelijk congres Onverklaarbare lichamelijke klachten. Lichaam en geest: één zorg Locatie: Barneveld www.benecke.nl

Vanaf 27 oktober 2011 Hulpverlening bij oorlogs- en geweldstrauma www.cogis.nl/hot

advocatuur op zoek naar meer synergie www.rvagroep.nl 3-5 november 2011 Social bonds and trauma through the life span ISTSS Annual Meeting www.istss.org

Vanaf 11 november 2011 Integratieve behandeling van getraumatiseerde kinderen en gezinnen op de vlucht Vierdaagse training www.educatie.arq.org 15 en 22 november 2011 Train-de-trainer methode Levensboek www.cogis.nl/levensboek

COGISCOPE 4 november 2011 De groep maakt het verschil Studiedag NVGP www.groepstherapie.nl

10 november de klas in 2011 ‘Oorlogsle ssen’ PTSS : herkennen en aanpak en op het toneel Training voor bedrijfsartsen en 27 oktober 2011

en fout Beknopte Eclectische Verhalen over goedverzekeringsgeneeskundigen Psychotherapie voor PTSS (BEPP): www.educatie.arq.org een vergelijkende studie 10 november 2011 Refereerbijeenkomst www.centrum45.nl Congres Routine Outcome middelen De inzet van narratieve Monitoring in de ggz. Van Weten 1 november 2011 naar meten Het heft in eigen handen. Over de www.ggznederland.nl migrant als klant in de zorg www.pharos.nl

gen, Kortduren de behandelin ook bij complex trauma

16-18 november 2011 Najaarscongres VGCT www.vgct.nl

22 november 2011 Ziek door zorg. Beroepsgerelateerde traumatisering bij hulpverleners www.medilex.nl 24 november 2011 Congres Onverklaarbare lichamelijke klachten. Lichaam en geest: één zorg www.benecke.nl 29 november 2011 Psychotrauma, behandelkamer en maatschappij Jaarcongres Nederlandstalige

COGISCOPE Vereniging voor Psychotrauma (NtVP) www.ntvp-congres.nl vanaf december 2011 Training Multi Family Therapie bij getraumatiseerde gezinnen TIJDSCHRIFT OVER www.educatie.arq.org

GEVOLGEN VA N O O R L O G E N G E W E L D

9-20 januari 2011 Cursus Culture, Psychology and Psychiatry www.amma.socsci.uva.nl

0 211 2 11

• achtergrondverhalen over

een psychoanalytisc Jos van Mosel over

C O G I S C O P E ��� �

Een belangrijk aandachtsgebied vormt ook de

zijn Haat kan ook productief he visie op haat

2

C O G I S C O P E ����

Inhoud:

T H E M A H A AT

TIJDSCHRIFT OVER GEVOLGEN VA N S C H O K K E N D E G E B E U R T E N I S S E N

JAARGANG 8 NUMMER 3 OKTOBER ����

0111

����

INHOUD

rellen, aanslagen, gijzelingen, rampen. werkbelasting voor mensen die veelvuldig met (de

COGISCOPE

010 DECEMBER 2 NUMMER 4 JAARGANG 6

COGISCOPE

slachtoffers van mensenhandel, seksueel geweld,

OLGEN T OVER GEV TIJDSCHRIF D G EN GEWEL VA N O O R L O

2 februari 2012 GGZ Kennisdag. De Eerste Lijn: klaar voor de toekomst? www.trimbos.nl vanaf 14 maart 2012 Cursus Pastoraat en trauma www.cogis.nl/pastoraatentrauma Voorjaar 2012 Workshop Brief Ecclectic Psychotherapy for PTSD. Making meaning out of Traumatic Experiences Tw e e p i o ni e r s a a n h e t w o o r d www.educatie.arq.org

Europ ean Network of Rehabilitation Centres for Survivors of Torture Mi li ta ir en E m o t i o n e l e s tr i j d tu s s e n g o e d e n k w a a d

Zingeving Oorlogsmusea Slachtoffers mensenhandel Politiepoli

03 11

Thema: sociale en psychische gevolgen

oorlogsgetroffenen, asielzoekers, vluchtelingen en

C O G I S C O P E �� � � 0410

dacht voor de hulpverlening aan slachtoffers als

Auteursinstructie Cogiscope is een kwartaalblad over sociale en psychische gevolgen van schokkende gebeurtenissen. Het stelt zich ten doel om betrokkenen op dit terrein te informeren over ontwikkelingen op het gebied van preventie en hulpverlening. Ook wil het de huidige en sociaal-historische context belichten waarin geweld plaatsvindt en -vond. De redactie ontvangt graag wetenschappelijke, opiniërende en praktijkgerelateerde bijdragen over sociale en psychische gevolgen en achtergronden van geweld, als ook over de opvang, zorg en nazorg van betrokkenen. De redactie beoordeelt binnengekomen teksten en geeft een beknopte reactie. Daarin zijn de eventuele redenen voor afwijzing opgenomen dan wel vragen en opmerkingen als de tekst in beginsel is geaccepteerd. Instructies voor de auteur Auteur en redactie hebben bij voorkeur contact over omvang en inrichting van het artikel vóórdat het wordt toegezonden. • Indien u noten wilt gebruiken, dan enkel eindnoten. Notenlijst als tekst aan eind van het artikel. • Indien u geen noten wilt gebruiken, maar wel literatuur wilt vermelden, dan graag aan het slot. * Houd het aantal literatuurverwijzingen beperkt. • Citaten in het Nederlands.

• De tekst wordt verdeeld in (niet-genummerde) paragrafen, elke paragraaf heeft een titel (tussenkopje). Werk met korte tussenkopjes (max. 20 karakters). • Geef het artikel een korte titel, maximaal 30 karakters. De redactie kan kiezen voor een andere titel.

COGISCOPE 0411

45

Abonnementsinformatie Cogiscope verschijnt 4x per jaar. Een jaarabonnement kost

Aanleveren en verdere procedure We ontvangen uw tekst in Word, bij voorkeur per e-mail: [email protected]

€ 27,50. U kunt zich abonneren via de Cogis-site: www.cogis.nl/cogiscope Colofon

De tekst zo plat mogelijk aanleveren, dus zo weinig mogelijk opmaakeffecten in de tekst aanbrengen. Onderstrepingen en vet worden niet overgenomen, cursiveringen zijn wel toegestaan. In de regel zult u, korte tijd na de afgesproken inleverdatum, de geredigeerde bijdrage ter goedkeuring ontvangen. Indien de redactie geen inhoudelijke wijzigingen of slechts minimale wijzigingen aanbrengt, bijvoorbeeld alleen in de interpunctie, krijgt u uw tekst niet meer voorgelegd. Ook dan ontvangt u bericht van de redactie. Voor de lay-out van uw bijdrage is de redactie verantwoordelijk. Cogiscope verschijnt zowel in een papieren als digitale versie.

Redactie: Hanneke Bot, Joris Haagen, Lies Schneiders (hoofdredacteur), Michaela Schok en Pim Scholte Eindredactie: Marleen van de Ven Bureauredactie: Linda Reek en Wim Visser Redactieadres: Cogis, Nienoord 5, 1112 XE Diemen Telefoon 020-6601930, fax 020-6601931 E-mail [email protected] Oplage: 1o00 exemplaren Vormgeving: CARTA, communicatie & grafisch ontwerp, Utrecht Druk: ZuidamUithof, Utrecht ISBN 1871-1065 © Cogis Cogis Cogis is het kennisinstituut sociale en psychische gevolgen van oorlog, vervolging en geweld. Hulpverleners vormen de belangrijkste doelgroep. Voor hen ontwikkelt en organiseert Cogis cur-

Honorarium Voor toegezonden en opgenomen tekstmateriaal wordt geen honorarium verstrekt. In andere gevallen wordt het honorarium in overleg vastgesteld.

sussen, trainingen, congressen, symposia en studiedagen, ook op aanvraag. Daarnaast geeft Cogis beleidsadviezen en fungeert het als vraagbaak voor geweldsgetroffenen. De bibliotheek van Cogis

Copyright Het copyright van opgenomen materiaal valt toe aan Cogiscope. Uitzonderingen op deze regel zijn mogelijk.

Cogis heeft een uitgebreide bibliotheek over de psychische gevolgen van geweld. Naast een uitgebreide eigen verzameling gedrukt- en beeldmateriaal is veel (externe) informatie ook digitaal toegankelijk. www.cogis.nl/bibliotheek Foto omslag: iStock

sc h o l i n g 9-20 januari 2011 Cursus Culture, Psychology and Psychiatry www.amma.socsci.uva.nl vanaf 16 januari 2012 Complexe traumatisering in theorie en praktijk www.educatie.arq.org 17 januari 2012 Transculturele aspecten in supervisie www.psynip.nl 20 januari 2012 Symposium Mindfulness, van dummie tot expert www.vumc.nl 26 januari 2012 9e Jaarsymposium Persoonlijkheidsstoornissen www.benecke.nl 2 februari 2012 GGZ Kennisdag. De Eerste Lijn: klaar voor de toekomst? www.trimbos.nl

8 februari 2012 Dag van de Psychoanalyse: psychoanalyse in de media en de media in de psychoanalyse www.psychoanalytischinstituut.nl 14 februari 2012 3e Jaarsymposium GZ-psychologie www.benecke.nl 23 februari 2012 Refereerbijeenkomst Stichting Centrum '45: Psychosociale aspecten bij rampen & Promotieonderzoek, stress sensitisatie www.centrum45.nl vanaf 14 maart 2012 Cursus Pastoraat en trauma www.cogis.nl/pastoraatentrauma 15 maart 2011 Refereerbijeenkomst Stichting Centrum ’45 Depressie en IPT bij allochtonen www.centrum45.nl

vanaf 16 maart 2012 Multi Family Therapy bij getraumatiseerde gezinnen www.educatie.arq.org

20 t/m 24 mei 2011 14th World Society of Victimology International Symposium www.14thsymposiumwsv.nl

29 t/m 31 maart 2012 3rd International conference European Society for Trauma and Dissociation www.estd2012.org

21 en 22 mei 2012 Workshop Brief Eclectic Psychotherapy for PTSD: Making meaning out of Traumatic Experiences (BEPP International) www.educatie.arq.org

vanaf april 2012 Narratieve Exposure Therapie (NET) www.educatie.arq.org 19 april 2011 Refereerbijeenkomst Stichting Centrum ’45 Terugvalpreventie bij depressie www.centrum45.nl 19 en 20 april 2012 Lustrumcongres Vereniging kinder- en jeugdpsychiatrie www.vkjp.nl

23 t/m 26 mei World Conference on Traumatic Stress www.5tswc.org 23 mei 2011 Refereerbijeenkomst Stichting Centrum ‘45 Debat over klachtenprocedures www.centrum45.nl 21 juni 2011 Refereerbijeenkomst Stichting Centrum ‘45 Oxytocine en PTSS-behandeling www.centrum45.nl

C o g i sc o p e

Themanummer ov er s chaamte - ‘Schaamte is een aspect van civ ilis ering ’ - ‘Patiënten praten makkelijker over s ek s dan ov er s chaamte’ - De centrale p laats v an s chaamte b ij p ts s

0411



0 4 1 1 C o g i sc o p e

C o g i sc o p e 0 411

t i j dsc h r i f t o v e r g e v o l g e n v a n sc h o k k e n d e g e b e u r t e n i ss e n

jaargang 8 nummer 4 december 2011