EEN ANALYSE EN ADVIES VOOR HET GEBRUIK VAN INFORMATIE- EN COMMUNICATIE TECHNOLOGIE OP OBS HET BIJVANK

EEN ANALYSE EN ADVIES VOOR HET GEBRUIK VAN INFORMATIE- EN COMMUNICATIE TECHNOLOGIE OP OBS “HET BIJVANK”

Andrea Althanning Educational Science & Technology Universiteit Twente Enschede, juli 2007

Afstudeerbegeleidsters: Dr. S. Mckenney Dr. J. Voogt

“Change in education is easy to propose, hard to implement, and extraordinarily difficult to sustain” Hargreaves, A.& Fink, D. (2006). Sustainable leadership. San Francisco, CA: Jossey -Bass.

______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 2

Inhoudsopgave ______________________________________________________________________________ Voorwoord............................................................................................................................6 Samenvatting ........................................................................................................................7 Summary ..............................................................................................................................8 1. Inleiding ............................................................................................................................9 1.1 Leeswijzer ......................................................................................................................10 2. Context analyse ...............................................................................................................11 2.1 Inleiding .........................................................................................................................11 2.2 De schoolschets ..............................................................................................................11 2.2.1 De visie ................................................................................................................11 2.2.2 Leerkrachten.........................................................................................................11 2.2.3 Huidige ICT situatie ..............................................................................................12 2.2.4 Eerder onderzoek ..................................................................................................13 3. Literatuur .......................................................................................................................14 3.1. Inleiding ........................................................................................................................14 3.2 ICT ................................................................................................................................14 3.2.1 De meerwaarde van ICT........................................................................................16 3.3 ICT in het Nederlandse onderwijs ....................................................................................17 3.4 Implementatie van ICT in het onderwijs ...........................................................................18 3.5 Conclusie .......................................................................................................................18 4. Onderzoeksopzet.............................................................................................................21 4.1 Inleiding .........................................................................................................................21 4.2 Typering van het onderzoek .............................................................................................21 4.3 Respondenten .................................................................................................................22 4.4 Instrumenten ...................................................................................................................23 4.4.1 ICT vragenlijst ......................................................................................................25 4.4.2 Vier in Balans .......................................................................................................25 4.4.3 Assessmenttool .....................................................................................................26 4.4.4 Interviews.............................................................................................................26 4.4.5 Driehoeksgesprek..................................................................................................26 4.4.6 De presentatie en discussie ....................................................................................27 4.5 Procedure .......................................................................................................................27 4.6 Data analyse ............................................................................................................28 5. Resultaten .......................................................................................................................29 5.1 Instrument 1: ICT Vragenlijst ..........................................................................................30 5.1.1 Houding ten opzichte van ICT ...............................................................................30 5.1.2 ICT-gebruik en competenties .................................................................................31 5.1.3 ICT toepassingen ..................................................................................................32 5.1.4 Software gebruik ...................................................................................................33 ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 3

5.2 Instrument 2: Vier in Balans ............................................................................................33 5.2.1 ICT infrastructuur .................................................................................................34 5.2.2 Deskundigheid ......................................................................................................35 5.2.3 Visie en Beleid......................................................................................................35 5.2.4 Educatieve programmatuur ....................................................................................35 5.2.5 Gebruik van ICT ...................................................................................................35 5.3 Instrument 3: Assessmenttool...........................................................................................36 5.3.1 Onderwijsvisie ......................................................................................................36 5.3.2 Competenties ........................................................................................................36 5.4 Instrument 4: Interviews ..................................................................................................37 5.4.1 Visie ....................................................................................................................38 5.4.2 Houding ...............................................................................................................38 5.4.3 Gebruik ................................................................................................................39 5.4.4 Competenties ........................................................................................................39 5.5 Samenvatting ..................................................................................................................40 6 Discussie & Reflectie ........................................................................................................41 6.1 Discussie ........................................................................................................................41 6.1.1 Visie ....................................................................................................................41 6.1.2 Houding ...............................................................................................................41 6.1.3 Toepassingen ........................................................................................................42 6.1.4 Competenties ........................................................................................................43 6.1.5 Samenvatting ........................................................................................................44 6.2 Reflectie .........................................................................................................................44 6.2.1 Reflectie op de onderzoeksaanpak ..........................................................................45 6.2.2 Reflectie op de kwaliteit van de onderzoeksresultaten..............................................45 6.2.3 Reflectie op de overdraagbaarheid van de resultaten. ...............................................45 7 Conclusie & Aanbevelingen .............................................................................................47 7.1 Deelvragen .....................................................................................................................47 7.2 Centrale onderzoeksvraag ................................................................................................49 7.2.1 Gap-analyse ..........................................................................................................49 7.2.2 Oorzaken ..............................................................................................................51 7.2.3 Prioriteiten............................................................................................................52 7.2.4 Conclusie .............................................................................................................52 7.3 Aanbevelingen ................................................................................................................53 Referenties..........................................................................................................................55 Bijlagen...............................................................................................................................58 Bijlage 1: ICT vragenlijst ......................................................................................................58 Bijlage 2: Interviewschema ...................................................................................................69 Bijlage 3. Data-analyse Vier in balans ....................................................................................72 Bijlage 4: Prioriteit competenties ...........................................................................................82 Bijlage 5: Software gebruik ...................................................................................................84 Bijlage 6: Het advies .............................................................................................................86 ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 4


Voorwoord ______________________________________________________________________________ Dit behoefteonderzoek is geschreven in het kader van het Master afstudeeronderzoek. Het afstudeeronderzoek, bestaande uit een literatuurstudie en een onderzoeksopdracht, is de afsluitende fase van de opleiding Educational Science & Technology aan de Universiteit Twente. De onderzoeksopdracht vond plaats op Openbare basisschool Het Bijvank te Enschede. Onderzocht werd hoe basisschool Het Bijvank haar ICT-gebruik in het onderwijs kan verbeteren. Als ondersteuning voor dit onderzoek is deze literatuurstudie geschreven waarbinnen de succesfactoren voor het integreren van ICT in het onderwijs centraal staan. Graag wil ik van de gelegenheid gebruik maken om mijn dank te tonen aan de mensen die mij tijdens en buiten de studie geholpen hebben mijn opleiding en onderzoek te realiseren. Ten eerste wil ik mijn ouders, Betty en Gerrit Althanning, bedanken voor hun altijd aanwezige ondersteuning, vertrouwen, liefde en motivatie. Zonder jullie was ik niet zover gekomen. Ook wil ik mijn vrienden bedanken voor alle begrip, steun en hulp op vele vlakken. Ten derde wil ik Basisschool Het Bijvank bedanken voor de fijne samenwerking en mij de kans te geven deze opdracht uit te voeren. Een speciaal dankwoord gaat uit naar de begeleidsters van dit afstudeeronderzoek, te weten Suzan Mckenney voor haar eeuwige positieve motivatie, vertrouwen, ondersteuning en kennis. Eenzelfde dankwoord gaat uit naar Joke Voogt voor haar begeleiding, ondersteuning, verstand van zaken, kritische kijk en het geduld voor het beantwoorden en uitleggen van al mijn vragen. Tot slot wil ik iedereen bedanken die op welke manier dan ook zijn interesse in mijn onderzoek heeft getoond en voor alle goede raad en adviezen die ik in deze periode heb mogen ontvangen. Enschede, Juli 2007 Andrea Althanning


Samenvatting ______________________________________________________________________________ In dit verslag wordt een behoefteonderzoek beschreven dat is uitgevoerd op Het Bijvank. Het Bijvank is een Openbare Basisschool in Enschede. Dit onderzoek heeft zich gericht op het gebruik van Informatie en Communicatie Technologie (ICT) op Het Bijvank. Impressies geven aan dat er een discrepantie bestaat tussen het geïmplementeerde ICT-gebruik en het gewenste ICT-gebruik. De school heeft als wens ICT meer in haar onderwijspraktijk te integreren. Met dit behoefteonderzoek wordt een antwoord gezocht op de volgende onderzoeksvraag: „Hoe kan basisschool “Het Bijvank” haar ICT-gebruik in het onderwijs verbeteren?‟. Voor een antwoord op deze vraag is een behoefteonderzoek gedaan naar de ICT situatie in 2003, de huidige situatie en de gewenste situatie. Het onderzoek is uitgevoerd onder elf leerkrachten, de ICT-coördinator en de directie van Het Bijvank. Voor het onderzoek zijn: drie vragenlijsten, interviews en evaluatie gesprekken gebruikt. Het onderzoek is gestart met een literatuuronderzoek naar succesfactoren voor de integratie van ICT in het Onderwijs. Deze resultaten zijn o.a. de basis geweest voor het ontwikkelen van de interviews. Uit de resultaten blijkt, allereerst dat Het Bijvank een school is met een enthousiast team die de afgelopen drie jaar gegroeid is in haar gebruik van ICT. Maar wil Het Bijvank de stap maken naar de optimale integratie van ICT in haar onderwijspraktijk zullen de basis ICT competenties bijgeschoold moeten worden om de grote verschillen in het team op te heffen. Vervolgens moet het team bijgeschoold worden op het gebied van didactisch en pedagogisch verantwoord gebruik van ICT in de onderwijspraktijk. Hierbij moet de rol van ICT veranderen van doel naar hulpmiddel. Om draagvlak te creëren in het team is het van belang een gezamenlijke ICT visie te ontwikkelen waarin communicatie en samenwerking vastgelegd is. Geadviseerd wordt om een ICT projectgroep op te richten die de samenwerking en communicatie in het team te bevorderen. De focus van deze projectgroep zal liggen op het didactische gebruik van ICT waarbij de inhoud van het onderwijs voorop staat en ICT hierbij als hulpmiddel gebruikt wordt.


Summary ______________________________________________________________________________ This thesis describes a needs assessment that has been conducted at “Het Bijvank”. “Het Bijvank” is a public primary school in Enschede, The Netherlands. This needs assessment focuses on the use of Information and Communication Technology (ICT) at “Het Bijvank”. There are indications that there is a discrepancy between the implemented ICT use and the desired ICT use. The following research question was addressed: „How can “Het Bijvank” improve it‟s educational ICT use?‟. To answer this question an assessment of the ICT situation in 2003, the current situation and the desired situation has been carried out. The investigation involved eleven teachers, the ICT-coordinator and the principal. In this research three questionnaires, an interview and a evaluation meeting were used. The research started with a literature research. The results w ere used in the design of the interview questions. The results show that “Het Bijvank” has an enthusiastic team that has grown in its use of ICT in the last three years. And if “Het Bijvank” wants to take the next step to an optimal integration of ICT in its education, the basic competencies of teachers need training in order to level the differences in the team. Then the team must be given further training in the didactical and pedagogical use of ICT in education. The role of ICT has to change from a goal in itself to a resource for learning. In order to create a common ICT basis, it is important to develop a shared ICT vision which includes an agreement on how to communicate and cooperate. A recommendation is to design a project group which improves and stimulates this communication en cooperation. The focus of this project group has to be on the didactical use of ICT where content comes first and ICT is used as a resource.


1. Inleiding ______________________________________________________________________________ ICT biedt mogelijkheden voor het onderwijs, daar is iedereen het wel over eens. Over de wenselijkheid en de noodzaak van het gebruik van computertoepassingen in het onderwijs bestaat dan ook weinig twijfel (Stichting ICT op school, 2001). Vanaf het primair onderwijs tot en met het hoger onderwijs zijn leraren van mening dat leerlingen en studenten in de toekomst elke dag bij het leren gebruik zullen maken van computertoepassingen. Het ministerie van OCW (2004) onderschrijft dit belang en geeft aan dat computer vaardigheden essentiële competenties zijn voor de kennissamenleving, ICT vaardigheden zijn een absolute voorwaarde om in de huidige (kennis) maatschappij te functioneren. Voordelen van de invloedrijke rol van ICT in het onderwijs zijn o.a. de verhoging van de motivatie van leerlingen, verbetering van de relatie tussen school en de praktijk en om differentiatie tussen leerlingen beter mogelijk te maken. Onderwijs met behulp van ICT zou tevens beter kunnen inspelen op de problematiek van bijvoorbeeld achterstanden bij bijvoorbeeld taal of rekenen (Eichhorn, Pronk, Thijs & Voogt, 2000). Leverink en Loenen (2005) noemen als voordelen: beter gemotiveerde leerlingen, meer uitdaging en leuker onderwijs, betekenisvol leren komt op die manier binnen handbereik. De vraag of ICT in de toekomst het onderwijs totaal zal veranderen, wordt echter niet eenduidig beantwoord. De hardnekkige tegenstanders blijven volhouden dat het om een voorbijgaande trend gaat waarvan slechts enkele toepassingen in de marge zullen overleven. De felste voorstanders dromen van een onderwijs dat zich hoofdzakelijk afspeelt in een ICT-leeromgeving. (Vanderpoorten, n.d.). Vermoedelijk schuilt de toekomst ergens tussen beide uitersten in. Naast de rol die aan ICT wordt toegedacht bij de realisatie van het onderwijs en de invloedrijke rol die ICT in onze huidige samenleving inneemt, kan het gebruik van ICT ook tegemoet komen aan problemen in de dagelijkse onderwijspraktijk. Ondanks alle positieve klanken gaat de daadwerkelijke integratie van ICT in de onderwijspraktijk moeizaam. Er wordt erkend dat de kloof tussen de potentie en het gebruik van ICT in de praktijk moet worden gedicht (Kock, Mckenney, Smits & Voogt, 2005). Basisschool “Het Bijvank” heeft als missie om door middel van het onderwijs, een belangrijke bijdrage te leveren aan de toekomst van de kinderen (De schoolgids Het Bijvank, 2005). Deze bijdrage bepaalt immers voor een deel, samen met de opvoeding thuis, de mogelijkheden die het kind later als volwassene heeft om een beroep uit te oefenen of om zich te redden in de (kennis) maatschappij. Het Bijvank onderschrijft het belang dat ICT vaardigheden een voorwaarde zijn om in de huidige maatschappij te functioneren. Vanuit de directie en de ICT coördinator bestaat de behoefte om in kaart te brengen wat de huidige situatie is van het ICT-gebruik in het onderwijs in vergelijking met de drie jaren ervoor. Impressies geven aan dat er een discrepantie bestaat tussen het geïmplementeerde ICTgebruik en het gewenste ICT-gebruik. De school heeft als wens ICT meer in de onderwijspraktijk te integreren. Om deze reden vraagt Het Bijvank om een advies die de discrepantie tussen het ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 9

geïmplementeerde en gewenste ICT-gebruik kan overbruggen. Naar aanleiding van de behoefte van de directie en ICT coördinator is de volgende hoofdvraag geformuleerd: Hoe kan basisschool “Het Bijvank” haar ICT-gebruik in het onderwijs verbeteren?

1.1 Leeswijze r De structuur van deze afstudeerscriptie ziet er als volgt uit. In hoofdstuk twee wordt de school omschreven. In hoofdstuk drie wordt er een samenvatting gegeven van recente literatuur. Het vierde hoofdstuk geeft een gedetailleerd overzicht van de onderzoeksopzet. In het resultatenhoofdstuk worden de algemene bevindingen gepresenteerd. Er worden connecties gelegd en geanalyseerd tussen verschillende data. Samengevat zal dit hoofdstuk de basis vormen voor de twee laatste hoofdstukken. In hoofdstuk zes staat de discussie en de reflectie op dit onderzoek. In hoofdstuk zeven wordt betekenis gegeven aan de verkregen resultaten.


2. Context analyse ______________________________________________________________________________

2.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt de context waarbinnen het onderzoek is uitgevoerd beschreven. Het onderzoek vindt plaats op basisschool Het Bijvank. Het Bijvank is een brede openbare basisschool die valt onder het samenwerkingsverband Wesselerbrink. Dit samenwerkingsverband bestaat uit alle openbare basisscholen van de Wesselerbrink, te weten: De Broekheurne, Het Oosterveld, Het Bijvank en Het Lang. De scholen maken door dit samenwerkingsverband waar mogelijk gebruik van elkaars kwaliteiten en kunnen hun krachten en middelen bundelen. Wel hebben alle vier scholen hun eigen identiteit en missie. Elke school heeft zijn eigen directie met daarnaast een centrale directeur. De wijk Wesselerbrink waarin de school staat, die vooral bekend staat als een arbeiderswijk, is in beweging. Huizen zullen de komende jaren worden afgebroken, huizen worden gerenoveerd en er zullen nieuwe huizen worden gebouwd. Binnen de herstructurering zal Het Bijvank een nieuwe plaats krijgen..

2.2 De schoolschets Het Bijvank heeft ongeveer 200 leerlingen. Ongeveer 60% van de leerlingen is van Turkse afkomst, 20% is van Nederlandse afkomst en de overige leerlingen hebben een andere nationaliteit. De school staat in een zoals hierboven beschreven arbeiderswijk. Het merendeel van de leerlingen heeft een lager socio-economische status. De school telt nu tien klaslokalen, een speelzaal en heeft een aparte computerzaal. Daarnaast beschikt elke klas over twee computers met internet verbinding. 2.2.1 De visie “Het onderwijs dat kinderen een aantal jaren van hun leven volgen, levert een belangrijke bijdrage aan de toekomst van kinderen. Het bepaalt immers voor een deel, samen met de opvoeding thuis, de mogelijkheden die het kind later als volwassene heeft om een beroep uit te oefenen dan wel hoe het zich zal redden in de maatschappij.”

Schoolplan Het Bijvank, 2006 De school heeft als doel: het beste halen uit de kinderen, rekening houdend met hun mogelijkheden. Het motto van de school is: OBS Het Bijvank is een school waar je leert jezelf zelfstandig, samen met anderen te ontwikkelen. De leerkrachten op Het Bijvank werken gevarieerd: naast klassikale instructie begeleiden ze leerlingen actief wanneer dat nodig is. De leerkrachten proberen hun onderwijs aan te sluiten bij het dagelijkse leven van de leerlingen. De school maakt gebruik van het CITO leerlingvolgsysteem waarmee ze twee keer per schooljaar de voortgang van de leerlingen toetsen. 2.2.2 Leerkrachten Het Bijvank heeft dertien groepsleerkrachten. Tien leerkrachten hebben een duobaan. De gemiddelde leeftijd van de groepsleerkrachten is 39,7 jaar, waarvan de jongste 26 is en de oudste ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 11

55 jaar. Het gemiddelde aantal jaren onderwijservaring is 18,2 jaar, waarvan het minste 5 jaar is en het meeste 35 jaar. 2.2.3 Huidige ICT situatie Het leerkrachtenteam onderschrijft het belang van ICT in het onderwijs. Leerkrachten en leerlingen worden geschoold in het gebruik van „nieuwe media‟. De kinderen op Het Bijvank krijgen les op de computer vanaf groep 1. Standaard krijgt elk kind vanaf groep drie 30 minuten „computerles‟ per week. Deze lessen worden gegeven door de ICT coördinator, een leerkracht die zich gespecialiseerd heeft in het computeronderwijs. Deze leerkracht is vier jaar werkzaam op alle scholen van het samenwerkingsverband als computerleerkracht. Het doel van de lessen is om de kinderen vaardigheden aan te leren die nodig zijn voor bijvoorbeeld het maken van een verslag, werkstuk of presentatie. De nadruk in de computerlessen ligt op vaardigheden. Er wordt o.a. onderwijs gegeven in Word, het bouwen van webpages, PowerPoint en het gebruik van internet. Hiernaast begeleidt de ICT coördinator leerkrachten die bijgeschoold willen worden in hun ICT vaardigheden. Er is een doorgaande leerlijn van groep 1 t/m 8 om computervaardigheden te leren. Vanaf 2003 heeft Het Bijvank meegedaan aan enkele ICT projecten in samenwerking met SLO en Universiteit Twente. Deze projecten zijn o.a. PictoPal, Taaljournaal, Kidspiration, Video project en Webquest. De leerkrachten staan positief tegenover het gebruik van ICT. Ongeveer de helft geeft aan vertrouwd te zijn met het toepassen van ICT in de onderwijspraktijk. De rest heeft moeite met de didactische mogelijkheden van ICT en maakt vooral gebruik van methodegebonden „Drill & Practice‟ programma‟s. Er bestaat op Het Bijvank een gezamenlijke onderwijsvisie, maar een gezamenlijke ICT visie is niet ontwikkeld. Het ICT plan wordt geschreven door de ICT coördinator maar wordt niet gedeeld met het team. De infrastructuur op school is als redelijk te omschrijven, in de hal van de school staan 12 computers. In elke klas staan 2 of meer computers. De computers in de klas zijn van mindere kwaliteit, de computers in de hal zijn meer up-to-date. Al deze computers zijn met elkaar verbonden in een netwerk. Elke groep kan met een gebruikersnaam en wachtwoord toegang krijgen tot de gegevens die bij die groep horen. Het gehele netwerk wordt op afstand onderhouden door Qlict, deze is weer in dienst bij de BOK (Basis Op de Kop) scholen. Er is een interactief whiteboard, mimiostick en laptop aanwezig op school waar vooral de ICT leerkracht en incidenteel een groepsleerkracht gebruik van maakt. In het samenwerkingsverband is ook een systeembeheerder werkzaam. Zijn taak is het installeren van hardware en software, het verrichten van reparaties en verhelpen van storingen. Ook wordt toegezien op het juiste gebruik van hard- en software. Het Bijvank gaat in 2008 verhuizen naar de, nog te bouwen, Brede School. De huidige computers zijn aan vervanging toe, maar hier wordt mee gewacht tot de verhuizing. De Brede school krijgt nieuwe computers en een groot computerlokaal met beamers, whiteboards en ongeveer 36 werkplekken. De definitieve plannen op het gebied van ICT in dit nieuwe gebouw moeten nog ontwikkeld worden.


2.2.4 Eerder onderzoek In samenwerking met Universiteit Twente en SLO heeft Het Bijvank in 2003 deelgenomen aan een onderzoek met de titel: “Ondersteuning van leerkrachten bij (her-) ontwerp van ICTondersteunende activiteiten voor stelonderwijs (Voogt et al, 2004).” Het doel van het onderzoek was om te komen tot ontwerprichtlijnen voor de ondersteuning van leerkrachten basisschool bij de integratie van ICT in het schrijfonderwijs. In kader van dit onderzoek is er in de analyse-fase een vragenlijst voor leerkrachten afgenomen. Deze leerkrachten vragenlijst bestaat uit een aantal gestandaardiseerde instrumenten en nieuw ontwikkelde instrumenten. Er is gebruik gemaakt van instrumenten van Knezek, Christensen, Miyashita en Ropp (2000), te weten Stages of Adoption Questionaire (SoA), Technology in Education Competence (TECS), en delen van Teachers Attitude towards Technology (TAT). Deze resultaten zijn o.a. gebruikt om een verfijnder en completer beeld te verkrijgen van de school. Uit deze analyse komt naar voren dat Het Bijvank het onderwijs zo ingericht heeft dat klassikale instructie en adaptief onderwijs naast elkaar bestaan. Soms werken leerlingen samen en soms delen leerkrachten en leerlingen de verantwoordelijkheid voor het leerproces. De leerkrachten staan positief tegenover het gebruik van ICT. De meeste leerkrachten gebruiken ICT in het onderwijs voor oefenen van kennis en vaardigheden (drill & practice). Naast specifieke educatieve software wordt er ook gebruik gemaakt van tekstverwerking en spelletjes (Voogt et al, 2004).


3. Literatuur ______________________________________________________________________________

3.1. Inleiding Alvorens het onderzoek is uitgevoerd op Het Bijvank is door Althanning (2006) een literatuurstudie verricht waarbij de ICT integratie in de onderwijspraktijk centraal staat. Literatuur over ICT en implementatie zijn onderzocht om een sterk theoretisch advies te ontwikkelen. In dit hoofdstuk volgt een samenvatting van deze studie. Voor de volledige literatuurstudie kan worden verwezen naar de auteur van dit verslag. Ondanks eerdere onderzoeken en positieve klanken blijft de integratie en het effectief gebruik van ICT in het onderwijs een complex proces en hierdoor ontstaan er een aantal vragen. Wat is de oorzaak hiervan? Welke factoren hebben invloed op het implementatieproces? Niet iedere school streeft naar hetzelfde gebruik van ICT. Is het integratieproces verschillend? Is het belangrijk om rekening te houden met deze diversiteit als het gaat om de integratie van ICT in het onderwijs? In de literatuurstudie is nagegaan welke factoren de implementatie van ICT beïnvloeden. De centrale probleemstelling van deze literatuurstudie is: Op welke wijze kan ICT succesvol in het onderwijs geïntegreerd worden? Om de onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden zijn de volgende deelvragen afgeleid: 1. Wat is ICT en wat is de meerwaarde van ICT in het onderwijs? 2. Op welke manier beïnvloedt het ICT beleid de integratie van ICT in het onderwijs? 3. Welke factoren verhinderen of bevorderen de implementatie van ICT in het onderwijs? Deze deelvragen komen achtereenvolgens in paragraaf 3.2, 3.3 en 3.4 aan de orde. In paragraaf 3.5 worden de belangrijkste bevindingen samengevat in de conclusie.

3.2 ICT Om de centrale onderzoeksvraag van de literatuurstudie te kunnen beantwoorden is allereerst het begrip „ICT‟ nader uitgewerkt. Het begrip ICT omvat volgens Franken (2003) allerlei technologieën en toepassingen die gebruikt worden voor het verzamelen, opslaan, ordenen, bewerken, verwerken en doorgeven van informatie in uiteenlopende vormen als data, beeld en geluid. Een grote functie van ICT in het onderwijs is de didactische functie. Goodlad (1994) houdt zich bezig met het integreren van ICT in het onderwijscurriculum. Om de problemen in kaart te brengen omtrent ICT en curriculum heeft Goodlad (1994) een analytisch kader ontwikkeld over verschillende curriculum representaties. Namelijk; het bedoelde, het geïmplementeerde en het bereikte curriculum. Het bedoelde curriculum is het curriculum dat beoogd is. Het geïmplementeerde curriculum is het curriculum zoals dat in de


onderwijspraktijk is uitgevoerd. Het bereikte curriculum is het gerealiseerde curriculum zoals dat in de onderwijspraktijk verweven is in termen als ervaringen van leerlingen en docenten. Tabel 1.Typologie van Currucilaire verschijnvormen (van den Akker, 2003)

Bedoeld

Ideaal

Curriculum zoals bedoeld door ontwikkelaars

Formeel/beschreven

Intenties zoals beschreven in curriculumdocumenten

Waargenomen

Het curriculum zoals geïnterpreteerd gebruikers(vooral docenten)

Operationeel

Het onderwijs-/leerproces (curriculum in actie)

Ervaren

Leerervaringen waargenomen door studenten

Geleerd

Leeruitkomsten

Geïmplementeerd

door

Bereikt

Een curriculum vormt een complex geheel van componenten, net als een spinnenweb. De belangrijkste draden in het web worden gevormd door plaats, tijd, toetsing, doelstellingen, inhoud, leeractiviteiten, de rol van docent, materialen, middelen en groepering. Het web (zie figuur 2) geeft de onderlinge afhankelijkheid en verhoudingen weer, maar ook de kwetsbaarheid.

Figuur 1. Spinnenweb (Akker, 2003)


3.2.1 De meerwaarde van ICT De laatste decennia hebben we een fundamentele economische verandering gezien. De economie is veranderd van een industriële economie naar een kenniseconomie. Naast de kenniseconomie is de maatschappij zich aan het ontwikkelen naar een informatiemaatschappij. Een maatschappij waarin ICT een groot onderdeel is geworden van ons werk, school, huis, leven, spel, communicatie en leren. De betekenis van het concept „kennis‟ is aan het veranderen. Kennis is niet langer alleen dingen weten in je hoofd, maar kennis wordt steeds meer de capaciteit om data te vinden en daar kennis uit te halen. Het onderwijs heeft de uitdaging om in te spelen op die veranderingen in de maatschappij (Voogt & Pelgrum, 2005). Kozma (2003) geeft aan dat ICT de instrumenten levert die nodig zijn in de kenniseconomie en in de informatiemaatschappij. ICT biedt de mogelijkheid om te creëren, te verzamelen, op te slaan en gebruik te maken van deze nieuwe kennis en informatie. ICT maakt het ook mogelijk om mensen en bronnen over de hele wereld te verbinden. De economische en maatschappelijke veranderingen hebben ook effect op het curriculum. Deze veranderingen omvatten ook nieuwe kennis, vaardigheiden, houdingen en gewoontes (Voogt & Pelgrum, 2005). Hierdoor ontstaat een nieuwe visie op leren en kennis. Mensen moeten in de nieuwe maatschappij kunnen zoeken, analyseren en veel informatie kunnen verwerken. ICT kan een contributie leveren aan de realisatie van een nieuwe visie op leren (Voogt & Pelgrum, 2005). Als eerste is ICT een grote factor in de verandering naar de kenniseconomie en de informatiemaatschappij. Daarom zijn toepassingen van ICT om informatie te vergaren en problemen op te lossen belangrijke vaardigheden(Inspectie van Onderwijs, 2006). Wat zijn motieven voor ICT-gebruik in het onderwijs? Om antwoord te geven op deze vraag geven Brummelhuis en van den Dool (2003) aan dat de introductie van ICT in een aantal opzichten van andere onderwijskundige innovaties verschilt. Hierbij benoemen ze drie punten. Als eerste verklaren zij dat curriculuminnovaties veelal hun oorsprong vinden in de onderwijswereld. ICT is een vernieuwing die van buitenaf met een onstuitbare kracht op de onderwijswereld is afgekomen. Op de tweede plaats is het bijzonder dat de leerlingen in het onderwijs meer vertrouwd zijn met de nieuwe ontwikkelingen dan leraren. Ten slotte heeft de aanwezigheid van ICT gevolgen voor alle aspecten van het onderwijsleerproces: inhoud, organisatie, tijdstip en plaats van leren (Inspectie van Onderwijs, 2006). Er zijn grofweg drie rationales voor het gebruik van ICT in het onderwijs: de economische, de sociale en de didactische. In hoofdlijnen geven deze rationales de belangrijkste invalshoeken weer voor de invoering en de te verwachten opbrengsten van het gebruik van ICT. De economische rationale betreft het tegemoetkomen aan de behoeften vanuit de economie en de vraag naar personeel met ICT-vaardigheden. De sociale rationale richt zich op de voorbereiding van alle burgers om te kunnen participeren in de kennissamenleving. In deze benadering gaat de aandacht vooral uit naar diegenen die beperkt toegang hebben tot ICT dan wel de vaardigheden missen om de mogelijkheden van ICT te benutten. De didactische rationale richt zich op de rol van ICT voor onderwijzen en leren (Brummelhuis en Dool, 2003). De mogelijkheden op dit gebied nemen snel toe en onderzoek laat zien dat het leren door ICT voor leerlingen leuker wordt, sneller gaat en tot betere resultaten leidt (Inspectie van Onderwijs, 2006). ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 16

De meerwaarde van ICT wordt goed weerspiegeld in de lijst van Dede (2000). De lijst omschrijft de mogelijkheden van ICT voor het verbeteren van leren namelijk; het centreren van het curriculum rond authentieke problemen die gelijk zijn aan het echte leven; studenten betrekken in een virtuele omgeving waarbij gebruikt wordt gemaakt van geavanceerde instrumenten die gelijk zijn aan de instrumenten op de werkvloer; het verschaffen van begeleidende en reflectieve opdrachten door middel van projecten waarin complexe problemen en vaardigheden geoefend worden; het modeleren en visualiseren met als doel een brug te maken tussen ervaring en abstractie; het bevorderen van samenwerken en hierdoor leren omgaan met verschillende perspectieven; studenten in het leerproces betrekken; succes creëren voor studenten die een achterstand of handicap hebben. Als er gekeken wordt naar de didactische rol is de meerwaarde van ICT het gebruik ter ondersteuning van het leerproces. ICT maakt het mogelijk om dit leerproces beter aan te laten sluiten op de individuele verschillen (differentiatie), competenties, samenwerkend leren, visualiseren van leerstof en het actief leren in een authentieke situatie.

3.3 ICT in het Nederlandse onde rwijs Als er gekeken wordt naar de kernpunten en kenmerken van het ICT beleid dan blijkt keer op keer dat de implementatie van ICT in het curriculum een complex proces blijft. Aan de hand van het literatuurverslag blijkt dat, ondanks vele investeringen, de implementatie van ICT in de onderwijspraktijk niet zo snel verloopt als gedacht. Sinds de invoering van ICT is er wel veel vooruitgang geboekt. Toen computers voor het eerst geïntroduceerd werden lag de nadruk nog op het leren hoe je de computer moet gebruiken. Toen de computer geaccepteerd werd als een efficiënt middel werd er ook geleerd van de computer (Volman, 2003). Er is in de afgelopen jaren veel geïnvesteerd in ICT, en met resultaat. Scholen beschikken over meer en snellere computers, vrijwel alle leraren zijn ICT basisvaardig en steeds meer leraren vinden dat zij ICT ook didactisch verantwoord in het onderwijs kunnen inpassen. Hoewel het aantal leraren dat zich didactisch vaardig acht op ICT gebied is toegenomen, zijn er nog wel altijd minder dan het aantal ICT basisvaardige leraren. De computer wordt weliswaar steeds vaker gebruikt, maar dit betekent niet dat ICT-gebruik volledig geïntegreerd is in het onderwijs. Met integratie wordt in dit geval bedoeld dat de computer bijdraagt aan de realisatie van onderwijskundige doelen (Hulsen et al.,2005). Het opkomende gebruik van ICT is zo snel gegaan dat er in veel gevallen een gat is ontstaan tussen de mogelijkheden van ICT en wat er daadwerkelijk gebruikt wordt in het onderwijs (Pelgrum & Anderson, 1999). Veel scholen worstelen met de vraag wat zij met hun onderwijs willen bereiken en hoe ICT daaraan optimaal kan bijdragen. Het blijkt dat ICT niet geïntegreerd is in het huidige leerproces. Om optimale ICT inzet te kunnen bepalen en bereiken is meer kennis nodig of moet bestaande kennis toegankelijker zijn. De verandering richting een kennismaatschappij betekent ook dat leraren en leerlingen competenties moeten ontwikkelen die niet in het traditionele curricula thuis horen (Voogt & Pelgrum, 2005). De aandachtspunten voor de overheid en scholen zijn: geschikte educatieve software, de didactische inzet van ICT en de didactische ICT-vaardigheden.


3.4 Implementatie van ICT in het onde rwijs Om factoren voor de implementatie van ICT in het onderwijs te kunnen omschrijven is het van belang om te kijken naar wat een succesvolle ICT praktijk en wat het proces zo complex maakt. Wat zijn de hindernissen en belemmeringen bij de implementatie van ICT. Het blijkt dat er een bepaalde weerstand is tegen vernieuwingen in het onderwijs, dit is ook het geval bij de implementatie van ICT. Het gebruik van ICT past in veel gevallen niet bij de cultuur van het onderwijs en hierdoor missen veel leraren de meerwaarde van ICT. Als leraren ICT effectief willen gebruiken zullen de bestaande onderwijsvisie, -rollen en -benadering aangepast moeten worden. Een succesvolle ICT praktijk is een onderwijsleersituatie waarin ICT-gebruikt wordt en als die kwalitatief beter wordt ervaren dan een alternatieve situatie waarin ICT niet gebruikt wordt (Inspectie van Onderwijs, 2006). Om ICT succesvol te integreren is meer nodig dan alleen het hebben van een computer in de klas. Het is belangrijk dat leraren het nut en de meerwaarde zien van de computer die zij gaan gebruiken in het onderwijs. Er moet een gezamenlijke visie en draagvlak zijn om de integratie te ondersteunen. Leraren hebben ICT basisvaardigheden en ICT didactisch kennis nodig, die verkregen wordt door goede professionele ontwikkeling. En bij het gebruik van ICT in de praktijk moet „monitoren‟ en „evalueren‟ een begrip zijn. Om antwoord te geven op de literatuurvraag is er in Tabel 2 een lijst gegenereerd met overeenkomstige struikelblokken en succesfactoren uit de verschillende modellen en literatuur (Vier in balans, 2003; Assessmenttool, 2004; Boxel, 2004; Franken, 2003; Mumtaz, 2000; Vries, 2005; Stichting ICT op school, 2001; 2004; 2006 Tabel 2. Factoren die de implementatie van ICT beïnvloeden

Struikelblokken

Succesfactoren

ICT didactiek

Leiderschap

Management & ondersteuning Faciliteiten

Ondersteuning/begeleiding Planning

Co mpetenties leerkrachten

Goede professionele ontwikkeling (didactiek)

Houding leerkrachten t.o.v. ICT

Technische ondersteuning

Geen meerwaarde zien in het gebruik van ICT

Monitoring & evaluatie

Tijd

Houding leerkracht

Train ing

Meerwaarde van ICT Co mmunicat ie ICT Visie & beleid Samenwerking Infrastructuur

3.5 Conclusie In deze paragraaf wordt antwoord gegeven op de literatuuronderzoeksvraag: “Op welke wijze kan ICT succesvol in het onderwijs geïntegreerd worden?”.


Een belangrijke les die geleerd kan worden uit de ervaringen van de afgelopen twintig jaar is dat succesvolle invoering van ICT geen kwestie is van meer computers of extra content. De werkelijke opgave voor effectief en efficiënt gebruik van ICT in het onderwijs is het managen van de onderlinge verbinding tussen alle aanwezige factoren. Dit vereist leiderschap en samenwerking. Leiderschap is op de eerste plaats nodig voor visieontwikkeling in een school. Van scholen die er in geslaagd zijn succesvolle veranderingen met ICT te realiseren, kan worden geleerd dat ICT een krachtige hefboom kan zijn voor kwaliteitsverbetering en innovatie van het onderwijs (Stichting ICT op school, 2005). Na de fase van het introduceren van ICT in het onderwijs komt het er nu op aan die nieuwe technologie daadwerkelijk te gaan benutten voor de transformatie van de dagelijkse onderwijspraktijk. Eerder is deze omslag benoemd als de omschakeling van “learn to use” naar “use to learn” van ICT in onderwijs. In deze nieuwe visie op onderwijs wordt leren gezien als een actief proces waarbij leerlingen verantwoordelijk zijn voor hun eigen leerproces en waarbij leerstof aansluit op hun eerdere ervaringen, dagelijkse leefwereld en eigen ideeën (ten Brummelhuis & van den Dool, 2003). De docent draagt niet langer zijn kennis over aan leerlingen maar gebruikt zijn expertise zo dat het eigen leerproces van leerlingen wordt gestimuleerd en ondersteund Als de struikelblokken en succesfactoren in hoofdstuk vier (Tabel 2) worden vergeleken, valt op dat er veel overeenkomsten zijn. Het antwoord op de literatuuronderzoeksvraag: “Op welke wijze kan ICT succesvol in het onderwijs geïntegreerd worden? ” is dat de gevonden factoren (struikelblokken en succesfactoren) van grote invloed zijn op de implementatie van ICT in het onderwijs. Het moeizame proces komt vooral voort uit het feit dat juist de factoren „noodzakelijk‟ zijn bij het succesvol implementeren van ICT in het onderwijs tegelijkertijd ook de struikelblokken zijn die het implementatieproces belemmeren. Hoe het ICT succesvol geïntegreerd kan worden heeft te maken met een combinatie van een aantal factoren. Wil ICT succesvol geïmplementeerd worden in de onderwijspraktijk moet: Er vanuit het management leiderschap en ondersteuning zijn Het team de meerwaarde zien van het gebruik van ICT in hun onderwijspraktijk en hun houding t.o.v. ICT positief zijn Leerkrachten geschoold worden met de juiste ICT competenties en er daarnaast een continue goede professionele ontwikkeling plaats vinden De juiste faciliteiten aanwezig moeten zijn met technische ondersteuning Tijd gepland moeten worden voor dit implementatieproces Er een gezamenlijk ICT beleid geschreven moeten worden met een gezamenlijke ICT visie Communicatie helder zijn Samenwerking plaatsvinden. De invloed van deze factoren moet in de praktijk niet onderschat worden. De huidige situatie laat zien dat er in de onderwijspraktijk een discrepantie bestaat tussen het geïmplementeerde ICTgebruik en het gewenste ICT-gebruik in de onderwijspraktijk. Het is dan ook van belang dat ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 19

scholen individueel geanalyseerd worden voor een advies over de succesvolle integratie van ICT. Uit de literatuur komt naar voren dat het van belang is om deze discrepantie te onderzoeken op het gebied van visie, competenties, gebruik en de houding van leerkrachten. Van scholen die er in geslaagd zijn succesvolle veranderingen met ICT te realiseren, kan worden geleerd dat ICT een krachtige hefboom kan zijn voor kwaliteitsverbetering en innovatie van het onderwijs (Stichting ICT op school, 2005).


4. Onderzoeksopzet ______________________________________________________________________________

4.1 Inleiding Het voorgaande hoofdstuk heeft uitgewezen dat er factoren zijn die in het implementatieproces van ICT zorgen voor een discrepantie tussen het geïmplementeerde en het gewenste ICT-gebruik in de onderwijspraktijk. In het kader van het onderzoek waar Het Bijvank aan deelnam in 2003 (omschreven in paragraaf 2.2.4.) is er in gesprekken met de directie en ICT- coördinator naar voren gekomen dat er de behoefte is om het huidige ICT-gebruik in kaart te brengen en deze te vergelijken met de resultaten uit 2003. Impressies geven aan dat er een discrepantie bestaat tussen het geïmplementeerde ICT-gebruik en het gewenste ICT-gebruik. Om antwoord te kunnen geven op de hoofdvraag is er onderzoek gedaan naar het huidige en gewenste ICT-gebruik op Het Bijvank. Dit hoofdstuk heeft als doel een gedetailleerd overzicht te geven over hoe tot dit onderzoek is opgezet. In paragraaf 4.2 wordt het onderzoek getypeerd. In paragraaf 4.3 wordt beschreven welke respondenten hebben deelgenomen aan het onderzoek. Vervolgens worden in paragraaf 4.4 de verschillende instrumenten beschreven die tijdens het onderzoek zijn gehanteerd om data te verzamelen. Daarna volgt in paragraaf 4.5 een beschrijving van de procedure en wordt in paragraaf 4.6 tot slot ingegaan op de gebruikte analyse methoden.

4.2 Typering van het onderzoek Het doel van dit onderzoek is te komen tot een advies voor de verbetering van het ICT-gebruik in de onderwijspraktijk van basisschool Het Bijvank. Het onderzoek kan getypeerd worden als een behoefteonderzoek. Het begrip behoefte wordt door Lamers en Thijssen (1991) omschreven als een manifeste discrepantie tussen de bestaande en de wenselijke situatie. Een behoefteonderzoek is een instrument om problemen te constateren en hiervoor een passende oplossing te vinden (Kaufman & English, 1981). Rauda & Mitchell (1995) definiëren behoefteonderzoek als een systematisch onderzoek waarbij de huidige situatie en de gewenste situatie vastgesteld wordt. De behoefteanalyse wordt in vier stappen uitgevoerd. De eerste stap is een „gap‟ analyse waarin vastgesteld wordt wat de huidige en de gewenste situatie is. Deze analyse laat zien wat de huidige vaardigheden, kennis en kundigheden zijn van het individu en de organisatie. Daarnaast worden behoeftes en doelen geïnventariseerd. De tweede stap is het vaststellen van prioriteiten binnen de organisatie. De derde stap omvat het vaststellen van oorzaken van problemen. De vierde en laatste stap is het geven van oplossingsrichtingen. De hoofdvraag van het onderzoek luidt: Hoe kan basisschool “Het Bijvank” haar ICT-gebruik in het onderwijs verbeteren? Het onderzoek is opgesplitst in twee fasen namelijk: Fase 1a: Het ICT-gebruik in 2003 Fase 1b: Het huidige ICT-gebruik ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 21

Fase 2: Het gewenste ICT-gebruik Om de problemen in kaart te brengen omtrent ICT en curriculum worden de deelvragen van dit onderzoek gerelateerd aan het analytische kader van Goodlad (1994). In het bijzonder het bedoelde en het geïmplementeerde ICT-gebruik. De voor dit onderzoek geformuleerde deelvragen zijn gerelateerd aan twee van de curriculumniveaus om in kaart te brengen wat het bedoelde en het geïmplementeerde ICT-gebruik is. Het bereikte curriculum is achterwege gelaten omdat dit niet van toepassing is op het leerkrachtenteam. De huidige en gewenste situatie zijn gebruikt om de samenhang weer te geven tussen de verschillende curriculumniveaus en het huidige en gewenste ICT-gebruik op Het Bijvank. Het literatuuronderzoek en de contextanalyse hebben geleid tot elf deelvragen (zie Tabel 3). Tabel 3. Schematisering van de deelvragen gerelateerd aan de curriculum representaties

2003 (Fase 1a)

Huidige (Fase 1b) (4) Wat is de huidige visie op het gebied van onderwijs en ICT?

Gewenste (Fase 2) (8) Wat is de gewenste visie op het gebied van onderwijs en ICT?

(1) Wat is de houding t.o.v. het gebruik van ICT van leerkrachten in 2003?

(5) Wat is de houding t.o.v. het huidige gebruik van ICT van leerkrachten?

(9) Wat is de gewenste houding t.o.v. het gebruik van ICT van leerkrachten?

(2) Welke ICT toepassingen werden in 2003 op Het Bijvank gebruikt?

(6) Welke ICT toepassingen worden er in de huidige situatie gebruikt?

(10) Welke ICT toepassingen worden er in de gewenste situatie gebruikt?

Bedoelde

Geimplementeerde

(3) Wat waren in 2003 (7) Wat zijn de de ICT competenties huidige ICT van leerkrachten? competenties van leerkrachten?

(11) Wat zijn de gewenste ICT competenties van leerkrachten?

4.3 Respondenten In kader van dit onderzoek hebben in totaal 11 leerkrachten, de ICT coördinator en de directrice van Het Bijvank deelgenomen. Om het onderzoek representatief te maken is er in ieder geval van elke groep in de school een leerkracht die deelneemt.


4.4 Instrumenten Zoals in paragraaf 4.2 omschreven is er voor een behoefteonderzoek gekozen. Diverse instrumenten worden gebruikt om de onderzoeksvragen te beantwoorden. Het onderzoek bevat drie vragenlijsten en interviews. Ter validatie en evaluatie is er gebruik gemaakt van twee instrumenten namelijk een driehoeksgesprek en een presentatie met discussie. Een overzicht van deze instrumenten gekoppeld aan de onderzoeksvragen wordt gepresenteerd in Tabel 4. In deze paragraaf wordt dieper ingegaan op de in het onderzoek gebruikte instrumenten.


Tabel 4. Overzicht van de vragen gerelateerd aan de instrumenten

Fase 1a 2003 Vraag1

Fase 1b Huidige situatie Vraag2

Fase 2 Gewenste situatie

Vraag 3 Vraag 4 Vraag 5 Vraag 6 Vraag 7 Vraag 8 Vraag 9 Vraag 10

Vraag 11

Gewenste Toepas-

Gewenste Compe-

singen

tenties

Houding

ICT

Compe-

Huidige

Huidig

ICT

Huidige

Gewenst

Gewenste

2003

toepassing

tenties 2003

Visie

ICT houding

toepassing

competenties

e visie

Houding

LKN

LKN

LKN

LKN

Instrument 1 ICT Vragenlijst

LKN

Instrument 2 Vier in balans Instrument 3 Assesmenttool Instrument 4 Interviews Instrument 5 Driehoeks-gesprek

LKN DIR

LKN DIR

LKN DIR

LKN DIR

LKN DIR

LKN DIR

ICT DIR

ICT DIR

ICT DIR

ICT DIR

ICT DIR

ICT DIR

ICT DIR

ICT DIR

ICT DIR

ICT DIR

ICT DIR

ICT DIR

ICT DIR

ICT DIR

ICT DIR

ICT DIR

ICT DIR

TEAM

TEAM

TEAM

TEAM

TEAM

TEAM

TEAM

TEAM

TEAM

TEAM

TEAM

Instrument 6 Presentatie & discussie

LKN= ICT=

leerkrachten ICT coordinator

DIR= directrice TEAM = allen

______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank

24

4.4.1 ICT vragenlijst Om het huidige ICT-gebruik en de competenties van leerkrachten met die van drie jaar geleden te vergelijken is het onderzoek gestart met het herhalen van de vragenlijst „ Activerende didactiek & ICT in het onderwijs op de basisschool‟ (Voogt et al, 2004). Deze vragenlijst is drie jaar geleden afgenomen tijdens het TOMC@T project en bestaat uit een aantal gestandaardiseerde instrumenten en nieuw ontwikkelde instrumenten. Er is gebruik gemaakt van instrumenten van Knezek, Christensen, Miyashita en Ropp, te weten Stages of Adoption Questionaire (SoA), Technology in Education Competence (TECS), en delen van Teachers Attitude towards Technology (TAT) (Voogt, McKenney, Smits & Kock, 2004). De vragenlijst bestaat uit een algemeen onderwijsdeel, een taal gedeelte en een ICT gedeelte. In gesprek met de ICTcoördinator en de directie is er voor gekozen om alleen het ICT gedeelte van de vragenlijst te herhalen. Om een completer beeld te krijgen van het feitelijke gebruik van software programma‟s in de klas is er een softwarevragenlijst aan toegevoegd. De vragenlijst heeft 10 inleidende semiopen vragen, 33 ja/nee vragen, 49 vragen op een vijfpunts Likert schaal, 1 vraag op een zespunts Likert schaal en 29 op een zevenpunts Likert schaal (zie Bijlage 1). De vragenlijst voor leerkrachten heeft vijf hoofdonderwerpen namelijk: (1) software gebruik, (2) computer gebruik, (3) computer toepassing, (4) competenties en (5) Attitude t.o.v. ICT. De vragenlijst is, in fase 1a en b, door negen leerkrachten ingevuld. Hierbij is elke groep in de school gerepresenteerd. Tevens is er geprobeerd dezelfde mensen als in 2003 deel te laten nemen. Zes van de negen leerkrachten hebben de vragenlijst ingevuld die dit ook in 2003 hebben gedaan.

4.4.2 Vier in Balans Voor de beeldvorming van de huidige ICT kennis, vaardigheden en attitude op Het Bijvank is de online vragenlijst „Vier in balans‟ voor leerkrachten afgenomen (Stichting ICT op school, 2004). Vier in Balans wordt in dit onderzoek gebruikt als conceptueel kader voor het duiden van vragen en behoeften van Het Bijvank. Tevens verschaft Vier in Balans relevante indicatoren voor het in kaart brengen van de actuele stand van zaken op het gebied van computergebruik (voor een uitgebreide omschrijving zie Althanning (2006)). Vier in balans brengt de huidige schoolsituatie van Het Bijvank in kaart en vergelijkt deze met de individuele resultaten van de leerkrachten en met andere scholen in Nederland. Vier in balans bestaat uit 23 meerkeuze vragen. De vragenlijst voor leerkrachten heeft vier hoofdonderwerpen namelijk: (1) ICT- infrastructuur, (2) Deskundigheid, (3) Visie en beleid en (4) Educatieve programmatuur. Vier in Balans is, in fase 1b, door 11 leerkrachten en de directie ingevuld.


4.4.3 Assessmenttool Om de huidige en gewenste ICT competenties van de leerkrachten specifiek en individueel in kaart te brengen is de online vragenlijst „ICT Assessmenttool‟ afgenomen (Stichting ICT op school, 2003). De ICT Assessmenttool kijkt naar de ICT kennis en –vaardigheden van leerkrachten. Aan de hand van situatiebeschrijvingen en stellingen wordt het huidige en gewenste ICT profiel in kaart gebracht. De ICT competenties (Organisatorisch, didactiek, lesvoorbereiding en rondom onderwijs) worden gerelateerd aan de individuele onderwijsopvatting van de leerkrachten. Daarnaast wordt advies gegeven over welke competenties prioriteit verdienen bij het verwerven ervan. Tevens worden deze competenties vergeleken met de visie van de school op het gebied van onderwijs en ICT. Het ICT Assessmenttool bestaat uit 64 meerkeuze vragen. De vragenlijst voor leerkrachten heeft drie hoofdonderwerpen namelijk: (1) situatiebeschrijvingen, (2) onderwijsopvattingen en (3) ICT competenties. Het ICT Assessmenttool is, in fase 1b, afgenomen bij 11 leerkrachten en de directie.

4.4.4 Interviews Voor het vergaren van informatie bij de ICT coördinator en directrice over de taken, ICT visie en toekomstbeeld is er gekozen voor semigestructureerde, open eind interviews (Winged, 2005). Semigestructureerde interviews hebben vaste vragen maar geven de interviewer de ruimte om verder in te gaan op de respons van de geïnterviewde. Ook biedt het de mogelijkheid om een „band‟ op te bouwen met de geïnterviewde omdat eventueel discussie, onderhandeling en verdieping over het onderwerp kan plaatsvinden. Het literatuuronderzoek (Althanning, 2006) maakt duidelijk welke factoren van belang zijn bij de succesvolle implementatie van ICT in het onderwijs (zie voor de vragen bijlage 2). De resultaten van de vragenlijsten (fase 1a en b) brengen het huidige ICT-gebruik in kaart. De uit de literatuur gegenereerde succesfactoren en de resultaten over het huidige ICT-gebruik op Het Bijvank zijn gebruikt bij de ontwikkeling van de interviews. Vervolgens zijn deze interviews, gerelateerd aan fase 2, afgenomen bij de ICT coördinator en de Directrice. Door de afname van deze interviews kan er goed worden ingegaan op de ervaringen, het leiderschap en de visie over en de gewenste situatie m.b.t. de implementatie van ICT in het onderwijs. Het interview bestaat uit 15 vragen. De hoofdonderwerpen van deze vragen zijn: ICT-taken, tijdsbesteding, visie, huidige en gewenste situatie, infrastructuur, deskundigheid, programmatuur, leiderschap en samenwerking. Er wordt bekeken in hoeverre er overeenkomsten zijn en welke aanbevelingen er gedaan kunnen worden.

4.4.5 Driehoeksgesprek Het literatuuronderzoek en het behoefteonderzoek naar het huidige en gewenste ICT-gebruik vormen de basis voor het ontwikkelen van een ICT advies dat de ICT betrokkenen kunnen gebruiken om deze discrepantie te overbruggen. De resultaten en een concept van het ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 26

ontwikkelde stappenplan zijn in de laatste fase geëvalueerd en gevalideerd in een driehoeksgesprek met de ICT-coördinator, de directie en de onderzoeker.

4.4.6 De presentatie en discussie De resultaten en het concept advies worden aan het team gepresenteerd. Na deze presentatie vindt er een discussie plaats met het gehele team over de inhoud van deze richtlijnen en de praktische bruikbaarheid voor Het Bijvank. Tevens worden het gewenste ICT-gebruik en een gezamenlijke ICT visie strategie besproken. Er is in deze discussie de mogelijkheid voor elk teamlid om individueel te reageren op het advies.

4.5 Procedure Tabel 5. Procedure van instrumenten

weken 1

2 3

4 5

6

7 8

9 10

11

12

13

14

15

16

Instrumenten

1.Vragenlijst ICT 2.Vier in Balans 3.Assessmenttool 4.Interviews 5.Driehoeksgesprek 6.Presentatie & Discussie

Het onderzoek heeft in totaal 16 weken in beslag genomen. In de eerste en tweede week zijn de inleidende gesprekken geweest met de ICT coördinator, de directie en het team. In de tweede week is de vragenlijst (instrument 1) in samenwerking met de ICT-coördinator ontwikkeld en verspreidt onder de leerkrachten. In de vierde en vijfde week zijn de vragenlijsten ingenomen en geanalyseerd. Deze analyseresultaten vormden de basis voor de interviews met de directie en ICT coördinator. De interviews zijn afgenomen in week acht en negen. Elk interview duurde ongeveer 60 minuten. De onderzoeker heeft elke interviewer toestemming gevraagd voor het gebruik van opnameapparatuur. Door gebruik te maken van semi-gestructureerde, open eind interviews is de mogelijkheid voor de geïnterviewde om naast de standaard vragen verdere opmerkingen te maken. In week 11 zijn Vier in Balans en het Assessmenttool afgenomen in een ICT vergadering speciaal ingericht voor het afnemen van deze instrumenten. De vergadering begon met een uitleg over de verschillende tools, waarna beide tools bij 11 personen werden afgenomen. In week 14 vond het driehoeksgesprek plaats tussen de onderzoeker, de ICT-coördinator en de directrice. Dit gesprek duurde 60 minuten. De onderzoeker heeft beide deelnemers toestemming gevraagd voor het gebruik van opnameapparatuur. In week 16 vonden de presentatie en evaluatie plaats in een ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 27

teamvergadering. Allereerst presenteerde de onderzoeker de eindresultaten en het advies waarna deze geëvalueerd werd door het team. Hierna is een plan gemaakt voor het ontwikkelen van een ICT visie met het team. 4.6 Data analyse Dit onderzoek bevat zowel kwalitatieve als kwantitatieve data. Instrument 1 is kwantitatief en zal geanalyseerd worden op gemiddelden en standaard deviaties. Om de vergelijkbaarheid van instrument 1 te waarborgen zijn dezelfde respondenten gebruikt als in 2003. De resultaten van Vier in Balans en de Assessmenttool zijn tevens kwantitatief maar worden door het instrument zelf geanalyseerd op gemiddelden (zie Bijlage 3). De gesprekken zijn kwalitatief geanalyseerd door ze in te delen in thema‟s en te relateren aan de deelvragen (met hoofdonderwerpen visie, houding, toepassingen en competenties). De resultaten van de kwalitatieve analyse zijn gebruikt om verbanden te leggen met de kwantitatieve gegevens.


5. Resultaten ______________________________________________________________________________ In dit hoofdstuk worden de resultaten1 van de drie vragenlijsten en het interview beschreven . Instrument 5 en 6 zijn niet opgenomen in de resultaten van dit hoofdstuk omdat deze instrumenten gebruikt worden voor de evaluatie en validatie van de resultaten en het concept advies. Op basis van dit hoofdstuk kan een antwoord worden verkregen op de elf deelvragen van dit onderzoek namelijk: Tabel 6. Deelvragen 1 t/m 11

2003 (Fase 1a)

Huidige (Fase 1b)

Gewenste (Fase 2)

(4) Wat is de huidige visie op het gebied van onderwijs en ICT?

(8) Wat is de gewenste visie op het gebied van onderwijs en ICT?

(1) Wat is de houding t.o.v. het gebruik van ICT van leerkrachten in 2003?

(5) Wat is de houding t.o.v. het huidige gebruik van ICT van leerkrachten?

(9) Wat is de gewenste houding t.o.v. het gebruik van ICT van leerkrachten?

(2) Welke ICT toepassingen werden in 2003 op Het Bijvank gebruikt?

(6) Welke ICT toepassingen worden er in de huidige situatie gebruikt?

(10) Welke ICT toepassingen worden er in de gewenste situatie gebruikt?

(3) Wat waren in 2003 de ICT competenties van leerkrachten?

(7) Wat zijn de huidige ICT competenties van leerkrachten?

(11) Wat zijn de gewenste ICT competenties van leerkrachten?

Bedoelde

Geimplementeerde

Door middel van een antwoord op deze vragen kan het bedoelde en geïmplementeerde ICTgebruik in kaart worden gebracht. Aan het begin van elke paragraaf staat een tabel waarin relatie is aangegeven tussen de onderzoeksvragen en het instrument (zie Tabel 7). In paragraaf 5.2 worden de resultaten van de Vragenlijst ICT beschreven. Paragraaf 5.3 beschrijft de resultaten van de vragenlijst Vier in Balans. In paragraaf 5.4 worden de resultaten beschreven van de vragenlijst ICT Assessmenttool. In paragraaf 5.5 tenslotte worden de resultaten gegeven van de interviews. 1

Volledige data is te verkrijgen bij de auteur


5.1 Instrument 1: ICT Vragenlijst Tabel 7. Relatie van instrument 1 met de deelvragen

Instrument 1: ICT Vragenlijst

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

11

Kijkend naar de resultaten van de ICT vragenlijst ontstaat er een duidelijk beeld over de situatie in 2003 en de huidige situatie. In deze paragraaf zullen de hoofdpunten van de vragenlijst beschreven worden in clusters. Er wordt ingegaan op de gemiddelden en de spreiding van de clusters2 . Voor de spreiding wordt de standaarddeviatie als maatstaaf gebruikt. Een geringe standaarddeviatie betekent dat de scores dicht bij het gemiddelde liggen en de spreiding dus klein is. Met andere woorden, de leerkrachten hebben redelijk dezelfde antwoorden gegeven. Is de standaarddeviatie groot dan liggen de scores ver van het gemiddelde en daarmee is de spreiding groot. In dit geval hebben de leerkrachten zeer verschillende antwoorden gegeven. In 5.1.1 zal de houding ten opzichte van ICT beschreven worden. In 5.1.2 worden de resultaten van het ICTgebruik en competenties gepresenteerd. De ICT toepassingen worden omschreven in 5.1.3. Als laatste wordt in 5.1.4 het huidige software gebruik weergegeven. 5.1.1 Houding ten opzichte van ICT De resultaten laten zien dat leerkrachten positief staan tegenover het gebruik van ICT voor wat betreft ICT toepassingen voor het onderwijs, het gebruik van ICT door leerlingen en het gebruik van ICT voor henzelf als leerkrachten. Tabel 8. Gemiddelden en standaarddeviaties van de houding ten opzichte van ICT in 2003 en 2006

Bijvank 2003

Bijvank 2006

Houding ten opzichte van ICT Houding ICT toepassingen voor onderwijs

M

M

SD

2,4

2,6

0,87

Houding gebruik ICT door leerlingen

2,5

2,5

1,18

Houding eigen professioneel gebruik ICT

2,8

2,6

1,39

Tabel 8 toont aan dat het gemiddelde van de gezamenlijke items uit het cluster het gebruik van ICT toepassingen in het onderwijs in 2003 lager ligt dan in 2006. De score loopt van 1 t/m 7, en een score van 1 t/m 3 is positief. Hoe lager de score des te positiever de houding. Voor de

2

Het gemiddelde wordt in dit verslag als M aangeduid en de standaarddeviatie als SD


resultaten betekent dit dat de houding ten opzichte van ICT toepassingen in het onderwijs iets gedaald is maar nog steeds positief. De standaarddeviatie is redelijk laag. De scores liggen dus behoorlijk in de buurt van het gemiddelde waarmee de spreiding redelijk klein is. De Tabel toont verder aan dat de gemiddelden van de houding ten opzichte van het gebruik van ICT toepassingen door leerlingen in 2003 en in 2006 gelijk zijn gebleven. Het gemiddelde van 2.5 is positief. De standaarddeviatie ligt vrij hoog waardoor duidelijk wordt dat de verschillende scores behoorlijk ver van het gemiddelde afliggen. De spreiding van de scores is daarmee groot. De gemiddelden van het eigen professionele gebruik door leerkrachten is in 2006 positiever. Er is een verschil van -0.2. Dit betekent dat de houding ten opzichte van het professionele gebruik van ICT door leerkrachten positiever is bevonden. De standaarddeviatie ligt ook hoog waardoor aangenomen kan worden dat de spreiding van de scores groot is. 5.1.2 ICT-gebruik en competenties De resultaten van het ICT-gebruik en competenties deel van de vragenlijst laat zien dat de leerkrachten zich enigszins in staat achten diverse toepassingen van ICT in het onderwijs te gebruiken. Zij zeggen zelfvertrouwen te ontwikkelen voor het gebruik van ICT voor specifieke taken. Tabel 9. Gemiddelden en standaarddeviaties van ICT-gebruik in 2003 en 2006

Bijvank 2003

Bijvank 2006

ICT-gebruik Stadium van gebruik

M 4,2

M 4,3

SD 1,2

ICT-gebruik als hulpmiddel (sign 0,03) ICT-gebruik als leermiddel

3,7 3,6

4,0 3,2

1,1 1,2

ICT-gebruik als doel (sign. 0,06)

2,7

2,3

0,5

In Tabel 9 laat de resultaten zien van de items stadium van gebruik en ICT-gebruik als hulpmiddel,leermiddel en doel. De tabel wijst uit dat het stadium van gebruik in 2006 iets hoger ligt dan in 2003, rond stadium 4: Bekendheid en zelfvertrouwen bij het gebruik van ICT (score loopt van stadium 1: Geen gebruik tot stadium 6: Creatief toepassen van ICT in het onderwijs). De standaarddeviatie laat zien dat de spreiding van de items hoog ligt. Verder is te zien dat ICT bijna wekelijks wordt ingezet als hulpmiddel (bijv. tekstverwerking) en als leermiddel (bijv. educatieve software) in het onderwijs. De score ligt hier rond de 4: Bijna wekelijks (in een score van 1: nooit tot 5: elke dag). In de klas komt het gebruik


van ICT als doel met een score van rond de 3 bijna maandelijks aan de orde, waarschijnlijk in samenhang met het aparte leeraanbod van ICT op Het Bijvank. ICT competenties Tabel 10. Gemiddelden en standaarddeviaties van de ICT competenties in 2003 en 2006

Bijvank 2003 M 3,5

ICT Competenties

Bijvank 2006 M SD 3,5 0,74

Tabel 10 laat zien dat de gemiddelden van de competenties van het ICT-gebruik in het onderwijs gelijk is gebleven, de antwoorden op de zeven stellingen m.b.t. ICT competenties gaven Het Bijvank in 2006 en 2003 een score van 3,5, tussen 3: neutraal en 4: eens (op een schaal van 1= zeer onbeslist tot 5: Zeer eens). De standaarddeviatie is laag. De scores liggen in de buurt van het gemiddelde waarmee de spreiding redelijk klein is.

5.1.3 ICT toepassingen Tabel 11. Gemiddelden en standaarddeviaties van de ICT toepassingen in 2003 en 2006

Instructieactiviteiten met ICT

Bijvank 2003

Bijvank 2006

Oefenen

Oefenen

Belonen

Verrijken Remediëren Schrijven Belonen

Variatie in instructieactiviteiten met ICT ICT toepassingen door leerkrachten voor onderwijs

M 3,7

M 5,1

SD 3,7

Tekstverwerken

Tekstverwerken

Educatieve programma‟s

Educatieve programma ‟s

Databases

Database

Internet

Internet

Leerlingen registratie

Leerlingen registratie

Chat

Cd-ro m E-mailen Dig itale camera

ICT toepassingen door onderwijs

leerlingen in

Tekstverwerken

Tekstverwerken

Games

Games Tekenprogram Educatieve programma ‟s Internet


In Tabel 11 komt naar voren dat het aantal instructieactiviteiten met ICT vergroot is van twee in 2003 naar vijf activiteiten in 2006. Dit is een vergroting van meer dan 50 %. De variatie in deze instructie activiteiten is van gemiddeld 3,7 activiteiten in 2003 gestegen naar 5,1 in 2006. De standaarddeviatie laat zien dat er een grote spreiding is rond het gemiddelde. Bij de ICT toepassingen door leerkrachten in het onderwijs is het aantal met twee activiteiten vergroot. De digitale camera wordt nu door meer dan 50% van de leerkrachten gebruikt in het onderwijs. Ook e-mailt 50% van de leerkrachten in 2006. De ICT toepassingen voor leerlingen is aanzienlijk vergroot van twee toepassingen in 2003 naar vijf in 2006. Leerlingen houden zich, volgens meer dan 50 % van de leerkrachten, naast tekstverwerken en games bezig met educatieve programma‟s, het internet en tekenprogramma‟s. 5.1.4 Software gebruik De 34 software programma‟s van Het Bijvank zijn geclusterd in zes hoofdthema‟s namelijk Wereldverkenning, Edupakketten, Taal, Rekenen, Spelletjes en Docentensoftware³. In deze clusters is het gemiddelde gebruik weergegeven in percentages (zie bijlage 4 voor cirkeldiagrammen). Het softwaregebruik wordt samengevat weergegeven in Tabel 12. Per kolom is het gebruik (100%) verdeeld per hoofdthema. Software in het thema wereldverkenning wordt dus bijvoorbeeld door 31% van de leerkrachten nooit gebruikt, voor 8% 1-2 keer per jaar en voor 61 % 1-2 keer per maand. Opgeteld zijn deze drie antwoordmogelijkheden voor de kolom Wereldverkenning al 100 % , dit betekend dat de softwarepakketten in dit thema niet wekelijks of dagelijks gebruikt worden. Opvallend is het hoge percentage nooit. Ook het percentage 1-2 keer per week en elke dag is erg laag.

Percentage (samen 100 %)

Tabel 12. Softwaregebruik in %

Nooit 1-2 jaar 1-2 maand 1-2 week Elke dag

Software Rekenen

Wereldverkenning 31 8 61

Edupakketten 43 19 27

Taal

Spelletjes

67 8

24 14 48

89 11

Docentensoftware 57 17 9

-

6 5

25 -

9 5

-

14 3

5.2 Instrument 2: Vier in Balans Tabel 13. Relatie van instrument 2 met de deelvragen

Instrument 2: Vragenlijst Vier in Balans

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10


11

In deze paragraaf worden de resultaten weergegeven van de vragenlijst Vier in Balans (ICT op school, 2003). De online vragenlijst Vier in Balans bestaat uit vier hoofdonderwerpen namelijk: ICT- infrastructuur (5.2.1), Deskundigheid (5.2.2), Visie en beleid (5.2.3) en Educatieve programmatuur (5.2.4). Resultaten worden ook in deze hoofdonderwerpen weergegeven. Tot slot zal in 5.2.5 het stadium van ICT ontwikkeling op Het Bijvank omschreven worden. Allereerst worden in figuur 1 de resultaten gevisualiseerd. Het figuur geeft de gemiddelde teambalans, de team verdeling en het stadium van ontwikkeling weer. Team balans

Team verdeling

Stadium van ontwikkeling

Figuur 2. Resultaten Vier in Balans

5.2.1 ICT infrastructuur De ICT infrastructuur heeft op Het Bijvank een gemiddelde team score van 54 wat in het begin van de schaal „gevorderd‟ ligt. De resultaten van de verdeling geven aan dat er leerkrachten aanwezig zijn die scoren onder het landelijke gemiddelde. Het landelijke gemiddelde ligt tussen ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 34

de 41 en 79, Het Bijvank ligt qua ICT infrastructuur in het landelijke gemiddelde. De spreiding van het team loopt van het midden in de beginnende schaal tot aan het einde van de gevorderde schaal. 5.2.2 Deskundigheid De ICT deskundigheid van Het Bijvank heeft een score van 50,5. Dit ligt aan het begin van de schaal „gevorderd‟. Het landelijke gemiddelde ligt tussen de 30 en 67. Het Bijvank ligt qua ICT deskundigheid in het landelijke gemiddelde. De spreiding van de teamverdeling geeft aan dat er geen extreme uitschieters aanwezig zijn. 5.2.3 Visie en Beleid Op het gebied van Visie en Beleid scoort Het Bijvank een gemiddelde van 57. Dit ligt aan het begin van de schaal „gevorderd‟. Het landelijke gemiddelde voor visie en beleid ligt tussen de 29 en 69. Het Bijvank scoort qua gemiddelde score voor visie en beleid in het landelijke gemiddelde. Maar de teamspreiding laat zien dat het gemiddelde voortkomt uit extreem uiteenlopende individuele scores. Er is een teamlid dat in de oriënterende schaal (score: 12,5) zit en een teamlid dat in de vergevorderde schaal (score: 96) zit. 5.2.4 Educatieve programmatuur Op educatieve programmatuur scoort Het Bijvank een 53,5. Het landelijke gemiddelde ligt tussen de 27 en de 73. Op het gebied van Educatieve programmatuur scoort Het Bijvank in het landelijke gemiddelde. De teamspreiding geeft geen extreme uitschieters aan. 5.2.5 Gebruik van ICT De investeringen en inspanningen op het gebied van de ICT-infrastructuur, deskundighe id, educatieve programmatuur, visie en beleid beogen gezamenlijk bij te dragen aan een effectieve en efficiënte inzet van ICT-toepassingen in het onderwijs. Figuur 2 geeft aan in welk stadium van ICT ontwikkeling Het Bijvank zit. Het gemiddelde is 59. De ICT ontwikkeling op Het Bijvank is gemiddeld genomen „gevorderd‟ te noemen.


5.3 Instrument 3: Assessmenttool Tabel 14. Relatie van instrument 3 met de deelvragen

Instrument 3: Assessmenttool

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

11

In deze paragraaf worden de resultaten weergegeven van de online vragenlijst de Assessmenttool (ICT op school, 2004). De vragenlijst bestaat uit twee onderdelen namelijk: Onderwijsvisie en Competenties. Resultaten worden ook in deze onderdelen weergegeven. In 5.3.1 wordt de Onderwijsvisie omschreven .Tot slot zullen in 5.3.2 de Competenties omschreven worden. 5.3.1 Onderwijsvisie De resultaten van de Assessmenttool laten zien dat tien van de elf docenten onderwijs zie n als overdracht. Bij onderwijs als overdracht voert de leraar een duidelijke regierol. De leraar heeft een leidinggevende rol en is de centrale persoon in de klas. De leraar neemt alle relevante besluiten omtrent de inrichting van het leerproces. De belangrijkste taak van het onderwijs is in deze opvatting het overdragen en bijbrengen van kennis, het verwerven van vaardigheden en het leren van waarden door leerlingen. Bij het leren ligt de nadruk op traditionele vakkennis. Daarbij wordt gebruik gemaakt van traditionele onderwijsmethoden zoals het uitleggen door de docent en het leren vanuit studieboeken. 5.3.2 Competenties De resultaten van de ICT competenties worden in vier onderwerpen weergegeven namelijk: (1) Didactisch ICT-gebruik, (2) ICT-gebruik voor de lesvoorbereiding, (3) Organisatorisch ICTgebruik en (4) ICT-gebruik rondom het onderwijs. De scores voor competenties zijn ingedeeld in de huidige score, gewenste score en een advies score. De Assessmenttool genereert voor elke leerkracht individueel een top 5 lijst met competenties waarvan het gat tussen de huidige en de gewenste score het grootst is. In onderstaande lijst zijn de competenties opgenomen die 3 keer of vaker voorkwamen in de top 5 lijst van de leerkrachten en dus als prioriteitcompetenties gezien worden voor het team3 .

3

Voor volledige lijst zie Bijlage 5


Tabel 15. Prioriteit ICT competenties uit de Top 5 van leerkrachten

Didactisch ICT-gebruik

Aantal

Ik weet welke educatieve programma's er voor mijn onderwijs beschikbaar zijn

3

Ik weet bij het geven van computeropdrachten rekening te houden met verschillen in niveau, interesse en tempo van mijn leerlingen

4

ICT-gebruik voor de lesvoorbereiding Ik kan presentaties maken op de computer voor uitleg aan mijn leerlingen

4

Ik kan opdrachten, lesmaterialen en bronnen klaarzetten op het netwerk

3

Organisatorisch ICT-gebruik Ik weet welke lichaamshouding mijn leerlingen moeten aannemen als ze achter de computer werken

5

Ik weet hoe lang mijn leerlingen per dag in de klas achter de computer mogen werken

8

Ik kan ICT-gebruik structureel inpassen in mijn les- en activiteitenplanning

4

Ik kan bij storingen op de computer zodanig handelen dat de les er zo min mogelijk door wordt verstoord

3

Uit deze aantallen komt naar voren dat de meeste competenties uit de top 5 uit het organisatorische ICT-gebruik komen. Opvallend is dat 8 van de 11 respondenten een grote verschilscore hebben op het punt: Ik weet hoe lang mijn leerlingen per dag in de klas achter de computer mogen werken. Maar ook op het punt: Ik weet welke lichaamshouding mijn leerlingen moeten aannemen als ze achter de computer werken. Naast organisatorisch hebben ook de competenties uit ICT didactiek en lesvoorbereiding prioriteit. ICT-gebruik rondom het onderwijs heeft geen aantallen boven de 3.

5.4 Instrument 4: Intervie ws Tabel 16. Relatie van instrument 4 met de deelvragen

Instrument 4: Interviews

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

11

Uit de interviews is gebleken dat er verschillen en overeenkomsten bestaan tussen de resultaten van de ICT- coördinator en de directrice. Om de interviews kwalitatief te kunnen analyseren zijn ze ingedeeld in vier hoofdthema‟s namelijk; visie, houding, gebruik en competenties. Per thema zullen de overeenkomsten en verschillen kort worden weergegeven. Tot slot zullen in een korte samenvatting de hoofdpunten benoemd worden. ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 37

5.4.1 Visie Tabel 17. De ICT visie

Respondenten Visie Leerling en leerkrachten vaardigheden, geen ICT beleid, korte team visie, ICTComputer als ondersteuning voor het onderwijs, communicatie coördinator Leerkrachten vaardigheden, samenwerking leerkracht en ICT coördinator, het Directrice samen creëren van een ICT visie en beleid, communicatie, overeenkomst software en methodes Tabel 17 laat zien dat er overeenkomsten en verschillen zijn in de visie op ICT. Het grootste verschil is te vinden in het ICT beleid, de ICT-coördinator ziet geen meerwaarde in het schrijven van een ICT beleid, terwijl de directrice hier veel waarde aan hecht. Dit komt ook terug in de tijdsbestedingswensen, de ICT-coördinator wil de tijd aan visie en beleid verkleinen en de directrice wil deze vergroten. De belangrijkste overeenkomsten zijn dat de respondenten ervan overtuigd zijn dat vaardigheden van leerkrachten en de communicatie in het team onderschreven moet worden in de ICT visie. Hierbij moet er volgens beide respondenten een samenwerking plaatsvinden tussen de ICT-coördinator en de leerkrachten. 5.4.2 Houding Tabel 18. De houding ten opzichte van ICT

Respondenten ICTcoördinator Directrice

Houding Houding leerkrachten en leerlingen positief. Houding leerkrachten verbeteren door positieve houding leerlingen. De houding van de leerkrachten is positief maar mag vergroot worden. Houding van ICT in de klas verbeteren o.a. door terugkoppeling en samenwerking.

Beide respondenten zijn positief over de houding t.o.v. ICT. De ICT-coördinator geeft aan dat de leerkrachten een positieve houding hebben maar soms achterblijven bij de leerlingen. Door de leerlingen te stimuleren denkt zij de houding van de leerkrachten te verbeteren. De directrice vind de houding van het team positief, maar ze vind ook dat de leerkrachten en de ICT-coördinator meer samen moeten werken om ICT in de klas te integreren.


5.4.3 Gebruik Tabel 19. Het ICT-gebruik

Respondenten Gebruik ICT-gebruik als ondersteuning voor onderwijs, inzetten voor vakken maar ook ICTprojectmatig. Leerkrachten ICT-gebruik in klas verbeteren. Infrastructuur is coordinator goed. Softwareprogramma‟s moeten meer gebruikt worden. Rol leiderschap Directrice

Investering in „educatieve software gebruik‟ in de klas.. Voor gebruik meer samenwerking tussen ICT coördinator en leerkrachten. Goede infrastructuur. Rol Leiderschapsfunctie.

Het ICT-gebruik op Het Bijvank is goed, leerlingen gebruiken steeds vaker de computer ter ondersteuning van het onderwijs. Tijdens ICT lessen leren de leerlingen veel ICT vaardigheden die ze kunnen toepassen. De leerkrachten blijven op dit gebied achter. Wat beide respondenten aangeven is dat de educatieve software meer en effectiever in de klas gebruikt moet worden. Hierbij vinden beide respondenten het belangrijk dat er een goede terugkoppeling en samenwerking plaatsvindt in het hele team. Ook geven beide respondenten aan dat de rol van leiderschap een draagvlak kan creëren. Leiderschap wordt gezien als belangrijke drijfveer voor het team om ICT te gebruiken in het onderwijs. 5.4.4 Competenties Tabel 20. De ICT competenties

Respondenten ICTcoordinator

Directrice

Competenties ICT-coördinator instrueert leerlingen tot leerkrachten zo ver zijn om het zelf te doen. Leerkrachten beschikken niet over alle ICT competenties. Leerkrachten weten niet welke software programma‟s er aanwezig zijn. Leren projectmatig te werken. Leerkrachten bijscholen. Geen gelijk niveau leerkrachten en ICT-coordinator. Leerkrachten mee leren denken en ontwikkelen. Investeren in de vaardigheden van de leerkrachten. De deskundigheid kan altijd beter.

Beide respondenten geven aan dat de leerkrachten uiteenlopende ICT competenties hebben. Niet alle leerkrachten beschikken over de juiste ICT competenties. Beide geven tevens aan dat leerkrachten niet weten welke educatieve softwareprogramma‟s er aanwezig zijn op school en hoe ze deze goed kunnen gebruiken in hun onderwijs. Uit het interview blijkt dat de ICTcoördinator de leerlingen net zolang blijft instrueren tot de leerkrachten hetzelfde ICT niveau hebben als de ICT-coördinator. Ze denkt ook dat leerkrachten „lui‟ worden omdat de ICTcoördinator de leerlingen onderwijst in ICT. Tabel 20 maakt duidelijk dat het voor de directrice belangrijk is dat er een gelijk niveau is tussen leerkrachten en ICT-coördinator en dat er daarom geïnvesteerd moet worden in de competenties van de leerkrachten. ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 39

5.5 Samenvatting De hoofdpunten uit de resultaten kunnen als volgt samengevat worden. Het Bijvank heeft een enthousiast team dat zich goed ontwikkeld heeft de laatste jaren. Het blijkt uit de resultaten dat er geen gezamenlijke ICT visie ontwikkeld is en dat er tevens geen overeenstemming bestaat tussen de ICT- coördinator en de directie op dit gebied. Er blijkt in het team weinig communicatie of samenwerking te zijn op het gebied van ICT. Belang wordt gehecht aan de terugkoppeling van ICT in vergaderingen. Zowel de ICT-coördinator als de directie geven het belang aan van een goede samenwerking en communicatie in het team. Ook geven resultaten aan dat er sommige leerkrachten de basiscompetenties missen voor het gebruik van ICT. Tevens blijkt dat de bestaande educatieve software amper gebruikt wordt. Verbeterpunten liggen, volgens de resultaten, o.a. bij de bijscholing van ICT competenties en een verbetering van het gebruik van ICT in het onderwijs. De bevindingen uit dit hoofdstuk zijn de basis voor de discussie waarin de resultaten gelinkt worden aan de deelvragen.


6 Discussie & Reflectie ______________________________________________________________________________ In het voorafgaande hoofdstuk zijn de onderzoeksresultaten uitgewerkt. In dit hoofdstuk worden in de paragraaf 6.1 de onderzoeksresultaten gekoppeld aan de onderzoeksvragen en vervolgens bediscussieerd. In paragraaf 6.2 wordt gereflecteerd op het onderzoek.

6.1 Discussie In deze paragraaf worden de resultaten gekoppeld aan de onderzoeksvragen. Deze onderzoeksvragen zijn ingedeeld per thema. In 6.1.1 wordt het thema Visie besproken , in 6.1.2 Houding, 6.1.3Toepassingen en tot slot in 6.1.4 Competenties. In 6.1.5 is de Discussie samengevat. 6.1.1 Visie Op gebied van visie en beleid scoort Het Bijvank op het begin van de schaal gevorderd. Maar de teamspreiding van Vier in balans geeft aan dat er veel verschil zit in de scores binnen het team. De spreiding is groot omdat sommige teamleden in de oriënterende schaal scoren en anderen in de vergevorderde. De Assessmenttool laat zien dat bijna alle leerkrachten onderwijs zien als overdracht. Dit geeft aan dat bijna alle leerkrachten een traditionele manier van lesgeven hanteren. De interviews geven aan dat de ICT-coördinator de meerwaarde niet ziet van het schrijven van een ICT beleidsplan en visie terwijl de directrice nadruk legt op het belang hiervan. Het team van Het Bijvank onderschrijft het belang van het schrijven van een gezamenlijke ICT visie. De ICT-coördinator die in eerste instantie deze meerwaarde niet inzag heeft na het driehoeksgesprek ingezien dat het schrijven van een ICT visie het draagvlak, samenwerking en communicatie kan creëren die het team nodig heeft. Het onderzoek van Saveyn (2005) laat zien dat het werken vanuit een visie vooral betekent dat er met alle betrokkenen over de doelstelling van de integratie van ICT gereflecteerd wordt. Dus niet dat er een visie „is‟, die alleen door bijvoorbeeld de ICT-coördinator of de schoolleiding is vastgesteld. Op deze manier wordt er draagvlak gecreëerd. Landelijke resultaten van de ICT monitor (2006) laten zien dat leraren deze aandacht voor visieontwikkeling ondersteunen. Tweederde van de leerkrachten in Nederland heeft grote behoefte aan het gezamenlijk ontwikkelen van een breed gedragen visie voor het gebruik van ICT in het onderwijs , hetgeen overeenkomt met de behoefte aan een ICT visie op Het Bijvank. Resultaten geven naast het belang van een ICT visie ook weer dat de houding van de leerkrachten bepalend is voor de implementatie van ICT. 6.1.2 Houding Als er gekeken wordt naar de houding laten de resultaten zien dat leerkrachten positief staan tegenover het gebruik van ICT. In het geval van ICT toepassingen in het onderwijs blijkt dat de positieve houding iets lager ligt dan in 2003, maar de score is nog steeds positief. De houding ten ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 41

opzichte van ICT toepassingen door leerlingen is gelijk gebleven en positief. Het professionele gebruik door leerkrachten is positiever bevonden, maar de spreiding van de score op dit punt is groot wat betekent dat er een verschil zit in de antwoorden die leerkrachten hebben gegeven. In de interviews zijn beide respondenten positief over de houding ten opzichte van ICT. De ICTcoördinator geeft aan dat de leerkrachten een positieve houding hebben maar soms achterblijven bij de leerlingen. Er wordt aangegeven dat de leerkrachten afwachtend zijn omdat het grote deel van het ICT-gebruik door de ICT-coördinator ingericht wordt. De directrice vind de houding van het team positief, maar ze vindt ook dat de leerkrachten en ICT-coördinator meer moeten samenwerken om ICT in de klas te integreren. Literatuur laat zien dat leerkrachten kritisch blijven tegenover de veronderstelde meerwaarde van ICT in het basisonderwijs (Vanderpoorten, n.d.). Om deze meerwaarde in beeld te brengen en ICT in de klas te integreren zal de focus van de ICT-coördinator verschuiven van leerlingen onderwijzen en het onderhouden van het computernetwerk naar de zorg om ICT ook te integreren in de onderwijspraktijk. 6.1.3 Toepassingen Het aantal instructieactiviteiten met ICT is op Het Bijvank vergroot van twee in 2003 naar vijf activiteiten in 2006. De variatie in deze instructieactiviteiten is van gemiddeld 3,7 activiteiten in 2003 gestegen naar 5,1 in 2006. De resultaten van de ICT vragenlijst laten zien dat de leerkrachten zichzelf in staat achten diverse toepassingen van ICT in het onderwijs te gebruiken. Zij zeggen zelfvertrouwen te ontwikkelen voor het gebruik van ICT voor specifieke taken. Het stadium van gebruik ligt in 2006 hoger dan in 2003 en is in vergelijking tot het landelijke gemiddelde gevorderd te noemen. ICT wordt wekelijks als hulpmiddel en leermiddel gebruikt en maandelijks als doel op zich. Maar de grote spreiding laat zien dat er verschillen bestaan tussen het aantal activiteiten gebruikt door de leerkrachten. Opvallend is dat de aanwezige softwareprogramma‟s op Het Bijvank niet of weinig gebruikt worden. De resultaten van interviews geven aan dat het ICT-gebruik op Het Bijvank goed is, leerlingen gebruiken steeds vaker de computer ter ondersteuning van het onderwijs. De leerkrachten blijven op dit gebied achter. De directie en de ICT-coördinator geven aan dat de educatieve software meer en effectiever in de klas gebruikt moet worden. Hierbij vinden beide respondenten het belangrijk dat er een goede terugkoppeling en samenwerking plaatsvindt in het hele team. De school moet investeren in het gebruik van ICT als hulpmiddel bij het onderwijzen van de lesstof. Door voldoende aandacht te besteden aan deze sociale bouwstenen van ICT leveren de investeringen meer rendement op (Vier in Balans monitor, 2006). Het Bijvank is geen doorsnee basisschool waarvoor een standaard advies kan gelden. Dit omdat er binnen de school grote verschillen zijn, zowel tussen de verschillende klassen en leerkrachten als in de manier van aanpakken. Het onderzoek van Vandenpoorten ( n.d.) laat zien dat het bij het geven van een ICT advies belangrijk is scholen individueel te begeleiden. De verschillen en opvattingen binnen een school over de inrichting en organisatie van leerprocessen bepalen in belangrijke mate welke ICT-toepassingen al dan niet passen bij het beoogde onderwijs (Althanning, 2006). Rendement ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 42

behalen van ICT is gerelateerd aan de afstemming tussen deze onderwijsvisie en keuze van ICT. Een mismatch tussen onderwijsvisie en ICT-toepassingen betekent in de praktijk het gebruik van onderwijsmateriaal dat niet ontwikkeld is voor de leersituatie waarin het wordt ingezet (Vier in Balans monitor, 2006). 6.1.4 Competenties Resultaten laten zien dat de competenties van het ICT-gebruik in het onderwijs gelijk zijn gebleven in 2003 en 2006. De ICT deskundigheid van Het Bijvank scoort in Vier in Balans op het begin van de schaal gevorderd. In de Assessmenttool worden de ICT competenties globaal uitgezet in: Organisatorisch, didactiek, lesvoorbereiding en rondom onderwijs. Uit deze resultaten komt naar voren dat de competenties die verbetering nodig hebben uit het organisatorische ICTgebruik komen. Naast organisatorisch hebben ook de competenties uit ICT didactiek en lesvoorbereiding prioriteit. In het interview geven beide respondenten aan dat de leerkrachten uiteenlopende ICT competenties hebben. Niet alle leerkrachten beschikken over de basis ICT competenties. De resultaten maken duidelijk dat het van belang is dat is dat er een gelijk basisniveau is tussen leerkrachten en ICT-coördinator en dat er daarom geïnvesteerd moet worden in deze competenties van de leerkrachten. De respondenten geven aan dat leerkrachten niet weten welke educatieve software programma‟s er aanwezig zijn op school en hoe zij deze goed (padagogisch en didactisch) kunnen gebruiken in hun onderwijs. Na de fase van het introduceren van ICT op Het Bijvank komt het er nu op aan ICT daadwerkelijk te gaan gebruiken in de dagelijkse onderwijspraktijk. Hierbij draait het om de omschakeling van „learn to use‟ naar „use to learn‟ (ten Brummelhuis & van den Dool, 2003). De literatuur studie van Althanning (2006) laat zien dat de computer in scholen weliswaar vaker gebruikt wordt, maar dit betekent niet dat ICT volledig geïntegreerd is in het onderwijs. Met de integratie wordt in dit geval bedoel dat ICT bijdraagt aan de realisatie van onderwijskundige doelen (Hulsen et. al., 2005). Het Bijvank ondergaat ditzelfde proces. De resultaten van dit onderzoek laten zien dat als alle leerkrachten op Het Bijvank ICT basisvaardig geschoold zijn, ook zij de stap kunnen zetten naar de omschakeling van „learn to use‟ naar „use to learn‟. Door deze onderwijsverandering wordt de ICT-coördinator meer en meer voor de uitdaging geplaatst de teamleden te ondersteunen bij het benutten van ICT in hun lessen. De klemtoon bij deze ondersteuning ligt daarbij manifest niet op het gradueel verwerven van technische of instrumentele vaardigheden, maar wel op het gebruiken van de krachtige mogelijkheden van informatie- en communicatietechnologie als ondersteunend middel bij het leren en onderwijzen in de basisschool (Vanderpoorten, n.d). Het gaat om de gewone klasactiviteiten die door de leerkracht verrijkt werden door de inbreng van ICT. Dit blijkt in de praktijk geen gemakkelijk takenpakket te zijn. Dit onderzoek laat zien dat een ICT-coördinator een grote rol heeft in het doorzetten van de ICT verandering in het onderwijs. Niet alleen de leerkrachten kunnen baat hebben bij een professionele bijscholing om ICT goed te implementeren, ook een ICT-coördinator haalt grote voordelen uit een goede professionele ontwikkeling op het gebied van veranderingsmanagment en het dragen en begeleiden van vernieuwingen in de school (Saveyn, 2005) . ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 43

6.1.5 Samenvatting Het is duidelijk geworden dat Het Bijvank volop bezig is met het gebruik van ICT. Niet alleen Het Bijvank is volop bezig met het gebruik van ICT, het gehele Nederlandse onderwijs is bezig met dit gebruik. De ervaringen leren ons dat succesvolle invoering van ICT niet langer een kwestie is van meer computers of extra educatieve software en content. Ook Het Bijvank is een school die op het punt beland is dat haar educatieve software en content aanwezig is en dat de volgende stap gezet kan worden. Wil er kwaliteitsverbetering van het onderwijs optreden dan zal er naast de ICT visie prioriteit gelegd moeten worden bij de didactische kennis en vaardigheden van de leerkrachten. Maar hier wordt diversiteit aanvaard: niet iedereen moet een computerexpert zijn of worden(Vanderpoorten, nd). Een belangrijke voorwaarde hierbij is wel dat het hele team een schooleigen visie ontwikkelt. Bij de groei naar een doordachte visie wordt het schoolteam geconfronteerd met de vraag: wat kan er verwacht worden van de basisschool op het vlak van ICT-competentie bij haar leerlingen? Daarmee wordt meteen aangegeven dat de ICT-integratie in de leeromgeving een opgave en opdracht is voor de hele basisschool (Vanderpoorten, nd). De struikelblokken bij de integratie van ICT die in het literatuuronderzoek van Althanning (2006) naar voren komen sluiten aan bij de discrepantie tussen de huidige en de gewenste ICT situatie op Het Bijvank. De resultaten laten zien dat het essentieel is dat ICT basisvaardige leerkrachten bijgeschoold worden met didactische ICT-vaardigheden. Tevens laten de resultaten zien dat het belangrijk is dat er een gezamenlijke ICT visie ontwikkeld wordt, er een heldere communicatie en een effectieve samenwerking is. Er is behoefte aan visie en competente leraren die toegerust zijn didactisch verantwoord gebruik te maken van de beschikbare ICTvoorzieningen (Vier in balans monitor, 2006). Een voorwaarde voor de integratie van ICT in onderwijsverband zijn volgens Saveyn (2005): Materieel-technische voorwaarden, beschikbaarheid van software en de competenties van onderwijsmensen. Dit onderzoek laat zien dat een goede infrastructuur en competenties een voorwaarde zijn voor de goede integratie op Het Bijvank. Maar ook laten de resultaten zien dat de beschikbaarheid van software niet de enige voorwaarde is voor een goede integratie. Een andere voorwaarde is dat er behoefte is aan professioneel ontwikkelde software die een meerwaarde biedt ten aanzien van het uitvoeren van onderwijsopdrachten op de klassieke manier. Naast de meerwaarde dient de leerkracht ook handvaten te krijgen voor de didactische inzet van deze software. ICT is niet langer een doel op zich, maar een middel om andere doelen, zoals kwalitatief goed onderwijs en aansluiting van onderwijs op de kennissamenleving, te realiseren (Ministerie van Onderwijs, Culuur & Wetenschap, 2005).

6.2 Reflectie In deze paragraaf wordt gereflecteerd op de gehanteerde onderzoeksaanpak (6.2.1.) en de kwaliteit van de onderzoeksresultaten (6.2.2.). Bovendien wordt nagegaan in hoeverre de onderzoeksresultaten overdraagbaar zijn naar andere contexten en situaties (6.2.3.).


6.2.1 Reflectie op de onderzoeksaanpak Dit behoefteonderzoek stelde zich ten doel een advies te geven over de verbetering van het ICTgebruik op Het Bijvank. Dit advies was enerzijds bedoeld om de huidige situatie tegenover de gewenste situatie te zetten (Kaufman & English, 1981). En anderzijds was dit advies bedoeld als ondersteuning voor de ICT coördinator. De keuze voor de combinatie van kwalitatief en kwantitatief onderzoek bleek efficiënt te zijn voor de doelstellingen van dit onderzoek. Deze aanpak gaf de mogelijkheid om vanuit het beperkte aantal beschikbare respondenten veel informatie te krijgen. De verdeling van het onderzoek in drie fasen namelijk, 2003, de huidige en de gewenste situatie bleek een geschikte aanpak om de ICT situatie op Het Bijvank in kaart te brengen. Deze focus gaf de mogelijkheid om de groei in de afgelopen drie jaar vast te leggen en om te kijken naar de wensen van de school. De resultaten van het literatuuronderzoek gaven een belangrijke richting aan de vorm van de interviews die van invloed waren op de gewenste ICT situatie van Het Bijvank. Het gebruik van de verschillende instrumenten hebben voor een completer beeld gezorgd en hebben het ICT-gebruik van meerdere kanten bekeken. Het gebruik van het driehoeksgesprek en de presentatie, die ontworpen waren voor de validatie en evaluatie van een voorlopig advies, bleken erg nuttig. De stappen van het behoefte onderzoek bleken erg praktisch om te komen tot een passend advies voor Het Bijvank (Rauda & Mitchell , 1995). 6.2.2 Reflectie op de kwaliteit van de onderzoeksresultaten Er waren enkele zaken van invloed op de kwaliteit van de onderzoeksresultaten. Ten e erste de ICT vragenlijst afgenomen bij zes van de negen mensen die ook meegedaan hebben aan het onderzoek in 2003. Doordat het team drie nieuwe leerkrachten heeft gekregen kan dit een vertekend beeld geven in de vergelijking van 2003 en 2006. Maar omdat de resultaten een gemiddelde teamscore hebben kunnen de resultaten een reëel beeld geven van de huidige situatie ten opzicht van die in 2003. Ten tweede is er gebruik gemaakt van twee online vragenlijsten van Stichting ICT op school. Deze vragenlijsten analyseren online de resultaten van de individuele leerkrachten. Na contact met de ontwikkelaars van deze instrumenten is de data-analyse gevalideerd. De resultaten geven een goed beeld van de ICT situatie in het team. Ten derde zijn er validatie instrumenten gebruikt om de bevindingen terug te koppelen aan het team en deze validatie op te nemen in het eind advies. Op deze manier wordt het uiteindelijke advies versterkt. Ten vierde kan het enthousiasme en de gedrevenheid van de school leiden tot vertekening van de uitkomsten. 6.2.3 Reflectie op de overdraagbaarheid van de resultaten. Dit onderzoek heeft geleidt tot adviespunten voor de verbetering van het ICT-gebruik op Het Bijvank. Door het enthousiasme van het team, het specifieke onderzoek en het meenemen van de prioriteiten op Het Bijvank zijn deze resultaten niet generaliseerbaar naar andere scholen. Ook al zullen een aantal punten toepasbaar zijn in het Nederlandse onderwijs blijkt in de praktijk dat elke school anders is in hun onderwijsaanpak. Elke school heeft een andere infrastructuur, ICT______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 45

coördinator, leerkrachten, visie en houding ten opzicht van het gebruik van ICT. Om een passend advies te kunnen geven zal elke school individueel onderzocht moeten worden.


7 Conclusie & Aanbevelingen Het doel van dit behoefteonderzoek is om antwoord te geven op de centrale onderzoeksvraag wat resulteert in adviespunten voor de verbetering van het ICT-gebruik op Het Bijvank. In deze conclusie wordt antwoord gegeven op de centrale onderzoeksvraag en toegewerkt naar dat ICT advies. De centrale onderzoeksvraag luidt: Hoe kan basisschool “Het Bijvank” haar ICT-gebruik in het onderwijs verbeteren? Om daadwerkelijk antwoord te kunnen geven op de onderzoeksvraag is allereerst in 7.1 antwoord gegeven op de deelvragen aan de hand van de verkregen resultaten. In 7.2 wordt antwoord gegeven op de centrale hoofdvraag en tot slotte worden in 7.3 aanbevelingen gedaan.

7.1 Deelvragen Om antwoord te kunnen geven op de hoofdvraag worden allereerst de deelvragen beantwoord. De deelvragen zijn ingedeeld in de thema‟s: Visie, Houding, Toepassingen en Competenties. Na het analyseren van de deelvragen over visie: „Wat is de huidige visie op het gebied van onderwijs en ICT?‟en „Wat is de gewenste visie op het gebied van onderwijs en ICT?‟ is gebleken dat de huidige visie op het gebied van onderwijs en ICT op het begin van de schaal gevorderd ligt. Als er gedetailleerder naar deze resultaten gekeken wordt blijkt dat de spreiding in deze resultaten erg groot is. Dit betekent dat er mensen in het team aanwezig zijn die heel laag scoren op gebied van ICT visie en er mensen erg hoog scoren. Resultaten uit de Assessmenttool laten zien dat bijna alle leerkrachten in hun onderwijsvisie een traditionele manier van lesgeven prefereren. De interviews wijzen uit dat de ICT visie niet gezamenlijk in het team gegenereerd is, maar dat de ICTcoördinator elk jaar een A4 schrijft met de punten die dat jaar gaan gebeuren. Het team mist een effectieve vorm van communicatie en samenwerking. De gewenste situatie laat zien dat er belang wordt gehecht aan het gezamenlijk ontwikkelen van een ICT visie. Door met het gehele team een ICT visie te ontwikkelen kan er een draagvlak gecreëerd worden dat de implementatie van ICT in het onderwijs kan ondersteunen maar ook het belang onderschrijft van een effectieve communicatie en samenwerking. Het analyseren van de deelvragen over houding: „Wat is de houding t.o.v. het gebruik van ICT van leerkrachten in 2003?‟, „Wat is de houding t.o.v. het gebruik van ICT van leerkrachten?‟en „Wat is de gewenste houding t.o.v. het gebruik van ICT van leerkrachten‟ heeft uitgewezen dat in de huidige situatie leerkrachten positief staan tegenover het gebruik van ICT. In het geval van ICT toepassingen in het onderwijs blijkt dat deze positieve houding iets lager ligt dan in 2003, maar de score is nog steeds positief. De houding ten opzichte van ICT toepassingen door leerlingen is gelijk gebleven en positief. De ICT-coördinator geeft in het interview aan dat de leerkrachten een positieve houding hebben maar soms achterblijven bij de leerlingen. Het blijkt dat leerlingen zich snel ontwikkeld hebben de afgelopen drie jaren, maar dat leerkrachten ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 47

op hetzelfde niveau zijn blijven hangen. Er wordt aangegeven dat de leerkrachten mogelijk afwachtend zijn omdat het grote deel van het ICT-gebruik door de ICT-coördinator ingericht wordt. De directrice vindt de houding van het team positief, maar ze vindt ook dat de leerkrachten en de ICT-coördinator meer samen moeten werken om ICT in de klas te integreren. Het onderzoek laat zien dat de aanwezige positieve houding t.o.v. het gebruik van ICT vastgehouden moet worden maar de houding t.o.v. de ICT-coördinator verbeterd kan worden door een betere samenwerking en communicatie. Als de rol van de ICT-coördinator verschuift naar een begeleidende rol waarin de leerkrachten zelf actief moeten worden zal dit naar alle waarschijnlijkheid ook de houding van de leerkrachten veranderen. De analyse van de deelvragen over toepassingen: „Welke ICT toepassingen werden in 2003 op Het Bijvank gebruikt‟ , „Welke ICT toepassingen worden er in de huidige situatie gebruikt‟ en „ Welke ICT toepassingen worden er in de gewenste situatie gebruikt?‟ wijzen uit dat het aantal instructieactiviteiten met ICT is vergroot van twee in 2003 naar vijf activiteiten in 2006. Dit geeft aan dat er een duidelijke verhoging in het gebruik van ICT toepassingen is op Het Bijvank. Leerkrachten durven ICT vaker te gebruiken voor verschillende doeleinden. Toch laat de grote spreiding in de resultaten zien dat er verschillen bestaan tussen het aantal activiteiten gebruikt door de leerkrachten. De resultaten van de huidige situatie laten zien dat de leerkrachten naast tekstverwerken, educatieve programmatuur, database en leerling-registratie ICT nu ook gebruiken voor e-mailen en het gebruik van de digitale camera. Opvallend is wel dat de aanwezige softwareprogramma‟s op Het Bijvank in veel gevallen niet of weinig gebruikt worden. Het onderzoek laat zien dat het ICT-gebruik op Het Bijvank goed is, leerlingen gebruiken steeds vaker de computer ter ondersteuning van het onderwijs. De leerkrachten blijven op dit gebied achter. Educatieve software zal meer en effectiever in de klas gebruikt moet worden. Hierbij is het belangrijk dat er een goede terugkoppeling en samenwerking plaatsvindt in het hele team. Het gebruik van ICT zal langzaam moeten verschuiven van ICT als hoofdonderwerp en de inhoud als tweede, naar de inhoud als hoofdonderwerp en de ICT als tweede. Tot slot hebben de deelvragen over competenties: „Wat waren in 2003 de ICT competenties van leerkrachten?‟ , „Wat zijn de huidige ICT competenties van leerkrachten?‟ en „Wat zijn de gewenste ICT competenties van leerkrachten?‟ laten zien dat de competenties van het ICT-gebruik in het onderwijs gelijk zijn gebleven in 2003 en 2006. In de huidige situatie scoort Het Bijvank op het begin van de schaal gevorderd, maar met veel individuele verschillen. Dit geeft aan dat de basis ICT competenties bij de meeste leerkrachten wel aanwezig zijn maar dat er een paar leerkrachten zijn die deze basis nog niet volledig bezitten. Met basisniveau wordt in dit geval bedoeld de elementaire instrumentele ICT vaardigheden zoals: de computer en de programma‟s opstarten, het gebruik van schrijf- , teken- en educatiesoftware, bestanden openen en opslaan etc. Ook laten de resultaten zien dat de competenties niet gegroeid zijn de afgelopen drie jaar. Geconcludeerd kan worden dat de ICT competenties gemiddeld goed zijn, maar er geïnvesteerd moet worden in de bijscholing van leerkrachten die de basis van de ICT competenties niet volledig bezitten. Als het basis niveau bereikt is kan het team samen gaan ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 48

nadenken over de volgende stap in het ICT-gebruik op Het Bijvank, namelijk het gebruik van ICT in de klas op een didactische en pedagogisch verantwoorde manier.

7.2 Centrale onde rzoeksvraag In deze paragraaf wordt antwoord gegeven op de centrale onderzoeksvraag. Om daadwerkelijk antwoord te kunnen geven op de onderzoeksvraag en om het advies in een theoretisch kader te plaatsen is er gebruik gemaakt van de stappen in het behoefteonderzoek (zie paragraaf 4.2). In deze paragraaf zijn de „gap‟ analyse (7.2.1), oorzaken (7.2.2) en de prioriteiten (7.2.3) binnen de school uitgewerkt. In 7.2.4 wordt het antwoord gegeven op de centrale onderzoeksvraag. Tot slotte worden er in paragraaf 7.3 aanbevelingen gedaan. 7.2.1 Gap-analyse De „gap‟ analyse is uitgevoerd door de resultaten van de huidige en de gewenste ICT situatie naast elkaar te zetten. De analyse gaat in op de thema‟s: Visie, houding, toepassingen en competenties. Door de huidige en de gewenste situatie met elkaar te vergelijken ontstaat een beeld van de lacunes („gap‟) tussen deze situaties. Aan de hand van deze analyse kunnen oorzaken, prioriteiten en oplossingen vastgesteld worden. In de gap-analyse (Tabel 21) zijn de resultaten uit hoofdstuk 5 en 7.1 gebruikt om de huidige situatie, en voor de klein deel de gewenste situatie, weer te geven.


Tabel 21. Gap analyse

Hui dige situatie Visie

Houding

Geen teamvisie of beleid

Het schrijven van een gezamenlijke ICT visie & beleid

Verschil in visies van individuele teamleden

Creëren van draagvlak voor het team

Weinig communicatie & samenwerking

Effectieve samenwerking en communicatie

o

Positief

o

Positief

o

Leerlingen veelal positiever dan leerkrachten

o

Leerlingen en leerkrachten even positieve houding

o

Leerkrachten veelal afwachtend t.o.v. ICT coördinator

o

Meer initiatief van leerkrachten

Toepassingen

Competenties

Gewenste situatie

Gebruik ICT toepassingen sterk gestegen

Toename bij het gebruik van ICT toepassingen in het onderwijs

Individuele verschillen in gebruik

Gelijk basis niveau in ICT-gebruik van leerkrachten

Weinig gebruik van aanwezige software

Didactisch verantwoorde gebruik van aanwezige softwareprogramma‟s

Weinig integratie van ICT toepassingen in de klas

Integratie van ICT in de klas & onderwijspraktijk

Bij gebruik van toepassingen geen samenwerking of terugkoppeling in het team

Samenwerking en communicatie in het team

Eerst ICT en dan de inhoud

Eerst inhoud en dan ICT

o

De deskundigheid is verbeterd t.o.v. 2003

o

Niet alle leerkrachten hebben bezitten basis niveau

o

Leerkrachten bijscholen in basis niveau

o

Geen of weinig vaardigheden voor het pedagogisch/didactisch gebruik in de klas

o

Prioriteit voor competenties op ICT pedagogisch/didactisch gebruik, ICT voor lesvoorbereiding en organisatorisch.


Als er gekeken wordt naar Tabel 21 kan geconstateerd worden dat er lacunes bestaan tussen de bestaande en de gewenste situatie. In onderstaand tabel worden puntsgewijs de belangrijkste lacunes genoemd. Tabel 22. De lacunes

Lacunes Visie

Geen gezamenlijke ICT visie & beleid Weinig draagvlak Weinig samenwerking Weinig communicatie

Houding

o

Toepassingen

Goede houding maar weinig initiatief van leerkrachten t.o.v. de ICT-coördinator

Ongelijk basisniveau van het gebruik van ICT toepassingen Weinig integratie van ICT in het onderwijs Weinig gebruik aanwezige software Weinig samenwerking en terugkoppeling in het team

Competenties

o

Ongelijk basisniveau van ICT competenties van leerkrachten

o

Weinig prioriteit op de integratie van ICT in de klas, maar meer op algemene vaardigheden

7.2.2 Oorzaken In deze paragraaf wordt gekeken naar de mogelijke oorzaken van de lacunes in Tabel 22. Een mogelijke oorzaak voor de stroeve samenwerking en communicatie lijkt de wisselwerking in het team te zijn. Ondanks de positieve houding lijken leerkrachten afwachtend op het gebied van het integreren van ICT in de onderwijspraktijk als er een ICT-coördinator aanwezig is die de leerlingen ICT competenties leert en projecten doet. Samenwerking tussen de ICT-coördinator, directrice, en de leerkrachten kan draagvlak creëren en de integratie van ICT verbeteren. Tabel 22 laat zien dat er een verschil bestaat bij de basis ICT competenties van leerkrachten. Scoren sommige leerkrachten op de schaal gevorderd, anderen scoren in de beginnende schaal. De verschillen in de ICT basis competenties en didactische vaardigheden zijn waarschijnlijk de oorzaak voor het geringe gebruik van aanwezige software en toepassingen in het onderwijs. Er blijkt, net als in de rest van Nederland, een gebrek aan kennis te zijn over het pedagogisch en didactisch verantwoorde gebruik van ICT in het onderwijs.


7.2.3 Prioriteiten Uit de resultaten, de validatiegesprekken en de gap analyse zijn prioriteiten naar voren gekomen. De resultaten laten zien dat leerkrachten een ICT basisniveau moeten bezitten om ook daadwerkelijk ICT te kunnen integreren in het onderwijs. Tevens is het relevant om met het gehele team een ICT visie en beleid te ontwikkelen. Op deze manier kan er ook draagvlak gecreëerd worden voor o.a. samenwerking en de communicatie in het team. De prioriteiten kunnen als volgt samengevat worden: ICT basiscompetenties leerkrachten bijscholen Bijscholing op pedagogische/didactisch gebruik van ICT in de klas Gezamenlijk ontwikkelen van een ICT visie & beleid Samenwerking in het team bevorderen Communicatie in het team bevorderen 7.2.4 Conclusie Door de resultaten te analyseren, discussie te voeren en de deelvragen te beantwoorden, kan er gekomen worden tot een antwoord op de centrale onderzoeksvraag: „Hoe kan basisschool “Het Bijvank” haar ICT-gebruik in het onderwijs verbeteren?‟ Het Bijvank heeft een gedreven en enthousiast team, door de inzet van de laatste drie jaren zijn de ICT toepassingen meer dan verdubbeld. Toch blijkt er een discrepantie te bestaan tussen de huidige en de gewenste situatie. Sommige leerkrachten lijken afwachtend te zijn ten opzichte van de ICT-coördinator en het blijkt dat de leerkrachten soms achterblijven bij de leerlingen. Uit het onderzoek naar de ICT competenties komt naar voren dat sommige leerkrachten niet alle basis ICT competenties bezitten die nodig zijn om ICT in te zetten in het onderwijs. De prioriteit ligt in deze conclusie ook op het bijspijkeren van deze basiscompetenties van de leerkrachten. Het team zal samen een ICT visie moeten ontwikkelen die draagvlak creëert en tegelijk ook de samenwerking en communicatie in het team onder de loep neemt. Op die manier kunnen vaste communicatie punten en samenwerking vastgelegd worden. Als de basiscompetenties aanwezig zijn bij alle leerkrachten kan de school zich richten op de volgende stap in de ICT ontwikkeling op school, namelijk het didactische gebruik van ICT in de onderwijspraktijk. Hierbij zal de insteek bij het gebruik van ICT moeten veranderen van ICT als hoofdonderwerp naar de inhoud als hoofdonderwerp. ICT moet een didactisch hulpmiddel worden die de inhoud van het onderwijs ondersteunt. Geadviseerd wordt om dit samen met een externe consultant, workshop of opleidingstraject te doen om de integratie zo effectief mogelijk te laten verlopen 4 .

4

Het volledige advies is toegevoegd in Bijlage 6


7.3 Aanbevelingen Dit onderzoek heeft op Het Bijvank een proces op gang gebracht waarin de school kritisch naar haar eigen ICT-gebruik is gaan kijken. Samen met het BOK zal er een goede stap gemaakt worden richting de integratie van ICT in het onderwijsproces. Naar aanleiding van het gevoerde behoefteonderzoek kunnen enkele aanbevelingen gedaan worden. Allereerst is het aan te bevelen aan Het Bijvank om een gezamenlijke ICT visie te schrijven waarin communicatie en samenwerking vastgelegd worden. Deze visie zal draagvlak creëren voor het verbeteren van het ICT-gebruik in het onderwijs. Tevens is het aan te bevelen om te investeren in de competentieontwikkeling inzake het ICT-gebruik in de klas. Zoals reeds bij de conclusie is gesteld moeten alle leerkrachten ICT basisvaardig onderlegd zijn voordat de volgende stap gezet kan worden naar het ontwikkelen van didactische vaardigheden m.b.t. het integreren van ICT in de onderwijspraktijk 5 . De communicatie en samenwerking in het team kan verbeterd worden door het oprichten van een ICT projectgroep (zie bijlage 6). Deze ICT projectgroep kan zich in samenwerking met de ICT coördinator richten op de integratie van ICT in het onderwijs waarbij de inhoud vooropstaat en ICT als hulpmiddel gebruikt wordt om de onderwijskwaliteit te verbeteren. Omdat het dragen van een onderwijsverandering een zware taak is, is het aan te bevelen om de ICT-coördinator te ondersteunen met een externe cursus over het coachen van deze ICT onderwijsverandering. Verder kan gezegd worden dat het antwoord op de vragen van dit onderzoek goed toepasbaar zijn op Het Bijvank. De onderzoeksmethode was toereikend voor de vraag van Het Bijvank en de mogelijke tijd die voor dit onderzoek stond. Maar wil er een completer en verfijnder beeld geschept worden van alle belanghebbenden, dan zullen ook de leerlingen, ouders, school bestuur en wellicht de gemeente betrokken moeten worden als de respondenten bij het onderzoek. Dit onderzoek is zo specifiek toegepast op het enthousiaste Bijvank team dat het niet generaliseerbaar is naar andere scholen. Het is interessant om een vergelijkbaar onderzoek te doen, met dezelfde onderzoeksaanpak maar een algemenere vraagstelling, bij verschillende aselect gekozen scholen in Nederland. Op deze manier kan een betrouwbaar generaliserend beeld geschetst worden. Omdat de resultaten voor de vragenlijsten van Vier in Balans en de Assessmenttool online gebeurden kon in eerste instantie niet precies achterhaald worden hoe het programma haar data analyseert. Door contacten met de makers van deze programma‟s over de data-analyse van de online gegevens is de betrouwbaarheid gewaarborgd. In vervolgonderzoek kan een vragenlijst ontwikkeld worden die alle aspecten uit de drie verschillende vragenlijsten meeneemt. Door het zelf ontwikkelen van een vragenlijst kan de betrouwbaarheid gewaarborgd worden en de tijd van drie verschillende vragenlijsten afnemen bespaard worden.

5

Het volledige advies is toegevoegd in Bijlage 6


Ten slotte is het van belang te blijven herinneren dat onderwijsveranderingen niet aan komen waaien. “Change in education is easy to propose, hard to implement, and extraordinarily difficult to sustain (Hargreaves & Fink, 2006)”. Om de verandering te kunnen blijven dragen is doorzettingsvermogen nodig. Dit onderzoek draagt bij aan de volgende stap die Het Bijvank kan maken, namelijk de optimale integratie van ICT in haar onderwijspraktijk.


Referenties Akker, J. van den (2003). Curriculum perspectives: an introduction. In J. van den Akker, W. Kuiper & U. Hameyer (eds.), Curriculum Landscapes and Trends, (pp. 1-10). Dordrecht: Kluwer Academic Publishers. Althanning, A.(2006). Naar een succesvolle implementatie van ICT. Enschede: Universiteit Twente. Boxel, P. van, Schoonenboom, J. & M. Jansen (2004). Curriculumanalyses voor de integratie van ICT in het onderwijs. Utrecht: Stichting Digitale Universiteit. Brummelhuis, A. ten, & van den Dool, P. (2003). Compileren van kennis voor ICT-rijk leren: over het versterken van expertice ontwikkeling voor de integratie van ICT in het leerproces. Jochems, W. e.a. (Red.). Grenzeloos leren. Proceedings van de 30 e Onderwijs Research Dagen 2003. Georganiseerd door het Onderwijstechnologisch expertisecentrum van de Open Universiteit Nederland. ORD abstractbundel 2003. Heerlen: Open Universiteit. Dede, C. (2000). Emerging Influences of Information Technology on School Curriculum. Journal of Curriculum Studies, 32(2), 281-304. Eichhorn, K., Pronk, H., Thijs, A. & Voogt, J. (2000). Vernieuwend onderwijs met ICT. Rotterdam: Ichthus Hogeschool. Franken, A. (2003). ICT in beeld. Een onderzoek naar toekomstscenario‟s van ICT-gebruik in het primair en voortgezet onderwijs. http://edu.fss.uu.nl/scenario/ Hulsen, M., Wartenbergh-Cras, F., Smeets, E. & Uerz, D. (2005) ICT in cijfers: ICTonderwijsmonitor studiejaar 2004/2005. Verkregen op 15-05-2006 op www.ICTonderwijsmonitor.nl/ Inspectie van het Onderwijs (2006) Leraren klikt „t. Professionaliseren voor een ICT-praktijk. Utrecht. Kaufman, R. & English, F.W. (1981) Needs assessment; concept and application. New Yersey. Kock, R., McKenney, S., Smits, M. & Voogt, J. (2005). Onderwijs in schriftelijke communicatie op de basisschool: Een exploratie van tools voor digitaal lesmateriaal. Enschede: SLO. Kozma, R. (Ed.) (2003). Technology, innovation, and educational change: A global perspective. Eugene, OR: International Society for Educational Technology. ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 55

Lamers, Th.H.J.M., en J.G.L. Thijssen (1991), Het bepalen van opleidingsbehoeften in organisaties. In: Kessels, J.W.M., en C.A.Smit, Behoeftenbepaling, capita selecta opleiders en organisatie, Kluwer bedrijfswetenschappen, Deventer, p. 30-35. Leverink, R., & Loenen, S. (2005) ICT: nog een duwtje… Hoe een gewone school kan veranderen. Studie in leerplanontwikkeling(SLO). Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2004) ICT in het onderwijs 1997-2004. Einde evaluatie Groot Project. Mumtaz, S. (2000). Factors affecting teacher's use of information and communication technology: A review of the literature. Journal of Information Technology for Teacher Education, 9(3), 319341. Pelgrum, W. J. & Anderson, R. E. (eds.) (1999). ICT and the Emerging Paradigm for Life Long Learning: A Worldwide Educational Assessment of Infrastructure, Goals and Practices. Enschede: IEA. Rauda, R.H. & Kusy, M.E.(1995) Needsassessment: the first step. Development of human resource- part 2. Verkregen op 20-06-2006 op http://adulted.about.com/?once=true& Saveyn, J. (2005). Naar een ICT-beleid op de basisschool. Pedagogische Mededelingen VVKBaO , 33- 68. Schoolplan Het Bijvank. Verkregen op 05-04-2006 van http://www.hetbijvank.nl/hetonderwijs/schoolgids.htm Stichting ICT op school (2001). Vier in balans. Verkenning stand van zaken met het oog op efficiënt gebruik van ICT in het onderwijs. Stichting ICT op school ( 2003) ICT Assessmenttool. Verkregen op 09-07-2007 van http://ictopschool.v12.nl/main.html Stichting ICT op School (2004).Vier in balans plus. Actualisering van kennis en inzichten over effectief en efficiënt gebruik van ICT in het onderwijs. Stichting ICT op school (2006) Brochure: Wat willen we weten over… Klassenmanagement en ICT? Klassewijzer, IVLOS Universiteit Utrecht. Verkregen op 05-04-2006 van http://www.ICTopschool.net/kennis/publicaties/uitgaven/wat_weten_we_over_klassenmanageme nt ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 56

Stichting ICT op school (2006). Vier in Balans monitor 2006. Verkregen op 05-04-2006 op http://www.ictopschool.net/onderzoek/publicaties/uitgaven/vierinbalans2006/document Vanderpoorten, M. (n.p.). ICT-competenties in het basis-onderwijs. Van ICT-integratie naar ICTcompetentie Van Eck, E. & Volman (2003) Routekaart. Verkregen op http://www.ictopschool.net/Files/Volman%20en%20VanEck/file/

Voogt, J. McKenney, S., Smits, M. & Kock, R. (2004). Ondersteuning van leerkrachten bij (her)ontwerp van ICT-ondersteunde activiteiten voor stelonderwijs. Presentation at ORD annual meeting, June 9-11: Utrecht. Voogt, J. & Pelgrum H. (2005). ICT and curriculum change. Human Technology; an Interdisciplinary Journal on Humans in ICT Environments, 1 (2), 157-175. Volman M. (2003). Curriculum as Technology or Technology to Support Curriculum. Vrije University Amsterdam. In: Terwel J. and Walker D. (2003). Curriculum as a shaping force: towards a principled approach in curriculum theory and practice. Vries, M. (2005) Succesfactoren voor instellingbrede ICT-implementatie in het onderwijs. Cetis, expertisecentrum voor onderwijsinnovatie en ICT van de Hogeschool Utrecht.


Bijlagen Bijlage 1: ICT vragenlijst ACTIVERENDE DIDACTIEK EN ICT IN HET ONDERWIJS OP DE BASISSCHOOL Vragenlijsten voor leerkrachten

Op de volgende pagina’s vindt u een verzameling vragenlijsten over uw didactische benadering en het gebruik van ICT in uw onderwijs. Deze vragenlijsten hebben als doel om informatie te verzamelen over uw didactische benadering en uw gebruik, opvattingen en c ompet enties ten aanzien van ICT. De op deze manier verzamelde informatie z al gebruikt worden het ICT-gebruik in het onderwijs vast te leggen. Gaarne voor 14 april inleveren bij Tamara. Wij verzoeken u uw naam in te vullen, opdat wij veranderingen in uw opvattingen kunnen nagaan. Uiteraard zullen uw gegevens vertrouwelijk door ons worden behandeld. We willen u allereerst een aantal persoonlijke gegevens vragen:

Naam: ____________________________________________________________________ ______ Geslacht: Man / Vrouw (omcirkel) Leeftijd:

__________

Aantal jaren onderwijservaring: __________ Aan welke groep geeft u les in dit schooljaar: __________ Heeft u thui s de beschikking over een computer? Ja / Nee (omcirkel) Zo ja, heeft u dan thuis ook toegang tot Internet? Ja / Nee (omcirkel) Heeft u de beschikking over computers in uw lokaal? Ja / Nee (omcirkel) Zo ja, hoeveel? __________ Hoeveel van deze computers hebben toega ng tot Internet? __________


In welke mate heeft u een goed beeld van de computertoepassingen (inclusief multimedia- en communicatiemogelijkheden zoals e-mail en Internet/WWW) die mogelijk zijn binnen uw vakgebied? Instructie: k ruis één antwoord aan.

 zeer goed  goed  matig  slecht  zeer slecht

Hoe vaak gebruikt u de comput er op de volgende manieren tijdens het geven van uw onderwijs of voor uw les voorbereiding en -evaluatie? Instructie: k ruis per manier één antwoord aan.

COMP UTERGEBRUIK ALS ...

Nooit

1-9 keer elke per jaar maand

elke week

elke dag

Hulpmiddel Uit voeren van taken en daarbij gebruik maken van ICT als gereedschap (bv. tekst verwerking, e -mail, Elektronisch toetsen)











Leermiddel Bereiken van een leerdoel met behulp van o f door Middel van ICT











Leerdoel Leren over ICT











Nooit SOFTWARE GEBRUI K in het onderwijs

1-9 keer per jaar

1-2 keer per maand

1-2 keer per week

Pluspunt gr 1 en 8 Junior Bosatlas NL gr 6 Junior Bosatlas Europa gr 7 Junior Bosatlas wereld gr 8 Edurom Luistervaardigheid gr 1 en 2 Edurom Klanken en rijmen gr 1 en 2 ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 59

(bijna) elke dag

Nooit

1-9 keer per jaar

1-2 keer per maand

1-2 keer per week

Edurom Werkwoordspelling gr 5 tm 8 Edurom Spelling moeilijke woorden gr 5 tm 8 Edurom Rek entrainer gr 5 tm 8 Edurom Lichaam gr 5 tm 8 Edurom Woorden en Dictee gr 5 tm 8 Edurom Rek enen met breuken gr 6 tm 8 Edurom Begrijpend lezen gr 7 en 8 Edurom Engels gr 7 en 8 Edurom Procenten gr 7 en 8 Edurom Ontleden van zinnen gr 7 en 8 WoordenStart voor gr 1 en 2 WoordenTotaal gr 3 tm 8 Tafeltotaal gr 3 tm 8 Rekensom gr 3 tm 8 Database Manager (namen invoeren) VLL veilig leren lezen gr 3 Leesladder 1 gr 3 en 4 Bas gaat digitaal gr 4 ABCD-rom B asis woordenboek gr 4 tm 8 Encarta Wereldatlas 2001 gr 7 en 8 Encarta Encyclopedie Winkler Prins 2003 gr 7 en 8 ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 60

(bijna) elke dag

Nooit

1-9 keer per jaar

1-2 keer per maand

1-2 keer per week

Heksen Spul gr 3 tm 8 De omgekeerd wereld gr 4 Beestenboel gr 4 De Dinosaurus 3D gr 4 LVS-3.05b3 Cont ribut e 3 Office


(bijna) elke dag

Op welke van de volgende manieren gebruikt u de computer bij het geven van uw onderwijs? Instructie: k ruis alles aan wat van toepassing is. Inleiden: ik laat de leerlingen met de computer werk en om zich te oriënteren op een nieuw onderwerp.



Instructie: ik laat de leerlingen iets nieuws leren aan de hand van een computerprogramma.



Oefenen: ik laat de leerlingen zelfstandig basisstof verwerken op de computer.



Uitleg/demonstratie: ik bedien zelf de computer om een begrip of vaardigheid aan de leerlingen uit te leggen.



Informatie verzamelen: ik laat de leerlingen informatie opzoeken in elektronische gegevensbestanden.



Gegevensverwerking: ik laat de leerlingen de computer gebruiken bij het ordenen en verwerken van verzamelde gegevens.



Probleemoplossen: ik laat de leerlingen werken met een computerprogramma waarin een probleem wordt aangereikt dat met behulp van de computer moet worden opgelost.



Verrijken: ik laat de leerlingen zelfstandig verrijkingsstof verwerken op de computer (extra stof en verdieping).



Remediëren: ik gebruik de computer om gerichte extra hulp te geven aan leerlingen met een acht erstand.



Toetsen: ik laat de leerlingen toetsen maken op de computer.



Brieven/teksten schrijven: ik laat de leerlingen op de computer brieven, verslagen of teksten voor bv. een werkstuk schrijven.



Presentatie: ik geef de leerlingen opdracht om de computer als present atiemiddel te gebruiken voor bv. een spreekbeurt.



Beloning: ik gebruik de computer als middel om de leerlingen te belonen voor goed gedrag of goede prestaties.



Meten: ik laat de leerlingen metingen verrichten met behulp van de computer, bv. bij natuurkundeproefjes.



Geen: ik gebruik de computer op geen van de bovenstaande manieren.




Welke van de volgende computertoepa ssingen worden door u als docent of door uw leerlingen voor onderwijsdoeleinden gebruikt? Instructie: k ruis per toepassing twee antwoorden aan: één voor de antwoordcategorie 'doce nt' en één voor de categorie 'leerlingen'.

TOEP ASSINGEN

Docent nee ja

Leerling nee ja

Tekstverwerking (bv. Word)









Tekenprogramma (bv. Paintbrush, Corel Draw)









Rekenbladen (spreadsheet )









Gegevensbestanden (database)









Educatieve programma's voor uw vak









Spelletjes









diskette of cd-rom (bv. een elektronische encyclopedie)









Elektronische post (e-mail)









Informatie zoeken op Int ernet/WWW









Registratie van leerlingvorderingen









Videoconferencing









Programmeren









Toetsprogrammatuur









Raadplegen van elektronische gegevensbestanden op


Stadia van gebruik Instructie: Lees alstublieft de onderstaande zes beschrijvingen van stadia van gebruik van computers in het onderwijs. Omcirkel het stadium dat het best aansluit bij uw huidige gebruik.

1

Stadium 1: Op de hoogte Ik ben er van op de hoogte dat ICT bestaat, maar ik maak er geen gebruik van – misschien vermijd ik het gebruik. Ik ben bezorgd over het vooruitzicht dat ik gebruik moet gaan maken van ICT.

2

Stadium 2: ICT-gebruik aan het leren Ik ben bezig om de basis vaardigheden voor ingebruikname van ICT te leren. Soms raak ik gefrustreerd. Ik mis zelfvertrouwen wanneer ik ICT-gebruik.

3

Stadium 3: Begrip en toepassing van ICT-gebruik Ik begin te begrijpen hoe ik ICT zou kunnen gebruiken en kan me ook specifieke taken voorstellen waarbij ICT nuttig zou kunnen zijn.

4

Stadium 4: Bekendheid en zelfvertrouwen Ik krijg een gevoel van zelfvertrouwen bij het gebruik van ICT voor specifieke taken. Ik begin me op mijn gemak te voelen wanneer ik ICT-gebruik.

5

Stadium 5: Aanpassing naar andere contexten Ik zie ICT als een hulpmiddel dat ingez et kan worden en maak me geen zorgen meer over de technologie als zodanig. Ik kan ICT nu in verschillende contexten gebruiken als een leermiddel.

6

Stadium 6: Creatieve toepassing in nieuwe contexten Wat ik weet over ICT kan ik toepassen in mijn onderwijs. Ik ben in staat om ICT te gebruik en als een leermiddel dat ik kan integreren in het leerplan.


Competentie in ICT-gebruik in het onderwijs Instructie: Geef voor elk item aan in welke mate u het met de stelling eens bent. ZO = Zeer oneens, O = Oneens, U = Onbesli st, E = Eens, ZE = Zeer eens ZO

O

U

E

ZE

1.

Ik kan met behulp van een tekst verwerker en kant en klare illustraties een werk blad kan maken.

1

2

3

4

5

2.

Ik ben in staat om door middel van e-mail het contact met collega’s te onderhouden.

1

2

3

4

5

3.

Ik kan het World Wide Web gebruiken om lesmat erialen te vinden die ik in mijn lessen kan gebruiken.

1

2

3

4

5

4.

Ik kan onderwijs voorbereiden en uit voeren waarin leerlingen gebruik maken van een variatie aan ICT toepassingen.

1

2

3

4

5

5.

Ik kan leerlingen helpen bij het uit voeren van complexe opdrachten in een ICT omgeving.

1

2

3

4

5

6.

Ik ben in staat om mijn leerlingen de ICT kennis en vaardigheden bij te brengen die bij hun leeftijd hoort.

1

2

3

4

5

7.

Ik kan samen met leerlingen werken in verschillende soorten van ICT omgevingen. Bijvoorbeeld: één computer in de klas (voor demonstratiedoeleinden)

1

2

3

4

5

een paar comput ers in de klas (voor gebruik door leerlingen)

1

2

3

4

5

een computerlokaal

1

2

3

4

5


Houding ten opzichte van ICT Deze vragenlijst is ontworpen om uw inzichten met betrekking tot het gebruik van ICT voor uw eigen doeleinden en binnen uw onderwijs vast te stellen. Het is aan te bevelen om steeds zonder al te lang na te denk en uw eerste reactie te geven. Instructie: Omcirkel in de schaalverdeling tussen ieder paar bijvoeglijke naamwoorden het vakje dat het beste uw houding ten opzichte van de stelling weergeeft. Let op: Soms staat een positief bijvoeglijk naamwoord aan de linkerzijde van de schaal en een negatief ter recht erzijde, soms is de volgorde omgedraaid! 1.

Wat mij betreft zijn ICT toepassingen voor het onderwijs:

1.

belangrijk

1

2

3

4

5

6

7 onbelangrijk

2.

saai

1

2

3

4

5

6

7 interessant

3.

terzake doend

1

2

3

4

5

6

7 van ondergeschikt belang

4.

spannend

1

2

3

4

5

6

7 slaapverwekkend

5.

onbetekenend

1

2

3

4

5

6

7 veelbetek enend

6.

aantrekkelijk

1

2

3

4

5

6

7 onaantrekkelijk

7.

boeiend

1

2

3

4

5

6

7 alledaags

8.

waardeloos

1

2

3

4

5

6

7 waardevol

9.

stimulerend

1

2

3

4

5

6

7 ontmoedigend

10.

onnodig

1

2

3

4

5

6

7 meer dan noodzakelijk

2.

Ik beschouw het gebruik door mijn leerlingen van ICT toepassingen in het onderwijs als:

1.

belangrijk

1

2

3

4

5

6

7 onbelangrijk

2.

saai

1

2

3

4

5

6

7 interessant

3.

terzake doend

1

2

3

4

5

6


4.

spannend

1

2

3

4

5

6

7 slaapverwekkend

5.

onbetekenend

1

2

3

4

5

6

7 veelbetek enend

6.

aantrekkelijk

1

2

3

4

5

6

7 onaantrekkelijk

7.

boeiend

1

2

3

4

5

6

7 alledaags

8.

waardeloos

1

2

3

4

5

6

7 waardevol

9.

stimulerend

1

2

3

4

5

6

7 ontmoedigend

10.

onnodig

1

2

3

4

5

6



3.

Voor mijn eigen arbeids productiviteit is het gebruik van computers:

1.

belangrijk

1

2

3

4

5

6

7 onbelangrijk

2.

saai

1

2

3

4

5

6

7 interessant

3.

terzake doend

1

2

3

4

5

6


4.

spannend

1

2

3

4

5

6

7 slaapverwekkend

5.

onbetekenend

1

2

3

4

5

6

7 veelbetek enend

6.

aantrekkelijk

1

2

3

4

5

6

7 onaantrekkelijk

7.

boeiend

1

2

3

4

5

6

7 alledaags

8.

waardeloos

1

2

3

4

5

6

7 waardevol

9.

stimulerend

1

2

3

4

5

6

7 ontmoedigend

10.

onnodig

1

2

3

4

5

6



Bedankt voor uw medewerking!

Vul de vragenlijst bij voorkeur met een in en lever deze in bij Tamara. Bedankt!

Voor eventuele vragen kunt u terecht bij: Andrea Althanning Universiteit Twente Faculteit Gedrags wetenschappen Afdeling C & I Email: [email protected]


Bijlage 2: Intervie wsche ma Tabel. Matrix van taken en activiteiten met betrokkenen

|Directie

ICT-er

Qlict

IB

LK

LLN

Aanleg en werkend houden infrastructuur Schooladministratie automatiseren(ESIS) Kiezen van educatieve software Leerlingen leren werken met de co mputer Werken met educatieve software Invoering leerlingvolgsysteem op de computer door IB Leren hoe de computer werkt: scholingstrajecten Opleiden

ICT-

coördinator Gebruik van de server voor informat ieverspreiding Taken

bepalen

(wie

doet wat?) Beleidsplan maken Visieontwikkeling Leerlijnen

ontwerpen

voor het aanleren van vaardigheden Het

maken

van

werkstukken met ICT Maken van regels en afspraken(netiquette) Gebruiken van internet voor het opzoeken van informat ie Planning van financiën Budget bewaking ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 69

Coördinatie ICT/ werkgroepen Evaluatie van ICT Contacten buiten school Werken met web mail binnen de school Integratie van software in de klas Gebruiken

van

registratie software Software gebruik voor remediërende doeleinden

Tabel. Tijdsbesteding ICT taken

Tijdsbesteding in %

2005/2006

Toekomstwens

(% )(totaal 100)

(% )(totaal 100)

ICT beleid en visie; implementatie van doelstellingen Financiën Co mmunicat ie en Organisatie, scholing

en

begeleiding

van

leerkrachten Techniek en Beheer (inclusief registratie) Externe Contacten

1. Wat is jouw visie van ICT in het onderwijs en ICT op het Bijvank? 2. Hoe is de ontwikkeling van ICT op het Bijvank verlopen in de afgelopen jaren? Wat zijn positieve punten geweest? Wat zijn struikelblokken geweest? Was daar een bepaalde reden voor? Wat zou je graag anders zien?


3. Wat is jou toekomstbeeld voor ICT op het Bijvank kortom hoe zie jij het ICT verloop in de aankomende jaren? 4. Zijn er bepaalde punten waaraan je wilt werken? . 5. We hebben in het programma gewerkt met Vier in balans en het Assesment tool. Ik zou graag per punt willen weten wat in jou ogen de huidige situatie is en wat je in de toekomst zou willen. a) ICT Infrastructuur b) Deskundigheid c) Visie en beleid En hoe sta je tegenover een algemene visie ontwikkeling in het team. d) Educatieve programmatuur e) Leiderschap f) Samenwerking Zie je een toegevoegde waarde in samenwerking? g) Didactiek h) Organisatie Zou je ook bepaalde teamleden betrekken bij de taken om zo te enthousiasmeren?

6. Wat voor ICT projecten zijn er bezig op het Bijvank, wie zijn betrokkenen en hoe is het verloop? Wat zijn toekomstwensen mbt deze ICT projecten? 7. Zijn er verder nog toekomst wensen? 8. Als je het Bijvank in moest delen in doen/ denken of kunnen mbt ICT gebied welk woord zou het Bijvank dan het beste omschrijven?

9. Heb je nog aanvullingen? ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 71

Bijlage 3. Data-analyse Vier in balans

Vier in balans indicatoren met testberekening versie 2: Update 14 december 2001 Alfons ten Brummelhuis / Ict op School

Overzicht 1 Berekening van indicatoren Indicator 0: gebruik van ICT (ongewijzigd tov versie 1, 14 sept 2001) 1. bereken R_G0 = gemiddelde van X17, X18, X19, X20, X21 TEST2: R_G0 = gemiddelde van 100, 100, 100, 100, 50 =90 2. bereken indicator 0 = gemiddelde van X07 ; X15, R-G0 TEST 2INDICATOR 0 = gemiddelde van 100 , 88, 90 = 92.67

Indicator 1: infrastructuur (gewijzigd in stap 2 tov versie 1, 14 sept 2001) 1. bereken MAX11_14 = maximum van X11, X12, X13, X14 TEST 2 MAX11_14 = MAXIMUM VAN (20, 30, 20,30) = 30 2. bereken R_X11 = 100*(X11/MAX11_14) TEST 2 R_X11 = 100*(20/30)= 66.67


72

3. bereken M_N1 = gemiddelde van X156, X158 TEST 2 M_N1 = GEMIDDELDE (50, 25) = 37.50 4. indicator 1 = gemiddelde van X8, X9, R_X11, M_N1 TEST 2 INDICATOR 1= GEMIDDELDE VAN (100, 100, 66.67,37.50) = 76.04 Indicator 2: visie en beleid (gewijzigd in stap 2!!) 1. bereken MAX11_14 = maximum van X11, X12, X13, X14 TEST 2 MAX11_14 = MAXIMUM VAN (20, 30, 20,30) = 30 2. bereken R_X14 = 100*(X14/MAX11_14) TEST 2 R_X14 = 100*(30/30)= 100 3. bereken M_N2 = gemiddelde van X144, X146 TEST 2 M_N2 = GEMIDDELDE (100, 100) = 100 4. indicator 2 = gemiddelde van X10, R_X14, M_N2 TEST 2 INDICATOR 2= GEMIDDELDE VAN (100, 100, 100) = 100 Indicator 3: kennis en vaardigheden (gewijzigd in stap 2!!)\ 1. bereken MAX11_14 = maximum van X11, X12, X13, X14 TEST 2 MAX11_14 = MAXIMUM VAN (20, 30, 20,30) = 30 2. bereken R_X13 = 100*(X13/MAX11_14) TEST 2 R_X13 = 100*(20/30)= 66.67


73

3. bereken M_N3 = gemiddelde van X152, X155 TEST 2 M_N3 = GEMIDDELDE (75, 75) = 75

4. indicator 3 = gemiddelde van X16, R_X13, M_N3 TEST 2 INDICATOR 3= GEMIDDELDE VAN (100, 66.67, 75) = 80,56 Indicator 4: educatieve programmatuur (gewijzigd!!) 1. bereken MAX11_14 = maximum van X11, X12, X13, X14 TEST 2 MAX11_14 = MAXIMUM VAN (20, 30, 20,30) = 30

2.. bereken R_X12 = 100*(X12/MAX11_14) TEST 2 R_X12 = 100*(30/30)= 100 3. bereken M_N4 = gemiddelde van X148, X150 TEST 2 M_N4 = GEMIDDELDE (100, 75) = 87.50

4. indicator 4 = gemiddelde van R_X12, M_N4 TEST 2 INDICATOR 4= GEMIDDELDE VAN (100, 93,75) = 93,75 Tabel 1 Populatiestatistieken voor de grafische afbeeldingen ' Maak de balans op' (geven de grenswaarden c.q. de lengte van de gekleurde staafjes bij 4inb aan


74

Sector basisonderwijs percentiel 10 percentiel 90 voortgezet onderwijs percentiel 10 percentiel 90

Indicator 0=gebruik

Indicator1=infrastru ct

Indicator2=visie&be l

Indicator3 = kennis

Indicator4=educ prog

36 74

28 75

15 67

20 63

20 63

42 78

32 83

11 66

17 60

15 63

Tabel 2 Testresultaten voor FM tbv controle aangepaste berekening . Ruwe testdata en hercodering in tabel 3

Test

Indicator 0=gebruik

Indicator2=visie&be l 8.3 100

Indicator3 = kennis

5.3 92.7

Indicator1=infrastru ct 37.5 76.0

0 80.56

Indicator4=educ prog 6.3 93.8

Test1 Test2 Test3

47.7

59.4

45.8

54.2

43.8

Tabel 3 Overzicht van variabelen, testdata en antwoordopties (resultaten van testdata staan in tabel 2) VraagID Vraagtype X07

MC6

Vraagtekst Hoe

zou

Test1 u

het Antwoordoptie=1

Test2

Antwoordopties (antwoordscore)

Test3

Antwoordoptie= Antwoordoptie=3 Geen gebruik, en ook nog geen


75

(=multiple computergebruik voor choice, 6 opties) onderwijsdoeleinden op uw Vraagscore=0 school het beste typeren?

5

X08

MC6

In hoeverre vindt u de ICT- Antwoordoptie=1 voorzieningen op uw school Vraagscore=0 toereikend voor gebruik in de lessen?

Antwoordoptie= Antwoordoptie2= Slecht(0) 5 Matig(25) Vraagscore=25 Voldoende(50) Vraagscore=100 Goed(75) Uitstekend(100) Weet niet(999)

X09

MC6

Wat is uw oordeel over de Antwoordoptie=1 manier waarop het beheer en Vraagscore=0 het onderhoud van de computervoorzieningen op uw school is geregeld?

Antwoordoptie= Antwoordoptie=4 Slecht(0) 5 Matig(25) Vraagscore=75 Voldoende(50) Vraagscore=100 Goed(75) Uitstekend(100) Weet niet(999)

X10

MC5Missing (5 Welke van de volgende opties met omschrijvingen is het missing value) MEEST van toepassing op het ICT-beleid van uw school?

Vraagscore=50 Vraagscore=100

Letop: bij X10 wordt Letop: de score in programmatuur verder gehercodeerd!

Antwoordoptie=1

bij

X10 Letop:

bij

X10

plannen(0) Orientatie op de mogelijkheden(25) Beginnend gebruik(50) Gevorderd gebruik(75) Vergevorderd gebruik(100) Weet niet(999)

Er

is

helemaal

de wordt de score wordt de score in beleidsplan(0) in de de

geen

beleid

of

Er is een beleidsplan, maar (bijna) niemand gebruikt het(33) verder verder Er is een beleidsplan dat daadwerkelijk gehercodeerd! gehercodeerd! wordt uitgevoerd(66) Antwoordoptie= Antwoordoptie=3 Er is een beleidsplan dat daadwerkelijk programmatuur programmatuur


76

Vraagscore=0

4

wordt uitgevoerd en dat regelmatig wordt bijgesteld(100) Weet niet(999)

Vraagscore=75 Mijn scores 1=0 999=0 2=25 3=75 4=100 X11,X1 PR1 2,X13,X (procentvraag) 14

X15

MC5

Vraagscore=100

Bij de invoering van ICT zijn X11=100 vier aandachtsvelden te X12=0 onderscheiden. Hoe intensief X13=0 heeft uw school zich tot nu X14=0 toe met elk van deze (in %, gebieden bezig gehouden? som=100%) Verdeel 100% over de vier aandachtsvelden.

X11=20 X11=40 X12=30 X12=10 X13=20 X13=30 X14=30 X14=20 (in %, (in som=100%) som=100%)

Welk deel van de leraren Antwoordoptie=2 binnen uw school maakt gebruik van computers Vraagscore=16 tijdens de les? mijn scores <5%(3) 6-25%(16) 26-50%(38) 51-75%(63) 76-100%(88)

Antwoordoptie= Antwoordoptie=3 <5%(0) 5 6-25%(25) Vraagscore=38 26-50%(50) Vraagscore=88 51-75%(75) 76-100%(100)


n.v.t.

%,

77

X16

MC6

In welke mate zijn de Antwoordoptie=1 leerkrachten van uw school Vraagscore=0 op de hoogte van de computertoepassingen die zij in hun lesmethode zouden kunnen gebruiken?

X17

MC6

Hoe vaak maken leerlingen Antwoordoptie=5 Antwoordoptie= Antwoordoptie=4 Dagelijks(0) gemiddeld op school gebruik 1 Wekelijks(25) van tekstverwerking (bv. Vraagscore=0 Vraagscore=25 Ongeveer 1 keer per WordPerfect, Word)? Vraagscore=100 Enkele keren per Mijn scores Minder vaak of Dagelijks(100) Weet niet(999) Wekelijks(75) Ongeveer 1 keer per maand(50) Enkele keren per jaar(25) Minder vaak of nooit(0) Weet niet(999)

X18

MC6

Hoe vaak maken leerlingen Antwoordoptie= gemiddeld op school gebruik 5 van oefenprogramma's voor Vraagscore=0 leerstofonderdelen binnen de vakgebieden?

Antwoordoptie= Antwoordoptie=2 Slecht(0) 5 Matig(25) Vraagscore=25 Voldoende(50) Vraagscore=100 Goed(75) Uitstekend(100) Weet niet(999)

Antwoordoptie= Antwoordoptie=3 Dagelijks(0) 1 Wekelijks(25) Vraagscore=50 Ongeveer 1 keer per Vraagscore=100 Enkele keren per Minder vaak of


78

maand(50) jaar(75) nooit(100)


Weet niet(999) X19

X20

X21

X144

MC6

MC6

MC6

MC5

Hoe vaak maken leerlingen Antwoordoptie=5 gemiddeld op school gebruik van Internet/kennisnet voor Vraagscore=0 het opzoeken van informatie?

Antwoordoptie= Antwoordoptie=2 Dagelijks(0) 1 Wekelijks(25) Vraagscore=75 Ongeveer 1 keer per Vraagscore=100 Enkele keren per Minder vaak of Weet niet(999)

Hoe vaak maken leerlingen Antwoordoptie=5 gemiddeld op school gebruik van Internet/kennisnet voor Vraagscore=0 communicatieof samenwerkingsdoeleinden (bv. e-mail)?


Hoe vaak maken leerlingen Antwoordoptie=5 gemiddeld op school gebruik van programma's die Vraagscore=0 leerlingen ondersteunen bij de planning en het zelfstandig uitvoeren van opdrachten (bv. elektronische leeromgeving)?


Hoe groot is de behoefte die Antwoordoptie=3 u heeft aan samenwerking en kennisuitwisseling binnen de Vraagscore=50 regio?

Antwoordoptie= Antwoordoptie=1 Zeer 5 Tamelijk Vraagscore=0 Tamelijk Vraagscore=100 Zeer


79




groot(0) groot(25) klein(50) klein(75)

Heb ik helemaal geen behoefte aan(100) X146

MC5

Hoe groot is de behoefte die Antwoordoptie=1 u heeft aan gelegenheid om op andere scholen te kijken Vraagscore=0 hoe ICT wordt gebruikt?

Antwoordoptie= Antwoordoptie=2 Zeer groot(0) 5 Tamelijk groot(25) Vraagscore=25 Tamelijk klein(50) Vraagscore=100 Zeer klein(75) Heb ik helemaal geen behoefte aan(100)

X148

MC5

Hoe groot is de behoefte die Antwoordoptie=1 u heeft aan meer bruikbaar lesmateriaal voor Vraagscore=0 computergebruik (content)?


X150

MC5

Hoe groot is de behoefte die Antwoordoptie=2 u heeft aan goede voorbeelden van ICT en Vraagscore=25 didactiek?


X152

MC5

Hoe groot is de behoefte die Antwoordoptie=1 u heeft aan handreikingen voor het gebruik van Vraagscore=0 computerprogramma's in de klas

Antwoordoptie= Antwoordoptie5= Zeer groot(0) 4 Tamelijk groot(25) Vraagscore=100 Tamelijk klein(50) Vraagscore=75 Zeer klein(75) Heb ik helemaal geen behoefte aan(100)

X155

MC5

Hoe groot is de behoefte die Antwoordoptie=1 u heeft aan cursussen gericht Vraagscore=0 op lesgeven met ICTtoepassingen (didactische

Antwoordoptie= Antwoordoptie=2 Zeer 4 Tamelijk Vraagscore=25 Tamelijk Vraagscore=75 Zeer


80

groot(0) groot(25) klein(50) klein(75)

vaardigheden)

Heb ik helemaal geen behoefte aan(100)

X156

MC5

Hoe groot is de behoefte die Antwoordoptie=5 u heeft aan extra computers of andere Vraagscore=100 computervoorzieningen


X158

MC5

Hoe groot is de behoefte die Antwoordoptie=1 u heeft aan directe deskundige hulp als Vraagscore=0 computers of het netwerk haperen



81

Bijlage 4: Prioriteit competenties Didactisch ICT-gebruik Kleur= = 3 of hoger Competentie

Aantal

Ik kan ict inzetten zodat leerlingen gemotiveerd zijn om te leren

1

Ik kan leerlingen begeleiding geven bij educatieve oefenprogramma's

1

Ik weet welke educatieve programma's er voor mijn onderwijs beschikbaar zijn

3

Ik vind ict meerwaarde aan mijn onderwijs geven

2

Ik kan voor leerlingen die bij bepaalde onderdelen extra tijd of oefening nodig hebben 0 remediërende ICT-programma's inzetten Ik kan leerlingen feedback geven na het werken op de computer

1

Ik weet bij het geven van computeropdrachten rekening te houden met verschillen in 4 niveau, interesse en tempo van mijn leerlingen Ik kan mijn leerlingen zo begeleiden bij het gebruik van internet dat zij zelf relevante 0 informatie leren vinden en beoordelen Ik kan leerlingen begeleiding geven bij e-mailen

1

Ik kan leerlingen begeleiding geven bij het werken met een elektronische leeromgeving

1

ICT-gebruik voor de lesvoorbereiding Competentie

Aantal

Ik kan software beoordelen op bruikbaarheid voor mijn lessen

2

Ik kan leerlinggegevens invoeren in een leerlingvolgsysteem

0

Ik kan werkbladen voor de leerlingen maken met behulp van de computer

1

Ik kan presentaties maken op de computer voor uitleg aan mijn leerlingen

4

Ik kan plaatjes van internet kopiëren en plakken in een zelfgemaakt instruct ieblad

1

Ik kan opdrachten, lesmaterialen en bronnen klaarzetten op het netwerk

3

Ik kan educatieve software installeren op mijn lerarencomputer

0

Ik kan gebruikers groepen aanmaken bij een programma voor mijn leerlingen

1

Ik kan websites beoordelen op geschiktheid voor mijn onderwijs

0

Ik kan een e-mail sturen naar een collega om hem advies te vragen over een project

0

Ik kan internetpagina's vinden met relevante informatie voor mijn onderwijs

0


Organisatorisch ICT-gebruik Competentie

Aantal

Ik weet welke lichaamshouding mijn leerlingen moeten aannemen als ze achter de 5 computer werken Ik weet hoe lang mijn leerlingen per dag in de klas achter de computer mogen werken

8

Ik kan het ICT-gebruik in mijn lessen zodanig voorbereiden dat de benodigde 0 computerprogramma's startklaar zijn Ik ken de regels die gelden voor computergebruik op school en pas ze ook toe

0

Ik weet welke onderwijssituaties in mijn klas geschikt zijn om gebruik te maken van 0 computers Ik kan schoolbeleid voor gebruik van ict vertalen naar afspraken in de les

0

Ik kan de tijd waarin leerlingen gebruik maken van ICT optimaal organiseren door 1 bijvoorbeeld een rooster of roulatieschema te maken Ik kan ICT-gebruik structureel inpassen in mijn les- en activiteitenplanning

4

Ik kan bij storingen op de computer zodanig handelen dat de les er zo min mogelijk door 3 wordt verstoord Ik kan gebruik maken van ict voor samenwerking

0

Ict-gebruik rondom het onderwijs Competentie

Aantal

Ik kan de notulen van de vergaderingen verwerken met een programma voor 0 tekstverwerking Ik kan het verslag van een leerlingbespreking naar een collega e-mailen

0

Ik kan mijn documenten via mappen en submappen gestructureerd opbergen op de 0 computer Ik kan een fotopresentatie van een excursie via de computer laten zien

2

Ik kan gebruik maken van een adressenboek bij e-mailen

1

Het lukt me aardig de ICT-ontwikkelingen op mijn vakgebied bij te houden

0

Ik deel mijn eigen ervaringen met ICT in het onderwijs graag met mijn collega's

0

Ik kan onderwijskundige informatie op

internet zoeken voor mijn eigen 0

professionalisering als leraar Ik kan kennis en ervaringen uitwisselen met leraren in een community / 0 gebruikerskring op internet


Bijlage 5: Software gebruik



Bijlage 6: Het advies INLEIDING Het doel van het onderzoek is om te ko men tot adviespunten voor de verbetering van het ICT-gebruik op Het Bijvank. Dit advies is bedoeld als draagvlak, motivatie en ondersteuning voor het gehele team. Om te ko men tot deze adviespunten zijn er een elftal onderzoeksvragen gesteld die de situatie in 2003, de huidige situatie en de gewenste situatie onderzochten op het gebied van: Visie, Houding, ICT toepassingen en ICT competenties. Om antwoord te kunnen geven op deze onderzoeksvragen is er gebruik gemaakt van zes instrumenten namelijk; De ICT vragenlijst die ook afgenomen is in 2003. De online vragenlijst Vier in Balans De online vragenlijst de Assessmenttool Interviews met directie en ICT-er Driehoeksgesprek voor de evaluatie van de resultaten en het concept advies Presentatie aan het team De resultaten van deze instrumenten zijn geanalyseerd. Om het advies in een theoretisch kader te plaatsen is er gebruik gemaakt van een aantal stappen uit het behoefteonderzoek. Een behoefteonderzoek is een instrument om problemen te constateren en hiervoor een passende oplossing te vinden (Kaufman & English, 1981). Rauda & M itchell (1995) defin iëren behoefteonderzoek als een systematisch onderzoek waarbij de huid ige situatie en de gewenste situatie vastgesteld wordt. De behoefteanalyse wordt in vier stappen uitgevoerd. De eerste stap is een „gap‟ analyse waarin vastgesteld wordt wat de huidige en de gewenste situatie is. Deze analyse laat zien wat de huidige vaard igheden, kennis en kundigheden zijn van het individu en de school. De tweede stap is het vaststellen van prioriteiten binnen de school. De derde stap omvat het vaststellen van oorzaken van problemen. De vierde en laatste stap is het geven van oplossingsrichtingen. De „gap‟ analyse, oorzaken en de prioriteiten binnen de school, zijn uitgewerkt in paragraaf 1. Tot slot is in paragraaf 2 het advies weergegeven.

1. GAP ANALYSE, OORZAKEN EN P RIORITEITEN De gap analyse is uitgevoerd door de huidige en de gewenste ICT situatie naast elkaar te zetten. De analyse gaat in op de thema‟s: Visie, houding, toepassingen en competenties. Door de huidige en de gewenste situatie met elkaar te vergelijken ontstaat een beeld van de discrepantie („gaten‟) tussen deze situaties. Aan de hand van deze analyse kunnen oorzaken en prioriteiten vastgesteld worden. In de gap analyse zijn de resultaten uit alle zes de instrumenten gebruikt o m de huidige situatie en gewenste situatie, weer te geven. Deze paragraaf begint met de gap analyse in 1.1. Vervolgens worden de mogelijke oorzaken be noemd in 1.2. In 1.3 wo rden de prioriteiten aangegeven.


1.1 GAP ANALYSE Tabel 1

Huidige situatie

Visie

Houding

Het schrijven van een gezamenlijke ICT visie & beleid

Verschil in visies van individuele teamleden

Creëren van draagvlak voor het team

Weinig communicatie & samenwerking

Effectieve communicatie

samenwerking

en

o

Positief even

o

Positief

o

Leerlingen veelal leerkrachten

dan

o

Leerlingen en leerkrachten positieve houding

o

Leerkrachten veelal afwachtend t.o.v. ICT coördinator

o

Meer initiatief van leerkrachten

Gebruik gestegen

Toepassingen

Competenties

Gewenste situatie

Geen gezamenlijke teamvisie of beleid

ICT

positiever

toepassingen

sterk

Toename bij het gebruik van ICT toepassingen in het onderwijs

Individuele verschillen in gebruik

Gelijk basis niveau in ICT-gebruik van leerkrachten

Weinig gebruik van aanwezige software

Didactisch verantwoorde gebruik van aanwezige softwareprogramma‟s

Weinig integratie van ICT toepassingen in de klas

Integratie van ICT in de klas & onderwijspraktijk

Bij gebruik van toepassingen geen samenwerking of terugkoppeling in het team

Samenwerking en communicatie in het team

Eerst ICT en dan de inhoud

Eerst inhoud en dan ICT

o

De deskundigheid is verbeterd t.o.v. 2003

o

Niet alle leerkrachten hebben bezitten basis niveau

o

Leerkrachten bijscholen in basis niveau

o

Geen of weinig vaardigheden voor het pedagogisch/didactisch gebruik in de klas

o

Prioriteit voor competenties op ICT pedagogisch/didactisch gebruik, ICT voor lesvoorbereiding en organisatorisch.


Als er gekeken wordt naar Tabel 1 kan geconstateerd worden dat er een discrepantie bestaat tussen de bestaande en de gewenste situatie. In onderstaand tabel worden puntsgewijs de belangrijkste verschillen genoemd. Tabel 2. De discrepanties tussen huidige en gewenste situatie

Lacunes

Geen gezamenlijke ICT visie & beleid

Visie

Weinig draagvlak

Weinig samenwerking

Weinig communicatie

Houding

o

Goede houding maar weinig initiatief van leerkrachten t.o.v. de ICT Coördinator

Ongelijk basisniveau van het gebruik van ICT toepassingen

Toepassingen

Weinig integratie van ICT in het onderwijs

Weinig gebruik aanwezige software

Weinig samenwerking en terugkoppeling in het team

Competenties

o

Ongelijk basisniveau van ICT competenties van leerkrachten

o

Weinig daadwerkelijke integratie van ICT in de klas, maar meer op algemene vaardigheden

6.2.2 OORZAKEN In deze paragraaf wordt gekeken naar de mogelijke oorzaken van de lacunes in Tabel 22. Een mogelijke oorzaak voor de weinige samenwerking en communicatie lijkt de wisselwerking in het team te zijn. Ondanks de positieve houding lijken leerkrachten afwachtend op het gebied van het integreren van ICT in de onderwijspraktijk als er een ICT-coördinator aanwezig is die de leerlingen ICT co mpetenties leert en projecten doet. Samenwerking tussen de ICT-coördinator, directrice, en de leerkrachten kan draagvlak creëren en de integratie van ICT verbeteren. Tabel 1 laat zien dat er een verschil bestaat bij de basis ICT competenties van leerkrachten. Scoren sommige leerkrachten op de schaal gevorderd, scoren andere in de beginnende schaal. De verschillen in de ICT basiscompetenties en didactische vaardigheden zijn ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 88

waarschijnlijk de oorzaak voor het geringe gebruik van aanwezige software en toepassingen in het onderwijs. Er blijkt, net als in de rest van Nederland, een gebrek aan kennis te zijn over het pedagogisch en didactisch verantwoorde gebruik van ICT in het onderwijs.

6.2.3 P RIORITEITEN Tijdens het onderzoek zijn prioriteiten naar voren gekomen. Het gehele team is het erover e ens dat de competenties van leerkrachten op het juiste niveau moet zijn o m ook daadwerkelijk ICT te kunnen integreren in het onderwijs. Tevens is het relevant om met het gehele team een ICT visie en beleid te ontwikkelen. Op deze man ier kan er ook draagvla k gecreëerd worden voor o.a. samen werking en de communicat ie in het team. Om dit proces te ondersteunen is een duidelijke rol van leiderschap van belang. De prioriteiten kunnen als volgt samengevat worden:

Basis ICT co mpetenties leerkrachten bijscholen

Bijscholing op pedagogische/didactisch gebruik van ICT in de klas

Gezamenlijk ontwikkelen van een ICT visie & beleid

Samenwerking in het team bevorderen

Co mmunicat ie in het team bevorderen

2 ADVIES In deze paragraaf wordt puntsgewijs een advies weergegeven. De punten van advies zijn ingedeeld onder de ICT prioriteiten die zijn voortgekomen uit de gapanalyse. Allereerst wordt de prioriteit benoemd, vervolgens worden punten ter verbetering benoemd en tenslotte worden hierbij puntsgewijs praktische voorbeelden gegeven. Het advies kan de ondersteuning bieden die het enthousiaste team van Het Bijvank op weg kan helpen naar een optimale integratie van ICT in het onderwijs. Het advies geeft handvaten maar brengt vooral gebieden in kaart die belangrijk zijn voor een ve rbetering van het ICT-gebruik in de onderwijs. Het advies kan ook de basis zijn voor het ontwikkelen van de ICT visie & beleid. Het is een volgende stap voor het team die zo goed op ICT gebied ontwikkeld is de laatste jaren.

ICT ADVIES VOOR HET BIJVANK ICT COMPETENTIES VERBETEREN •

Door een „leerkracht specifieke‟ bijscholing en begeleiding op het gebied v an ICT competenties een gelijk ICT basisniveau ontwikkelen.


Voorbeelden voor cursussen:

•

o

QLIM (http://www.qlim.in fo/)

o

BOK (http://cms.qlictonline.nl/users/bok/)

o

Qlict (http://www.qlict.co m/)

Bewust maken (door korte cursus) van huidige software mogelijkheden per schoolbouw (onderbouw, middenbouw en bovenbouw).

Suggestie: o •

Door ICT coördinator intern

Als het ICT basisniveau aanwezig is, leerkrachten bijscholen in het pedagogische verantwoorde en didactische gebruik van ICT in het onderwijs.

Voorbeelden van cursussen: Cursussen of workshops intern en extern doen, die gericht zijn op het didactische gebruik van ICT in het onderwijs. o


o


o


o

SLO http://ict.slo.nl/cursussen/inventarisatie.html

o

ISP wijzer (http://www.ispwijzer.nl/ workshopgenerator )

De taak van de ICT-er verschuiven van begeleiding van leerlingen en leerkrachten buiten de klas, naar begeleiding van leerlingen en leerkrachten in de klas. De ICT-coördinator geeft nu aparte les met de leerlingen. De leerkrachten zijn hierb ij vaak niet aanwezig. De ro l van ICT-coördinator buiten de klas verschuiven het begeleiden van de leerkracht in de klas. Allereerst door het gebruik van de bestaande ICT programma‟s te begeleiden in de klas. Maar ook bijv. aardrijkskundele s met ondersteuning van Google-earth waarb ij de ICT -coördinator de leerkracht, die de les zelf geeft, begeleidt. Het gebruik van Po werPo int in de les (als presentatie of als instructiemethode).


Voorbeelden:

•

o

ICT op school (http://www.ictopschool.net)

o

Kennisnet (www.kennisnet.nl )

o

Grassroots (http://www.grassroots.kennisnet.nl,)

o

Doorkijkjes ( http://www.ictopschool.net/doorkijkjes/index.html,)

o

Schoolvoorbeelden (www.schoolvoorbeelden.nl)

o

AaBeeCee ICT methode ( http://www.aabeecee.nl/ )

Het dragen van een onderwijsinnovatie is een zware taak voor de ICT -coördinator. Als ondersteuning kan de ICT coördinator begeleid worden in het coachen van de onderwijsverandering. Dit betekent dus niet een basiscursus ICT -coördinator maar een cursus voor de begeleiding van de onderwijsverandering.

Voorbeelden van cursussen:

•

o

http://icoach.schoolvoormorgen.nl/

o

http://www.dig italesleutel.n l/educa/scholing.htm

o

http://www.do mstad.nl/smartsite.shtml?id=8406

o

http://www.ab zhw.n l/cgi-oic/pagedb.exe/show?no=1613

o

http://www.iselinge.nl/Scholenplein/dienstenplatform/cursussen/ICTcoord.pdf

Omdat de leerkrachten op Het Bijvank vooral onderwijs als overdracht als opvatting hebben is een meer klassikale setting een aanbeveling. Een digitaal schoolbord kan goed gebruikt worden o m methodische lessen visueel te ondersteunen, software uitleggen of kinderen een presentatie laten geven voor de klas. Misschien in de toekomst een Elektron ische Leero mgeving, digitale communicat ie niet alleen doormiddel van email maar ook via de schoolwebsite, webloggen en chatten.


GEZAMENLIJK ONTWIKKELEN VAN EEN ICT VISI E & BELEID •

Een ICT visie ontwikkelen met het gehele team onder begeleid ing van een externe consult ant

•

ICT planning, doelen en streefpunten in de ICT visie verwerken.

•

Vanuit deze ICT visie, samen activiteiten gaan bepalen (waar willen we naar toe, wat willen we samen bereiken, wat kan er op didactisch gebied?).

•

Directie en ICT-er maken samen het ICT beleid en koppelen dit terug aan het team. Voorbeelden van externe consultancy: o


o


o


SAMENWERKING & COMMUNICATIE IN HET TEAM BEVORDEREN •

De samen werking en co mmunicat ie vastleggen in deze ICT visie.

•

ICT als een vast punt op de agenda van vergaderingen vastleggen.

•

Een ICT projectgroep (zie Figuur 2) oprichten ter bevordering van communicatie, samen werking en ondersteuning (tevens ter voorkoming van isolatie van ICT-er). Deze projectgroep bestaat uit een enthousiaste personen uit de onderbouw, middenbouw en bovenbouw. De direct ie en Intern begeleider hebben een samenwerkende en communicat ieve rol maar de ICT uit ko mst zal vooral gedragen worden door de ICT-coördinator en personen van de onderbouw, middenbouw en bovenbouw.


Figuur 2 ICT projectgroep

ICT PROJECTGROEP OP HET BIJVANK •

De ICT pro jectgroep moet na gaan denken over een onderwijssituatie op Het Bijvank waarb ij het gebruik van ICT een hulp middel is voor de inhoud. Dus inhoud eerst en niet andersom. Een project waarin leerkrachten actief bezig zijn met het didactisch integreren van ICT in hu n onderwijsinhoud en de ICT -coördinator als coach fungeert.

DANKWOORD Als afsluiting van dit advies wil ik graag van de gelegenheid gebruik maken o m Basisschool Het Bijvank te bedanken voor de fijne samenwerking en de kans o m deze opdracht uit te voeren . Na de positieve groei van Het Bijvank de afgelopen jaren hoop ik dat dit advies bij kan dragen aan een volgende ICT-stap. Het enthousiasme en de gedrevenheid maakt Het Bijvank een bijzondere school waar ik met plezier voor gewerkt heb.

Andrea Althanning Juli, 2007 ______________________________________________________________________________________________________ Analyse en advies voor het gebruik van ICT op Het Bijvank 93

EEN ANALYSE EN ADVIES VOOR HET GEBRUIK VAN INFORMATIE- EN COMMUNICATIE TECHNOLOGIE OP OBS HET BIJVANK

Recommend Documents