leef
& geniet
Tijdschrift over verantwoord genieten 1 • Najaar 2011
NIEUW HRIFT TIJDSC OVER D WOOR T N A R VE TEN GENIE
5X PERSOONLIJK
‘Tijd voor mezelf’ LEKKER = GEZOND
Kiezen hoeft niet! GEEN
16, GEEN DRUPPEL?
Zo regel je dat met je puber
01_Cover_selectie_1.indd 1
12-09-11 09:49
INHOUD
4 9 10 14 18 20 24 26
‘Genieten is voor mij…’ Vijf lezers vertellen
Ken je drankje Mineraalwater (zie ook 17 Bier, 23 Wijn en 27 Mixdrankje)
Genieten = gezond Bewegen, eten, relaxen
20
9
Aan de keukentafel Heineken-directeur Philip de Ridder en zijn studerende zoon
Vraag & Antwoord Deskundigen geven advies
Pubers en alcohol Hoe pak je dat aan?
14
4
Eten als je zwanger bent ‘Ik lust ineens frikandellen!’
Welkom bij Sprink! Voor leefstijladvies en meer
10
24
Dagje wellness winnen? Kijk op blz. 13 2 02 Inhoud_Voorwoord_6.indd 2
12-09-11 11:01
COLUMN
Welkom in Leef & Geniet
leef
& geniet
1 t Najaar 2011 verantwoord genieten Tijdschrift over
W NIEU IFT SCHR TIJD OVER ORD NTWO VERA ETEN GENI
Je hebt het eerste nummer in handen van Leef & Geniet, een nieuw magazine over gezond genieten, gemaakt door Bouman GGZ en Heineken Nederland. Verbaast die afzender je? Kunnen we ons best voorstellen. Een zorginstelling en een bierbrouwer. Zorg en commercie. Totaal verschillende organisaties en
5X PERSOONLIJK
‘Tijd voor mezelf’ ND LEKKER = GEZO ! Kiezen hoeft niet DRUPPEL? GEEN , 16 GEEN dat je el reg Zo met je puber
belangen. Of toch niet? Uiteraard kun je een waslijst met onderlinge verschillen noemen. Maar er is óók een belangrijke overeenkomst. We voelen ons namelijk allebei geroepen bij te dragen aan de verantwoorde leefstijl van mensen. Genieten hoort bij het leven, en kan gelukkig prima op een gezonde manier. Een kwestie van slimme keuzes maken! Neem nou alcohol: niks mis met genieten van een glaasje – als je oud genoeg bent tenminste. Als Heineken zijn we trots op het kwaliteitsproduct dat we brouwen. Tegelijk doen we er alles aan om de boodschap ‘geen 16, geen druppel’ uit te dragen. En als Bouman GGZ kijken we daar hetzelfde tegen aan. Daar weten we als geen ander hoe schadelijk overmatig gebruik van alcohol kan zijn. En willen we mensen – bijvoorbeeld via een initiatief als Sprink (zie blz 26) – helpen om bewuste en gezonde keuzes te maken. Om die keuzes te kunnen maken, heb je kennis nodig. En die kennis willen we je in dit magazine aanreiken. Eerlijke informatie over gezond genieten en alles wat daar bij hoort.
We wensen je veel leesplezier!
Philip de Ridder, algemeen directeur Heineken Nederland
Sjef Czyzewski, voorzitter Raad van Bestuur Bouman GGZ
COLOFON Leef & Geniet is een gezamenlijke uitgave van Bouman GGZ en Heineken Nederland • Redactiecommissie Michael Dickstein, Mehtap Ersoy, Inge Muis, Lianne Visser • Concept & realisatie Sanoma Custom Media • Managing editor Greetje van de Pol • Art director Janneke Niezen • Chef redactie Jeannette Verleg • M.m.v. Annemarie Arends, Fjodor Buis, Annemarie van Dijk, Ietje Draaijer, Getty Images, Nandy Groenestein, Ingrid van Koppenhagen, René Koster, Yvette Kuiper, Masterfile (cover), Terri Schwartz, Britt Sijtsma, Hans Vissers, Cécile Vrinten • Drukwerk Drukkerij De Bink, Leiden • Redactieadres Leef & Geniet Postbus 8549, 3009 AM Rotterdam,
[email protected]. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of vermenigvuldigd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
3 02 Inhoud_Voorwoord_6.indd 3
14-09-11 09:55
GENIETEN IS... …zo vaak mogelijk tennissen
Floris [20] Floris Pagano tennist sinds zijn zevende en geeft naast zijn studie tennisles. “Tennis is mijn hobby en mijn werk. In september pak ik ook mijn studie weer op. Tot mijn zeventiende droomde ik van een toekomst als professionele speler. Daar was ik dagelijks mee bezig en moest ik veel voor laten. Maar toen ik me realiseerde dat ik niet de nieuwe Nadal zou worden en die droom opgaf, werd het wat relaxter. Ik kan nu best met een avondje minder slaap of een keer iets minder gezond eten. Maar gezond genieten is voor mij nog altijd bezig zijn met mijn allergrootste passie: tennis.”
4 04 Portretten_4.indd 4
09-09-11 12:49
Astrid [32] Astrid van Buuren is getrouwd met Minko, moeder van Menszo (3½) en zwanger van de tweede. “Gezond genieten betekent voor mij nóg bewuster leven. Ik luister goed naar mijn lichaam, vooral nu ik zwanger ben. Ik probeer elke dag aan de twee ons groenten en twee stuks fruit te komen, ga iedere week naar zwangerschapsyoga en doe bekkenoefeningen. Maar ik zorg ook voor genoeg ontspanning. Een middagdutje, in de tuin zitten met een boek of met een vriendin naar de sauna. Even rust pakken en een moment voor mezelf creëren.”
…een moment voor jezelf 5
04 Portretten_4.indd 5
09-09-11 12:50
Alida [33] Alida de Bruijn (33) is getrouwd en heeft twee kinderen (6 en 11).
...lekker samen eten
“Ruim anderhalf jaar geleden verdraaide ik mijn enkel en werd m’n pees doorgescheurd. Een operatie hielp niet, de pijn en zwelling bleven. Ik zit momenteel wéér in het gips in de hoop dat het helpt. Veel dingen moet ik laten schieten. Sporten, autorijden, en ik word belemmerd in het dagelijks leven. Toch probeer ik te genieten van de kleine dingen. Lekker samen eten met de hele familie, een knuffel van de kinderen, frisse buitenlucht, onze nieuwe pup. Ik hoop dat ik straks ook weer letterlijk gezond kan genieten.”
6 04 Portretten_4.indd 6
09-09-11 12:50
Bert [27] Bert Noteboom is jongerenwerker en jeugdpastor, getrouwd met Christa en vader van Joshua (4) en Joëlle (2½). “Wekelijks ben ik zo’n 60 uur aan het werk en onderweg. Ik vind het enorm belangrijk om innerlijk tot rust te komen. Zeker als ik een koor dirigeer of een zaal toespreek, maar ook als een jongere mij in een gesprek meeneemt in zijn of haar ontroerende en heftige levensverhaal. Emoties ontladen achter de piano maar ook stoeien met de kinderen geven mij ontspanning. Ook maak ik regelmatig een fietstochtje. In de natuur komen mijn gedachten tot rust.”
…stoeien met de kinderen 7
04 Portretten_4.indd 7
09-09-11 12:50
Monique [52]
…in goede conditie blijven
Monique Schouten is psycholoog en alleenstaande moeder met drie opgroeiende zonen. “Gezond genieten betekent voor mij gezond eten en drinken om lang vitaal te zijn en er goed uit te blijven zien. Ik wil in goede conditie blijven, voor mijn kinderen én voor mijn werk. Ik mijd roken, drinken en suikers, en eet veel fruit, groenten en volkorenproducten. Ik tel geen calorieën, maar let wel op voedingswaarden. Ik eet vrijwel geen vlees, wel vis. Natuurlijk zondig ik weleens met een bitterbal, ook dat hoort erbij. Kiezen voor gezond is zorgen voor jezelf.”
8 04 Portretten_4.indd 8
09-09-11 12:50
TOT OP DE BODEM Wat weet je eigenlijk over wat je drinkt? Dít zit er in je mineraalwater.
Mineraalwater moet altijd worden gebotteld op de plaats waar het wordt gevonden.
Het ene mineraalwater is het andere niet. De smaak wordt namelijk bepaald door de mineralen. Er zijn milde, zure en zoutachtige soorten.
Mineraalwaters bevatten onder andere natrium, calcium, kalium en magnesium. Koolzuurgas werd halverwege de achttiende eeuw ontdekt. Twintig jaar later vond de Engelse scheikundige Joseph Priestley een methode om water met koolzuurgas te verrijken.
Wist je dat er ook mineraalwaters met natuurlijke bubbels zijn? Sprudel heet het dan: water met een van nature hoge koolzuurgraad.
Het verschil tussen bronwater en mineraalwater? Bronwater komt net als mineraalwater uit een natuurlijke waterbron, maar mag men vervoeren om te bottelen (mineraalwater niet). Verder hoeft op het etiket van bronwater niet vermeld te worden wat de samenstelling van het water is (bij mineraalwater wel).
Met 0 kilocalorieën is mineraalwater het perfecte dieetdrankje.
Best een klusje voor de fabrikanten: het mineraalgehalte van het water, de temperatuur én de stroming vanuit de bron moeten constant zijn.
De bubbels zelf smaken nergens naar. Maar het voelt volgens sommigen wel prettiger in de mond dan ‘plat’ water én lijkt meer dorstlessend. Misschien vanwege de associatie met fris?
9 09 Drankje1 Mineraalwater_3.indd 9
08-09-11 16:08
Gezond leven of zoveel mogelijk genieten? Kiezen hoeft niet, want die twee gaan prima samen.
Lekker (en tóch gezond)
Genieten maakt gelukkig Wat is genot? Vaak wordt het omschreven als een gemoedstoestand of emotie die een positieve ervaring vormt: blijdschap, vermaak, plezier, extase of euforie. Maar het is een moeilijk te definiëren begrip. Waar je van geniet kan verschillen van persoon tot persoon. Voor de een is het gelukkig zijn in het hier en nu. Voor de ander een avondje uit eten met vrienden, wandelen door de bossen of wegdromen bij een spannend boek. Wat wel zeker is: wie regelmatig geniet voelt zich beter. Ook lijkt alles in het leven makkelijker te gaan. Op het werk, in relaties en bij het doen van de gewone dagelijkse dingen.
Genotzoekers Wat is dat, dat we als mens voortdurend op zoek zijn naar genot? Volgens Margriet Sitskoorn, hoogleraar klinische neuropsychologie, ligt de oorzaak in de evolutie. Ze
schreef er een boek over: Passies van het brein – Waarom zondigen zo verleidelijk is. Margriet: “In onze hersenen zit een genotsnetwerk dat ons van oudsher stimuleert om zoveel mogelijk te verzamelen om te overleven. Eten, drinken, seks, macht… Nadeel is dat alles in onze maatschappij overvloedig aanwezig is, maar onze hersenen daar nu nog niet op zijn geprogrammeerd. Ze zijn ontwikkeld in tijden van schaarste.” Zal dat ooit anders zijn? Margriet: “Onze hersenen zijn wel in ontwikkeling. En onderzoekers hebben ontdekt dat er aan de voorkant een gedeelte zit – in de evolutie het meest recente gedeelte – dat verantwoordelijk is bijvoorbeeld voor het stellen van lange-termijn-doelen, zelfreflectie, voor het leren van feedback, enzovoorts. Kortom, dat gedeelte waar wijsheid zit. Door dit te ontwikkelen – dat kan bijvoorbeeld al heel goed tijdens de pubertijd – leren we beter omgaan met de talloze verleidingen.”
10
10 Gezond genieten_8.indd 10
13-09-11 09:36
bewegen Sport hoort Regelmatig sporten is goed voor je lijf. Maar dat niet alleen. Het is gezellig, het kan verbondenheid geven met je teamgenoten en het geeft nieuwe energie. Door te bewegen wordt de doorbloeding verhoogd en zo krijgen de hersenen meer zuurstofrijk bloed. Bovendien komen endorfines (gelukshormonen) vrij, waardoor stress en depressieve stemmingen afnemen.
71% van de mannen in Nederland sport regelmatig. Van de vrouwen is dat 66%. Bij mannen is teamsport (voetbal!) populairder dan bij vrouwen.
= genieten
Ja, yoga! Geen zin in actief sporten? Yoga is voor velen een goed alternatief. De voordelen: je lichaam wordt soepeler, sterker, je verbetert je concentratievermogen maar vooral... je voelt je lekker ontspannen!
Extra eten? Wil je optimaal genieten van het sporten, dan is het belangrijk ook te denken aan voldoende eten en drinken. Eet je gewoon volgens de Schijf van Vijf dan krijg je in principe genoeg binnen van wat je lichaam nodig heeft. Extra belangrijk is het om voldoende te drinken, water voldoet prima. Let er wel op dat je voor het sporten niet te veel eet, maximaal twee uur voor het sporten een lichtere maaltijd en maximaal vier uur eerder een zware maaltijd.
Use it or lose it Het is een uitspraak die zeker opgaat voor je brein. Door je mentaal in te spannen, blijven de hersenen aan het werk. Kies daarvoor wel een bezigheid die je leuk vindt. Voor de een is dat bridgen, voor de ander kruiswoordpuzzels oplossen, voor weer een ander pianospelen.
Top 5 favoriete sport Wil je het ook volhouden, dan moet sporten natuurlijk wel léuk zijn. Gelukkig zijn er in ons land zoveel soorten sport dat er voor iedereen wel wat bij zit. Welke zijn het populairst? Mannen: fitness, voetbal, wielrennen, hardlopen, tennis. Vrouwen: fitness, groepsles op muziek, wandelsport, hardlopen/ joggen, danssport. Bron: CBS
11
10 Gezond genieten_8.indd 11
13-09-11 09:36
eten
= genieten
Supersap
3x zo gezond
Heel gezond en héél lekker is een sapje of smoothie met vers fruit. Kies bijvoorbeeld voor: 1) banaan geeft direct veel energie 2) sinaasappels een echte opkikker voor je immuunsysteem 3) granaatappel boordevol antioxidanten, veel meer dan groene thee en nog lekkerder ook 4) druiven bevatten polyfenolen, wat goed is tegen hart- en vaatziekten 5) blauwe bes met anthocyaninen, die antiverouderend en ontstekingsremmend werken
Gezond eten niet lekker? Verre van! Vers fruit, een mals stukje vlees of een goedbelegde volkoren boterham zijn toch heerlijk? Vind je het toch moeilijk om er een gezond eetpatroon op na te houden: • Bedenk dat je iets wat je niet lekker vindt vaak makkelijk kan vervangen door iets wat je wel goed vindt smaken. Houd je bijvoorbeeld niet van (vette) vis? Neem dan een handjevol walnoten of smeer op je brood verrijkte halvarine om zo toch aan omega-3-vetten te komen. Vind je spinazie niet lekker? Ook gedroogde abrikozen of rundvlees bevatten ijzer. • Een gezond alternatief kiezen is niet moeilijk. Vervang 48+ kaas bijvoorbeeld eens door 30+ kaas, dat veel minder vet bevat, en volle melk door halfvolle melk. Bak eens wat vaker in olijfolie en probeer wat minder zout door het eten te doen: verse kruiden zijn soms een prima alternatief. • Voer de hoeveelheid groente en fruit in de maaltijd geleidelijk op. Na verloop van tijd weet je niet meer beter. De aanbeveling is: minimaal twee stuks fruit en twee ons groente per dag.
Goed bezig Een glaasje op z’n tijd is best lekker. Maar dan wel met mate. Gelukkig zien ook steeds meer bedrijven zelf het belang in van verantwoord omgaan met drank. Zo neemt bierbrouwerij Heineken al langer zelf verantwoordelijkheid voor een goed alcoholbeleid. Bijvoorbeeld onder de eigen werknemers, doormiddel van strikte bedrijfsregels en voorlichting aan alle medewerkers. Ook heeft Heineken samen met Bouman GGZ een filmpje gemaakt voor horecaondernemers en hun personeel, om bewustwording over verantwoord alcoholgebruik te stimuleren.
Beter dan je denkt! • Chocola zouden antioxidanten en polyfenolen bevatten die ontstekingsremmend werken en beschermen tegen agressieve deeltjes in je lichaam. • Koffie – liefst zonder suiker en melk – draagt bij aan voldoende vocht, maar onderzoeken lijken ook te bevestigen dat het het risico op diabetes type 2 verlaagt en dat het beschermt tegen hart- en vaatziekten. • Er zijn onderzoeken die erop wijzen dat bier een lager risico op hart- en vaatziekten geeft en vermoedelijk ook op ouderdomsdiabetes. Let wel: voor al deze producten gelden de gunstige effecten alleen bij matig gebruik! Meer info: www.kennisinstituutbier.nl.
12
10 Gezond genieten_8.indd 12
13-09-11 09:36
relaxen
= genieten
‘Tot over twee weken!’
Loving feeling
Kijk je ook altijd zo uit naar je vakantie? Een langere periode even weg van werk heeft ook nut voor je gezondheid. Stress kan zich gedurende een periode opstapelen en uiteindelijk het immuunsysteem, leervermogen en geheugen aantasten. Daarom heeft je lichaam tijd nodig om te herstellen. Even een tijdje lekker luieren is daarom geen overbodige luxe.
Vrijen is niet alleen lekker, het schijnt ook wat te doen voor je lichaam. 1) Regelmatig seks helpt stress verminderen. 2) Het verzacht pijn, vanwege de endorfines (gelukshormonen) die vrijkomen. 3) Het is goed voor de lijn: met een halfuur intensief vrijen verbrand je al snel 150 calorieën. 4) Je bloed gaat sneller stromen, wat op de langere termijn een positief effect heeft op hart- en bloedvaten.
Boekensteun
Zweten is weten Niet voor niets gaan veel topsporters naar de sauna. Het maakt je gewrichten soepeler, doorbloedt je spieren, verbetert je weerstand, en het is nog lekker ook.
WINNEN
Boekenwurmen wisten het al lang, maar ook onderzoek heeft het aangetoond: lezen is een van de beste manieren om te relaxen. Zes minuten lezen kan al genoeg zijn om je stressniveau met 68 procent te verminderen. Het werkt sneller dan luisteren naar muziek, het maken van een wandeling of op de bank zitten met een kopje thee.
Genieten van de sauna, een massage, kruidenbaden… een dagje wellness is supergezond voor lichaam en geest. Ook proberen? Leef & Geniet verloot twee toegangskaarten voor wellness-centre Elysium in Bleiswijk. Hier, gelegen in een prachtig natuur gebied, kun je genieten van maar liefst 25 (!) verschillende sauna’s, zoals een zuurstofsauna in Jugendstil, een Russische banja of panorama-sauna bijvoorbeeld. Of laat je onderdompelen in een Turkse hammam of een van de andere binnen- en buitenbaden. Verder vind je hier vier restaurants en mogelijkheden voor beautybehandelingen en massages. (zie ook www.elysium.nl)
Laat me lachen Als je lacht, ontspannen je spieren en de bloeddruk zakt. In je bloed komen afweerstoffen vrij en dat stimuleert het immuunsysteem van je lichaam. Ook pompen je hersenen endorfines, een gelukshormoon dat een prettig gevoel geeft en werkt als pijnstiller.
Meedoen? Stuur een mailtje naar
[email protected] en vertel ons (o.v.v. je naam, adres en e-mailadres) wat gezond genieten voor jou betekent.
13
10 Gezond genieten_8.indd 13
13-09-11 09:36
Justin:
‘Alcohol is Philip: nooit een ‘Maar als het issue geweest’ nodig is, grijp ik in’ 14 14 DubbelInterview_3.indd 14
08-09-11 16:30
AAN DE KEUKENTAFEL Als bierproducent wil hij zoveel mogelijk bier verkopen. Tegelijk draagt hij actief uit dat iedereen normaal met alcohol moet omgaan. Gaat dat wel samen? En hoe doet hij dat thuis? Een gesprek met Philip de Ridder, algemeen directeur van Heineken Nederland, en zijn studerende zoon Justin.
Vanuit zijn studentenkamer in Amsterdam kijkt Justin uit op het Heineken-concern waar zijn vader werkt. Handig, soms stuurt vader Philip zijn zoon een berichtje op vrijdag: of hij tijd heeft om samen het weekend in te luiden onder het genot van een biertje. Dat zoiets moet kunnen, daar zijn ze het samen over eens.
Heeft u uw kinderen voorgelicht over verantwoord alcoholgebruik? Philip: “Eerlijk gezegd heb ik nooit voorlichting gegeven. Justin was denk ik vijftien toen hij met iets te veel drank achter de kiezen van zijn fiets donderde. Ik zei: ‘Dat was lekker hè.’ Zo van: je eigen schuld, als je te veel drinkt heb je jezelf niet meer in de hand. De tijden waren acht jaar geleden dan ook wel anders. Er was veel minder bekend over de schade die alcohol veroorzaakt aan de hersenen van jongeren.” Justin glimlacht als hij zich het moment weer voor de geest haalt: “Hij was gelukkig niet kwaad. Het was de eerste keer dat ik te veel gedronken had. Dan val je vrij snel van je fiets.” Philip: “Ik heb nooit stevige discussies gehad over alcoholgebruik. Mijn jongste dochter werd zestien en ging voor het eerst naar de kroeg. Ze kwam thuis en zei: ‘Ik vond er niks aan, dit doe ik niet meer.’ Alle drie de dochters sporten veel en voelen ook niet echt de behoefte om te drinken. Ik ben dolblij dat ze niet roken. En drinken mag, mits verantwoord.”
Op welk moment was u uw kinderen wél gaan voorlichten? Philip: “Bij ons thuis is het nooit een issue geweest. Justin doet het prima op school, dan zeur ik niet over een keer iets te veel drinken. Ik geef ze in dat opzicht veel vrijheid en ik grijp pas in als het echt structureel wordt. Dan gaan de teugels in één keer aan.” Philip valt even stil en vervolgt dan: “Ik besef me goed dat het niet in elk gezin zo voorspoedig loopt als bij ons.”
Is het als directeur van Heineken makkelijker om uw kinderen te informeren over de gevaren van alcohol? Philip: “Ik weet er misschien meer van, maar het is hoe dan ook niet moeilijk. Bij roken was ’t het bekende spelletje: wij betalen je rijbewijs als jullie niet roken. Als het echt verkeerd gaat, zou ik voor schoktherapie zijn. Ik zou foto’s laten zien zodat ze weten wat er mis kan gaan. Zo begrijpt een kind van zestien dat het niet buitensporig moet drinken. Als alcoholproducent voel ik me verplicht dat er verantwoord met het product wordt omgegaan. Ik geloof erg in voorlichting naar ouders. Zij moeten weten wat de gevolgen zijn voor hun kind.”
Geen blaastesten thuis na het stappen? Justin luistert aandachtig als zijn vader vertelt: “Meestal lag ik al in bed als zij thuis kwamen na een feestje. Ik heb ze, naast die val van Justin, gelukkig nooit dronken op de stoep
15 14 DubbelInterview_3.indd 15
08-09-11 16:30
gevonden. Daartegenover hebben zij mij wel eens aangeschoten gezien.” Lachend: “Kinderen hebben dat haarscherp door. Maar ik denk dat mijn vrouw en ik het best goed hebben gedaan. Goed voorbeeld doet volgen.”
Heeft u nog zicht op hun alcoholgebruik nu? Philip: “Je laat je kinderen los met het idee dat ze volwassen zijn en hun eigen keuzes kunnen maken. Als je ziet dat ze het goed doen op school en als ze daarnaast ook sporten, dan ben ik de laatste die daar wat op aan te merken heeft.”
Nou Justin, hoeft je vader zich terecht geen zorgen te maken? Justin: “Ik heb het begin van mijn studentenleven goed ingeluid. Zo was er een periode dat ik elke maand weleens dronken was.” Philip: “En nog wel meer ook, Just.” Justin lachend: “Te veel alcohol en succesvol studeren gaan niet zo goed samen. Daar ben ik wel achter.”
Heb je het gevoel gehad dat je ouders zich veel bemoeiden met jouw drankgebruik?
Justin de Ridder Leeftijd 23 jaar Woont Op kamers in Amsterdam Studie Laatste jaar Econometrics and Operations Research, VU te Amsterdam Favoriete drank Bier
Philip de Ridder Leeftijd 55 jaar Woont In Soest Kinderen Vier kinderen van 19, 20, 22 en 23 jaar Werk Begon 27 jaar geleden bij Heineken, sinds 2006 algemeen directeur Favoriete drank Heineken bier
Justin: “Nee. Als ik na een avondje stappen de volgende dag maar rond een uur of elf uit mijn bed was en het was niet te gek, dan was het wel oké. Misschien hebben mijn ouders zich er niet mee bemoeid omdat er ook niet zoveel aan de hand was.”
Ging jij ook anders met alcohol om dan je leeftijdsgenoten, gezien je vader directeur van Heineken is? Justin: “Er worden weleens grapjes over gemaakt dat hij bij Heineken werkt, maar ik heb niet het gevoel dat ik een naam hoog te houden heb. Ik kan niet snel mijn glas leegdrinken – of ‘atten’ zoals studenten zeggen. Er valt in die richting dan ook geen grap te maken.”
Tips voor je eigen puber? Kijk op blz. 20
16 14 DubbelInterview_3.indd 16
08-09-11 16:30
TOT OP DE BODEM Wat weet je eigenlijk over wat je drinkt? Dít zit er in een glas bier.
Een ‘gewoon’ pilsje bevat ongeveer 5% alcohol, bij de zwaardere bieren loopt dat op van 7% tot soms wel 13%. Het recept voor bier is simpel: neem vier natuurlijke ingrediënten: graan, water, hop en gist. Hiervan worden veel verschillende soorten bier gebrouwen.
De schuimkragen verschillen per land. Zo gaan de Britten voor een kleine kraag, wij Nederlanders houden van een grotere dot. Ca. 4000 jaar voor Christus werd al bier gedronken in Mesopotamië. Daarmee is bier één van de oudste dranken uit de menselijke geschiedenis.
Bier bestaat voor zo’n 93% uit water.
De bierconsumptie in Nederland is omgerekend 72,8 liter per hoofd van de bevolking. Deze hoeveelheid loopt ieder jaar ietsje terug.
De meeste bieren worden van graan gemaakt, en bevatten daardoor vitamine B2, B3, B6 en B11, én vezels: één glas bier bevat 1 tot 2 gram oplosbare vezels.
Een gemiddeld biertje bevat per 250 ml (standaardglas) 110 kcal, alcoholvrij bier de helft.
Te veel bier is schadelijk voor de gezondheid. Aangeraden wordt: niet meer dan één glas per dag voor vrouwen en voor mannen twee glazen per dag. En: geen 16, geen druppel.
17
17 Drankje2 Bier_4.indd 17
08-09-11 16:32
Wat nu?
De grens tussen genieten en gezond is soms dun. Gezondheidsdeskundigen geven antwoord op prangende vragen.
Ik heb gedronken tijdens het uitgaan, maar nu blijk ik zwanger te zijn. Loopt mijn kind gevaar? Job Catshoek, behandelcoördinator Youz*: “Ik begrijp heel goed dat je je zorgen maakt, maar helaas kan ik je niet vertellen of je baby door het drinken van alcohol schade heeft opgelopen. Daar zijn namelijk geen testen voor. Zorg dat je vanaf nu geen alcohol meer drinkt, dan weet je zeker dat je kindje daar geen schade door oploopt. Maak je je grote zorgen, dan kun je het beste praten met je gynaecoloog of verloskundige.”
Mijn dochter heeft slechte schoolresultaten, vermoedelijk door alcoholgebruik. Hoe ga ik met haar het gesprek aan? Sanne van Delft, preventiemedewerker Boumann GGZ*: “Het is goed om je vóór het gesprek af te vragen wat je wilt bereiken. Wil je dat je dochter bewust wordt van het probleem, of wil je dat ze direct stopt met drinken? Dat bepaalt al voor een groot deel je houding in het gesprek. En bedenk voor het gesprek een goede locatie en tijdstip. Wat werkt goed bij je dochter? Heb je eenmaal een gesprek, vermijd dan verwijten en voer een open gesprek te voeren. Waarbij je ook niet voorbij moet gaan aan waarom ze drinkt. Wat levert het haar op? Zo kun je makkelijker een bruggetje slaan naar de negatieve kanten van het gebruik. Bespreek ook de minder leuke kanten van alcohol. In een volgend gesprek kun je samen afspraken maken. Is ze jonger dan 16 en experimenteert ze nog maar kort, dan werkt verbieden met een uitleg vaak het beste. Is ze ouder dan 16 of drinkt ze al regelmatig, maak dan samen afspraken over gebruik, hoeveelheden en tijdstippen. En vraag haar: wat vind je zelf redelijk? Bedenk: de een is gevoelig voor een beloning, de ander voor straf. Overleg eventueel ook eens met andere ouders over hoe zij het ervaren. Meer informatie vind je op www. puberenco.nl en www.maakjekeus.nl.”
18 18 Vragen_4.indd 18
08-09-11 16:34
ADVIES
Ik heb gehoord dat je ook online een programma kunt volgen voor minderen met alcohol. Is dat iets voor mij? Lea Hartog, e-coach Alcohol en Ik*: “Op internet vind je verschillende programma’s die je kunnen helpen te minderen. Sommige programma’s worden aangeboden door je ziektenkostenverzekering, deze zijn niet anoniem. Daarnaast zijn er programma’s die wel anoniem zijn, en ook gratis. Let wel, in dat laatste geval gaat het formeel niet om een behandeling maar een training, om je te helpen bij het stoppen. Zo’n training is bedoeld voor stevige drinkers die bereid zijn na te denken over hun drankgebruik, er tijd in willen steken en openstaan voor adviezen. Heb je het idee dat drinken voor jou meer een moeten dan een keuze is? Heb je geen controle over je drinkgedrag? Dan is zo’n training wellicht een goede keuze. De training is niet geschikt als je zware psychische problemen hebt of als je bijvoorbeeld depressief of niet stabiel bent, Dan kun je je beter laten adviseren door de huisarts voor een geschikte behandelmethode. Twijfel je? Bij een online programma vindt ook een screening plaats door middel van het invullen van vragen. Vervolgens wordt bepaald of je in aanmerking komt voor individuele begeleiding.”
Mijn partner heeft een drukke baan en drinkt steeds vaker ’s avonds een fles wijn leeg. Wat kan ik doen? Lea Hartog, e-coach Alcohol en Ik*: “Een fles per dag is inderdaad veel. Vermijd in ieder geval een verwijtende sfeer, maar probeer een gesprek aan te gaan. Kies daarvoor een geschikt moment, als jullie allebei niet vermoeid zijn. En vertel wat het drinkgedrag van je partner met jou doet. Wat zijn de gevolgen voor jou? Wellicht maak je je grote zorgen om zijn gezondheid, of kun je niet in slaap komen door zijn of haar gesnurk. Probeer er ook achter te komen waarom hij of zij zoveel drinkt. Is het een manier om te ontspannen? Misschien kun je vervolgens afspreken om op een andere manier te zorgen voor ontspanning, bijvoorbeeld door samen de hond uit te laten, of door naar de sportschool te gaan. Zodra je partner door heeft dat zijn of haar drinkgedrag niet is wat het moet zijn, heb je een ingang. Maar: je kunt je partner niet veranderen. Wel kun je je zorgen uiten en je grenzen aangeven. Aan hem of haar om te bepalen wat diegene daar mee doet. Zoek je steun van anderen? Je kunt overwegen je aan te sluiten bij een partnergroep. Je huisarts kan je er meer over vertellen.”
*De geraadpleegde deskundigen werken o.a. voor: • Youz (biedt hulp aan jongeren, www.youz.nl) • Bouman GGZ (instelling voor geestelijke gezondheidszorg, www.boumanggz.nl) • Alcohol en Ik (online training, www.alcoholenik.nl) Ben je op zoek naar meer info over een gezonde leefstijl? Hulp nodig bij het veranderen daarvan? Dan kan Sprink je helpen! Kijk op blz. 26 of op www.sprink.nl.
19 18 Vragen_4.indd 19
08-09-11 16:34
Genieten willen we allemaal, ook je puber. Maar alcohol is voor het puberbrein gevaarlijk. Geen 16, geen druppel, is dan ook de gouden regel. Hoe verkoop je dat aan je kind?
Ben je bezopen!
Waarom niet voor je 16e?
Ja, verbieden helpt wél! Als ouders heb je meer invloed op het drinkgedrag van je kind dan je denkt.
Regels instellen en grenzen stellen: het werkt, zeggen deskundigen. Kinderen die regels krijgen opgelegd drinken niet of in ieder geval minder, omdat ze in hun hoofd steeds de stem van hun ouders horen. Bovendien: hoe langer alcohol drinken wordt uitgesteld, hoe meer pubers leren dat er ook andere manieren zijn om je te vermaken op een feestje. Er gaan dan ook steeds meer stemmen op om de leeftijdsgrens op te trekken naar 18 jaar.
• De hersenen ontwikkelen zich tot het 24e jaar. Alcohol verstoort die ontwikkeling en dat kan van invloed zijn op het karaker en het gedrag van je kind. • In de puberteit groeien botten en spieren versneld. Hormonen beïnvloeden deze processen en alcohol verstoort de balans. Van jongens is zelfs bekend dat overmatig alcoholgebruik de botontwikkeling remt. • Onder invloed van alcohol durven jongeren meer en doen ze eerder dingen die ze zonder alcohol niet zouden doen, zoals onveilig vrijen. • Na een avondje doorzakken functioneert het geheugen slechter. Concentreren wordt daardoor moeilijker. Ook het reactievermogen neemt af, wat de kans op ongelukken een stuk groter maakt.
Floor [15] “Mijn ouders zijn niet zo van het verbieden. Ze zeggen altijd dat ze erop vertrouwen dat ik zelf doe wat goed voor me is. Dat vind ik fijn. Zelf drink ik af en toe wel eens een glaasje, maar ik heb net zo veel lol zonder drank.” 20
20 Pubers_05.indd 20
08-09-11 16:38
Do’s > < Don’ts Het gesprek over alcohol met je kind in een prettige sfeer laten verlopen. Op tijd de regel instellen: tot 16 jaar geen alcohol. Maak duidelijk dat daar niet over te onderhandelen valt. Samen afspraken maken. Zoek samen naar regels die passen (en straf in geval van overtreding ervan). En: voorkom dat de nadruk ligt op wat niet mag. Positiever is wat wél mag. Zelf het goede voorbeeld geven en met mate drinken. Je kunt kinderen prima uitleggen dat alcohol drinken door een volwassene iets anders is dan alcohol drinken door een jongere in de groei. Een dertienjarige mag toch ook geen auto rijden? Je alcoholbeleid bespreken met ouders van vriendjes. Vaak blijkt dat het eeuwige argument ‘Maar hij mag het wel!’ niet klopt. Bovendien: als jij een alcoholverbod oplegt, maak je het andere ouders makkelijker om hun kind ook alcohol te ontzeggen.
Je puber af en toe een slokje laten proeven of een glas geven tijdens de feestdagen. Met het thuis ‘laten wennen’ aan alcohol geef je het signaal af dat je alcoholgebruik op deze leeftijd wel goed vindt. Duidelijk zijn werkt beter: geen alcohol tot 16 jaar, thuis niet én buitenshuis niet. Je kind voortdurend controleren. Toon liever interesse. Vraag bijvoorbeeld na een feestje hoe het was en of het hem of haar gelukt is niet te drinken. Niet gelukt? Maak dan geen ruzie, maar probeer te achterhalen waarom niet en bespreek hoe je dochter of zoon dat in het vervolg zou kunnen aanpakken.
Wie is de BOB? Vrijwel iedereen kent de BOB-principes: BOB drinkt geen
alcohol en vooraf wordt afgesproken wie de BOB is. Tijdens de BOB-zomertour spreken vrijwilligers bezoekers op festivals en evenementen aan met de vraag wie voor die dag de BOB-rol op zich neemt. De echte BOB’s, dus met nul promille alcohol op, worden beloond met een gadget. De tour wordt georganiseerd door Veilig Verkeer Nederland en mede mogelijk gemaakt door onder andere Heineken.
Rutger [15] “Alcohol slecht voor je? Ja dûh! Daar ben ik niet zo vatbaar voor. Maar mijn ouders checken mijn adem als ik een feest heb gehad. Ruiken ze alcohol, dan mag ik een week niet op de computer. En ja, dat werkt dus.” 21
20 Pubers_05.indd 21
08-09-11 16:38
PUBERS & ALCOHOL
Vechten of flirten?
Sappie? Jongeren nemen nou eenmaal makkelijker iets aan van mensen met wie ze zich qua leeftijd en leefstijl kunnen identificeren. Om ze te informeren over verantwoord alcoholgebruik, is Bouman GGZ het project Sappie?! gestart. Dit is een project waarbij ‘peers’ worden ingezet: jongeren met dezelfde leeftijd en leefstijl. De peers geven op
een leuke manier voorlichting aan de hand van een korte quiz waarmee prijzen te winnen zijn. Verder delen ze folders uit met informatie over de risico’s van alcoholgebruik.
De Huilebalk, de Handtastelijke, de Vechtjas, de Flirt… Het kunnen de alterego’s worden van wie te veel heeft gedronken. Om het uitgaanspubliek hierop te wijzen, voerden de gemeente Noordwijk en Heineken vorig jaar de campagne ’Know the signs Noordwijk’. Speciaal getrainde teams spraken mensen op een nietbetuttelende manier aan door middel van een interactief kaartspel, met daarop zeven alter ego’s. De ludieke actie was een succes en heeft dan ook vervolg gekregen in andere gemeenten. Meer info: www.knowthesigns.com.
Ouder dan 16? Ook dan hebben jongeren baat bij regels: hoe vaak en hoeveel? Spreek bijvoorbeeld het aantal glazen af dat je kind hooguit gedurende twee avonden per week drinkt. En stel in dat er niet wordt gedronken op de avond voordat hij of zij naar school of werk moet. Overleg dat je puber in geen geval zoveel of zo snel drinkt dat hij aangeschoten of dronken raakt.
Jochem [16] “Een vriend van mij mag zijn rijbewijs halen als hij tot zijn achttiende niet drinkt. Daar houdt hij zich aan, maar hij vindt het wel moeilijker om geen bier te drinken. We pesten hem er niet mee, we snappen het allemaal wel.” 22
20 Pubers_05.indd 22
08-09-11 16:38
TOT OP DE BODEM Wat weet je eigenlijk over wat je drinkt? Dít zit er in een glas wijn.
Rode wijn is dan wel rood, de wijn wordt gemaakt van bláuwe druiven. Dat komt door de natuurlijke kleurstof tannine, die in de schilletjes zit. Hoe rosé z’n roze kleur krijgt? De schilletjes worden binnen 24 uur verwijderd, zodat er maar een beperkte hoeveelheid kleurstof kan worden afgegeven.
Veel wijnen danken hun naam aan de druivensoort waarvan ze zijn gemaakt: chardonnay, carbernet sauvignon, merlot en muscat bijvoorbeeld.
Leuke bijkomstigheid: witte wijn bevat vitamine B2 en B6, natrium, kalium, calcium, fosfor, magnesium, ijzer, koper en zink.
Helaas heeft wijn een minder fijne werking op je tanden. Bij veel mensen was al bekend dat het regelmatig drinken van wijn je tanden een lelijke gele kleur kan geven. Uit onderzoek blijkt dat wijn ook tanderosie kan veroorzaken.
Witte wijn wordt gemaakt van witte of blauwe druiven, zonder schilletjes, en dus zonder tannine.
Wist je dat ook in Nederland wijn wordt gemaakt? Circa 200 Nederlandse wijngaarden leveren jaarlijks 1.353.400 flessen.
Witte wijn bevat per 150 ml 100 kcal, zoete witte wijn 140 kcal en rode wijn en rosé 120 kcal.
Te veel wijn is schadelijk voor de gezondheid. Aangeraden wordt: niet meer dan één glas per dag voor vrouwen en voor mannen twee glazen per dag. En: geen 16, geen druppel.
23 23 Drankje3 Wijn_1.indd 23
08-09-11 16:46
Andere smaken
Augurken, geen koffie, of juist heel veel... Een zwangerschap kan je eet- en drinkpatroon danig op z’n kop zetten.
‘BEN JE SOMS
De ene zwangere vrouw krijgt opeens trek in dingen die ze normaal niet eet, een andere lust opeens iets niet wat ze altijd lekker vond. Waarom dat zo is? Het heeft vermoedelijk te maken met de hormoonhuishouding. Je lichaam krijgt zulke grote veranderingen te verduren, dat alles − dus ook je eetpatroon – op z’n kop staat. Maar wetenschappers hebben er nog geen eenduidige verklaring voor gevonden. In ieder geval kun je er beter niet te veel aan toegeven als het een gevarieerd eet-
ZWANGER?’ patroon in de weg staat. Géén liters appelsap bijvoorbeeld als je daardoor geen zuivel meer drinkt. Géén grote hoeveelheden ontbijtkoek als je daardoor je broodmaaltijd overslaat. Raadpleeg desnoods je verloskundige als je hinder ondervindt van je veranderde eetlust.
24
24_Zwanger_8.indd 24
08-09-11 16:48
LEKKER WEL IJZERSTERK Bloedarmoede is een bekend zwangerschapskwaaltje. Eet daarom veel peulvruchten, broccoli, bladgroenten, bruin brood en volkorenpasta en mager rood vlees. Mét vitamine C-rijke vruchten of groente erbij, dan neemt je lijf ijzer gemakkelijker op.
MÉT TABLET Van foliumzuur en vitamine D krijg je via je voeding niet genoeg binnen. Slik daarom het liefst extra tabletjes.
‘FRIKANDELLEN!’ Sophie Heemskerk, 34, vier maanden zwanger: ‘Ik drink tegenwoordig elke dag minstens een liter appelsap, het liefst zo puur en troebel mogelijk. Gek genoeg dronk ik het daarvoor eigenlijk nooit. Dus waar dat vandaan komt? Ook heb ik de laatste tijd soms ineens trek in frikandellen. Koken doe ik bijna nooit meer. De lucht van gebakken vlees bijvoorbeeld kan ik niet meer verdragen. Maar vlees eten daarentegen doe ik nog gewoon wel. Alles well done, uiteraard.”
VIS BIJ DE DIS Nederlanders zijn niet zulke viseters en dus krijgen we al snel te weinig gezonde vetzuren binnen. Die vetzuren zijn goed voor je baby’s hersenen. Vooral vette vis zoals zalm, haring of makreel is er rijk aan.
WIE WAT BEWAART… …zorgt nu voor problemen. Bewaar je levensmiddelen gekoeld en zo kort mogelijk, en nooit langer dan de houdbaarheidsdatum (in ongeopende toestand!). Gebruik voorgesneden groenten op de dag
EVEN NIET KAAS, NOG VOLOP KEUS De meeste kazen zijn gemaakt van gepasteuriseerde melk. Je moet in Nederland echt je best doen kaas te vinden die niet mag vanwege het risico op listeria. Au lait cru, staat er dan meestal op het etiket. Hollandse boerenkaas is ook rauwmelks, maar hard. Dan
van aankoop.
vormt listeria geen probleem.
RAUW? AU!
NIET IN DE HAAK
Was groenten die je niet kookt of bakt extra zorgvuldig, in verband met toxoplasmose. Fruit kun je het best schillen. Laat zachtgekookte eitjes staan. En eet geen rauw vlees. Alles moet nu door-en-door gaar zijn.
Niet alle vis is nu goed voor je. Eet niet meer dan 300 gram vette vis (haring, makreel of zalm) per week, vanwege de dioxines. Roofvis als tonijn of zwaardvis bevat te veel kwik. Haring mag, over andere rauwe vis (sushi!) zijn de meningen verdeeld. Oesters en aanverwanten: niet doen. En laat ook liever vacuümpakjes gerookte vis liggen.
SPICY
‘GEEN PATAT MEER’ Els Kloosterhuis, 32, vijf maanden zwanger: “Normaal ben ik een makkelijke eter, maar nu zijn er toch wel dingen die ik niet meer lekker vind. Een patatje bijvoorbeeld, daar moet ik niet meer aan denken. En tonijn uit blik, nog zoiets. Op vakantie in Frankrijk viel het me op hoeveel mensen op straat broodjes tonijnsalade aten, want als ik ze alleen al zag werd ik zo wat misselijk. Wat ook apart is: normaal drink ik nooit zoveel koffie, nu moet ik me juist inhouden!”
Vrij onbekend is dat je moet oppassen met bepaalde kruiden zoals basilicum (pesto!), venkel, anijs, dragon, gember en kaneel. Daarin komen aromastoffen voor die mogelijk schadelijk kunnen zijn. Het Voedingscentrum adviseert ze met mate te gebruiken.
BLIJ ALCOHOLVRIJ Wat precies het effect van alcohol op je ongeboren kind is, daar zijn wetenschappers het nog niet over eens. Maar góed is het in ieder geval niet. En zeg nou zelf, zo’n alcoholvrij biertje is toch ook prima?
ROOKVERBOD Dat roken slecht voor je is, weet iedereen. Ben je zwanger, dan is nu hét moment om te stoppen. En je partner? Die rookt niet, of alleen buiten. Meeroken is namelijk minstens zo gevaarlijk voor je baby.
25
24_Zwanger_8.indd 25
13-09-11 09:38
Bij Sprink kun je altijd even binnenwandelen voor informatie of leuke producten.
Onlangs geopend:
SPRINK Kom langs! Maasstadweg 47, Rotterdam Telefoon: 088-2304050
[email protected] www.sprink.nl
Sprink. Een frisse, sprankelende naam die bruist van gezondheid en vitaliteit. Directeur Inge Muis (links) is bijzonder enthousiast over dit nieuwe initiatief, voortgekomen uit Bouman GGZ. Inge: “Sprink wil een balanscoach zijn voor iedereen die daar behoefte aan heeft. Op de website – www.sprink.nl – vind je veel informatie, allerhande tips die te maken hebben met een gezonde leefstijl en verwijzingen naar programma’s die wij aanbieden. Ook kun je online tests doen. Bijvoorbeeld over je alcoholgebruik, of in hoeverre jouw leven op dit moment in balans is en wat je misschien nog beter zou kunnen doen. Ook kun je te weten komen welk stresstype je bent en zelfs complete trainingen volgen.”
Knuffels Naast de website is eind augustus de eerste Sprink-winkel geopend. Je kunt er terecht voor informatie over een gezonde leefstijl, maar ook voor producten op dat gebied. Inge: “Voor jezelf of om iemand cadeau te
doen. Van massagerollers en houten breinkrakers tot stressballetjes en leuke knuffels.” Sprink is gevestigd in het Maasstad Ziekenhuis in Rotterdam-Zuid. Inge: “Op deze locatie zijn ook leefstijlcoaches aanwezig bij wie je kunt binnenwandelen. Voor een gratis adviesgesprek, maar ook voor cursussen en trainingen. Stressmanagement, assertiviteitstrainingen, gezond gewicht, voeding en bewegen, stoppen of minderen met roken, noem maar op. Het aanbod is heel breed.”
Trend Was er eigenlijk behoefte aan een initiatief als Sprink? Inge: “Er is een maatschappelijke trend op het gebied van gezonde leefstijl en ook de overheid zet het hoog op de agenda. Sprink is er voor iedereen die gezond is en gezond wil blijven. Veel gezondheidsproblemen kun je vóór blijven door bewust te leven. Sprink helpt daarbij. Preventief en op een heel positieve manier. Uiteindelijk wordt iedereen daar beter van.”
26 26 SPRINK_3.indd 26
10-10-11 13:51
TOT OP DE BODEM Wat weet je eigenlijk over wat je drinkt? Dít zit er in een mixdrank.
Mixdranken zijn er in twee soorten: de premixen (voorverpakt) en postmixen (die je zelf kunt (laten) mixen).
Populaire mixdrankjes zijn baco (rum cola), gin tonic, wodka Red Bull en natuurlijk de bekende Breezer. Twee smaken in één glas: een mixdrank is vaak zowel zoet als zuur. Dat kan tanderosie en gaatjes veroorzaken. Spoel je mond na afloop goed met water, om tanderosie tegen te gaan.
Mixdranken worden vaak sneller en daardoor meer gedronken omdat ze minder sterk lijken, vooral door de (veel) zoetere smaak. Verraderlijk dus!
Oude bekenden in ‘nieuwe’ combinaties: dat zijn mixdrankjes. Ze worden vooral gemaakt met gedestilleerde dranken, zoals wodka, jenever en rum, vermengd met frisdrank (cola, up) of vruchtensap (jus d’orange, appelsap) of een energiedrankje (Red Bull).
Zogeheten premixen zijn verkrijgbaar in 200 tot 300 ml met een alcoholpercentage van meestal tussen de 5% en 7%. Ze mogen in Nederland alleen verkocht worden op plaatsen waar de verkoop van zwakalcoholische dranken is toegestaan.
In vergelijking met bier (110 kcal) en rode wijn (120 kcal) zitten er in mixdrankjes veel meer calorieën. Zo bevat rum cola 170 kcal per 250 ml en een Breezer 180 kcal per 250 ml.
Te veel drank is schadelijk voor de gezondheid. Aangeraden wordt: niet meer dan één glas per dag voor vrouwen en voor mannen twee glazen per dag. En: geen 16, geen druppel.
27 27 Drankje4 Mix_2.indd 27
08-09-11 16:56
l
01_Cover_selectie_1.indd 28
12-09-11 09:49
