E-QUALITY KENNISCENTRUM VOOR EMANCIPATIE, GEZIN EN DIVERSITEIT. Starter + Bevordering van nieuw ondernemerschap

E-QUALITY KENNISCENTRUM  VOOR EMANCIPATIE, GEZIN EN DIVERSITEIT

Starter + er i a Studenten wadeeën Bevordering van nieuw ondernemerschap

E ni va

Voorwoord Voor u ligt de methodiekbeschrijving van het samenwerkingsproject Starter + Student. In dit project werken een student en een startend onderneemster nauw samen aan het opzetten van een nieuw bedrijf. De student heeft de opdracht om de toekomstig onderneemster met zijn of haar kennis bij te staan. De onderneemster is een zwarte, migranten- of vluchtelingenvrouw die een bedrijf wil starten in de persoonlijke dienstverlening of zorg. Van 23 maart 2006 tot en met 23 september 2007 liep dit project in Rotterdam en Tilburg. Tien nieuwe bedrijven zagen het licht. Studenten deden praktijkervaring op, onderneemsters zetten hun dromen om in werkelijkheid. Kennis en doorzettingsvermogen. Uitwisseling en samenwerking. Niet alleen tussen starter en student, maar ook tussen alle betrokken partijen: de Kamer van Koophandel Rotterdam, de Hogeschool Rotterdam, Stichting Platform Islamitische Organisaties Rijnmond (SPIOR), de Kamer van Koophandel Midden-Brabant, de Universiteit van Tilburg, het Centrum Buitenlandse vrouwen Tilburg en E-Quality. In deze waaier van ideeën beschrijft E-Quality het project Starter + Student. U vindt hier de complete methodiek met praktische tips, aansprekende voorbeelden, do’s en don’ts. Wij hopen dat het u inspireert en handvatten biedt om zelfstandig ondernemerschap in uw regio te stimuleren en te ondersteunen. Joan Ferrier Directeur E-Quality

Resultaten Het project Starter + Student heeft tot goede resultaten geleid voor: • Startende onderneemsters: zij hebben een bruikbaar ondernemingsplan en kunnen starten met hun bedrijf. • Studenten: zij begeleiden een onderneemster, schrijven een ondernemingsplan en vervullen een praktijkgerichte studieopdracht. • Samenwerkingspartners: zij verwerven kennis en delen die met organisaties die zij voorheen niet kenden. • De steden Rotterdam en Tilburg: het aanbod van persoonlijke dienstverlening en zorg in deze steden is uitgebreid.

Celestina Oord, starter: ‘Alle begin is moeilijk, maar als het echt je droom is, moet je niet opgeven maar ervoor gaan.’

Persoonlijke dienstverlening en zorg Mannen en vrouwen die arbeid en zorg combineren, hebben het vaak druk. Een persoonlijk dienstverlener kan deze druk verlichten. Ondernemingen in de persoonlijke dienstverlening richten zich op gemaksdiensten zoals een strijkservice, schoonmaakwerk, eenvoudig onderhoud van huis en tuin of het opwachten van bezorgingen aan huis. Ook kinderopvang op maat en zorgmakelaars kunnen onder persoonlijke dienstverlening vallen. Er is veel vraag naar persoonlijke dienstverlening en zorg. Vooral voor onderneemsters die willen investeren in klantenbinding en het aangaan van een vertrouwensrelatie met klanten, biedt dat mogelijkheden. Tegelijkertijd bestaat er ook een grote informele markt in deze sector. Het is dus de vraag wat afnemers voor deze diensten willen betalen. Kleinschalig ondernemerschap in deze sector biedt zowel de onderneemster als de klant ruimte om werkdagen flexibel in te vullen: • Onderneemsters kunnen hun diensten vaak op flexibele tijden aanbieden waardoor zij hun tijd naar eigen inzicht kunnen indelen. • Een groei in deze markt zorgt ervoor dat meer mensen gebruik kunnen maken van deze diensten en daardoor arbeid en zorg beter kunnen combineren. Het mes snijdt dus aan twee kanten.

Vrouwen en nieuw ondernemerschap Starter + Student richt zich op de ondersteuning van zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen. Daar zijn goede redenen voor: • Zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen herkennen goede kansen in het ondernemerschap in de persoonlijke dienstverlening. Juist in deze sector zien, horen en ervaren zij wat er nodig is aan diensten voor taakcombineerders met verschillende etnische achtergronden. • De deelname van zwarte, migranten- en vluchtelingen­ vrouwen blijft achter op de arbeidsmarkt. De arbeids­ marktparticipatie onder witte Nederlandse vrouwen is momenteel 56%, onder vrouwen met een niet-westerse achtergrond is dit 38%. Tegelijkertijd blijkt dat veel zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen het ondernemerschap aantrekkelijk vinden. Ondernemerschap Uit de Monitor nieuw ondernemerschap 2006 van het economisch beleidsonderzoeksbureau EIM blijkt dat 31% van de ondernemers in Nederland een vrouw is. Het aandeel westerse allochtone vrouwen met een eigen onderneming ligt iets boven het landelijke gemiddelde (36%), terwijl het aandeel niet-westerse allochtone vrouwen er iets onder ligt (27%). Het aandeel vrouwelijke ondernemers verschilt sterk naar herkomstland. Herkomstland China of Hong Kong Antillen en Aruba Suriname Turkije Marokko

vrouw % 43 35 32 17 14

Pilots Het project Starter + Student is uitgevoerd in twee pilots, in Rotterdam en Tilburg. Zo werden voldoende, verschillende ervaringen opgedaan voor een overdraagbare aanpak. In Tilburg werkten de Universiteit en de Kamer van Koophandel al eerder samen: ze hadden ervaring met de koppeling van studenten aan startende ondernemers. Rotterdam kwam in beeld omdat de Stichting Platform Islamitische Organisaties Rijnmond (SPIOR) plannen had om ondernemerschap in de persoonlijke dienstverlening te stimuleren. Bij deze bestaande plannen is aansluiting gezocht.

Spoor vergelijkbare initiatieven of vernieuwende samenwerkingsverbanden op en sluit daarbij aan. Samenwerking geeft snel basis en body aan het project.

Stappen in de pilots • Voorbereiding en afspraken maken • Werving van de onderneemsters* • Intake en selectie van de onderneemsters* • Matching starter en student* • Startbijeenkomst* • Informatiebijeenkomsten bij Kamer van Koophandel • Ontwerpen van ondernemingsplannen in samen­werking met studenten* • Gastcollege voor studenten* • Empowermentbijeenkomsten voor de onderneemsters* • Beoordeling ondernemingsplannen • Slotbijeenkomst* * Deze stappen worden op de volgende kaarten verder uitgewerkt.

Fatma Yanmaz, starter: ‘Ik wil laten zien dat ik het wel kan, als Turkse Nederlander en als alleenstaande moeder.’

Werving van onderneemsters Voor de werving van zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen die een eigen bedrijf willen starten, is het belangrijk om samen te werken met lokale maatschappelijke organisaties. Deze organisaties beschikken over een relevant netwerk: ze hebben direct contact met vrouwen die de ambitie hebben om onderneemster te worden. In Tilburg werkte de Kamer van Koophandel MiddenBrabant bijvoorbeeld al samen met het Centrum Buitenlandse vrouwen. In Rotterdam werkte de Kamer van Koophandel samen met de Stichting Platform Islamitische Organisaties Rijnmond (SPIOR), een tweedelijnsorganisatie. Lokale organisaties kunnen vervolgens een voorlichtings­bijeenkomst organiseren voor hun achterban. Een voor­lichter van de Kamer van Koophandel vertelt de deelneemsters over het ondernemerschap. Geïnteresseerden kunnen na afloop meer informatie krijgen of een afspraak maken bij de Kamer van Koophandel. Die directe en persoonlijke informatieverstrekking bleek tijdens Starter + Student goed te werken.

Maak een handzame flyer met concrete informatie (eventueel meer­talig) en denk ook aan digitale informatie over het project via e-mail en websites.

Intake en selectie Voor de intake stelt de Kamer van Koophandel samen met de maatschappelijke organisatie een profiel op waar de starters aan moeten voldoen. Aan de hand van dit profiel voeren zij intake-gesprekken met geïnteresseerde vrouwen. Tijdens het project Starter + Student hebben uiteindelijk elf onderneemsters met tien ondernemingen het project doorlopen. Belangrijke punten uit het profiel:

• De vrouw is gemotiveerd om een eigen bedrijf te starten. • Ze heeft ervaring of affiniteit met persoonlijke dienstverlening en zorg. • De relatie tussen haar gezinssituatie en haar ondernemerschap is bespreekbaar. • Ze communiceert goed en is bereid om mee te werken aan publiciteit. • Ze is daadkrachtig. • Ze is taalvaardig op niveau 2 van de inburgering­ cursus of kan dit niveau tijdens het traject bereiken.

Hilliante Blaaker, starter: ‘Financiën is een lastig punt in de opstartfase, maar mijn toekomstdroom is sterker. Ik laat me niet belemmeren door geld.’

Matching starter en student Voor de matching worden studenten gekoppeld aan de startende onderneemsters. Dit kunnen studenten van verschillende studierichtingen zijn. Aan de Universiteit van Tilburg waren het studenten van psychologie, communicatiewetenschappen, taalwetenschap, macroen fiscale economie. Aan de Hogeschool Rotterdam ging het om studenten van het cluster Commercieel, richtingen Small Business en Retail en Commerciële Economie. Als de onderneemsters een voorkeur hadden voor een vrouwelijke, zwarte of migrantenstudent werd hier zoveel mogelijk rekening mee gehouden. In Rotterdam werkten alleen vrouwelijke studenten mee aan het project, één van hen had een Arubaanse, een ander een Surinaamse achtergrond. In Tilburg deden drie mannelijke studenten mee, waarvan één met een niet-westerse achtergrond. Het bleek voor de samenwerking en de resultaten geen verschil te maken of vrouwelijke of mannelijke studenten de begeleiding voor hun rekening namen. De Hogeschool Rotterdam had een speciale speeddatebijeenkomst georganiseerd, waarbij starter en student elkaar konden ontmoeten. Beide partijen konden daarna zelf een voorkeur uitspreken. Dit bleek een geslaagde opzet en basis voor een goede samenwerking.

Houd bij de planning van het project rekening met de indeling van het studiejaar van de student. Maak hier vooraf goede afspraken over.

Startbijeenkomst Een startbijeenkomst vormt de eerste officiële stap van idee naar uitvoering, van droom naar bedrijf. Zowel in Tilburg als in Rotterdam is een feestelijke startbijeenkomst georganiseerd. Tijdens deze bijeenkomst presenteren de onderneemsters zichzelf en hun onderneming. Samen met de student beginnen ze officieel aan de samenwerking, die zal leiden tot een compleet en uitvoerbaar ondernemingsplan. Alle starters committeren zich tijdens deze bijeenkomst aan het project door een intentieverklaring te tekenen waarin hun rechten en plichten zijn vastgelegd.

‘Hosh Geldiniz, marhaba, welkom!’ Eric Hamburg, Kamer van Koophandel Midden- Brabant. De startbijeenkomst is een goed moment om de media te betrekken bij het project. In Rotterdam werden starters geïnterviewd door lokale dagbladen, in Tilburg kwamen televisieploegen van lokale omroepen de bijeenkomst filmen.

Zorg dat ook de student op de hoogte is van de inhoud van de intentieverklaring. Dat schept helderheid over verwachtingen en komt de samenwerking ten goede.

Ontwikkelen van ondernemingsplannen Samen werken student en starter aan het ondernemings­ plan. Zo krijgen beide partijen inzicht in en ervaring met de praktijk van het starten een onderneming. Voor het ene bedrijf is een uitgebreid behoefteonderzoek nodig, voor het andere gaat er meer aandacht uit naar marketing. Voor de ene onderneming besteden starter en student meer tijd aan productontwikkeling, voor de andere juist aan de samenwerking met bestaande organisaties. Gezamenlijk verwerven de koppels kennis over vergunningen, CAO’s, de organisatie en financiering van de thuiszorg of de buitenschoolse opvang. Knelpunten in de financiering en huisvesting worden gesignaleerd en opgelost. Studenten en starters kiezen daarbij zelf voor een manier van samenwerken. Sommige koppels komen veel bij elkaar, andere overleggen per e-mail. In Rotterdam ontmoetten starter en student elkaar minimaal een keer per week. Na vijf maanden kunnen alle onderneemsters, dankzij de samenwerking met de studenten, een goed businessplan presenteren.

Jackie Stuyvers, student: ‘Wij zijn in de loop van het project echt maatjes geworden’ (slotbijeenkomst).

Ontwikkelen van ondernemings­ plannen (vervolg) Vanuit de opleidingen begeleidt de betrokken docent of hoogleraar de studenten intensief bij deze leer- en praktijkopdracht. Zo kregen de Rotterdamse studenten vooraf een training adviesvaardigheden en kwamen ze regelmatig bij elkaar voor intervisie. De studenten van de Universiteit Tilburg volgden in het vierde jaar van hun studie het keuzevak Ondernemerschap en Midden- en Kleinbedrijf. Het schrijven van een ondernemingsplan en begeleiden van een startende onderneemster vallen onder dit vak. Zij kregen er 6 ECTS voor, gelijk aan 160 studie-uren. Voor de vierdejaars studenten van de Hogeschool Rotterdam was Starter + Student een afstudeeropdracht in de vorm van een stage. Ze besteedden twintig weken minimaal 20 uur per week aan deze opdracht. Ze gingen daadwerkelijk mee met de onderneemster naar de Kamer van Koophandel, een makelaar of naar de bank. Deze concrete vorm van begeleiding versterkt de vertrouwens- en werkrelatie en is voor beiden leerzaam gebleken.

Intervisiebijeenkomsten of andere groeps­ activiteiten voor de studenten stimuleren de uitwisseling van kennis. Het is een goede gelegenheid om onderling te bespreken waar de studenten in dit project tegenaan lopen.

Gastcolleges De studenten krijgen tijdens het project Starter + Student een gastcollege over ondernemerschap van zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen. Ook andere geïnteresseerde studenten zijn hierbij welkom. Gastdocent in Tilburg was Mavis Carrilho, zwarte zakenvrouw van het jaar 2005. In Rotterdam sprak Maritza Russel, voorzitter van de Stichting Zwarte Zakenvrouwen Nederland, de studenten toe. Beide vrouwen gaven een praktische invulling aan het thema intercultureel ondernemerschap. Ze bespraken onderwerpen als stereotype beeldvorming, het belang van netwerken en financierings- en subsidiemogelijkheden met de studenten. In Tilburg verdiepten de studenten zich in twee andere colleges in de theorie van het vrouwelijk en etnisch ondernemerschap. Ze presenteerden hun bevindingen en gingen met elkaar in debat.

Het is belangrijk om succesvolle onderneemsters met een niet-westerse achtergrond en studenten met elkaar in contact te brengen. Het werkt enthousiasmerend en inspirerend en geeft een noodzakelijke aanvulling op de praktijkervaringen.

Empowermentbijeenkomsten Ook vinden er tijdens het project drie empowerment­ bijeenkomsten voor de starters plaats. Het belangrijkste doel van deze bijeenkomsten is dat de startende onderneemsters zich bewust worden van hun eigen vaardigheden en die vaardigheden leren te gebruiken. Bijna alle startende onderneemsters voelden zich onzeker over hun eigen ondernemerschap. Ze hadden nog weinig contacten met andere zwarte en migrantenondernemers. Naast individuele ondersteuning staat de empowerment daarom ook in het teken van onderlinge ondersteuning en uitwisseling van praktijkervaringen. Tijdens interactieve oefeningen is er gelegenheid om elkaar vragen te stellen en knelpunten en goede ervaringen met elkaar te delen. Tijdens de eerste twee empowermentbijeenkomsten in Tilburg en Rotterdam stonden de volgende onderwerpen centraal: • Persoonsgerelateerde aspecten van ondernemerschap • Contacten met klanten • Presentatie- en communicatietechnieken • Advisering • Klantenwerving • Informatieverwerving over financiële en subsidie­ regelingen

Empowermentbijeenkomsten (vervolg) De derde empowermentbijeenkomst bracht de onderneemsters van Tilburg en Rotterdam voor het eerst samen en stond in het teken van rolmodellen en netwerken. Maritza Russel, voorzitter van de Stichting Zwarte Zakenvrouwen Nederland, ging in op de volgende vragen: • Zijn er netwerken specifiek voor zwarte- en migrantenonderneemsters? • Hoe presenteer ik mijzelf en mijn onderneming zonder opdringerig over te komen? • Wat is de beste manier om contacten te leggen? Ze sprak ook over het opbouwen en onderhouden van netwerken, het uitwisselen van informatie en het belang van succesvolle onderneemsters die als rolmodel kunnen fungeren. Netwerken is een instrument dat bijzonder belangrijk is voor een startende onderneemster. Uitwisselen van informatie en ervaringen kan haar verder helpen haar doel te bereiken. Introducties bij een mogelijke opdrachtgever, elkaar faciliteiten aanbieden zoals een vergaderruimte, zijn allemaal voordelen van een groot netwerk. De onderneemsters moeten hun netwerk zelf opbouwen: voor een deel gaat dat vanzelf maar om optimaal te netwerken, is het belangrijk om er echt in te investeren.

De Stichting Zwarte Zakenvrouwen Nederland (ZZVN) is een groot netwerk van zwarte, migranten- en vluchtelingen-onderneemsters die startende onderneemsters op weg kunnen helpen. Voor meer informatie: www.zzvn.nl

Slotbijeenkomst Afsluitend vindt er een bijeenkomst plaats waar de onderneemsters hun ondernemingsplannen presenteren. De pilots in Tilburg en Rotterdam werden afgesloten met één gezamenlijke slotbijeenkomst. De onderneemsters presenteerden ondernemingen in vier categorieën: • Huishoudelijke dienstverlening en thuiszorg • Combinatie van diensten, onder andere in huishoudelijk werk en kinderopvang • Verzorging van feesten • Kinder- en jongerenopvang In hun bedrijfsplannen gingen de onderneemsters specifiek in op aspecten van de allochtone markt en de verhouding met hun klanten of doelgroepen. Na iedere presentatie volgden vragen, commentaar en tips van deskundigen. Starters en studenten gaven eerder aan meer te willen weten over microkredieten. Stichting SEON werd uitgenodigd een lezing te geven over microfinanciering in Nederland. Geïnteresseerden konden na afloop meer informatie krijgen over het aanvragen van een microkrediet via deze stichting.

De succesformule De succesformule van Starter + Student bestaat uit drie elementen: • De koppeling van student en starter biedt unieke kansen voor beiden. • De kennis en rollen van de verschillende samenwerkingspartners worden optimaal benut. • De empowerment van de beginnende zwarte, migranten- of vluchtelingen-onderneemsters staat centraal.

Do’s en don’ts Do’s • Neem ruim de tijd voor de werving van zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen. • Let tijdens de intake goed op of de onderneemster al aan het starten van een bedrijf toe is, of zich alleen aan het oriënteren is. • Toon vanaf het begin vertrouwen in hun dromen, ambities en ondernemingsplannen. • Zorg voor meerdere onderlinge ontmoetings­ momenten, zodat de starters elkaar ook kunnen ondersteunen. • Breng de starters in contact met succesvolle zwarte en migranten-onderneemsters. Rolmodellen hebben een enorm stimulerende functie. • Bied, desgewenst, na de start ook een coach aan. Don’ts • Schep geen valse verwachtingen voor (bedrijfs)activiteiten waar geen markt voor is. • Neem de starter niet te veel uit handen, maar werk vraaggericht: waar heeft ze behoefte aan? • Verwacht niet dat een onbekende samenwerkings­partner op dezelfde wijze te werk gaat als de eigen organisatie. Communiceer helder en stem goed af.

Hoe verder? Het stimuleren en ondersteunen van nieuw ondernemerschap biedt kansen voor uw organisatie, voor meer dynamiek in de lokale economie, en last but not least voor de participatie en integratie van zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen. E-Quality nodigt gemeenten, Kamers van Koophandel, organisaties in het hoger onderwijs en andere betrokkenen van harte uit om met behulp van deze methodiekbeschrijving vervolgprojecten te initiëren om ondernemerschap onder zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwen te bevorderen.

Meer informatie

Op www.e-quality.nl/starterenstudent vindt u interviews met de startende onderneemsters en uitgebreidere informatie over het project.

Aanbod van E-Quality E-Quality denkt graag met u mee over uw vragen of plannen. Desgewenst kunnen wij bepaalde onderdelen van uw project uitvoeren, bijvoorbeeld de empowermenttrainingen of gastcolleges. Het is ook mogelijk dat E-Quality, aansluitend op uw wensen en situatie, een project ontwikkelt en/of leidt. Wij werken graag samen met lokale of regionale organisaties. Verschillende opties zijn bespreekbaar.

Partners in het project Projectleiding E-Quality, kenniscentrum voor emancipatie, gezin en diversiteit Postbus 85808 2508 CM Den Haag www.e-quality.nl/starterenstudent Contactpersoon: Agaath Beuk Telefoon: 070-3659777, e-mail: [email protected] Pilot Rotterdam Kamer van Koophandel Rotterdam Postbus 450 3000 AL Rotterdam www.rotterdam.kvk.nl Contactpersoon: Elzira Almeida-Bik Telefoon: 010-4027773, e-mail: [email protected]

Hogeschool Rotterdam Cluster HES Commercieel Management Postbus 25035 3001 HA Rotterdam www.hro.nl Contactpersoon: Carien de Jonge Telefoon: 06 24145538, e-mail: [email protected]; [email protected]

Stichting Platform Islamitische Organisaties Rijnmond (SPIOR) Postbus 3031 3003 AA Rotterdam www.spior.nl Contactpersoon: Meliha Kazanci Telefoon: 010-4666989, e-mail: [email protected]

Partners in het project Pilot Tilburg Kamer van Koophandel Midden-Brabant Postbus 90154 5000 LG Tilburg www.kvk.nl Contactpersoon: Eric Hamburg Telefoon: 013-5944325, e-mail: [email protected]

Universiteit van Tilburg Faculteit Economie en Bedrijfswetenschappen Postbus 90153 5000 LE Tilburg www.uvt.nl Contactpersoon: Joop Vianen Telefoon: 013- 4662315, e-mail: [email protected] -)$$%. "2!"!.4

Centrum Buitenlandse Vrouwen (CBV) Wilhelminapark 62 5041 ED Tilburg www.cbvtilburg.nl Contactpersoon: Loes Versteegh Telefoon: 013 -53590 43, e-mail: [email protected]

Colofon E-Quality, kenniscentrum voor emancipatie, gezin en diversiteit Postbus 85808 2508 CM Den Haag Telefoon: 070-3659777 E-mail: [email protected] Website: www.e-quality.nl Auteurs: Agaath Beuk en Gerla van Ophem Eindredactie: Mariette Hermans Productiebegeleiding: Wendy van Leeuwen en Agnes Jansen Ontwerp: Vorm Vijf, Den Haag Drukwerk: Opmeer, Den Haag Fotografie: Giti Entezami en Mieke Schlaman Dit project is gefinancierd met een bijdrage van het Europees Sociaal Fonds-doelstelling 3 Programma (2000-2006), vierde ronde Dagindeling. Den Haag, september 2007