e
i
n
d
e
x
a
m
e
n
s
c
r
i
p
t
i
e
t
j
a
r
k
o
v
a
n
d
e
r
p
o
l
Van Boek Tot Machine
m
e
i
2
0
0
6
v
o
o
r
w
o
o
r d
Voorwoord Mijn hele leven lang probeerde mijn opa mij enthousiast te krijgen om iets met machines te gaan doen. Pas na zijn dood krijgt hij dit eindelijk voor elkaar. Daarvoor wil ik hem alsnog bedanken.
1
i
n
h
o
u
d
s
o
p
g
a
v
e
2
Inhoudsopgave Voorwoord
1
Inhoudsopgave
2
Inleiding
3
Hoofdstuk 1
De God Denkbaar Denkbaar De God
4
Hoofdstuk 2
Naar voren en nergens naar toe
7
Hoofdstuk 3
I feel like a sexmachine
10
Hoofdstuk 4
Van Boek tot Machine
15
Conclusie
17
Noten
18
Bronvermelding
19
i
n
l
e
i
d
i
n
g
3
Inleiding Want mijn borstjes zijn veerkrachtig als waren zij uitsluitend van middelpuntvliedende kracht gemaakt, maar de mannen denken dat het tollen zijn en worden er door afgestoten. Dat is wel heel erg treurig. [1] Na het lezen van het boek De God Denkbaar Denkbaar De God, van Willem Frederik Hermans, werd ik heel erg enthousiast. Tijdens het lezen ontdekte ik namelijk veel overeenkomsten tussen de roman en de onderwerpen die in mijn tekeningen vaak naar voren komen. Het boek leek mij uitermate geschikt om te gebruiken als basis voor nieuwe tekeningen.
Probleemstelling Ik heb al eerder een boek gebruikt om inspiratie voor tekeningen uit te halen. Dat was bij het boek Turks Fruit van Jan Wolkers. Toen ik het voor de zoveelste keer las, viel mij op dat ik bij iedere pagina wel een beeld voor ogen zag. Mijn buik begon helemaal te kriebelen bij de gedachte om van iedere pagina een tekening te maken. Dat zou dan 204 tekeningen opleveren. Aan de hand van die tekeningen kun je dan zien hoe ik het boek ervaren heb. Vervolgens kwam ik op het idee om de tekeningen met elkaar te verbinden. Zo ontstond er een overzicht in de vorm van een panorama van 6 tekeningen hoog en 34 tekeningen lang. Voor De God Denkbaar Denkbaar De God was een hele andere uitwerking nodig. Alleen had ik nog geen idee hoe dat er dan uit zou moeten zien.
Vraagstelling Hoe zou mijn uitwerking van de roman De God Denkbaar Denkbaar de God er uit moeten zien?
Werkwijze De hiervoor genoemde vraagstelling is opgedeeld uit een aantal deelvragen.
Deelvragen: 1. Waar gaat het boek over en hoe krijg ik er grip op? 2. Welk medium past bij de inhoud van het boek? 3. Met welk onderwerp geef ik vorm aan het thema en het medium? 4. Hoe geef ik vorm aan dit thema en onderwerp? Ik kan pas antwoord geven op de centrale vraagstelling als ik de deelvragen beantwoord heb. Dit doe ik in mijn conclusie. De deelvragen beantwoord ik ieder in een apart hoofdstuk.
De God Denkbaar Denkbaar De God, eerste druk, november 1956.
h
o
o
f
d
s
t
u
k
1
De God Denkbaar Denkbaar De God Zoals ik al zei in mijn motivatie was ik na het lezen van het boek De God Denkbaar Denkbaar De God, van Willem Frederik Hermans, zeer enthousiast. Dit boek lijkt mij dan ook uitermate geschikt om te gebruiken als basis voor nieuwe tekeningen. Maar het blijkt nog best lastig te zijn om dit 151 pagina’s tellende boek om te zetten in beeld. Voor ik daaraan kan beginnen vind ik het wel belangrijk om er een beetje grip op te krijgen.
Deelvraag 1: Waar gaat het boek over en hoe krijg ik er grip op? Tijdens het lezen van het boek De God Denkbaar Denkbaar De God, kwam ik erachter dat het een zeer uitgebreid en ingewikkeld boek is. Ik deel dezelfde mening als J.J. Oversteege die over het boek schreef: Er is in de hele Nederlandse literatuur geen duisterder boek te vinden dan De God Denkbaar Denkbaar De God, of het moesten de werken van Bert Schierbeek zijn. Maar, terwijl men bij de eerste kennismaking met het boek van Hermans al het gevoel heeft dat de duisterheid gedeeltelijk de schuld is van de lezer, die de lichtknoppen niet vinden kan omdat zij op ongewone plaatsen aangebracht zijn, is de lezer die ik ben bij Schierbeek nooit tot de overtuiging gekomen dat er in zijn donkere kamer überhaupt schakelaars zijn. Zo volstrekt is de duisternis daar, dat mijn ogen er niet aan wennen, en dat het niet in mij opkomt om de muren af te gaan tasten. [2] Het is erg moeilijk om het boek kort samen te vatten. Iedere bladzijde zit vol met belangrijke details waardoor het moeilijk is deze weg te laten. J.J. Oversteege doet een poging. Het verhaal luidt, kort samengevat, zo: Denkbaar, op zoek naar geheimen die misschien in handen zijn van de diplomaat, verliest door een vliegtuigongeluk zijn eigen documenten. Hij springt uit het raam van zijn kantoor maar komt niet om, springt nogmaals en ... zijn godwording begint. Hij wordt ondanks veel tegenwerking steeds machtiger, en krijgt een voortdurend groeiende aanhang: politiecommissaris Kassaar, die hem zijn levensgeschiedenis vertelt, Monique Santiago, Mirabella Blom, de agent Lausig, de Zoetermeerse visser O. Dapper Dapper en vele anderen. Denkbaar krijgt vooral macht door de tatoeëring van een politievrouw. Als hij God geworden is, breidt hij zijn heerschappij nog verder uit. Maar een nieuwe God, Afschuwelijke Baby, verschijnt, en Denkbaar moet de strijd tegen hem aanbinden. Verlaten door al zijn aanhangers lijdt hij tenslotte de nederlaag en verdwijnt. Op de plaats waar hij lag, groeit een boomvaren. [3]
4
h
o
o
f
d
s
t
u
k
1
5
De tiende druk van De God Denkbaar Denkbaar De God gebruikte ik om mijn eerste indruk in vast te leggen. Terwijl ik het boek voor het eerst las, gebruikte ik de kantlijnen om aantekeningen bij de tekst te maken. Hierna besloot ik een persoonlijke samenvatting van het boek te maken. Dit vond ik noodzakelijk omdat het boek zo uitgebreid is en er eigenlijk geen uitgebreide samenvatting van te vinden is. Om nog meer grip op het boek te krijgen, ben ik vervolgens begonnen met het lezen van beschouwingen over De God Denkbaar Denkbaar De God. In deze beschouwingen werden mij een paar dingen duidelijker. Het is erg interessant om te lezen hoe het boek telkens vanuit een ander perspectief beschreven wordt. Freddy de Vree vergelijkt de vele ‘close-circuit jokes’ in Hermans’ boek met de dubbele taal zoals die ook in de alchemie en in mythen gehanteerd wordt. Ad Zuiderent heeft het vooral over de structuurverbindingen binnen het boek. J.J. Oversteege komt met een ‘garagevergelijking’. Vaak spreken de beschouwingen elkaar tegen. [4] Niemand is er naar mijn mening in geslaagd het boek bevredigend te interpreteren.
Antwoord op deelvraag 1. Na het lezen van de beschouwingen en het maken van een persoonlijke samenvatting van het boek De God Denkbaar Denkbaar De God kon ik tot een eigen interpretatie komen. Deze interpretatie heeft er uiteindelijk toe geleid wat voor vorm mijn werk, geïnspireerd op het boek, zou moeten krijgen. En daarmee sluit ik mijzelf aan bij de cirkel rondom het boek van de vele verschillende interpretaties. Mijn interpretatie kun je lezen in het volgende hoofdstuk.
Mijn aantekeningen die ik heb gemaakt in de tiende druk van De God Denkbaar Denkbaar De God.
h
o
o
f
d
s
t
u
k
1
6
Twee pagina’s uit mijn persoonlijke samenvatting
h
o
o
f
d
s
t
u
k
2
7
‘Naar voren en nergens naar toe’ Van de vele beschouwingen op het boek heb ik een eigen selectie gemaakt van punten die voor mij erg belangrijk zijn geweest tot het komen van een medium dat bij het boek past. Dit zijn de puzzelstukjes van mijn werk. Deze heb ik ook allemaal opgenomen in mijn persoonlijke samenvatting. In dit hoofdstuk ga ik hier dieper op in en beantwoord daarmee deelvraag 2.
Deelvraag 2: Welk medium past bij de inhoud van het boek?
Medium Na het boek voor een tweede keer gelezen te hebben, hoopte ik antwoord te kunnen geven op de vraag hoe de vorm van mijn werk, geïnspireerd op het boek, er uit zou kunnen zien. Maar dat antwoord bleef helaas weg. Tijdens mijn onderzoek over het boek en de schrijver kreeg ik echter wel antwoord op deze vraag. W.F. Hermans heeft namelijk verschillende malen laten blijken erg op zijn boek De God Denkbaar Denkbaar De God gesteld te zijn en heeft over de begrijpelijkheid ervan opgemerkt: “Wie een tekenfilm kan begrijpen, kan ook mijn roman De God Denkbaar Denkbaar de God begrijpen”. Deze vergelijking is misschien wel het belangrijkst geweest voor mijn onderzoek naar een geschikte vorm. Na het lezen hiervan van ben ik namelijk gaan nadenken over het medium animatie. Dit blijkt zo geschikt te zijn voor dit boek, dat erg veel weg heeft van een droom, dat ik er voor kies animatie te gebruiken als medium.
Cirkelbewegingen Een tweede punt dat belangrijk was voor mijn onderzoek kom ik tegen in de beschouwing van Hanneke Paardekooper-Van Buuren. In deze beschouwing worden tal van cirkelbewegingen, die in het boek voorkomen, besproken. Als het boek gesloten voor je ligt, dan ontkom je er niet aan de eerste cirkelbeweging te ontdekken. Deze zit namelijk in de titel:
De God Denkbaar Denkbaar De God Geen punten of komma’s die de zin onderbreken of laten stoppen. Beide helften inwisselbaar, verwisselbaar, omkeerbaar en cirkelvormig leesbaar. In het boek staan nog veel meer soortgelijke cirkelbewegingen. Zo is er een hoofdstuk waarvan de laatste zin afbreekt en kan aansluiten bij de eerste. Daar kun je als lezer opnieuw beginnen en zodoende door blijven lezen zonder einde. Het eindeloze van een cirkelbeweging spreekt me erg aan als thema voor mijn werk.
h
o
o
f
d
s
t
u
k
2
8
Maar niet alleen dit hoofdstuk kun je eindeloos blijven lezen. Het boek zelf lijkt ook gevangen te zitten in zo’n cirkel. In het begin krijgt Denkbaar een ongeluk met een ouderwets vliegtuig. Drie van de vier motoren vliegen in brand en het vliegtuig stort neer. Denkbaar overleeft de ramp. In een van de laatste hoofdstukken is er weer sprake van een ouderwets vliegtuig dat neerstort omdat drie van de vier motoren in brand staan. In zekere zin zijn deze twee vliegtuigen exact gelijk. De beschouwing van Hanneke Paardenkooper-Van Buuren is betiteld met de vraag: “Wat stond er op de stempel van de boomvaren?” Denkbaar zag dat de ondergrondse telefooncel ingenomen werd door het wortelstelsel van een enorme boomvaren. Het telefoonapparaat was zelfs niet eens meer zichtbaar. Toen hij de houtige delen bevoelde, moest hij vaststellen dat zij koud als steen waren en waarschijnlijk ook even hard. Hij brak een klein stukje stengel van de plant. Dit vertoonde een vreemd stempel op zijn doorsnede. In de Hortus Botanicus in Leiden heb ik nagevraagd hoe de doorsnede van zo’n wortel er uit zou moeten zien. Daar heb ik voorbeelden gezien van gefossiliseerde boomvarenwortels die gevonden zijn in Krijt-lagen. De doorsnede hiervan bestaat uit tientallen cirkels met dikke wandlagen en daarbinnen zitten dan weer kleinere cirkels. Het lijkt me een logisch antwoord op de vraag wat er op Denkbaars stempel stond. De boomvaren van de telefooncel lijkt me dezelfde als de boomvaren uit het laatste hoofdstuk: Toen hij (O. Dapper Dapper) terugkwam daar waar hij zijn God achtergelaten had, zag hij tot zijn verbazing dat er van Denkbaar niets meer overgebleven was. Een kleine boomvaren had wortel geschoten op de plaats waar hij had gelegen. [5] Ook opmerkelijk is dat boomvarens al voorkwamen in tijdperken die bekend staan als Trias, Jura en Krijt; miljoenen jaren terug. Dit noem ik omdat in het boek ook fossielen en alles wat uitgestorven is en vergeten weer tot leven gewekt worden. Deze zelfde groep vindt ook zijn ondergang in het slotgedeelte van het boek. Dit uitsterven, weer tot leven wekken en vervolgens weer sterven duidt op een kringloop van miljoenen jaren terug. Dit is overigens maar een kleine greep uit de opsomming van cirkelbewegingen die ik gemaakt heb in mijn persoonlijke samenvatting. Als afsluiting op de cirkelbewegingen, twee zinnen uit het boek. Over zichzelf zegt Denkbaar: Ik ben de boodschap, het verleden, het heden en de toekomst.” Zijn gang is de gang van de tijd: “Hij schreed voort zoals de tijd voortschrijdt: naar voren en nergens naar toe. [6] Ik noem al deze cirkelbewegingen omdat ik hiermee een belangrijke vraag heb kunnen beantwoorden. Nu ik er voor gekozen heb het medium ‘animatie’ te gebruiken voor mijn werk, kwam ik gelijk met de vraag hoe lang de film dan moet gaan duren. En moet er eigenlijk wel sprake zijn van een bepaalde structuur zoals een inleiding, een middenstuk en een slot? Terwijl het boek er zelf geen kent? Uiteindelijk brachten de cirkelbewegingen in het boek mij op het idee om deze ook toe te passen op de animatie. De animatie zichzelf laten herhalen zonder een duidelijk begin of einde te laten zien. Hierdoor lijkt het alsof de animatie de gang van de tijd volgt: ‘naar voren en nergens naar toe’.
Wortels van de boomvaren. Slijpplaatje van Hans de Kruyk
h
o
o
f
d
s
t
u
k
2
Antwoord op deelvraag 2: De vergelijking van W.F. Hermans tussen zijn roman De God Denkbaar Denkbaar de God en een tekenfilm brachten mij op het medium animatie. Dit medium gebruik ik omdat ik het erg goed bij het boek vind passen. Het thema ‘cirkelbeweging’ dat in het boek voorkomt, geeft antwoord op de vraag hoelang deze animatie dan moet gaan duren. Door de animatie in fasen te herhalen, zal hij zichzelf continu in de eeuwigheid herhalen. Voor de uiteindelijke vorm van mijn werk was het derde punt dat ik in het volgende hoofdstuk ga behandelen van groot belang.
9
h
o
o
f
d
s
t
u
k
3
1 0
‘I feel like a sexmachine’ In de beschouwing van Wilbert Smulders lees ik over de rol van de machine in het werk van W.F. Hermans. De aanwezigheid van de machine in De God Denkbaar Denkbaar De God viel mij tijdens het lezen ook op. In dit hoofdstuk schrijf ik kort over de machine in de kunst. Vervolgens bespreek ik een aantal machines die voorkomen in De God Denkbaar Denkbaar De God. En uiteindelijk geeft ik antwoord op de derde deelvraag.
Deelvraag 3 Met welk onderwerp geef ik vorm aan het thema en het medium?
Machine célibataire De werking van de stoommachine, mijn opa heeft me er veel over uitgelegd. Bij ieder bezoek schakelde hij zijn zelfgemaakte modelstoommachine in en werden er nieuwe toevoegingen of verbeteringen aangewezen. En als de visite uitgekeken was, bleef de machine gewoon doordraaien. Een schattig gepuf op de achtergrond, zonder dat daar iemand voor nodig was. Bij de modelstoommachine van mijn opa kun je goed zien hoe vanaf het begin de energie wordt overgebracht tot het einde. Professor Reuleaux schrijft hierover: Een machine is een combinatie van vaste lichamen die zodanig aan elkaar gekoppeld zijn, dat daardoor de mechanische krachten van de natuur gedwongen kunnen worden arbeid te verrichten, wat gepaard gaat met het maken van bepaalde vastgelegde bewegingen.” [7] Uitgaande van deze definitie zijn er nog veel aandrijvingen denkbaar. Dit kan bijvoorbeeld nog een motor, een dier, een slaaf of bijvoorbeeld een stromend riviertje zijn. De motor als aandrijving wordt vaak gezien als dé echte machine. De motor heeft een regulator waarmee de motor zelfstandig de draaisnelheid constant houdt. De regulator kan zonder tussenkomst van de mens de stoomkraan sluiten als de draaisnelheid te groot wordt en wijder openzetten als de machine te langzaam draait. Mensen uit de tijd van de eerste stoommachines die voor het eerst zo’n ‘bezielde’ machine zagen draaien, dachten gelijk aan toverkunst en magie of zochten naar een dier dat er in verstopt zou moeten zitten. Deze bezielde machines bestonden in de fantasie van de mensheid en dus in de literatuur en de beeldende kunst al veel eerder. Er wordt niet alleen gefantaseerd over machines die vervelende zware arbeid kunnen vervangen en dit eventueel zou kunnen versnellen, op papier verschijnen ook machines waar het puur gaat om de uitstraling van de machine zelf. De futurist Enrico Prampolini schreef in 1923: We Futurists were the first to understand the marvellous mystery of inspiration which machines possesses with their own mechanical world”. [8]
Modelstoommachine van mijn opa.
h
o
o
f
d
s
t
u
k
3
1 1
Vooruitgang en dynamiek waren sleutelwoorden voor de futuristen. Hun liefde voor machines uitte zich in al hun werk. Terwijl de futuristen juist met hun gewelddadige machines de stilte wilden doorbreken, richtten de Russische constructivisten zich meer op de machine zelf. Later bij de dadaïsten krijgt de machine-esthetiek ook een plaatsje. W.F. Hermans schrijft voor het Museum Journaal van oktober 1976 een stuk met de titel: Ongetrouwde machines zijn monogaam. Hierin beschreef hij de mythologie van de machine, waarin machines niet langer alleen maar ketens van mechanismen zijn, maar moderne draken, bronnen van magie. Voor deze nieuwe fantastische machines, die vaak alleen maar in ontwerp bestaan, is de term ‘machine célibataire’, ongetrouwde machine, bedacht. De ‘ongehuwde machine’ is een machine die als onmogelijke machine ontworpen wordt. Later schreef Hermans: Alle ‘ongetrouwde machines’ hebben dit gemeen dat zij hetzij een wensdroom van sexuele aard vertegenwoordigen (de Eva van de Toekomst, ideale vrouw die een robot is) hetzij als instrument tot het onderhouden van een sexuele fantasie kunnen dienstdoen.” [9] Sexmachine ‘The Hatchet’
James Brown zou graag dienst willen doen aan dergelijke seksuele fantasieën. In 1970 komt zijn lied ‘Sexmachine’ uit waarin hij zingt: Fellas, I’m ready to get up and do my thing I wanta get into it, man, you know Like a, like a sex machine, man Movin’ and doin’ it, you know (Yeah)
Machines in De God Denkbaar Denkbaar De God Niet alleen in het artikel dat Hermans schreef voor Museum Journaal maar ook in De God Denkbaar Denkbaar De God komt zijn kennis voor machines naar voren. Er worden veel machines beschreven in het boek. Bij een aantal van deze machines gaat het vooral om de werking ervan en niet om de aandrijving. De eerste machine waar ik het over wil hebben is een soort van opruimingsmachine. De aandrijving van deze machine wordt wel beschreven en is gelijk een hele speciale. Op pagina 130 begint een hoofdstuk waarin deze machine uitvoerig wordt besproken: Maar Denkbaar was doof voor hun geweeklaag en liet hen bij duizenden tegelijk ter dood brengen. Hiertoe had hij een gigantische, zeer ouderwetse machine van hout laten bouwen, aan de rand van een rotswoestijn. Het toestel bestond uit een tredmolen van kolossale afmetingen, die door gehele regimenten tegelijk betreden kon worden. De rondwentelende beweging van de tredmolen werd, door tandraderen in hoge mate versneld, overgebracht op een vliegwiel. Als de gestraften door de molen waren gegaan, werden zij afgevoerd over een goot naar het met duizelingwekkende vaart ronddraaiende vliegwiel. Het vliegwiel greep de ter dood veroordeelde een ogenblik, slingerde hem met behulp van de middelpuntvliedende kracht hoog in het staalblauwe azuur, waarna hij met een boog neerkwam in de rotswoestijn en te pletter sloeg. Ofschoon de tredmolen door duizenden mannen tegelijk betreden werd, die door het gewicht van hun voetstappen de machinerie een enorme kracht verleenden, was het vliegwiel niettemin maar smal, zodat niet meer dan een penitent er tegelijk door gegrepen kon worden en dus de executie die met het meeste voordeel een massa-executie had kunnen zijn, toch eigenlijk een individueel karakter begon aan te nemen. Van tijd tot tijd werd de gehele machinerie een paar graden gedraaid, namelijk als de rotswoestijn op een bepaalde plaats geheel met een zachte laag vlees en bloed bedekt was en zodoende aldaar veel van
h
o
o
f
d
s
t
u
k
3
1
2
De beschrijving heeft veel weg van een middeleeuws martelwerktuig. Het doet mij denken aan het folterwerktuig uit Franz Kafka’s novelle In der Strafkolonie. In dat verhaal is het ook een machine dat de executie uitvoert. De foltermachine van Kafka in het kort: de machine zal het vonnis op het lichaam van de veroordeelde inschrijven, waarbij hij na zes uur het bewustzijn zal verliezen en waaraan hij na twaalf uur zal overlijden. De veroordeelde raakt tijdens de executie langzaam in extase. Hij raakt in extase omdat hij gaandeweg de executie het vonnis begrijpt. Dit begrip van het vonnis is maximaal, omdat het een materieel begrip is: de veroordeelde begrijpt het vonnis pas ten volle wanneer zijn geest eraan bezwijkt nog voordat zijn lichaam het begeeft. Bij Franz Kafka’s machine is de aandrijving onduidelijk en misschien wel onbelangrijk terwijl de machine in De God Denkbaar Denkbaar De God min of meer aangedreven wordt door de verdachten zelf. In beide gevallen zullen de machines niet draaien als er geen veroordeelden zijn. Ook beschrijft Hermans in De God Denkbaar Denkbaar De God een fabriekje dat werkbankjes produceert: In razende fabrieken fabriceren grote ploegen goedgeschoolde arbeiders kleine werkbanken voor de bazar: zagen het ondeugdelijke hout op maat, hameren de onderdelen in elkaar met goedkope spijkers...” Tot uiteindelijk het gebruik en vergaan van de werkbankjes: “Dertig onbruikbare werkbanken worden afgeleverd in twintig minuten. Pas als er oorlog is en de steenkool schaars wordt, slaat de praktische kleine knutselaar zijn werkbank aan stukken en stookt er de kachel mee.” [11] De foltermachine uit het verhaal van Kafka,
Op twee bladzijden kun je van begin tot eind het lopende bandwerk volgen. Uiteindelijk is het een robot in een etalage dat het akelige onbruikbare werkbankje aan moet prijzen, met in zijn mechanische hand een reklamebordje. Op bladzijde 22 wordt de half ontblootte politievrouw zeer nauwkeurig getatoeëerd met een elektrisch tatoeëerapparaat. Geheime boodschappen worden met deze moderne schrijfmachine op haar lichaam gezet. In hoofdstuk 4 moet Denkbaar zijn straf uitzitten in een dierenasiel. Als straf moet hij honden zonder halsbanden afmaken in een gaskamer. Dit proces krijgt een machinale uitstraling omdat er zoveel honden worden binnengebracht. De gaskamer leek op een ijzeren oven met een dikke schoorsteen er op. Het toestel stond aan het einde van een stel rails die door de betonnen ruimte lagen en doodliepen in de gaskamer als in een kopstation. Een wagentje met een kooi van ijzergaas erop, kon rijden over deze rails. Hij moest het wagentje vullen met honden.” [12] Waarschijnlijk ben ik niet de enige die aan het vernietigingskamp Auswitz-Birkenau moet denken. In beide processen gaat het erom hoe er in korte tijd zoveel mogelijk mensen of dieren vernietigd kunnen worden. Het machinale proces staat hierbij op nummer één.
‘In de strafkolonie’, 1914. Model voor de tentoonstelling gemaakt door de firma Loeb AG te Bern.
h
o
o
f
d
s
t
u
k
3
1 3
De God Denkbaar en het Grote Glas Naast deze moordmachines, schrijfmachines en fabrieken komt er ook een koffiemachine in het boek voor. Hierover schrijft Hermans: De koffiemachine werkte op stoom. Toch, ik weet het, er zijn in Italië ook koffiemachines die zonder stoom espresso maken. Infuso idrocompresso di caffé. Espresso zonder stoom gemaakt is beter; dit wordt beweerd door de fabrikanten van koffiemachines die werken zonder stoom. In het spiegelglas achter de machine viel sneeuw.” [13] Het is Freddy de Vree die in zijn beschouwing hier de link legt met Marcel Duchamps schilderij het Grote Glas. Na deze link gelegd te hebben, blijken er veel meer overeenkomsten met dit belangrijke werk van Duchamp te zijn. In eerste instantie is er een algemene overeenkomst te noemen. Het boek De God Denkbaar Denkbaar De God is in veel opzichten even mysterieus als het Grote Glas van Duchamp. Eerder vertelde ik al dat er naar mijn mening nog nooit een goede interpretatie geschreven is van het boek. Nu is dit juist ook het geval bij het Grote Glas. Marcel Duchamp werkte hier acht jaar aan, van 1915 tot 1923. De volledige titel luidt: ‘La Mariée mise à nu par ses célibataires, même’, dit kun je vertalen naar: ‘de bruid ontbloot door haar vrijgezellen, zelfs’. En het lijkt dan ook geen toeval dat nou juist W.F. Hermans de machine opneemt in zijn artikel ‘Ongetrouwde machines zijn Monogaam’ in Museumjournaal. Hierin beschreef hij duidelijk het Grote Glas: De onderste helft is genaamd ‘La machine célibataire’- de ongetrouwde machine, wat mij een betere vertaling lijkt dan de vrijgezellenmachine: misschien is de machine wel gescheiden of een weduwe. Van links naar rechts kunnen in Duchamps voorstelling van de ‘ongetrouwde machine’ drie groepen worden onderscheiden. Een raamwerk dat een watermolentje bevat, wordt bekroond door ‘het kerkhof van uniformen en livreien’, negen opgeblazen vormen die min of meer aan menselijke figuren doen denken en respectievelijk zijn een priester, een loopjongen van een warenhuis, een gendarme, een kurassier, een politieagent, een aanspreker, een speculant, een piccolo en een stationschef. Een stelsel van ‘capillaire buizen’, een ‘schaar’ en een reeks kegelvormige zeven vormt de verbinding van dit alles met het middengedeelte, zijnde ‘de chocolademolen’ die als voetstuk een Louis XV salontafeltje heeft. Deze chocolademolen bestaat ook als afzonderlijk schilderij en lijkt inderdaad op een echte chocolademolen. Rechts hiervan bevinden zich dan nog een aantal door Duchamp nauwkeurig beschreven dingen (te veel om hier op te sommen) die bekroond worden door het ‘gebied van het Wilson-Lincoln effect’. De gehele machinerie (het is welhaast een fabriek!) diende om twee ‘stampers’ ertoe te bewegen de kleren van de bruid op te lichten en los te maken en aldus haar ontbloting te bewerkstelligen.” [14] Het werk is door het glas ontzettend kwetsbaar. In 1926 raakt het uiteindelijk toch beschadigd tijdens een verhuizing voor een tentoonstelling in Brooklyn; op het transport terug naar de eigenares gingen beide glasplaten alsnog kapot. Duchamp repareerde het werk zelf, waarbij hij tijdens het repareren steeds meer waardering kreeg voor de door toeval ontstane breuken in de vorm van bogen die zijn voorstellingen doorkruisten. Hij had al zoveel afstand van het Grote Glas genomen dat hij geen moeite meer deed het af te maken. Veel ideeën zijn dan ook niet uitgewerkt en bestaan dan ook alleen op papier. Notities en schilderij vormen samen één werk. Op een aantal plekken in De God Denkbaar Denkbaar De God zijn net als in het Grote Glas breuken aan te wijzen. Alleen zijn deze niet per toeval ontstaan. De breuken in het boek zijn bijvoorbeeld zinnen die nog voor hun hoogte punt niet afgemaakt worden: “Toen ging ik naar Focaly’s bed en legde mij naast haar neer. Er was niet veel meer van onze lichamen te zien. Wij waren heel diep in het zwanendons gezakt,
‘La Mariée mise à nu par ses célibataires, même’ van Marcel Duchamp, 1915-1923.
h
o
o
f
d
s
t
u
k
3
of het dons was over ons heen gekropen. Daardoor was haar lichaam zo droog en glad en...” Deze breuk wordt in het volgende hoofdstuk wel verklaard: ...en Denkbaar had geen tijd meer verder te lezen, want zijn macht breidde zich voortdurend uit en overwinning stapelde zich op overwinning.” [15] Bij het lezen van De God Denkbaar Denkbaar De God vielen mij ook de vele woordspelingen op. Woorden krijgen een dubbele betekenis. Ook Marcel Duchamp maakt hier graag gebruik van. Titels van zijn werk zijn vaak op verschillende manieren op te vatten. Neem als voorbeeld alleen al La Mariée mise à nu par ses célibataires, même. Dit werk berust op die taalspelen. Je kunt de titel van het Grote Glas: La Mariée mise à nu par ses célibataires, même De Bruid, ontkleed door haar vrijgezellen, zelve, ook lezen als La Mariée... m’aime; De Bruid, ontkleed door haar vrijgezellen, is mijn geliefde. Bert Jansen wijst me erop dat als je van de woorden ‘Mariée’ en ‘Célibataires’ de eerste drie letters neemt, je het woord ‘Marcel’ kunt vormen. Op die manier raak je nooit uitgespeeld. De volgende machine uit het boek toont ook veel overeenkomsten met het Grote Glas. Op bladzijde 56: Op de hoek van de straat waar hij zijn moest, stonden van een benedenhuis alle ramen open. Dunne lichtgroene nevel krinkelde er langzaam uit. Argwanend bleef Denkbaar staan voor een van de ramen en keek naar binnen. Twee oude vrouwen lagen geknield voor een ingewikkelde, maar niet zeer grote machine, een raderwerk niet groter dan een menselijk torso. In het binnenste van een thermosfles (het metalen omhulsel zat er niet meer omheen) kookte een vloeibaar gemaakt, groenachtig gas en de damp die zich vrijmaakte uit het vat omwolkte de machine.” En later op bladzijde 57: Nu gebeurde het zonder aanwijsbare oorzaak, dat het geelkoperen rad zich in beweging zette en een speelkaart, schoppen negen, kwam langzaam uit de machine omhoog. Daarop geraakte de groene damp tot stilstand en bleef als een dik matras tegen de zoldering van het vertrek hangen. De linker vrouw kreeg het gezicht van de rechter vrouw, zonder dat zij van plaats verwisselden en de rechter vrouw nam de speelkaart en legde deze op de linker vrouw en zei: -Afgetroefd! Zij stond op en bleef een ogenblik voor Denkbaar staan, de handen over elkaar geslagen, haar zwarte japon van boven tot de hals gesloten, maar van onderen open tot haar middel en weggeslagen van haar linkerbeen dat er uitzag als een stootkussen van teertouw.” Eerder in het boek lijkt Hermans’ ontblotingsmachine van de bruid wel succes te hebben: Haar benen, geheel van rokken bevrijd, liet zij langzaam open gaan en zij trok haar hemd op tot boven haar navel met van inspanning vertrokken mond, of zij roeispanen van lood naar zich toehaalde.” Verder komen in het boek nog tal van schrijfmachines, telmachines, dynamo’s, ventilatoren, automaten en klokken voor. Het zijn er te veel om nu te beschrijven. In ieder geval lijkt het me nu wel duidelijk dat het boek vol staat met machines. En daarom wil ik als onderwerp machines gebruiken.
Antwoord op deelvraag 3: Als onderwerp voor mijn animatie met als thema ‘cirkelbeweging’ gebruik ik de machine. Bij de modelstoommachine van mijn opa zijn de cirkelbewegingen goed zichtbaar. Deze machine herhaald de vastgelegde bewegingen keer op keer.
1 4
h
o
o
f
d
s
t
u
k
4
1 5
Van Boek tot Machine De machines die in het boek voorkomen en de vele cirkelbewegingen hebben mij geïnspireerd tot het maken van een eigen machine. In dit hoofdstuk schrijf ik over het tot stand komen en de uitstraling van de machine. Zo beantwoord ik ook de laatste deelvraag.
Deelvraag 4: Hoe geef ik vorm aan dit thema en onderwerp? De machine krijgt als basis het boek De God Denkbaar Denkbaar De God. De vaste lichamen, zoals professor Reuleaux dat zegt, bestaan uit verschillende situaties uit het boek. Deze lichamen zijn voor een deel de machines die ik eerder al heb beschreven, maar zal vooral bestaan uit de cirkelbewegingen die ik gevonden heb. Naast het boek heb ik mij ook laten inspireren door een groot aantal andere machines. En dan vooral de machines die geen nuttige arbeid kunnen verrichten maar vooral mooi zijn. Met veel plezier blader ik door de stapel boeken die ik over de kunstenaar Jean Tinguely heb kunnen vinden. Hij wordt gezien als een vertegenwoordiger van de kinetische kunst en werd vooral beïnvloed door het dadaïsme. Van oude materialen weet hij metaalsculpturen te maken die worden aangedreven door elektromotoren. De onderdelen van de metaalsculpturen draaien rond of slingeren heen en weer. Van al zijn machines boeien de ‘tekenmachines’ mij in het bijzonder. Deze machines bestaan uit een blank vlak waarover een machinaal aangedreven pen willekeurige bewegingen maakt. Met deze ‘Métamatic’ parodieert Tinquely op de abstract expressionisten. Over het algemeen zijn het alleen de schetsen op papier van Tinguely’s machines die ik mooi vind. In de vele schetsen die hij vooraf maakt, wordt de suggestie van beweging ontzettend mooi weergegeven. Een aantal machines van Tinguely heb ik in het echt gezien. Waaronder kortgeleden op de Place Igor Stravinsky, die zich naast het Centre Pompidou bevindt, de eerste moderne fontein van Parijs. Dit ontwerp maakte hij samen met Niki de Saint Phalle. Ook hiervoor geldt dat ik de schetsen van deze machine mooier vind dan de uitwerking. Mijn machine zal in de praktijk niet kunnen werken, aangezien een aantal bewegingen alleen op papier mogelijk zijn. Door verdraaiing van perspectief lukt het om twee ‘lichamen’, die normaal gesproken niet koppelbaar zijn, toch met elkaar te verbinden. Verder wil ik de machine niet in praktijk brengen, omdat ik nu juist de eindeloze cirkelbewegingen wil benadrukken. Deze zijn natuurlijk alleen mogelijk als er geen slijtage optreedt. Jean Tinguely heeft hier een andere mening over: Alles beweegt, alles moet bewegen, maar omdat het beweegt, slijt het ook. Uiteindelijk vernietigt de beweging zichzelf; toch is beweging beter dan stilstand. [16]
Schetsen bij ‘Chaos’ van Jean Tinguely.
h
o
o
f
d
s
t
u
k
4
1 6
Mijn machine vindt zijn bestaan alleen in tekeningen. In iedere tekening vindt een kleine verschuiving plaats en deze worden achter elkaar afgespeeld. Door de beelden kort achter elkaar te laten zien, lijkt de voorstelling te bewegen. Ik zorg ervoor dat het afspelen van deze tekeningen steeds zal herhalen. Zo ontstaat er dus een cirkelbeweging. Als de machine loopt zou je kunnen zeggen dat het nonstop zou kunnen draaien zonder dat er slijtage op zal treden binnen de machine. Het ligt in ieder geval nooit aan de machine als het tot stilstand komt. Hier wil ik kort op door gaan met als voorbeeld de perpetuum mobile. Deze machine blijft niet alleen eeuwig draaien, maar kan bovendien niet slijten. Dat wil zeggen, de machine is onsterfelijk, anders zou het niet eeuwig kunnen blijven functioneren. Volgens Hermans is het perpetuum mobile God of de Eeuwigheid zelf. En deze eeuwigheid wil ik graag meegeven aan mijn machine. En of mijn machine God zal voorstellen? Dat laat ik graag denkbaar.
Antwoord op deelvraag 4 Mijn machine zal alleen bestaan uit tekeningen die ik achter elkaar afspeel. Door dit te herhalen, creëer ik hiermee een cirkelbeweging. De onderdelen waar mijn machine uit zal bestaan zijn situaties uit het boek. Deze situaties kunnen zowel de eerder genoemde machines, als de cirkelbewegingen uit het boek zijn.
Perpetuum mobile.
c
o
n
c
l
u
s
i
e
1 7
Conclusie Na het beantwoorden van de vier deelvragen in de vorige hoofdstukken kan ik antwoord geven op de hoofdvraag.
Vraagstelling: Hoe zou mijn uitwerking van de roman De God Denkbaar Denkbaar de God er uit moeten zien? Na het lezen van de beschouwingen en het maken van een persoonlijke samenvatting van het boek De God Denkbaar Denkbaar De God van W.F. Hermans kon ik tot een eigen interpretatie komen. Deze interpretatie heeft er uiteindelijk toe geleid wat voor vorm mijn werk, geïnspireerd op het boek, zou moeten krijgen. De vergelijking van W.F. Hermans tussen zijn boek en een tekenfilm brachten mij op het medium animatie. Dit medium vind ik goed bij het boek passen. Het thema ‘cirkelbeweging’ dat in het boek voorkomt geeft antwoord op de vraag hoelang deze animatie dan moet gaan duren. Door de animatie in fasen te herhalen, zal hij zichzelf continu in de eeuwigheid herhalen. Als onderwerp voor mijn animatie met als thema ‘cirkelbeweging’, gebruik ik de machine. Mijn machine zal alleen bestaan uit tekeningen die ik achter elkaar afspeel. Door dit continu te herhalen, creëer ik hiermee een cirkelbeweging. De onderdelen waar mijn machine uit zal bestaan zijn situaties uit het boek. Deze situaties kunnen zowel de eerder genoemde machines, als de cirkelbewegingen uit het boek zijn. In het kort: de tekenfilmvergelijking, de cirkelbewegingen en de machines brachten mij op het idee om een animatie te maken van een machine met als basis het boek De God Denkbaar Denkbaar de God.
De God Denkbaar Denkbaar De God Tiende druk, 2002.
n
o
t
e
n
Noten [1]
Hermans, W.F., De God Denkbaar Denkbaar De God, Uitgeverij G.A van Oorschot, eerste druk 1956, pagina 39
[2]
Oversteege, J.J., Chinese wijsheid, Een exegese
[3]
Oversteege, J.J., Chinese wijsheid, Een exegese
[4]
Zie ‘bronnen’ voor de beschouwingen die ik voor mijn onderzoek gebruikt heb
[5]
Hermans, W.F., De God Denkbaar Denkbaar De God, Uitgeverij G.A van Oorschot, eerste druk 1956, pagina 150
[6]
Hermans, W.F., De God Denkbaar Denkbaar De God, Uitgeverij G.A van Oorschot, eerste druk 1956, pagina 91
[7]
Hermans, W.F., Ongetrouwde machines zijn monogaam, Museumjournaal, 1976, serie 21, pagina’s 224 tot en met 228
[8]
nettime-nl: De oorsprong en ontwikkeling van de nieuwe mediakunst
[9]
Hermans, W.F., Ongetrouwde machines zijn monogaam, Museumjournaal, 1976, serie 21, pagina’s 224 tot en met 228
[10]
Hermans, W.F., De God Denkbaar Denkbaar De God, Uitgeverij G.A van Oorschot, eerste druk 1956, pagina 130
[11]
Hermans, W.F., De God Denkbaar Denkbaar De God, Uitgeverij G.A van Oorschot, eerste druk 1956, pagina’s 12 en 13
[12]
Hermans, W.F., De God Denkbaar Denkbaar De God, Uitgeverij G.A van Oorschot, eerste druk 1956, pagina 44
[13]
Hermans, W.F., De God Denkbaar Denkbaar De God, Uitgeverij G.A van Oorschot, eerste druk 1956, pagina 9
[14]
Hermans, W.F., Ongetrouwde machines zijn monogaam, Museumjournaal, 1976, serie 21, pagina’s 224 tot en met 228
[15]
Hermans, W.F., De God Denkbaar Denkbaar De God, Uitgeverij G.A van Oorschot, eerste druk 1956, pagina’s 72 en73
[16]
Hulten, P., Tinguely, Musée National d’Art moderne, 1998
1 8
b
r
o
n
v
e
r
m
e
l
d
i
n
g
Bronvermelding De God Denkbaar Denkbaar De God Hermans, W.F., De God Denkbaar Denkbaar De God, Uitgeverij G.A. van Oorschot, eerste druk 1956 Hermans, W.F., De God Denkbaar Denkbaar De God, Uitgeverij G.A. van Oorschot, tiende druk 2000
Beschouwingen Oversteege, J.J., Chinese wijsheid, Een exegese, van http://www.willemfrederikhermans.nl Paardekooper-Van Buuren, H., Wat stond er op de stempel van de boomvaren? Vree, Freddy de, De God Denkbaar Denkbaar De God, van http://www.willemfrederikhermans.nl Ruiter, F., Postmodernistische tatoeëerkunt, Hernieuwde poging tot ontcijfering van De God Denkbaar Denkbaar De God, van http://www.willemfrederikhermans.nl Vree, Freddy de, De God Denkbaar Denkbaar De God, van http://www.willemfrederikhermans.nl Zuiderent, Ad, De berg, de olifant en de muis, Een nieuw schema voor De God Denkbaar Denkbaar De God, van http://www.willemfrederikhermans.nl
Artikelen over machines Hermans, W.F., Ongetrouwde machines zijn monogaam, Museumjournaal, 1976, serie 21, p. 224-228 Jansen, B., Marcel Duchamp: De schoonheid van indifferentie, Jong Holland, 2005, serie 2, p. 10-18 Smulders, W., Succesvolle mislukkingsmachines, Het thema ‘machine’ in het werk van W.F. Hermans, van http://www.willemfrederikhermans.nl Jong, K. de, De Vrijgezellenmachine, Vitrine, 2002, serie 1, pagina 4
Literatuur Mink, J., Marcel Duchamp, Kunst als anti-kunst, Uitgeverij Taschen GmbH, 2001 Monnier, J.M., De Bruid gestript door haar vrijgezellen, zelfs (De groene doos) & In de onbepaalde wijs (De witte doos), Quirido’s Uitgeverij, 1998 Hulten, P., Tinguely, Musée National d’Art moderne, 1998 Stumm, R., Jean Tinguely, Wyss, 1985
1 9
