P r o g r a m m a
Werkconferentie
Kunst & Dementie:
DE KUNST ELKAAR T E B E R E I K E N voor vaktherapeuten, activiteitenbegeleiders, beleidsmakers en kunstenaars
M a a n d a g 17 n o v e m b e r
Fulcotheater IJsselstein
Inhoudsopgave
02
Voorwoord
03
Programma-inhoud en dagindeling
04
Programma overzicht
05
Sprekers, dagvoorzitter en moderator
06
Jet Bussemaker | Astrid Feiter | Maarten Dekker | DJ Suna | Marco Blom
Workshops: 1 Jos Spijkers | Creatieve trajecten in zorgorganisaties 2 Yvonne Dröge Wendel | Architecture of Interaction 3 Marieke Westra | Poëziefestival van het verloren woord
WerkPresentaties in de Schakel ZONE A Betty Wassenaar, directeur Rosa Spierhuis | Over beleid en identiteit B Stichting Potm | Boter bij de Vis: terugspeeltheater C Celine Schweizer, docent crteatieve therapie | Wie de schoen past...
08 09 10
11 11 12
Programma overzicht in schema Presentaties in de Schakel ZONE 01. 02. 03. 04. 05. 06. 07. 08. 09. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. --
Gaston Bannier | Poezie en beeldende kunst Thomas Borggrefe & Helmert Woudenberg | Tafel van Twee Laura Braspenning & Irma van Weeren | De keuken als kloppend hart Vera Broos | Art Doctors en Zr Zona, Diane Elshout | What moves her? - video Rene Fleur | De BeleefKeuken Elsbeth Horneman & Monique Greveling | Bij mij hangt alles binnen Ellen Jasper | Het Geintheater Toon Tellegen | Verhalen en gedichten over vergeten en dementie Bert Keizer | Alzheimer Opera Stichting Koffer | Kunstprojecten & leertrajecten Stichting Kronos | Beeldvorming over ouderen Laurie Kuipers | Kunst in het Dr Sarphatihuis Kunstenaars&CO | Stimuleert verzelfstandiging kunstenaars Hilleke Linthorst | Kunst op het behang Nanne Meulendijks | Wat doen we met oma? NOSTALGIEmedia | Wendy van Zon & Marianne Maas MiMakkus | Clowns voor dementerenden Maaike Mul & Ivo van Megen | Theater in Peppelrode NedPho GO! | Klassieke muziek Suzanne Olde Rikkert | Verhalen met Jacob - weblog SKOR | Kunst in de openbare ruimte Bernadette Veenhof | Geertjes wereld Noud Verhave | Reis door de wandelgangen Twinfrogs | Videoverslag van de conferentie
Colofon: 02
08
11
14 & 15 12 13 13 16 16 17 17 18 18 19 19 20 20 21 21 22 22 23 23 24 24 25 25 26 26
12
27
INLEIDING “Het gebeurt nog te vaak dat de enige rol die ouderen nog te spelen hebben, lijkt de rolloze rol van de bejaarde/ demente te zijn” (Frits de Lange 2006). Bij het invullen van deze rol zijn het juist de kunstenaars, vaktherapeuten en activiteitenbegeleiders die met hun activiteiten aanspraak maken op de potentie en creativiteit van de dementerende mens. Hierbij ligt het accent op waarachtige communicatie, zelfbeschikking en expressie, zowel verbaal als non verbaal. Projecten die gericht zijn op de dementerende mens zelf, als ook projecten die een brug slaan naar naasten, verzorgenden en de maatschappij. De werkconferentie Kunst&Dementie: de Kunst Elkaar te Bereiken, die vandaag plaats vindt, is hiervoor een platform. Een platform voor inspiratie, innovatie, ontmoeting en kennisuitwisseling. De projecten en initiatieven waar u mee kennis kunt maken is een kaleidoskopische reis. Een reis door de veelzijdige wereld van kunstenaars, vaktherapeuten, activiteitenbegeleiders en instellingen die zich bezighouden met kunst en dementie en de bijzondere en innovatieve projecten die zij ontwikkelen. Het programma dat wij u vandaag aanbieden is tot stand gekomen in nauwe samenwerking met een multi-disciplinair team van professionals en geeft een beeld van de diversiteit waarop het werkveld een antwoord geeft op de uitdaging die dementie heet. Een uitdaging die het individu, zijn omgeving, maar ook de maatschappij voor complexe vragen stelt. Het is de kracht van de mens om creatieve en passende antwoorden te vinden. In relatie tot deze conferentie zijn het antwoorden die, inherent aan het ziektebeeld van dementie, uitgaan van een nieuwe werkelijkheid. De stichting Kunst& Dementie heeft zich tot taak gesteld om juist de kunsten te betekkken bij de nieuwe werkelijkheid van de dementerende mens en zijn omgeving omdat kunst belevingsgericht is en via alle zintuigen de mens kan raken. De stichting herkent hierbij de rol die de kunsten kunnen spelen in de wezenlijke communicatie. De Kunst Elkaar te Bereiken, de subtitel van deze conferentie, verwijst hier naar. In de huidige maatschappelijke ontwikkelingen zien wij verschuivingen en veranderingen op gebied van financiën, personeel en beleid. Om de kunsten een positieve bijdrage te kunnen laten leveren, is het noodzakelijk ruimte en ondersteuning te creëren. Om dit te bereiken is er, naast de motivatie en inspiratie vanuit de activiteitenbegeleiders, vaktherapeuten en kunstenaars, ook de bereidheid van medewerkers, leidinggevenden en beleidsmakers van de zorginstellingen hier in te investeren, van groot belang. Kunst, in al zijn diversiteit, levert een belangrijke bijdrage aan het welzijn van de mens of zoals Piere Jansen dit zo treffend stelde: “Kunst is niet belangeloos genieten maar een aanmoediging om het leven vol te houden”. (De Humanist, mei 1989).
Wij wensen u een inspirerende conferentie, Diane Elshout en Noud Verhave Artistieke leiding en organisatie
www.kunstendementie.nl 03
PROGRAMMA-INHOUD EN DAGINDELING De werkconferentie Kunst&Dementie: de Kunst Elkaar te Bereiken richt zich op creatieve therapeuten, activiteitenbegeleiders, kunstenaars en beleidsmakers. De conferentie wil voor deze doelgroep een platform zijn voor kruisbestuiving en inspiratie, een plaats om kennis en ervaring met elkaar te delen. Om dit te bereiken biedt de conferentie een gevarieerd programma aan met vooraanstaande sprekers uit de beroepspraktijk, de wetenschap en de kunsten als ook frisse nieuwe spelers uit het veld. In zowel de vorm als de inhoud van de conferentie is er gekozen voor interactie, inspiratie en uitwisseling. Kort gesteld: elkaar veel eerder ontmoeten dan bij de borrel! De rol die kunst kan spelen in relatie tot de dementerende mens kan in 4 niveaus worden onderverdeeld. Van al deze niveaus vindt u voorbeelden tijdens deze conferentie: 1. Het individu - de dementerende mens - aanspreken 2. Handvatten voor de directe omgeving van de dementerende (familie/ vrienden/zorg) 3. Inspiratie voor professionals, managers en beleidsmaker 4. Kritische spiegel en maatschappelijke beeldvorming Dagindeling: Plenair en WerkSessies De dag is, naast een aantal plenaire blokken, verdeeld in 3 WerkSessies. Iedere WerkSessie bestaat uit workshops, de Schakel ZONE en de UitWisselMuur. Drie WORKSHOPS:
De workshops zijn gericht op het verkrijgen van praktische handvatten om (nieuwe) ideeën toe te passen en worden geleid door Jos Spijkers, Yvonne Dröge Wendel en Marieke Westra. Meer hierover kunt u lezen vanaf pagina 7. De Schakel ZONE met presentaties, werkpresentaties en UitWisselMuur
De Schakel ZONE is bedoeld om op verschillende niveaus mensen, initiatieven en ervaringen aan elkaar te schakelen en nieuwe combinaties mogelijk te maken. Op verschillende locaties door het hele gebouw is er ruimte om ideeën uit te wisselen en om met verschillende initiatiefnemers van projecten in contact te komen. In de Schakel ZONE zijn 24 Presentaties en 3 Werkpresentaties van geslaagde praktijkvoorbeelden en projecten uit verschillende disciplines te zien en te ervaren. Informatie over de presentaties en werkpresentaties is te vinden vanaf pagina 10. Tijdens de Schakel ZONE is ook ruimte voor de UitWisselMuur. De UitWisselMuur is bedoeld om de initiatieven van de deelnemers aan de conferentie te bundelen. Een muur vol projecten in de dop of reeds in volle bloei. Ten behoeve van de UitWisselMuur nemen de deelnemers een idee of project mee, beschreven op één A4 en aantal kopieen hiervan voor uitwisseling met andere deelnemers. 04
PROGRAMMA
Kunst&Dementie: de kunst elkaar te bereiken 09.00 - 10.00 uur
Ontvangst en UitWisselMuur
10.00 - 10.30 uur
Welkom en toelichting op het programma door dagvoorzitter Astrid Feiter en muzikaal moderator DJ Suna
Opening door Maarten Dekker voorzitter stichting Kunst&Dementie
Diane Elshout en Noud Verhave, artistieke leiding conferentie
10.45 - 12.00 uur
Sessie 1 met workshops, Schakel Zone en UitWisselMuur
12.00 - 12.50 uur
B(L)oeiende Lunch
13.00 - 13.25 uur
Jet Bussemaker, staatssecretaris van gezondheidszorg, geeft haar visie op Kunst en Dementie
13.30 - 14.45 uur
Sessie 2 met workshops, Schakel Zone en UitWisselMuur
14.45 - 15.15 uur
Het Danspaleis
15.15 - 16.30 uur
Sessie 3 met workshops, Schakel Zone en UitWisselMuur
16.45 - 17.15 uur
Marco Blom, directeur Alzheimer Nederland, kijkt terug op de dag en zet samen met u de toon voor de toekomst.
17.15 uur
Muzikale borrel
05
SPREKERS, DAGVOORZITTER EN MODERATOR Jet Bussemaker staatssecretaris Volksgezondheid, Welzijn en Sport
Jet Bussemaker is sinds 22 februari 2007 staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport in het vierde kabinet-Balkenende. Zij studeerde politicologie aan de Universiteit van Amsterdam en promoveerde tot doctor in de sociale wetenschappen op het proefschrift: ‘Betwiste zelfstandigheid, individualisering, sekse en verzorgingsstaat.’ Zij was onder meer verbonden aan de Universiteit van Amsterdam en was beleidsmedewerker bij het ministerie van Sociale Zaken voor de Stimuleringsgroep Emancipatie Onderzoek. Mevrouw Bussemaker was vanaf 1998 voor de PvdA lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Astrid Feiter dagvoorzitter
www.mevrouwdevoorzitter.nl
Astrid Feiter (1965) is eigenaar van Bureau Mevrouw de Voorzitter. Als debatleider en congresvoorzitter werkt zij voor overheid, maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven. Is vanwege haar brede journalistieke achtergrond van veel markten thuis. Hiervoor was zij hoofdredacteur en oprichter van een blad voor jonge, werkende vrouwen, SiS. Eerder zat ze in de redactie van Opzij en De Telegraaf en het maanblad van de Sociaal Economische Raad. Zij is bestuurslid van het Fonds Bijzondere Journalistieke Producties, gaf masterclasses aan de Fontys Hogeschool Journalistiek en is als adviseur en moderator verbonden aan Women Inc. Maarten Dekker voorzitter Kunst&Dementie
“Kunst is een effectief middel om dementie beter te begrijpen. Kunst kan ertoe bijdragen die gevoelens te verwerken en begrip te kweken, waardoor de omgang met dierbaren makkelijker en plezieriger wordt. Daarnaast is kunst één van de mogelijke expressievormen voor dementerenden zelf.” Drs. M.C. (Maarten) Dekker is voormalig bestuurder van Stichting Zorgspectrum en initiatiefnemer van de stichting Kunst&Dementie. Reeds in 2005 constateerde hij, samen met een aantal anderen binnen de Stichting Zorgspectrum, dat de ouderenzorg door allerlei ontwikkelingen steeds meer afstand deed van het integrale concept van de ‘totale mens’ en ziekte georienteerd aan het worden was. De toegevoegde waarde van welzijn, kunst en activiteiten kwam steeds meer op de achter grond. In 2006 richtte hij als eerste voorzitter en enig bestuurslid de stichting Kunst&Dementie op. Inmiddels is de stichting uitgebreid met een aantal actieve en kundige bestuursleden uit diverse maatschappelijke sectoren die allen ‘iets’ met dementie of kunsten hebben. De stichting streeft ernaar om, in samenwerking met Alzheimer Nederland, jaarlijks een manifestatie of ontmoeting te organiseren. 06
DJ Suna muziekale moderator en Het Danspaleis
www.suna.nl
Als Muzikale Moderator begeleidt DJ SUNA debatten, voorstellingen en bijeenkomsten. DJ SUNA fungeert hierbij als de muzikale side-kick van een presentator en geeft muzikaal commentaar. Stiltes creëren, de spanning opvoeren, de sfeer erin brengen of gewoon even wat anders: DJ SUNA zorgt voor de juiste noot, precies op het juiste moment. Muzikale moderatie is een prettige en verrassende manier om een bijeenkomst samen te smelten tot een geheel. SUNA bedenkt en produceert belevingsconcepten waarbij betrokkenheid en verbinding centraal staan. SUNA doet niets liever dan mensen een onvergetelijke ervaring bezorgen. Unieke ervaringen die mensen raken, recht in het hart. Muziek wordt ingezet als middel om het vuur in mensen aan te wakkeren. Van festivals, asielzoekerscentra, congressen tot bejaardentehuis, SUNA voelt zich overal thuis. ‘Het Danspaleis’ is een belevingsconcept van haar. Of je nu 18 bent of 98, een feestje is altijd leuk. Helaas zit een avondje stappen voor de meeste 98-jarigen onder ons er niet meer in. Speciaal voor de oudjes van Nederland heeft SUNA daarom Het Danspaleis bedacht: een ouderwets gezellig dansfeest in het bejaardenhuis. Met een Platendraaier die verzoekjes draait en hits van Johnny Jordaan, Louis Prima, Doris Day en vele andere sterren van weleer. Van meezingers tot tranentrekkers, van polonaise tot ouderwets Rock en Rollen, met Het Danspaleis is het altijd bal. Marco Blom directeur Alzheimer-Nederland www.alzheimer-nederland.nl.nl
Marco Blom is psychogerontoloog en als directeur Onderzoek en Beleid werkzaam bij Alzheimer Nederland. Alzheimer Nederland zet zich in voor het verbeteren van de kwaliteit van leven van mensen met dementie en hun naaste omgeving. Dit doet zij door het geven van publieksvoorlichting, het bieden van praktische en concrete hulp, het behartigen van de collectieve belangen van de doelgroep en door het stimuleren van wetenschappelijk onderzoek. Alzheimer Nederland heeft 53 regionale afdelingen en is betrokken bij de meer dan 150 Alzheimer Cafés in Nederland. Alzheimer Nederland speelt een belangrijke rol in het Landelijk Dementie Programma. In 2009 bestaat Alzheimer Nederland 25 jaar. 07
Workshop JSP Jos Spijkers ism Hester Schoonbeek en Erica Kubic Creatieve trajecten in zorgorganisaties: theater met 7 dementerende mannen. 13.30-14.45 uur en 15.15-16.30 uur in de Bioskoopzaal
Deze workshop verschaft inzicht in de ontwikkeling en tot stand koming van de theaterproductie ‘Clowns’ voor 7 dementerende mannen o.l.v. Jos Spijkers. In deze workshop worden aan de hand van een praktijkvoorbeeld herkenbare hindernissen en kansen besproken en praktische handvatten gegeven die toepasbaar zijn op uw beroepspraktijk. Wat was de inspiratiebron? Hoe verliep het creatieve proces? Wat kwam er bij kijken? Op welke niveaus werden de medewerkers op de verschillende afdelingen aangesproken? Hoe verliep de coördinatie en welke rol speelde de directie hierbij? Doelstelling van deze workshop is zowel de creatieve als de organisatorische kant van een kunstproject te belichten. Jos Spijkers, Hester Schoonbeek, medewerker van Den Ooiman en Erica Kubic van Kunstenaars&CO bespreken de in’s en out’s van een succesvol kunstproject vanuit het perspectief van de (dementerende) acteurs, de maker en de betrokken organisaties. Op 10 juli 2008 schitterden zeven jong dementerende mannen op de planken van het Gruitpoorttheater in Doetinchem in de theatervoorstelling ‘Clowns’. Ze speelden samen met theatermaker Jos Spijkers die hen ter plekke ‘regisseerde’. Jos Spijkers: “Theater maken is een proces dat deze mensen iets terug probeert te geven van wat ze aan het kwijt raken zijn; plezier, identiteit en verbeelding. Het theater als plek waar je elkaar herkent, waar je elkaar raakt. Waar je minder van elkaar vervreemd bent. Ik speel mee met de spelers op een manier dat de spelers zichzelf gaan zien als een groot spektakel en daarmee durven te spelen. “ Dit project kwam voort uit een samenwerking tussen verpleeghuis Sensire/ Den Ooiman uit Doetinchem, stichting ‘t Zwerk en werd mogelijk gemaakt door Kunstenaars &CO, stichting De Linterhof en de gemeente Doetinchem. www.sensire.nl www.kunstenaarsenco.nl
08
Workshop AoI
Yvonne Dröge Wendel
Methodiek van interactieve kunstprojecten: de Architecture of Interaction
10.45-12.00 uur 13.30-14.45 uur en 15.15-16.30 uur
De Kunsttoepassing ‘De Coupé’ voor de Bieslandhof in Delft kwam tot stand op basis van een onderzoeksmatige aanpak. Voor de kunstenaars Yvonne Dröge Wendel en Lino Hellings was het een uitdaging om een kunstwerk te maken dat aansluit bij de behoeften van de bewoners van een specifieke zorginstelling en ook daadwerkelijk gebruikt wordt door de bewoners op deze locatie. Tijdens het werkproces hebben zij gebruik gemaakt van de methodiek die zij, samen met andere kunstenaars, ontwikkeld hebben: de Architecture of Interaction (AoI). Deze werkmethode biedt, aan de hand van modellen en ‘gereedschap’ inzicht in het verloop en de uitkomst van interactieve processen (processen in samenwerking met andere disciplines en groepen deelnemers). Doelstelling van deze workshop is het practisch inzetbaar maken van de theorie van de AoI. Yvonne Dröge Wendel licht het werkproces van haar project toe en geeft inzicht in de achterliggende gedachtes en praktijkgerichte theorievorming. o.a. aan de hand van zelfgeformuleerde vraagstellingen van de deelnemers kan inzicht in deze processen worden verkregen. De aangeboden methodiek in deze workshop kan op verschillende niveaus van interactie in de praktijk worden toegepast. www.bies.nl www.linohell.nl www.drogewendel.nl www.architectureofinteraction.net
Foto: Gert Jan van Rooij 09
Workshop VEDER
Marieke Westra van Theater Veder
De Kunst van communiceren: Poëziefestival van het Verloren woord 10.45-12.00 uur 13.30-14.45 uur 15.15-16.30 uur in de Baseliekzaal
Medewerkers in de zorgsector hebben vaak te maken met de geheugenproblematiek van licht en zwaarder dementerende bewoners. Deze groep ouderen wordt ook wel omschreven als “terugtrekkende” ouderen: mensen die steeds moeizamer met hun directe omgeving communiceren en een groot risico lopen op vereenzaming. Het is belangrijk om deze ouderen te bereiken op een manier die bij hen past en die hen respecteert. Theatermaakster Marieke Westra heeft een theaterproject ontwikkeld voor de kwetsbaarste groep ouderen. In huiskamervoorstellingen met dementerende ouderen ontdekte zij dat poëzie in zowel actieve vorm (declameren) als passieve vorm (luisteren) een grote betekenis kan hebben. Poëzie appelleert aan herkenbare thema’s zoals liefde, vriendschap, afscheid en nostalgie. Van de methodiek van deze huiskamer/ theatervoorstellingen is een scholingsprogramma gemaakt voor medewerkers en vrijwilligers van zorginstellingen. Doelstelling voor de workshop is het aanreiken van informatie over de hantering van poëzie binnen huiskamers en theatervoorstellingen. Daarop aansluitend wordt de vertaling van poëzie naar de actuele praktijk gemaakt. Aan de hand van poëzie wordt het thema communicatie van de dementerende mens en zijn omgeving vanuit verschillende perspectieven belicht en praktisch toepasbaar gemaakt.
www.theaterveder.nl
10
Werkpresentatie A
Tijdens de SCHAKELZONE
Betty Wassenaar
Directeur Rosa Spierhuis www.rosaspierhuis.nl
Betty Wassenaar zal een korte werkpresentatie begeleiden over beleid en identiteit met betrekking tot de rol van kunst in de zorg. Het Rosa Spier Huis is een woon-, werk- en zorgcentrum voor kunstenaars en wetenschappers met een grote verankering in de wereld van kunst en cultuur. Omdat de harpiste Rosa Spier bij het ouder worden merkte, dat zij steeds meer tijd nodig had voor het huishouden en daardoor steeds minder tijd overhield voor het spelen op de harp, heeft zij het Rosa Spier Huis opgericht. In de beginjaren woonde er een zeer actieve groep kunstenaars, die individueel en ook met elkaar veel tijd besteedden aan alle vormen van kunst. Door de huidige indicatienormen zijn de kunstenaars die nu in het Rosa Spier Huis wonen, afhankelijk van zorg en tegelijkertijd vaak minder actief in hun beroep. Het beleid van het Rosa Spier Huis is er in alle opzichten op gericht de bewoners te ondersteunen in het uitoefenen van hun beroep waar zij dat nog actief kunnen. Als dat voor bewoners niet meer mogelijk is, biedt het Rosa Spier Huis een uitgebreid programma aan culturele activiteiten waar men, indien nodig met hulp, aan deel kan nemen. Dit beleid wordt ook toegepast bij bewoners met de ziekte van Alzheimer of een andere vorm van dementie. Werkpresentatie B
Stichting Potm Boter bij de vis www.peopleonthemove.eu
Tijdens de SCHAKELZONE
In het project ‘Boter bij de Vis’ (BBDV) wordt ter plekke theater gemaakt op basis van de verhalen van deelnemende ouderen.Theater maken is een grote uitdaging, die binnen een veilige omgeving toch binnen ieders bereik ligt. Het ‘Terugspeeltheater’ wordt ingezet bij BBDV. Deze methode maakt optimaal gebruik van de mogelijkheden van de deelnemers die tevens spelers zijn. Om bij de verhalen te komen wordt een koffer vol spullen gebruikt. De deelnemers kijken, voelen en ruiken en maken een keuze. De ouderen laten elkaars verhalen op een theatrale manier zien. Keer op keer zijn deelnemers verrast door waar ze toe in staat zijn. Dit werkt stimulerend en zelfbevestigend. Het beeld van een cliënt met kwalen wordt vervangen door het beeld van een mens met een rijk verleden. Ina Stockem en Jaap Oostra zijn ervaren bewegingskunstenaars en hebben projecten ontwikkeld om mensen letterlijk maar ook in overdrachtelijke zin in beweging te brengen.Tijdens de werkpresentatie gaan Stockum en Oostra op een actieve manier in op de methodiek die zij bij BBDV inzetten. 11
Werkpresentatie C
Tijdens de SCHAKELZONE
Celine Schweizer Docent creatieve therapie Wie de schoen past…
De kwaliteit van leven van dementerende ouderen kan veel baat hebben bij kunstzinnige ervaringen. Er zijn dan ook diverse professionals bezig met kunst en dementerende ouderen. In deze presentatie worden drie groepen professionals onderscheiden: Kunstenaars, creatieve agogen (waaronder activiteiten begeleiders) en vaktherapeuten. Elke kunstzinnige hulpverlener heeft zo z’n eigen kwaliteiten, maar er zijn ook overeenkomsten. Hoe kan de kunstzinnige hulpverlener zich profileren, ontwikkelen en zijn professioneel handelen onderbouwen? Celine Schweizer is beeldend therapeut (SRVB sr), beeldend kunstenaar, supervisor (LVSB), docent aan de opleiding voor creatieve therapie aan Stenden Hogeschool te Leeuwarden. Als lid van het expertisecentrum ‘Social Work and Arts Therapies’ houdt ze zich bezig met onderzoek naar beeldende therapie. Publicaties: ‘In beeld. Doelgroepgerichte behandelmethoden van beeldend therapeuten’(2001); ‘Verschil moet er zijn. Een praktijkonderzoek naar overeenkomsten en verschillen in interventies met kunstzinnige middelen door creatieve agogen en creatief therapeuten’ (2006). In januari 2009 wordt het handboek beeldende therapie verwacht. Studenten van de opleiding hebben explorerend onderzoek uitgevoerd naar de mogelijkheden van beeldende therapie/ activiteiten begeleiding met ouderen in Friesland.
PRESENTATIES in de SCHAKEL ZONE
In dit boekje vindt u informatie over de doorlopende presentaties door hele gebouw. 1. Gaston Bannier Poëzie en beeldende kunst www.gastonbannier.nl
Gaston Bannier studeerde als theatermaker af aan de toneelschool van Maastricht. Op dit moment is hij al een aantal jaren full time beeldend kunstenaar. Hij maakt schilderijen, beelden en gedichten. Door het gedicht ‘Mijn vader’, dat over zijn dementerende vader gaat, is hij opgemerkt door iemand uit het ‘werkveld’. Zo is het balletje gaan rollen en heeft hij nu al diverse keren voor het Landelijk Dementie Programma kunstwerken gemaakt, veelal in combinatie met nieuwe gedichten over de dementerende medemens. Een aantal van deze gedichten kunt u 17 november hier en daar in het Fulcotheater op de ramen zien verschijnen…of verdwijnen…al naar gelang het tijdstip van uw ontmoeting met het doorkijkje naar de buitenwereld…of binnenwereld, de keus is aan u. Naast zijn gedichten zullen er drie kunstwerken van Gaston tentoongesteld worden. Twee schilderijen (‘Oud kind’ en ‘Gedicht’) en een beeld (‘Oud zeer’). 12
2. Thomas Borggrefe en Helmert Woudenberg
[email protected]
‘Tafel van Twee’
Op 9 november 2007 ging ‘Tafel van Twee’ in het Fulcotheater te IJsselstein in première tijdens de manifestatie ‘Dementie; stel je voor’ van de Stichting Kunst&Dementie, en is daarna met groot succes gespeeld in Nederland, België en Duitsland. De indringende voorstelling ‘Tafel van Twee’ belicht het proces van een dementerende vrouw en haar echtgenoot. De voorstelling laat niet alleen de binnenwereld van een dementerende vrouw zien, maar ook de hierdoor veranderende relatie tussen man en vrouw. Beiden vechten met de ziekte. Kan hij liefdevol met haar in verbinding blijven, wat dringt nog tot haar door, wat is de grens van zijn zorgen voor haar? De voorstelling is bedoeld voor iedereen die meer over dementie te weten wil komen. Na de voorstelling gaat de acteur in gesprek met het publiek. Thomas Borggrefe is acteur en geestelijk verzorger in een verpleeghuis. ‘Tafel van twee’ is na ‘Verdwaald?..’ en ‘Fuik’ (regie: Titus Tiel Groenestege) zijn 3de voorstelling over dementie. Helmert Woudenberg is regisseur, acteur, docent en is één van de oprichters van het ‘Werktheater’.
3. Laura Braspenning en Irma van Weeren De keuken als kloppend hart
www.ydi.nl www.laurabraspenning.nl
De ontwerpers Irma van Weeren en Laura Braspenning zijn betrokken bij het vertalen van woonwensen en verwachtingen van de bewoners van de nieuwe Chinese woongemeenschap Foe Ooi Leeuw voor ouderen te Amsterdam. Door de taalbarrière werden Laura en Irma uitgedaagd om op creatieve wijze toch de toekomstige Chinese bewoners te “bereiken”, te “begrijpen” en te “verstaan”. De keuken, in brede zin, bleek een gezamenlijke bindende factor tussen de bewoners. Met dit uitgangspunt zijn Laura en Irma aan de slag gegaan om te zorgen dat die keuken het kloppende hart wordt van de woongemeenschap. Ze gaan een bijzonder gedecoreerd servies ontwerpen in nauwe samenwerking met de bewoners van Foe Ooi Leeuw. Dit servies staat symbool voor de onderlinge band in Foe Ooi Leeuw en zal, net als de bewoners zelf ooit deden, de reis van China naar Nederland afleggen. Beiden ontwerpers hebben ervaring met kunstprojecten in de ouderenzorg en in de sociale sector. 13
SCHAKEL ZONE door het hele gebouw
Theaterzaal B U S S E M A K E R
locatie: Podiumzaal
J E T
G N I N
AoI
P
O
workshop
O
E
S G A V T
locatie: Basiliekzaal
N
workshop
Foyer
door het hele gebouw
L U N C H
Theaterzaal
SCHAKEL ZONE
Plenair
B ( L ) O E I E N D E
Sessie 1
VEDER
N
werk groep D
werk groep C
werk groep B
T
werk groep A
Foyer
Plenair
09.00 --------- 10.00 -1030- 10.45 --------------- 12.00 - 13.00 -13.25-1
O
N
T
V
A
N
G
E
N
------------------
workshop
VEDER locatie: Basiliekzaal
workshop
AoI
locatie: Podiumzaal
Foyer
locatie: Podiumzaal
B O R R E L
Theaterzaal
AoI
workshop
JSp
locatie: Bioskoopzaal
SCHAKEL ZONE door het hele gebouw
M U Z I E K A L E
door het hele gebouw
workshop
B L O M
SCHAKEL ZONE
Plenair
Sessie 3
M A R C O
locatie: Bioskoopzaal
Foyer
JSp
D A N S P A L E I S
workshop
Plenair
H e t
Sessie 2
workshop
VEDER locatie: Basiliekzaal
3.30 ------------------ 14.45 ------ 15.15 --------16.30----16.45 - 17.15
------------------
B
E
R
E
I
K
E
N
4. Vera Broos Art Doctors
www.artdoctors.nl www.beambuzz.nl
Artdoctors biedt kunstenaars uit alle disciplines in 2009 een reizend platform en een internetshop, van waaruit zij hun product, project of voorstelling gebundeld aan kunnen bieden aan ouderen. Vanuit de mobiele installatie Zona’s Kunstkiosk gaan 10 kunstenaars activiteiten ontplooien, uittesten en ontwikkelen tot een direct bestelbare ‘dienst’. Zona’s Kunstkiosk wordt in vormgeving en sfeer afgestemd op de doelgroep ouderen, met als voornaamste insteek: het op gang brengen van interacties. De installatie gaat alle zintuigen aanspreken en krijgt verschillende modules zoals een uitleencentrum, praattafel, bedmobiel en luisterkap. De projecten, producten en diensten van de deelnemers wordt vervolgens verspreid via een webwinkel en een digizuil/affiche, zodat ook familie en vrienden van ouderen bereikt worden: kunst op bestelling, kunst als kado. 5. Diane Elshout
What moves her?
www.oldmansmirror.com
Sinds 1987 is Diane Elshout betrokken bij en/of initieerde projecten waarbij het ‘bewegen van mensen’ een centrale rol speelt. Bewegen heeft hier een dubbele betekenis. Letterlijk, door ideeën in de vorm van dans/choreografie om te zetten, als ook figuurlijk om individuen en groepen te dynamiseren en verandering en groei mogelijk te maken. Dit is niet alleen een verstandelijk proces. Bewogen worden is geraakt worden, betrokkenheid voelen en essentieel in zowel (inter)menselijk contact als maatschappelijke processen. De projecten die Elshout (vaak in samenwerking met anderen) initieerde, variëren van werken met kinderen uit de favèlas in Brazilië, tieners in Amsterdam Oost tot dementerende ouderen in Nepal. De video ‘What moves her?’ onderdeel van kunstproject ‘Old Mans Mirror,’ is een kort fragment van een langere film over de nonverbale communicatie van dementerende, vaak meervoudig gehandicapte, bewoners van de ‘Briddhashram’, opvanghuis voor dakloze ouderen in Kathmandu, Nepal. ”Wat mij vooral trof was de ongelofelijke levenslust en creativiteit van deze mensen, de sterksten der sterken, die de meest erbarmelijke omstandigheden hebben doorstaan en nu in rust en bescherming hun laatste dagen samen doorbrengen”. Elshout vormt met Verhave de artistieke leiding en organisatie van de conferentie Kunst&Dementie. 16
6. René Fleur
‘De Beleefkeuken’
www.studiorenefleur.nl
De sterkste herinneringen zijn gekoppeld aan geur. Juist dementerende ouderen, die vaak een verstoorde geheugenfunctie hebben, kunnen geraakt worden door een vertrouwde geur van vroeger. En omdat geur en smaak alles met elkaar te maken hebben heb ik de beleefkeuken bedacht. Het is een kleine, knusse keuken waar aan tafel zittend contact gelegd kan worden met de oudere. Ruikt u eens... waar doet u dit aan denken? We hebben een rek vol kruiden en specerijen in geurdoosjes. Er is vers fruit, cacao en ander lekkers. Wat maakte uw moeder vroeger zoal klaar? Vindt u dit een lekkere geur? Zullen we hier een toetje mee gaan maken? Samen koffie, kaneel, nootmuskaat of andere geurige dingen malen en ruiken. Of ouderwetse toetjes proeven. Grutten, gortepap, rijstebrij. Warme, zelfgemaakte appelmoes met versgemalen kaneel pruttelt op het petroleumstel van de beleefkeuken. Schuif maar aan! 7. Elsbeth Horneman en Monique Greveling ‘Bij mij hangt alles binnen’ zinnenprikkelende beelden over dementie en communicatie www.hakkenshorneman.nl www.sofiapraxis.nl
Honderdvijfendertig briefjes van een dementerende vrouw, geschreven op servetjes, gebruikte agenda-blaadjes, achterkanten van een scheurkalender, enveloppen en verpakkingsmateriaal. De confrontatie met deze briefjes, was voor Elsbeth Horneman, grafisch ontwerper en Monique Greveling, filosoof/theatermaker, aanleiding om met het onderwerp dementie en communicatie aan het werk te gaan. Zij stelden zich vragen over het isolement en de ontregeling van vergeetachtigheid, maar ook over de voorwaarden en de wetmatigheden van communicatie. Wat gaat er allemaal door ons hoofd als we communiceren en welke vooronderstellingen beïnvloeden de interactie en het begrip voor de ander? Welke betekenis hechten wij aan woorden? ‘Bij mij hangt alles binnen’ is een beeldende vertaling van al deze aspecten op negen panelen van 160 x 45 cm. Het creëert een bijzondere invalshoek om dementie, communicatie, bejegening, machteloosheid en afgesloten zijn, opnieuw op de agenda te zetten. 17
08. Ellen Jasper
Het Geintheater
[email protected]
Het Geintheater bestaat uit een serie van 5 theaterworkshops voor dementerenden, geïnspireerd op verhalen van Toon Tellegen. Het hoofddoel is plezier hebben en lachen met elkaar. Daarnaast wordt men gestimuleerd om fantasie, stem en lichaam op een vrije, speelse manier te gebruiken. Om dit te bereiken wordt door middel van kostuums en attributen een vrolijke fantasiewereld aangereikt en interactie met de actrice nodigt uit tot meespelen. Ook wordt gebruik gemaakt van ‘het regiemodel’, een in de trainings- wereld gebruikte methodiek waarbij het publiek de acteur aanwijzingen geeft. Tijdens de conferentie kunt u zelf een miniworkshop meemaken. Schuif aan bij de Theatertafel en onderga het Geintheater. Ellen Jasper werkt als trainingsactrice in zorginstellingen. Daarnaast is zij activiteitenbegeleidster en beeldend kunstenaar. Dit initiatief kwam tot stand in samenwerking met Dagmar Jäger en het Dr. Sarphatihuis. BESTE MIER, MIER MIER MIER MIER MIER MIER MIER MIER MIER MIER MIER GROETJES EEKHOORN
09. Toon Tellegen
Verhalen&gedichten over vergeten en dementie
Toon Tellegen, schrijver en huisarts, inspireert jong en oud met zijn verhalen (veelal over dieren met menselijke eigenschappen) en gedichten. Naast kinderverhalen (ook voor volwassenen) heeft Tellegen diverse teksten geschreven over dementie. Zo bevat ‘Ik zal je nooit vergeten’ twaalf verhalen over vergeten/dementie. En in ‘Raafvogels’ (gedichten over ouders) gaan de gedichten op blz. 110 en 111 ook min of meer over dementie. ‘Brieven aan Doornroosje’ is een verhaal waarin filosofische vraagstukken verborgen zitten. Een citaat: “Als je eens wist hoe graag ik wil leven, wil verder leven, dingen wil ontdekken, achter dingen wil komen. Als je ook eens wist hoe graag ik dood wil zijn, niets meer wil meemaken, niets ontdekken, niets uitvinden, niets ondergaan.” 18
10. Bert Keizer en Chiel Meijering
Alzheimer Opera
Op 21 september 2006 (Alzheimerdag) beleefde de tragikomische opera Alzheimer van Chiel Meijering (muziek) en Bert Keizer (tekst) zijn wereldpremière in het Muziekgebouw aan het IJ, in het kader van het Hersenwerk-festival waarin ‘de problematiek rond dementie, hersenbeschadigingen, uitvalsverschijnselen in een breder artistiek en maatschappelijk kader worden geplaatst’. In ‘Alzheimer’ wordt de geschiedenis verteld van de Jaap de Groot, van wie de voortschrijdende stadia van de ziekte van Alzhei-mer worden getoond. De eerste akte begint met zijn afscheid van het werk (hij is wetenschapper, iemand die zijn hersenen intensief gebruikt) en eindigt met zijn intrede in een verpleeghuis. De tweede akte speelt in dat tehuis. Tussen de scènes worden op film medisch specialisten en andere deskundigen getoond, die informatie over de ziekte geven. Bert Keizer is verpleeghuisarts en filosoof en schrijft onder andere een collumn in dagblad Trouw. Chiel Meijering is een Nederlandse componist.
11. de Stichting Koffer
www.destichtingkoffer.nl
De Stichting Koffer biedt kunstprojecten en leertrajecten aan waarin kunstenaars met cliënten, personeel, familie, mantelzorgers en/of vrijwilligers samen op pad gaan. De Stichting Koffer focust op de eigen creativiteit in ieder mens en maakt in leertrajecten de vertaalslag van creatief handelen naar de dagelijkse omgang en samenwerking op de werkvloer. De Stichting Koffer is een DOE stichting. In het werk staan creatieve activiteiten centraal. Via het doen wordt mensen ervaring en concrete handvatten geboden om zelfstandig tot activiteit te komen. Hierbij wordt uitgegaan van wat er is en wat mensen graag doen. De Stichting Koffer ontwikkelt trainingen op maat naar aanleiding van vragen in verzorgingshuizen, ROC’s en bij mensen thuis. Pauline Gerner (kunstzinnig therapeut, Fariaclown), Carla Frayman (kunstschilder, ontwikkelaar van fysieke welzijnsprogramma’s) en Marjolein Baars (theatermaker, fysiotherapeut, haptonoom) zijn de vaste kern van De Stichting Koffer en zijn naast kunstenaar ook menskundig adviseur. De Stichting Koffer: gewoon doen! 19
12. Stchting Kronos Beeldvorming ouderen
www.stichtingkronos.nl
Kronos bevordert kritisch denken en doen over ouder worden in de samenleving, onder meer door creatieve, artistieke initiatieven te stimuleren die de beeldvorming ten aanzien van ouder worden of de positie van ouderen onder de aandacht brengen. Het gaat dan vooral om bewustwording via beelden, verhalen en andere artistieke uitingen en evenementen. Uitgangspunt is dat de kunsten een uitermate geschikte vorm zijn om gegroeide mythes en beeldvorming onder de aandacht brengen en om nieuwe beelden in de samenleving te introduceren. Het gaat Kronos bij culturele initiatieven om een ruime begripsomschrijving, naast beeldende kunst, film en video, muziek, toneel en cabaret kan het ook gaan om ‘Loesjeachtige’ activiteiten, straatmanifestaties, tekenwedstrijden enzovoort. Kronos heeft bijzondere affiniteit met initiatieven die zich laten inspireren door onderzoeksprojecten van Kronos. 13. Laurie Kuipers Miniatuurmuseum & snoezeltuin in Dr. Sarphatihuis www.amsta.nl
Laurie Kuipers is coördinator van de activiteitenbegeleiders en vrijwilligers in het Dr. Sarphatihuis in het hartje van Amsterdam, een verpleeghuis met 204 bewoners. Dat zorg niet alleen bestaat uit het bieden van basiszorg blijkt uit de projecten die veelal met ondersteuning van kunstenaars tot stand zijn gekomen. Tijdens haar jarenlange ervaring heeft ze zich verwonderd en verdiept in de communicatie met mensen met een niet aangeboren hersenafwijking. Deze verwondering bewoog haar tot het nemen van verschillende initiatieven waarmee ze hoopte de kwaliteit van leven voor veel mensen positief te beïnvloeden. Het aanreiken van ‘gereedschappen’ voor relatie, medewerkers of vrijwilligers was daarbij een doel wat niet op zichzelf stond. Laurie is er van overtuigd dat het delen van iedere beleving (of dit nu verbaal of non-verbaal gebeurt) een mogelijkheid geeft tot communicatie. Samen lachen bij het kijken of betasten van een kunstwerk. Samen ruiken aan een bloem of genieten van muntthee uit de belevingstuin. Zo ontstonden in het Dr. Sarphatihuis de belevingsof snoezeltuin, die ieder zintuig prikkelt, en het miniatuurmuseum, met daaraan gekoppeld een catalogus die zeer boeiend is om te lezen door alle interviews met bewoners die ongecensureerd hun mening geven over datgene wat ze zien. Kuipers: “Geef mensen de mogelijkheid om op eigen initiatief en op het eigen moment te genieten van datgene wat aanwezig is. Dat verruimt de horizon en brengt de kwaliteit van leven een stapje dichterbij.” 20
14. Kunstenaars&CO en dementie
www.kunstenaarsenco.nl
Kunstenaars&CO (K&CO) ondersteunt kunstenaars in het opbouwen van hun zelfstandige beroepspraktijk. Daartoe biedt K&CO kunstenaars o.a. cursussen, trainingen, mentoring, coaching en werkervaringsprojecten aan. Deze kunnen bijdragen aan de professionalisering van de kunstenaars. Onder de werkervaringsprojecten zijn reguliere opdrachten, zoals het aankleden van het Boekenbal, maar ook heel veel projecten in de sociale- en zorgsectoren. K&CO vindt opdrachtgevers, werft de kunstenaars en maakt de selectie samen met de opdrachtgever. Verder fungeert K&CO als monitor en evaluator van de projecten. In 2004 liet K&CO een verkennend onderzoek doen door het NIZW om het potentieel voor kunstenaars in de ouderenzorg te verkennen. Met de overgang van zorg naar kwaliteit van leven bleken er veel mogelijkheden te zijn voor de specifieke vaardigheden van kunstenaars. Er werden projecten opgestart bij drie grote zorgkoepels in het land. Met name vanuit de raad van bestuur van De Stromen in Rotterdam bleef er vraag komen naar meer. Zij zagen hoe de kunstenaars de ouderen en dementerenden prikkelden en stimuleerden. In het ‘Detectives project’ gingen 6 kunstenaars als detectives op zoek naar wat diep demente mensen nog ‘wakker’ maakte. Een aantal van de kunstenaars hebben hun ervaringen in ‘Detectives’ uitgewerkt in vervolgprojecten. Hiervan kunt u iets zien in ‘Genieten of niet te genieten’ en ‘Boter bij de Vis’. Ook Jos Spijkers ging, na een eerste K&CO project met dementerenden verder en heeft dit jaar de theatervoorstelling ‘Clowns’ gemaakt met jong dementerenden. Hoe theater te maken 10 x 10: Carien Poissonnier liet 10 ouzonder geheugen? U zult erover horen en zien deren en 10 kinderen verhalen uitwistijdens de werkconferentie. selen. Zorgkoepel Aveant, Utrecht. 15. Hilleke Linthorst Kunst op het behang
[email protected]
Hilleke Linthorst geeft beeldende therapie aan mensen met een dementie.Zij ontwikkelde een methodiek waarbij mensen schilderen en tekenen op een staal behang waar reliëf en/ of een print op staat. De zintuigelijke prikkelingen van het behang roepen associaties op. Het kan dan nog zijn dat de cliënt die snel vergeet, maar door regelmatig afstand te laten nemen en te icen, kan het associëren gedurende het gehele proces vastgehouden worden. Het assortiment handelingsalternatieven kan daarmee vastgehouden worden en soms zelfs vergroot. Plezierige verrassingen vergemakkelijken het in beweging komen van de cliënt omdat er verleiding vanuit gaat. 21
16. Nanne Meulendijks Wat doen we met oma?
www.nannemeulendijks.eu
Naast haar werk als illustrator is Nanne Meulendijks een aantal jaren werkzaam geweest als ‘zuster’ in een verpleeghuis, op een afdeling met dementerende mensen. Dit werk heeft haar bijzonder geraakt en geïnspireerd. Zo kwam zij op het afficheproject met de dubbelzinnige titel ‘Wat doen we met oma?’ De affiches zijn uitgevoerd in Jugendstil, omdat dit een reactie was op de rationalisering en mechanisatie van de samenleving, en hierdoor goed aansloot op het idee van Meulendijks. Tijdens de Dutch Design Week in 2007 heeft Meulendijks een veiling van de originele tekeningen van ‘Wat doen we met oma?’ georganiseerd, ten bate van Alzheimer Nederland. Mede dankzij alle publiciteit die zij rond dit project kreeg (o.a. NRC Handelsblad, NRC next, AD, Volkskrant, NCRV, Opzij etc.) kon zij een opbrengst van 1550 euro schenken aan Alzheimer Nederland. 17. NOSTALGIEmedia
www.nostalgiemedia.nl
NOSTALGIEmedia is het eerste en enige zintuig prikkelende tijdschrift voor dementerende ouderen. Het is een tijdschrift om op ontspannen wijze terug te denken aan vroegere tijden of om samen met anderen herinneringen op te halen aan vroeger. NOSTALGIEmedia maakt gebruik van de zintuigprikkelende elementen beeld, geur, geluid en tast. Degene met dementie kan het tijdschrift zelfstandig lezen. Ook kan het blad een handvat voor gezamenlijke gespreksonderwerpen en activiteiten bieden. Dit samen met de zintuigprikkelingen, achtergrondverhalen, korte teksten en de spelelementen maken NOSTALGIEmedia tot een uniek blad dat uitermate geschikt is voor de ontspanning van de dementerende mens en zijn omgeving. NOSTALGIEmedia komt ieder kwartaal uit, waardoor het voor verzorgers, mantelzorgers, professionele zorg en achterban aantrekkelijk blijft het blad aan te reiken. NOSTALGIEmedia geeft plezier en ontspanning en draagt bij aan het (her)beleven van mooie herinneringen. Met hun initiatief wonnen Wendy van Zon en Marianne Maas de 1e prijs bij de ontwerpwedstrijd ‘Vergeet hen niet’ van de provincie Noord-Brabant: www.vergeethenniet.nl. 22
18. Ivo van Megen en Maaike Mul Theater in Peppelrode
www.vitalis-zorggroep.nl
‘De Vliegende Hollander’ (2007) vertelt de romantische en tragische avonturen van een kapitein op een spookschip. Gedurende zeven jaar mag hij vaste voet aan land zetten en op zoek gaan naar een bruid. Met ‘De Kersentuin’ (2008) bracht een groep bewoners van Peppelrode een eigenzinnige visie van deze klassieker van Tsjechov. Terwijl de familie Ranjewska manmoedig probeerde de fatale verkoop van hun legendarische landgoed teniet te doen, weerklonken in de verte al de eerste bijlslagen. Twee voorbeelden van theatervoorstellingen met een regie die het lef heeft een wereld aan te snijden, die op het eerste gezicht mijlenver verwijderd lijkt te zijn van de wereld zoals wij die zo gemakkelijk labelen aan bejaard en die tegelijkertijd onthult dat beide werelden juist veel met elkaar gemeen blijken te hebben. Regisseur Ivo van Megen werkt in monumentale en uiterst esthetische beelden. Stukken met de verstilde poëzie van het trage tempo van een speler achter zijn rollator terwijl op de achtergrond rauwe rock klinkt. Zo staat een jeugdige viriliteit naast de broze lichamelijkheid van een oudere. Maaike Mul is coördinator Kunst en Cultuur in Peppelrode (Vitalis WoonZorgGroep Eindhoven). Zij vult deze functie op haar eigen wijze in. Er zijn weinig voorbeelden want een dergelijke baan komt nog amper voor in Nederland. Ze krijgt de ruimte om te doen wat ze goed en waardevol vindt. Dat resulteert in een gevarieerd programma met elke week een ander optreden, muziek, film, zang, theater en het hele jaar door tentoonstellingen. Vanaf 2004 organiseert ze ook jaarlijks een groot cultureel project. Projecten waarbij ze op zoek gaat naar wat de bewoners te bieden hebben. De samenwerking met regisseur Ivo van Megen is hier een inspirerend voorbeeld van. 19. miMakkus Clowns
www.mimakkus.nl
Stichting miMakkus is een stichting die mensen opleidt tot clown bij dementerenden. ‘De clown als maatje van de mens die lijdt aan dementie’: beide kunnen hetzelfde denken, met dezelfde nonlogica en dezelfde rare sprongen; ze zijn ongeremd zichzelf en hoeven niets (meer) op te houden; samen gaan ze op ontdekking om zich te verwonderen en te verbazen; samen raken ze de draad kwijt en beginnen weer aan iets anders. Onze clownsbenadering kan worden gezien als een vorm van belevingsgerichte zorg en draagt bij aan het welzijn van de diep dementerende mens. 23
20. NedPho GO!
Klassieke muziek
www.nedphogo.nl
NedPhO GO! is het sociaal-maatschappelijke activiteitenprogramma van de Stichting Nederlands Philharmonisch Orkest, dat klassieke muziek brengt bij jongeren binnen en buiten school, bij ouderen en zieken en bij buurtbewoners in de wijk. Ook dragen orkestleden via speciale projecten hun kennis en ervaring over aan amateur-musici en jong talent. In het kader van NedPhO GO! geven musici regelmatig concerten op uiteenlopende plekken in Amsterdam met het doel mensen samen te brengen en klassieke muziek toegankelijk te maken voor een publiek dat anders is dan de gevestigde concertbezoeker. Zo organiseerden wij in 2007 en 2008 een aantal concerten voor demente ouderen in verschillende zorgcentra in Amsterdam. Tijdens de werkconferentie Kunst en Dementie kunt u van Sarah Koolschijn (organisatie) en Michiel Holtrop (altviolist) van NedPhO GO! vernemen op welke wijze eenvoudig en doeltreffend voor mensen met een dementie muziek wordt uitgevoerd.
21. Suzanne Olde Rikkert
Verhalen met Jacob
weblog
Verhalen met Jacob gaat over levenskunst. In een digitale omgeving deelt een groep van mantelzorgers hun verhalen rondom de ontmoetingen met een dementerende oudere man, Jacob, en zijn medebewoners. Door verslagen te maken van de ontmoetingen met Jacob en die met elkaar te delen, groeit het veld waarin de dementerenden worden gedragen. Het bijzondere is dat de zorg, de liefde, de aandacht groeit voor de dementerenden, de mantelzorgers zelf en de ‘plegen’ zoals ze in de verslagen liefdevol worden genoemd. Omdat ieder geeft wat hij of zij te geven heeft. Jacob geeft zijn liefde en wijsheid: hij “oefent om te sterven”, de mantelzorgers geven rust en liefde, de plegen geven hun kundigheid, liefde en aandacht. Door die liefde en de wederkerigheid is de inbreng van de medebewoners even vruchtbaar als die van de mantelzorgers, voor wie de bezoeken, zo gezamenlijk gedragen geen last, maar een inspiratie kan zijn. 24
22. SKOR Stichting Kunst Openbare Ruimte
www.skor.nl
SKOR is een landelijk opererende organisatie die bijzondere kunstprojecten ontwikkelt in relatie tot de openbare ruimte. Openbare ruimte is een begrip dat veel onderwerpen raakt: de inrichting van de stedelijke ruimte, landschap en ruimtelijke ordening; maar ook televisie of internet als vormen van publiek domein. Bovendien eisen steeds meer kunstenaars de openbare ruimte op als werkterrein. SKOR begeleidt en adviseert organisaties die kunst op een publieke locatie willen realiseren en levert waar nodig financiële ondersteuning. De organisatie richt zich op de wisselwerking tussen kunst, opdrachtgever, lokatie en publiek, en legt daarbij relaties met ontwikkelingen binnen nieuwe media, architectuur, stedenbouw en landschapsarchitectuur. In de gezondheidszorg en specifiek in de ouderenzorg werden door het hele land diverse bijzondere kunstprojecten gerealiseerd. SKOR wijdde in 2002 een editie van haar tijdschrift OPEN aan kunst in psychogeriatrische verpleeghuizen. SKOR opereerde tot op heden voornamelijk op nationaal niveau, maar heeft de intentie een internationaal platform te vormen voor dialoog en samenwerking tussen instituten, kunstenaars en kunstprofessionals, teneinde de kwaliteit van de openbare ruimte te verbeteren en de positie van de Nederlandse kunst internationaal te versterken. 23. Bernadette Veenhof Geertjes wereld
www.dewereldvangeertje.nl
Mijn moeder bekommerde zich jarenlang om Geertje (90), een vrouw uit haar kerk. Geertje was dementerend, woonde alleen en was erg op zichzelf. Haar familie keek niet echt naar haar om. Mijn moeder bracht op verzoek krentenbollen, kipfilet en andere lekkernijen voor haar mee. Geertje zei dan: “Zie je, de Heer zorgt altijd voor mij”! Die boodschappen waren daar het bewijs van, ze was na een aantal minuten weer vergeten waar die ook alweer vandaan kwamen. Mijn moeder vertelde me dat Geertje begon te vervuilen. Ze waste zich niet, bewaarde allerlei verpakkingsmateriaal en haalde zooi van straat. Uiteindelijk kropen er slakken door het huis. Geertje is uiteindelijk in een verzorgingstehuis geplaatst. Door toeval kwam ik in het achtergelaten huis. In plaats van de rotzooi die ik verwachtte kwam ik iets heel anders tegen. Genialiteit en gekte liggen dicht bij elkaar… NB: Geertje is afgelopen oktober overleden. Graag laat ik haar wereld voortbestaan. Er is ooit een boekje van dit project verschenen maar dat is bijna ‘op’. Ik sta te springen om een herdruk want het is zo’n mooi beeldverhaal. Bijna een soort museum van de demente geest. Wie wil en kan mij verder helpen? 25
24. Noud Verhave Reis door de Wandelgangen
ww.noudverhave.nl
Met het kunstwerk ‘Reis door de wandelgangen’ wil Noud Verhave de bewoners, gebruikers en bezoekers van de psychogeriatrie van verpleeghuis Vreugdehof een reis aanbieden door de gangen van het gebouw. Het kunstwerk bestaat uit fotocollages en wandtapijten verspreid over de gangen. Elk wandtapijt is gemaakt naar aanleiding van een fragment uit één van de foto’s (immers, de bewoner heeft nog slechts fragmenten van zijn herinneringen in zijn geheugen). Tapijten zijn zacht en aanraakbaar en hebben daarmee een directe relatie met de behandelmethode die in de snoezelruimte gebruikt wordt. Wandtapijten geven een warme en huiselijke uitstraling op de afdeling en de akoestiek wordt verbeterd. De beelden roepen associaties en herinneringen op en leveren gespreksstof op (figuurlijk de ‘wandelgangen’ in ons brein). Dolen en dwalen door de (letterlijke) wandelgangen wordt opeens avontuur beleven. De reiziger kan zijn weg vinden door gekleurde banen te volgen die leiden naar de voordeur van de woongroepen. De woongroepen hebben namen gekregen die afgeleid zijn van de namen van de wandkleden. Speciaal voor de opening heeft Verhave samen met choreograaf Simon Rowe het modern danstheater ‘Het Toovervischje’ gemaakt over de levenscyclus, oud worden, herinneringen en jeugd. Noud Verhave is beeldend kunstenaar, fotograaf en ‘begeleider van creatieve processen’. Hij voert, vaak in samenwerking met anderen, multidisciplinaire projecten uit (beeldend, dans, theater, geluid, literatuur) met accent op participatie, interactie en samenwerking waaronder community-art projecten, manifestaties en culturele uitwisseling. Verhave vormt samen met Elshout de artistieke leiding en organisatie van de foto: Margareta Svensson conferentie Kunst&Dementie. Twinfrog
Videoverslag van de conferentie
www.twinfrog.nl
Twinfrog Videoproductions - the way to show your life. “Ieder mens heeft zijn verhaal en dat verhaal willen wij zichtbaar maken”. We maken filmportretten voor iedereen die met anderen zijn of haar levensvisie of passie(s) wil delen. Naast personen willen soms bedrijven, projecten en families hun karakter of missie zichtbaar maken in de wereld; ook daarvan maken wij filmportretten. Het zijn als het ware ‘levende visitekaartjes’ of ‘levende familiewapens’. Wij als filmmakers brengen jouw verhaal in beeld; wij vertalen jouw persoonlijke en unieke verhaal naar beeld en geluid. Wij zien onszelf als tolken van de opdrachtgever en als de regisseur. Dat betekent dat we veel aandacht steken in de kennismaking en de voorbereiding van een project om de essentie van jouw verhaal te kunnen vangen, vertalen en er een film van te maken. 26
COLOFON: Artistieke leiding, organisatie en grafische vormgeving:
Elshout&Verhave (Diane Elshout & Noud Verhave)
Shaking up Cultural Residue and Connecting Creative Forces. De mens in zijn omgeving staat centraal bij het ontwikkelen, uitvoeren en begeleiden van concepten in de kunsten, de zorg, maatschappelijke organisaties en het bedrijsleven. www.elshoutenverhave.nl
[email protected] in opdracht van en in samenwerking met:
Bestuur Stichting Kunst&Dementie: Maarten Dekker (voorzitter), Cees van der Togt, (secretaris), Gerrit Bloemink (penningmeester), Ed Caris (lid) en Henk de Breij (lid). In samenwerking met:
Het kernteam van deskundigen bestaande uit Vera Broos, Ina Stockem, Laurie Kuipers, Suzanne Olde Rikkert, Christina Mercken, Noortje Dijk, Linda van Staa, Mirjam Kroondijk, Laura Braspenning. Met speciale dank aan onze PARTNERS:
De werkconferntie Kunst&Dementie is mede tot stand gekomen door ondersteuning van: Actiz, Alzheimer Nederland, Brentano, EPP, Fulcotheater IJsselstein, Hersenstichting, HSHB fonds, IVVU, Stichting Kronos, Kunstenaars&CO, Nationaal Fonds Ouderenhulp, Sluyterman van Loo, Wilhelmina Pepermunt.
F U LC OTH EATE R
Sluyterman van Loo
www.kunstendementie.nl 27
www.kunstendementie.nl
