Duurzaam in Delft
1
2
Duurzaam in Delft
A c ad e m i e v o o r t e c h n o l o g y, i n n o vat i o n & s o c i e t y d e l f t A c ad e m i e v o o r ICT & M e d i a D e l f t
p. 14
p. 16
p. 26
p. 28
p. 20
p. 22
4
p. 32
p. 34
INHOUD
HET GEBOUW De architect, projectleider en adviseur van de nieuwbouw in Delft over hun ervaringen tijdens de realisering van het gebouw
HET ENERGIEBELEID
6
9
De programmadirecteur EnergieTransitie van het ministerie van Economische Zaken over het energiebeleid van de regering
HET ONDERWIJS De directeur van de Academie voor Technology, Innovation & Society Delft over de verhuizing, het Expertisecentrum en de samenwerking met andere organisaties
DE GEBRUIKERS 14
Laure Itard lector Energie en de Gebouwde Omgeving over haar lectoraat
16
Deo Nshimirmana student Elektrotechniek over samenwerking met studenten in Zuid-Afrika
20
Johan Woudstra hogeschoolhoofddocent Elektrotechniek over de Power-minor
22
Narin Toguc studente Technische Natuurkunde over studentbegeleiding
26
Marleen Versteegen studente Technische Bedrijfskunde over het Innovation Event
28
Fatih Erdurcan docent Werktuigbouwkunde over het Urban Electric Vehicle
32
Ben Hup student Technische Informatica over een PC game met head tracking
34
Nico Persoon docent Werktuigbouwkunde over Greenport4Students
10
5
HET GEBOU W
De vestiging Delft van De Haagse Hogeschool is een licht, ruim en duurzaam gebouw geworden, precies zoals de bedoeling was. Hans Gubbens, Harold Straathof en Jorge Moura vertellen wat daaraan allemaal is voorafgegaan.
6
M
et wie je ook over het nieuwe gebouw van De Haagse Hogeschool praat, het duurt nooit lang voor de woorden licht, lucht en ruimte vallen. Normaal gesproken betaal je voor veel daglicht de prijs in de vorm van een hoog energieverbruik. Het verrassende van dit gebouw is echter dat men deze tegenstrijdigheid zo effectief heeft weten om te buigen dat op de campus van de TU Delft het duurzaamste onderwijsgebouw van Nederland is verrezen. Een prestatie van formaat, die nog wordt onderstreept door het winnen van de prestigieuze NET-Trofee voor de energiebesparing (zie kader op p. 8). De belangrijkste reden dat men erin is geslaagd het project tot zo’n goed einde te brengen, is dat aan de uitgangspunten consequent is vastgehouden. Die uitgangspunten waren duurzaamheid, uitstraling, flexibiliteit en transparantie.
Heren van de bouw Tijdens de bouw hebben vooral Aad Oudt, Hans Gubbens en Harold Straathof een essentiële rol gespeeld. Na de pensionering van Oudt nam Gubbens namens de hogeschool de leiding van het project over. Straathof is senior projectleider bij Alphaplan, het adviesbureau dat het projectmanagement van de voorbereiding en de directievoering verzorgde. Het laatste vond Straathof qua psychische belasting het moeilijkst. “In de uitvoering is
in principe alles mogelijk, maar je bent voortdurend bezig met het zoeken naar de juiste balans tussen tijd, geld en kwaliteit. Iedere verandering heeft consequenties, maar de trein moet wel blijven rijden.” In de eerste schetsen van architectenbureau Royal Haskoning waren twee verdiepingen voorzien. Daaraan is in een vroeg stadium nog een verdieping toegevoegd, met als gevolg een beperking van het bebouwde oppervlak. Andere belangrijke aspecten uit het oorspronkelijke ontwerp, zoals het parkeerdak, bleven overeind. “We zijn blij met het gebouw zoals het er nu staat,” concludeert Gubbens.
Integraal ontwerpproces Oudt, Gubbens en Straathof slaagden erin een integraal ontwerpproces op gang te brengen en te houden, waarbij alle partijen op gelijkwaardige basis met elkaar overlegden en de architect zo nodig werd gevraagd de plannen aan te passen. Hierbij speelden installatieadviseur DWA, constructeur DHV en adviesbureau voor bouwfysica Peutz een belangrijke rol. Gubbens is het eens met Straathofs opmerking dat deze manier van werken zeer tijdrovend was: “Maar het ging erom dat de eis van duurzaamheid overeind bleef. Daar was geen discussie over mogelijk.” Moeilijke momenten zijn er genoeg geweest. Zo herinnert Gubbens zich dat de brandweer maar geen bouwvergunning afgaf omdat er bezwaar was tegen het luchtkussendak dat oorspronkelijk in het bestek omschreven stond. Het huidige parkeerdak is zeer innovatief: in de dikke betonvloer zijn waterslangen verwerkt waarmee een koude en een warme bron geladen worden. Met de opgeslagen kou en warmte wordt het gebouw gekoeld en verwarmd. Het dak is zonder meer een technisch hoogstandje, al haast Gubbens zich te benadrukken dat het vernieuwende vooral ligt in de uitgekiende combinatie van bestaande technieken. De projectgroep, het ontwerpteam en de gebruikersgroep kwamen tijdens de bouw regelmatig bijeen, maar Gubbens
en Straathof moesten vaak de eerste brandjes blussen. Gubbens: “Ik heb nooit echt gedacht dat het mis zou gaan, maar me wel vaak afgevraagd wat we nu weer moesten verzinnen.” Straathof vertelt dat op een gegeven moment het dak lekte, ook de kelder nat werd en het besturingssysteem op een dood spoor zat. Een ander kritiek moment was de mislukte aanbesteding met slechts één aannemer. Bij de aangepaste tweede aanbesteding lukte het alsnog de opdracht te geven aan drie nevenaannemers en de bouw te starten.
Bloed zweet en tranen Als één onderdeel van het gebouw veel bloed, zweet en tranen heeft gekost, dan is het wel de gevel. “Op het overgangsmoment van het voorontwerp naar het definitieve ontwerp hebben we zeker tien verschillende gevels bekeken,” zegt Gubbens. Uiteindelijk werd gekozen voor een afgewogen combinatie van open en dicht, die maximale lichtinval paart aan minimaal warmteverlies. Het gebruik van glas in alle gevels is afgestemd op de zoninval en de hoeveelheid zonlicht, en de toepassing van gezeefdrukte stippen op een deel van het glas draagt ertoe bij de instraling van zonlicht te verminderen. Hoewel de gevel er transparant uitziet, bestaat deze voor slechts 38 procent uit glas. Evenals de andere partijen was Jorge Moura, een van de projectarchitecten van Royal Haskoning, enorm
Feiten & cijfers Oppervlak: 15.000 m2 plus 4.000 m2 parkeerdak Bouwperiode: december 2007-juli 2009 Bouwkosten: €24 miljoen incl. BTW Gebruikers: 1.800 studenten en 120 medewerkers Energieprestatiecoëfficiënt (EPC): 33 procent van de wettelijke norm
7
HET GEBOU W opgelucht toen de gevelperikelen naar tevredenheid waren opgelost. “Het was een moeizaam proces. Er was enige tijd sprake van dat we voor de gevelelementen een goedkoper ogend materiaal zouden gebruiken, waardoor de uitstraling veel minder mooi zou zijn geworden.” “Als je gemakkelijk extra geld kunt krijgen, zijn de problemen snel opgelost,” zegt Straathof. “Maar de middelen waren beperkt. Al hadden we een verantwoord budget, toch loop je altijd tegen de grenzen aan.” Naar verwachting zullen de investeringen in innovatieve systemen als het Octalix meet- en regelsysteem, dat rekening houdt met aanwezigheid van mensen, daglicht, CO2, vochtigheid en buitenklimaat, zich terugbetalen. De energiebesparing wordt geschat op €55.000 op jaarbasis .
8
Geen concessies Gubbens is vooral trots op de uiterst lage energieprestatiecoëfficiënt (EPC) van het gebouw. “We hebben van meet af aan gestreefd naar een EPC van de helft van de wettelijke eis, maar dat is nog veel minder geworden. We zitten nu op 33 procent.” Straathof laat er geen twijfel over bestaan aan wie deze triomf te danken is. “Gubbens bleef steeds voor duurzaamheid gaan. Hij heeft bewezen dat dat haalbaar was en bleef geloven in een leidende rol voor de hogeschool op dat gebied. Hij kreeg het College van Bestuur daarin mee. Ik zie maar al te vaak dat één van de adviseurs aan het langste eind trekt. Daardoor ontstaat een sub-optimaal ontwerp, dat zich vertaalt in concessies aan bijvoorbeeld de duurzaamheid.” Al had Royal Haskoning niet zoveel grip op de uitvoering, toch overheerst ook bij architect Moura een gevoel van ‘eind goed al goed’. Hij sluit zich aan bij een heel leger ontwerpers, adviseurs, uitvoerders en gebruikers als hij zegt: “Het is een ruim, licht en transparant gebouw geworden zonder dat we duurzaamheid hebben hoeven inleveren. Ook op plaatsen die niet aan de gevel liggen komt daglicht en dat is niet eenvoudig.”
Vestiging Delft winnaar van de Nationale Energie Toekomst Trofee 2009 Kort voor de officiële opening van De Haagse Hogeschool Delft werd de uitzonderlijke kwaliteit van het gebouw op het gebied van duurzaamheid en energiegebruik uit onafhankelijke hoek bevestigd. Het gebouw werd verkozen tot winnaar van de NETTrofee 2009. De prijs, voor het beste initiatief op het gebied van energiezuinig wonen en werken in Nederland, werd uitgereikt aan Marian van Noort, directeur van de Academie voor Technology, Innovation & Society Delft. Er is een bedrag van €25.000 en een kunstwerk aan verbonden. De jury, bestaande uit de finalisten van vorig jaar, prees vooral de wijze waarop De Haagse Hogeschool haar onderwijsfilosofie in dit project heeft vertaald en geïntegreerd met maatschappelijke doelen. Dat maakt het volgens jurylid Truus Sweringa, directeur van Oost-Flevoland Woondiensten en winnaar van de NET-Trofee 2008, tot een uitstekend voorbeeld van maatschappelijk verantwoord ondernemen. “Voor de studenten van De Haagse Hogeschool zal duurzaamheid een vanzelfsprekend onderdeel zijn bij het ontwikkelen van hun latere beroepsvaardigheden. In die zin werpen de investeringen in dit duurzame gebouw in meerdere opzichten langdurig hun vruchten af.”
HET ENERGIEBELEID
Het hoge duurzaamheidsgehalte van de nieuwe vestiging van De Haagse Hogeschool in Delft wordt financieel mede mogelijk gemaakt dankzij een subsidie van het ministerie van Economische Zaken. Hugo Brouwer, programmadirecteur EnergieTransitie, licht het energiebeleid van de regering toe.
Hoe stimuleert de overheid de transitie naar een meer duurzame samenleving? Onze missie is om op de lange termijn, in 2050, de CO2uitstoot met 80 procent of meer te hebben teruggebracht. Om dit te bewerkstelligen heeft de overheid onder andere de Innovatieagenda Energie opgesteld. Hierin stelt het Kabinet €438 miljoen beschikbaar voor energie-innovatie op zeven kansrijke thema’s. Hoe pakt u dat in de praktijk aan? Voor de transitie naar een duurzame samenleving werkt de overheid samen met zeven platforms waarin het bedrijfsleven, de wetenschap en het maatschappelijk middenveld vertegenwoordigd zijn. Een van die platforms is het EnergieTransitie Platform Gebouwde Omgeving. Het innovatieprogramma voor dit thema heeft als doel de energieprestatie van de gebouwde omgeving fors te verbeteren. Het gaat dan onder meer om het bedenken van innovatieve technieken, processen en concepten die het energieverbruik terugdringen. Door middel van subsidieregelingen nodigen wij partijen uit om met innovatieve ideeën te komen. Hoe past het nieuwe gebouw van De Haagse Hogeschool in uw beleid? Het gebouw is een mooi voorbeeld van de toepassing van een concept met diverse innovatieve elementen. Daarnaast is het pand zo ontworpen dat het rekening houdt met toekomstige marktrijpe en duurzame technieken
zoals het inpassen van een brandstofcel. Met een beoogde EPC (energieprestatiecoëfficient) van 0,59 zit de Haagse Hogeschool in Delft ook nog eens ver onder de norm van 1,79 die voor een dergelijk gebouw geldt. Al met al is dit project bij uitstek een voorbeeld van energietransitie in de gebouwde omgeving. Het is bovendien bijzonder omdat men hier ook vervolgactiviteiten kan entameren, waardoor nog meer besparing bereikt kan worden. Hier kunnen we een gedroomde toekomst zichtbaar maken. Het is dan ook terecht dat het gebouw de NET-Trofee heeft gewonnen. Een zo grote energiebesparing en dus zoveel minder CO2uitstoot is een fantastisch resultaat.
Hier kunnen we een gedroomde toekomst zichtbaar maken
Waar staat Nederland internationaal wat betreft de duurzaamheid in de gebouwde omgeving? Ik denk dat we nog niet in de top van Europa meedraaien, maar daar kunnen we wel komen. We hebben bijvoorbeeld een belangrijke positie op het gebied van warmte- en koudeopslag.
9
HET ONDER W IJS Studieverenigingen
In de vestiging Delft van De Haagse Hogeschool kan het onderwijs op allerlei manieren profiteren van de mogelijkheden die het nieuwe gebouw biedt. Marian van Noort, directeur van de Academie voor Technology, Innovation & Society Delft, heeft grote plannen.
10
J
e zou kunnen zeggen dat het lot Marian van Noort op deze plek heeft gebracht, in een skybox van een kantoor met uitzicht op een groot deel van het lichte, ruime gebouw van de nieuwe vestiging Delft. Zij is directeur van de Academie voor Technology, Innovation & Society Delft, een functie die ze aanvankelijk op interim-basis bekleedde. Ze was destijds als interim-directeur beschikbaar omdat een blessure haar genoodzaakt had een grote wandelreis – haar invulling van een sabbatical – te annuleren. Een lotsbeschikking of niet, ze voelt zich helemaal op haar plaats. “Het is een esthetisch genoegen om hier rond te lopen,” zegt Van Noort. “Ik ga vaker dan vroeger iets eten in het restaurant. Ook mijn medewerkers moedig ik aan om niet achter hun bureau te blijven zitten.” Ze constateert dat de kleinschaligheid en onderlinge binding niet te lijden hebben gehad van de verhuizing. “De uitstraling van de groep is niet veranderd. Onze studenten zijn van oudsher gewend aan veel persoonlijke aandacht. Hier hebben ze een gestructureerde, overzichtelijke studieomgeving gevonden, in een gebouw waar de nauwe band met de docenten, ook letterlijk, beter zichtbaar is dan vroeger. Het gebouw past bovendien bij onze identiteit. Wij geven hier uitstekend en innovatief technisch onderwijs en zijn in onze opleidingen bezig met duurzaamheidthema’s. Dit gebouw zorgt ervoor dat de buitenwereld dat merkt.”
Bezoekers van De Haagse Hogeschool Delft zullen zich erover verbazen dat ze, dwalend door het gebouw, af en toe een blik kunnen werpen in een huiskamerachtige ruimte, gemeubileerd met loungebanken die vaak hun beste tijd hebben gehad. Het zijn de kamers van de studieverenigingen, die door de studenten zelf zijn ingericht. De praktische en mentale steun die ze hier vinden, kan het verschil maken tussen slagen en falen, tussen een voldoende en een onvoldoende. Van Noort legt uit dat de persoonlijke binding in de onderwijsvisie van de academie een belangrijke factor is voor succesvol studeren. “Daarnaast vinden wij het noodzakelijk dat studenten zich voorbereiden op hun toekomst, met opdrachten die zijn ontleend aan de beroepspraktijk en met echte opdrachtgevers. Dat geeft hun het gevoel dat ze bezig zijn met iets dat ertoe doet, waardoor ze minder last hebben van motivatieproblemen.”
Expertisecentrum “Het werken in multidisciplinaire teams met mensen van verschillende opleidingen sluit daar mooi bij aan. Om dat te stimuleren, zijn we in 2006 gestart met een projectenbureau, Engineering@Work genaamd. Sinds we in Delft zitten, heet dat bureau het Expertisecentrum Technology, Innovation & Society, omdat we hier ook langer lopend onderzoek zullen gaan verrichten. We vinden multidisciplinaire werkruimtes zo belangrijk dat deze van meet af aan zijn opgenomen in het ontwerp voor het nieuwe gebouw. Onze opleidingen hebben onderling raakvlakken op gebieden waar wij ons willen profileren, zoals duurzame energie, mechatronica en bedrijfsinnovatie.” Van Noorts enthousiasme voor het Expertisecentrum is begrijpelijk; de academie heeft daarmee al een aantal keren goed gescoord. De deelname aan de Shell Ecomarathon, waar het erom gaat zo ver mogelijk te rijden op één liter brandstof, en aan de Frisian Solar Challenge, een wedstrijd voor boten die worden aangedreven door zonne-energie, was zeer succesvol. “Zo’n wedstrijd geeft
energie en elan,” zegt Van Noort. “Daar kun je mee naar buiten treden. De studenten vinden het doodnormaal om als het moet de hele nacht aan zo’n project door te werken. Het Expertisecentrum gaat dit jaar iets doen met robots, en het Urban Electric Vehicle wordt ook van daaruit gerund. Daarnaast gaan we onderzoeksprojecten uitvoeren die gericht zijn op innovatie in de tuinbouw in het Westland. Daar sluit ook de opleiding Technische Informatica van de Academie voor ICT & Media bij aan.”
Samenwerking De banden die de hogeschool verbinden met andere onderwijsinstellingen worden steeds nauwer. Van Noort ziet dit als een positieve ontwikkeling: “Samenwerking met andere instellingen is een noodzaak, vooral als ze zich op een technisch profiel richten. Onze relatie met de TU Delft is enerzijds belangrijk voor de doorstroming van onze studenten, en anderzijds vangen wij studenten van de TU op bij wie ons onderwijs beter past. We kennen elkaars programma’s. De hogeschool is beter bekend met lokale bedrijven, terwijl de TU meer bezig is met grote onderzoeksprojecten. Nu we op dezelfde campus zitten, is mijn belangrijkste doel het creëren van meer samenwerking, ook in bedrijfsprojecten. De psychologische drempel voor dergelijke initiatieven is nu lager. Ook de overstap vanuit het mbo wordt gemakkelijker door meer samen te werken.” Als voorbeelden van samenwerking met andere onderwijsinstellingen noemt ze ook Greenport4Students, de Power-minor en een gezamenlijk project met de technische universiteit van Kaapstad. Al deze onderwerpen worden elders in deze publicatie verder uitgediept. Van Noort is zich er terdege van bewust dat de naam Delft op onderwijsgebied een veel bekendere klank heeft dan Rijswijk. Ze verwacht dat de hogeschool en de academie daarmee hun voordeel kunnen doen. “Delft is een klassieke, bruisende studentenstad. Er wordt van alles voor studenten georganiseerd op het gebied van cultuur, sport, uitgaan en nog veel meer. Ik vind het fantastisch dat onze studenten hier nu van kunnen meeprofiteren.”
11
Marian van Noort: Het is een esthetisch genoegen om hier rond te lopen
13
Ik ben iemand die benieuwd is naar nieuwe inzichten
14
DE GEBRUIK ERS
Laure Itard Lector Energie en de Gebouwde Omgeving
over haar lectoraat
“De energieproblematiek is groot, en 40 procent van alle energie wordt gebruikt in de gebouwde omgeving. De afspraken die zijn gemaakt over beperking van de CO2uitstoot gaan we niet halen. We moeten daarom vanuit de huidige situatie een overgang bewerkstelligen naar duurzame energievoorziening. Ik heb een boeiende baan als themagroepleider van een onderzoeksgroep bij het instituut OTB van de TU Delft, maar ik hou ook van de praktijk; ik heb niet voor niets jarenlang bij een adviesbureau gewerkt. Toen ik gevraagd werd voor het lectoraat bij de hogeschool, zag ik dat als een mooie gelegenheid om theorie en praktijk te koppelen. Een probleem in de praktijk is bijvoorbeeld dat aannemers in de woningbouw vaak weinig kennis van nieuwe en innovatieve systemen hebben en daardoor werken zoals ze altijd al doen. Daar is dus veel vooruitgang te boeken. Het lectoraat gaat zich zeker ook bezighouden met de glastuinbouw in het Westland. Het warmteoverschot wordt daar nu vaak weggeventileerd. Misschien kan die warmte worden getransporteerd naar woningen in Den Haag of ondergronds worden opgeslagen. Ook de gigantische elektriciteitsbehoefte van de glastuinbouw biedt genoeg uitdagingen voor verduurzaming. Het samenwerken van alle installatieonderdelen gaat echt niet vanzelf, zeker niet wanneer hernieuwbare energiebronnen worden gebruikt.
Het nieuwe hogeschoolgebouw in Delft is een mooi voorbeeld van moderne utiliteitsbouw. Om het zo energiezuinig mogelijk te maken, is alles uit de kast gehaald. Bovendien is het zo geregeld dat de studenten kunnen monitoren hoe de nieuwe technieken werken in hun onderlinge samenhang. Ze kunnen daardoor in hun eigen gebouw veel leren. Het lectoraat biedt hogeschooldocenten de mogelijkheid om verder te kijken dan het onderwijs en zich te blijven ontwikkelen. Als je onderzoek doet, kijk je automatisch anders naar je vak en ga je nieuwe manieren zien om studenten daarbij te betrekken. Daaraan gekoppeld gaan we onderzoek doen met een maatschappelijke taak: het verspreiden van kennis via het onderwijs en het Expertisecentrum Technology, Innovation &Society, dat een belangrijke rol gaat spelen in de ondersteuning en valorisatie van dat onderzoek, bijvoorbeeld door afstudeeropdrachten te genereren. Het onderzoek aan de TU stopt vaak waar de praktijk begint. De aansluiting ervan op de praktijk is bepaald niet naadloos; voordat iets toegepast kan worden zijn er allerlei technische problemen te overwinnen en er moet rekening worden gehouden met gebruikers. De samenwerking tussen de TU en het hbo is in dit opzicht heel belangrijk. Het lectoraat gaat in januari bescheiden van start met drie docenten, maar ik ben me breed aan het oriënteren op de toekomstige invulling ervan.”
15
Ik ben iemand die volhoudt: beter laat dan nooit
16
DE GEBRUIK ERS
Deo Nshimirmana Student aan de opleiding Elektrotechniek
over samenwerking met studenten in Zuid-Afrika
“Toen ik hoorde dat er een project was in Afrika, heb ik me meteen opgegeven. Ik kom zelf uit Burundi; ik ben hier vijf jaar geleden als vluchteling gekomen. De omgang met Nederlanders is op zich geen probleem voor mij, maar de taal vormde in het begin wel een barrière.
energie. Onze rondavels kosten in totaal minder dan duizend euro per stuk. Ze worden gebouwd door een andere groep studenten in de buurt van de Victoria watervallen in Zambia. Bijna niemand heeft daar elektriciteit, dus ze zullen er erg blij mee zijn.
Voor dit project moesten we een duurzame en comfortabele ‘rondavel’ ontwerpen. Dat is een Afrikaanse hut die is gebouwd van plaatselijke materialen. Onze groep bestond uit tien studenten van de hogeschool en vijf van de Cape Peninsula University of Technology. De hogeschoolstudenten kwamen van Elektrotechniek en Werktuigbouwkunde. Er was één vrouw bij, die algemeen secretaris was voor het hele project.
Toen ons project was afgerond, zouden we samen twee weken naar Zuid-Afrika gaan voor de presentatie en om te zien hoe de mensen daar leven. Ik had cadeautjes gekocht voor de Afrikaanse studenten, maar op Schiphol kreeg ik te horen dat ik niet mocht vertrekken omdat ik geen Nederlands paspoort heb. Dat was een moeilijk moment. Het is natuurlijk wel zo dat ik al weet hoe het leven in Afrika is, en de andere studenten hebben me later veel over de reis verteld. Als de hutten gebouwd zijn, is ons doel bereikt. We hebben door dit project geleerd hoe je door samenwerking van niets tot iets kunt komen.
De eerste kennismaking was in Nederland tijdens de openingsweek. We hebben toen samen een plan van aanpak geschreven en gepresenteerd, een taakverdeling gemaakt en projectgroepen samengesteld. Daarna hebben we contact gehouden via internet. Alles wat we opschreven moest in het Engels. Dat was niet gemakkelijk voor mij, want het onderwijs in Burundi was in het Frans. Het ontwerp moest gestandaardiseerd zijn en voldoen aan een aantal criteria voor verwarming, koeling, elektriciteit, water, afvalverwijdering, ventilatie en isolatie. Ik deed de elektriciteitsvoorziening. We hebben gekozen voor windenergie die wordt opgewekt door de generator van een auto. Windenergie bleek minder duur dan zonne-
Ik ben van plan in Nederland te blijven, maar mijn Nederlands is nog niet goed genoeg om mijn talenten te kunnen aantonen. Misschien vind ik werk bij een Belgisch of Frans energiebedrijf. Een eigen bedrijf opstarten samen met vrienden spreekt me ook wel aan. Maar eerst moet ik mijn studie afmaken.”
17
19
Ik ben iemand die initiatieven neemt voor onderwijsprojecten
20
DE GEBRUIK ERS
Johan Woudstra Hogeschoolhoofddocent aan de opleiding Elektrotechniek
over de Power-minor
“Een jaar of vier geleden is TenneT, de beheerder van het Nederlandse elektriciteitsnet, een aantal hogescholen langs gegaan om in contact te komen met studenten elektrische energietechniek. Er is zo’n nijpend tekort aan hbo-opgeleide medewerkers dat het bedrijf deelnemers aan het minorprogramma dat zich uit dat initiatief ontwikkeld heeft zelfs gratis laptops aanbiedt. Sinds dat eerste contact is er veel gepraat. Wij waren in die tijd net bezig met invulling van de minors. Die groepjes waren echter erg klein. Toen TenneT voorstelde samen te werken met verschillende hogescholen, ontstond het idee al die studenten bijeen te brengen in een zogenaamde Power-minor. Uit de kandidaat-hogescholen heeft TenneT er drie gekozen: De Haagse Hogeschool, Hogeschool Windesheim uit Zwolle en Hogeschool Arnhem en Nijmegen. Om het werkbaar te maken, is de groep bewust klein gehouden. Van de drie modules – productie, transport en distributie van elektrische energie – hebben wij het transport gekregen. Zelf zagen we dat niet als de meest voor de hand liggende optie, maar het bleek een leuke uitdaging te zijn. De zeer hoge voltages bij het transport maken ieder project weer anders. Bij de ontwikkeling van het idee voor de Power-minor liepen we echt voor de troepen uit. We zijn begonnen met een groep van in totaal vierentwintig studenten. De minor wordt nu voor de tweede keer gegeven en de opbouw is deze keer evenwichtiger, met minder bedrijfsbezoeken
en met projecten die door TenneT zijn aangedragen. We gaan bijvoorbeeld uitzoeken of het mogelijk is de belasting van een hoogspanningslijn afhankelijk te maken van de weersomstandigheden. Dat is ingewikkelder dan het lijkt. Soms zitten we een hele dag bij TenneT. Het programma wordt dan verzorgd door een docent die ik nog ken uit de tijd dat ik op de TU Delft werkte. Ik ben daar vertrokken omdat de hogeschool mij meer vrijheid bood voor mijn hobby, duurzame energie. Het aantal studenten van De Haagse Hogeschool dat de Power-minor volgt, is voor de tweede editie met een factor drie gegroeid, terwijl er bij de andere hogescholen juist minder animo was. Dat laatste vind ik jammer. Ik denk dat het komt doordat onze studenten onderling meer reclame hebben gemaakt voor het programma. Het is natuurlijk niet zo dat alle afgestudeerden bij TenneT aan de slag gaan, maar toch zijn er twee die daar nu al werken. Ik ben ervan overtuigd dat al onze studenten een plaats kunnen vinden binnen de energietechniek.”
21
22
Ik ben iemand die een probleem structureel aanpakt
DE GEBRUIK ERS
Narin Toguc Studente aan de opleiding Technische Natuurkunde
over studentbegeleiding
“Ik zit nu in mijn derde studiejaar. Als ik terugdenk aan het eerste jaar, zijn dat geen leuke herinneringen. Ik woonde nog bij mijn ouders in Middelburg en reisde elke dag op en neer naar Rijswijk: twee uur heen en twee uur terug. Het ging slecht op school, hoe ik ook mijn best deed. Ik kon me maar moeilijk concentreren en mijn motivatie was al gauw zoek. Bovendien had ik bloedarmoede. Dat ik het eerste jaar toch gehaald heb, met mijn hakken over de sloot, had te maken met de tutoring door een ouderejaars. Dat was toen een gloednieuw fenomeen. Ik heb maar een paar afspraken met mijn tutor gehad, maar het lukte hem toch mij te motiveren. Gewoon door te vertellen hoe hij het zelf had gedaan. Hij raadde me aan het niet te moeilijk te maken en problemen te vergelijken met wat ik al wist. Vanaf het tweede jaar ging het beter. Ik ben toen zelf tutor geworden van twee eerstejaarsstudenten, een jongen en een meisje. De jongen heeft zijn punten niet gehaald. Hij was slim genoeg, maar hij overschatte zichzelf. Mijn ervaring met het meisje was juist omgekeerd. Haar ontbrak het aan zelfvertrouwen. Ik wist haar ervan te overtuigen dat ze het wèl kon. Dat is ook gebleken: ze heeft haar propedeuse in één jaar gehaald. De docenten gaan er over het algemeen vanuit dat je het zelf uitzoekt. In het bedrijfsleven wordt dat tenslotte ook van je verwacht. Maar als je een vraag hebt, staan ze voor
je klaar en maken tijd voor je. Volgend semester krijg ik persoonlijke begeleiding voor mijn stage, maar eerst moet ik nog achter een stageplek aan. We zijn hier allemaal technici; we zijn veel bezig met formules en electronica. Het is daarom belangrijk dat we ook aan het sociale aspect werken. Onze studievereniging Ångström helpt daarbij. Ik vind het, ook in het nieuwe gebouw, prettig te loungen in onze eigen ruimte tijdens de tussenuren. Maar de vereniging is er niet alleen voor de lol. Er is ook een archief met oude toetsen. Dat is handig om te oefenen, vooral als je een nieuw vak hebt. Laatst kwam er een jongen binnen die vroeg of iemand hem kon helpen met wiskunde. Hij had geluk: toen hij wegging, begreep hij het en was helemaal blij. Ångström organiseert ook uitstapjes. Laatst zijn we naar FOM geweest. Dat is een onderzoeksorganisatie, waar werd uitgelegd hoe kernfusie werkt. Heel interessant, maar wat ik zelf later wil gaan doen, daar heb ik nog geen idee van.”
23
25
26
Ik ben iemand die graag meer doet dan studeren alleen
DE GEBRUIK ERS
Marleen Versteegen Studente aan de opleiding Technische Bedrijfskunde
over het Innovation Event
“Ik heb altijd al het gevoel dat het in de bedrijven gebeurt en dat je het onderwijs daar dichterbij moet brengen. Toen ik na mijn studie Industrieel Product Ontwerpen aan de Saxion Hogeschool instroomde in het tweede jaar van Technische Bedrijfskunde in Rijswijk, bleek dat mijn studiegenoot Joost van Boven er net zo over dacht. Samen hebben we een bedrijfje opgezet, dat we Get2Gether hebben genoemd.
society. In veel van de cases speelde duurzaamheid een rol, wat natuurlijk perfect paste bij het nieuwe gebouw. We hebben allerlei kruisbestuivingen op gang gebracht. Er hadden zich wel zestig organisaties aangemeld, van Shell en Rijkswaterstaat tot plaatselijke bedrijfjes. De tien beste cases zijn tijdens de opening aan de gasten gepresenteerd, en de prijzen voor de beste drie projectteams zijn uitgereikt door premier Balkenende.
Het Innovation Event, dat we hebben georganiseerd ter gelegenheid van de opening van het nieuwe gebouw, was onze eerste grote klus. Alle studenten die opleidingen volgden op de vestiging Delft deden mee aan de business cases die de tijdens het Event werden gepresenteerd. In totaal waren er zo’n 950 studenten bij betrokken. De probleemstelling varieerde van het analyseren van de markt voor duurzame koude- en warmteopslag tot en met het controleerbaar vastleggen van het zicht van vrachtwagenchauffeurs. Het managementteam van de academie was meteen enthousiast over ons idee, dat we vervolgens hebben uitgebouwd van één dag naar vier dagen. De docenten hadden een belangrijke rol als coach en specialist, en een stuurgroep keek over onze schouder mee. De studenten hebben de cases aan de docenten en bedrijfsbegeleiders gepresenteerd. Voor sommigen was dat een mooie start voor een stage of afstudeerproject.
In samenwerking met studentenvereniging NOVA hebben we ook nog een bedrijvenmarkt georganiseerd. Bovendien brachten tijdens de opening projectgroepjes van verschillende opleidingen een kettingreactie op gang, waarin kunst en techniek gecombineerd waren. Waar het ons om ging, was dat we bijna een week lang allerlei groepen in de vestiging Delft hebben samengebracht.
Het Innovation Event heeft gezorgd voor een bruisende week met als kernwoorden technology, innovation en
Ik moet bekennen dat mijn studie in die periode op een laag pitje stond. Joost en ik waren al in de zomervakantie met het Innovation Event begonnen. We hadden ook de TU Delft en andere hogescholen uitgenodigd, met in ons achterhoofd dat Get2Gether in de toekomst ook voor andere opdrachtgevers aan de slag kan.”
27
Ik ben iemand die zich graag bezighoudt met echte materie, zonder de poespas eromheen 28
DE GEBRUIK ERS
Fatih Erdurcan Docent aan de opleiding Werktuigbouwkunde
over het Urban Electric Vehicle
“Het Urban Electric Vehicle is een project dat zich heeft ontwikkeld uit een verzoek van de Tuk Tuk Company, dat mij bereikte via het Expertisecentrum. Eigenlijk zou ik het beter vinden als dit soort initiatieven van de studenten zelf zou komen. Het was de bedoeling een tuktuk – een soort gemotoriseerde riksja – te converteren voor elektrische aandrijving. Tijdens de gesprekken bleek er echter een financieel probleem te zijn, waardoor het project is afgeketst. Toen hebben we besloten zelf door te gaan met de ontwikkeling van een duurzame elektrische auto, die geschikt is voor dagelijks gebruik op de openbare weg. De Volkswagen Vento, die op het parkeerdak van het nieuwe gebouw staat, is zo’n urban electric vehicle, al is hij op het oog niet te onderscheiden van een gewone auto. Binnenin heb je de beschikking over de volledige passagiersruimte en het grootste deel van de kofferbak. We hebben het motorblok en aanverwante onderdelen eruit gehaald en er vervolgens een elektromotor met de nodige passtukken in geplaatst. Verder hebben we accu’s en elektronische componenten als een motorcontroller geïnstalleerd. Het project wordt door de studenten gerund. Ik heb niet voldoende tijd om aan de auto te klussen, maar ik neem wel af en toe poolshoogte. Voor een volledig elektrische aandrijving moeten accu’s op termijn gestandaardiseerd worden. Als je auto’s voorziet van een dubbele bodem, kunnen de accu’s in de vloer
worden verwerkt. Gebruikte accu’s kunnen dan bij een tankstation als stokbroden naar buiten worden geschoven en worden vervangen door exemplaren die opgeladen zijn. Bij de huidige stand van de accutechnologie lijkt dat mij de beste oplossing. Innovatie hoeft niet altijd in de toekomst te liggen. De vrouw van Henry Ford reed bijna een eeuw geleden al in een elektrische auto. Maar we vertalen het project natuurlijk wel naar de toekomst. Het is niet alleen innovatief maar ook multidisciplinair, wat belangrijk is voor het leerproces. Behalve Werktuigbouwkunde en Elektrotechniek zijn de opleidingen Technische Bedrijfskunde, Technische Natuurkunde en Technische Informatica erbij betrokken. Bij de opening van het nieuwe gebouw is in de elektrische auto gereden. Het is tenslotte wel een paradepaardje. Hoe lang het project nog doorloopt, weten we nog niet. Het zou mooi zijn als we op termijn een standaard conversiekit zouden kunnen ontwikkelen, die door garagehouders kan worden gebruikt voor conversie van een bestaand wagenpark. Voorlopig blijven echter de energiedichtheid en de oplaadduur van de accu’s belangrijke beperkende factoren voor zo’n grootschalige aanpak.”
29
31
Ik ben iemand die uitdaging, techniek en avontuur opzoekt
32
DE GEBRUIK ERS
Ben Hup Student aan de opleiding Technische Informatica
over een PC game met head tracking
“Ik ben een echte techneut. Ik zit vaak op Internet te snuffelen op zoek naar nieuwe ontwikkelingen. Ongeveer een jaar geleden kwam ik op YouTube een filmpje tegen van Johnny Lee, een onderzoeker bij Microsoft in Amerika. Hij heeft bedacht dat je een virtual reality display kunt maken door het gebruik van een Wii afstandsbediening ofwel remote en een Wii sensor bar om te draaien. Het beeldscherm reageert dan op beweging van het hoofd en daarmee kun je leuke dingen doen. Dat idee gebruik ik nu voor een eigen project waarmee ik vrije studiepunten verdien. Je hebt voor het originele idee dus een Wii remote nodig en een sensor bar, die in een speciale bril verwerkt wordt. Door deze twee met elkaar te laten communiceren, maak je het beeld op je TV-scherm afhankelijk van waar je je bevindt. Je verandert het beeld door je hoofd te bewegen en heen en weer te lopen. Het is te vergelijken met een raam waardoor je naar buiten kijkt. Als je je verplaatst, past het beeld dat je ziet zich aan. Ik gebruik dat principe voor een mini-game. Bij dat spelletje zit je in een vliegtuig dat door een tunnel vliegt. Door je hoofd te bewegen, kun je de vijanden die op je af komen, ontwijken; dat heet head tracking in het Engels . Je kunt het nog spannender maken door met een tweede Wii remote op je vijanden te schieten. Ik heb het uitgeprobeerd op mijn huisgenoten in het studentenhuis waar ik woon, en zij waren enthousiast.
Mijn variant op het oorspronkelijke idee maakt geen gebruik van de Wii remote, maar van een webcam. Het schrijven van het algoritme voor de webcam was een leuke uitdaging. Op de Open Dag in het nieuwe gebouw van De Haagse Hogeschool Delft heb ik aan de hand van mijn spelletje gedemonstreerd hoe head tracking werkt, met geluid erbij, als trekpleister voor studenten die belangstelling hebben voor de opleiding Technische Informatica. Ik studeer zelf aan het einde van dit studiejaar af. Ik ben nu bezig met een stage bij de vakgroep biorobotica aan de TU Delft, waar ik eerder ook al gestudeerd heb. Ik vind embedded systems erg boeiend. Aan de ene kant heb ik tijdens die stage het gevoel dat ik echt met werk bezig ben, maar aan de andere kant vind ik het zo leuk dat je het nauwelijks werk kunt noemen.”
33
34
Ik ben iemand die goed in staat is theorie en praktijk te koppelen
DE GEBRUIK ERS
Nico Persoon Docent aan de opleiding Werktuigbouwkunde
over Greenport4Students
“De naam Greenport4Students is gekozen om aan te geven dat het ons gaat om de relatie van de tuinbouw met het onderwijs. Een Greenport is een tuinbouwcluster - in dit geval het Westland - als breed fenomeen, met alle industrie die eromheen hangt. We oriënteren ons op de behoeften die in de sector leven en proberen studenten enthousiast te maken om oplossingen te bedenken. Op die manier kunnen ze kennismaken met deze high-tech sector. Het mooie van dit project is dat er vanuit het onderwijs allerlei groepen bij betrokken zijn. Onze hogeschoolstudenten werken samen met groepjes havo-scholieren van vijf middelbare scholen in de regio. Op de havo wordt veel te weinig techniek gegeven. Scholieren zijn gewend het onderwijs passief te consumeren, waardoor ze op de hogeschool arriveren met te weinig kennis en een verkeerd beeld van de opleidingen, en vaak snel afvallen. Als deelnemer aan Greenport4Students leren ze hun studiehouding aan te passen, zodat ze minder moeite hebben met de instroom in het hbo. Iedere tien weken beginnen we met een nieuw project. We ontwikkelen bijvoorbeeld ideeën voor een betere scheiding van tuinbouwafval. Zo hebben we geprobeerd statische energie te gebruiken om plastic afval te scheiden en we gaan kijken of we een afwasmachine kunnen maken voor plastic, zodat het hergebruikt kan worden in de procesindustrie. Afval kan een belangrijke bron van energie zijn. We kijken ook naar kasconstructies. Als een
kas één procent meer licht doorlaat, betekent dat een heel verschil voor de groei van de planten die erin staan. De hbo-studenten coachen de scholieren niet alleen bij het werken aan een project, maar kunnen ook helpen bij de keuze van een vervolgopleiding. Een ontwikkelgroep stimuleert alle deelnemers om de kennis die wordt vergaard neer te leggen op een wikipedia-pagina, waar iedereen online aan kan werken. Uiteindelijk moet dit leiden tot een nieuwe keuzemodule voor de havo. Onderwijsminister Plasterk heeft dit soort open source projecten tot speerpunt gemaakt van zijn beleid. Ook de provincie heeft er kennelijk vertrouwen in, want het project wordt deels gefinancierd door de provincie Zuid-Holland. De verhuizing naar het nieuwe gebouw heeft voor wat vertraging gezorgd, maar Greenport4Students gaat opnieuw van start met een groep van ruim dertig havoscholieren en vijftien hbo-studenten. We kunnen heel veel profijt hebben van dit project. Als het over drie jaar afloopt, hoop ik dat ik kan zeggen dat de studenten een hoop geleerd hebben, dat we goede relaties hebben opgebouwd met het Westlandse bedrijfsleven en dat de instroom van havo-studenten meetbaar verbeterd is.”
35
37
Bij de vestiging Delft van De Haagse Hogeschool worden de volgende opleidingen gegeven Bedrijfswiskunde Elektrotechniek Installatietechniek Technische Bedrijfskunde Technische Informatica Technische Natuurkunde Werktuigbouwkunde
38
Colofon Dit is een uitgave van de dienst Communicatie & Marketing van De Haagse Hogeschool
Concept, tekst en redactionele coördinatie Terri J. Kester
Fotografie Louis Lemaire Hans Morren in opdracht van Ahrend Inrichten BV Het bouwproject voor De Haagse Hogeschool Delft en deze publicatie zijn mede mogelijk gemaakt door het ministerie van Economische Zaken
39
40
