DURF 9 Het programma PSIBouw
DURF 8 Toekomstvisie bouwsector
DURF 7 Praktijkprojecten
DURF 6 Kennis en onderwijs
DURF 5 Bouw en ICT
DURF 4 Aanbesteden en benchmarken
DURF 3 Samenwerken en ketenintegratie
DURF 2 Bouwen voor de gebruiker
DURF 1 Cultuur en gedrag
DURF 9 Het programma PSIBouw PSIBouw opgeleverd, de vernieuwing gaat door Programmateam PSIBouw
‘Als je achterom kijkt is er meer veranderd dan je denkt’
Lessen
Doen en laten
Peter Jägers, directeur-generaal Rijksgebouwendienst
‘Breng meer focus in de vernieuwing’
DURF 9-1
Inleiding op het thema
PSIBouw opgeleverd, de vernieuwing gaat door Eind jaren negentig. De prestaties van de bouw blijven ver achter bij die van andere sectoren. Ingrijpende maatschappelijke ontwikkelingen leiden tot veranderingen in de vraag waar de bouw geen adequate respons op biedt. De Europese concurrentie groeit. De traditioneel
2
Na de eeuwwende werd de Commissie Robers de
ingerichte bouwsector heeft op al deze ontwikkelingen geen antwoord
kraamkamer voor het vernieuwingsprogramma
en het besef groeit dat er een frisse wind door de bouwsector moet
Proces- en Systeeminnovatie in de Bouw, dat uit-
waaien. Een fundamentele vernieuwing van de processen en systemen
eindelijk onder een pijnlijk gesternte het licht zag:
die de bouw van oudsher overheersen is nodig, vindt een aantal verte-
de Bouwenquête in 2003 markeerde dit moment,
genwoordigers uit de bouw, onder de naam Commissie Robers.
dat dieptepunt en startpunt tegelijk was. Het
DURF 9 Het programma PSIBouw
oogmerk van de commissie Robers was om een programma te maken dat de weg moest bereiden
in de sector en voor het enthousiast maken van
voor een bouwsector die meerwaarde genereert,
een zo groot en divers mogelijk netwerk van ver-
gewaardeerd en gerespecteerd wordt en waar
nieuwingsgezinde mensen. Daartoe is een brede
het aantrekkelijk is om te werken. Het program-
waaier aan projecten geïnitieerd die een groot
mavoorstel werd positief beoordeeld door de
scala aan onderwerpen bestrijkt.
Commissie van Wijzen, het panel dat namens het
PSIBouw heeft een netwerk opgebouwd dat
kabinet oordeelde over de voorstellen die wedij-
bestaat uit enkele duizenden vernieuwers uit be-
verden om financiële ondersteuning in het kader
drijven, (overheids-)organisaties, kennisinstituten
van het Besluit Subsidies Investeringen in de Ken-
en universiteiten. Dit netwerk bundelt de vernieu-
nisinfrastructuur (BSIK). Het PSIBouw programma
wingskennis en -ervaring en ook de geestdrift
was hiermee een feit.
voor het werken aan een nieuwe Nederlandse
Verbindingen
bouw. 65 procent van het programma werd door PSIBouw heeft zich sterk gemaakt
voor een stevige verankering van het programma
de bouwsector (opdrachtgevers, bouwondernemingen, installatiebedrijven, toeleveranciers
‘Een fundamentele vernieuwing is nodig.’
en adviesbureaus) zelf gefinancierd.
bijeenkomsten die vanuit een gemeenschappelijke
Het programma richtte zich vooral op de verhou-
werkplaats in Gouda werden gerealiseerd.
ding tussen opdrachtgevers en opdrachtnemers, de wijze van aanbesteden en opdracht verlenen,
Koers
Een innovatieprogramma is voortdurend in
innovaties op ICT-gebied, gerichtheid op de klan-
beweging. Niet alleen omdat de omgeving veran-
ten en cultuurverandering. Ook werd de noodzaak
dert, maar ook omdat vernieuwers op goeddeels
onderstreept om nieuwe verbindingen te bewerk-
onbekend terrein opereren en dus veel leren en
stelligen in kennisland, vooral om nieuwe kennis
nieuwe inzichten ontwikkelen. De filosofie van het
doeltreffend in opleidingen in te kunnen zetten.
BSIK-programma, die model heeft gestaan voor
Er ontstond een intensieve samenwerking met de
de oorspronkelijke PSIBouw-strategie, bleek daar
Regieraad Bouw, die als reactie op de parlemen-
niet bij te passen. De BSIK-filosofie is eenvoudig
taire enquête door drie ministers was ingesteld.
maar naïef: kennis is de motor van innovatie. Ver-
Het bondgenootschap kreeg vorm in tientallen
nieuwing komt op gang als op cruciale gebieden
gezamenlijke acties, projecten, publicaties en
kennis wordt ontwikkeld en aan een sector wordt
3
‘Ook uit de wetenschap kwamen signalen dat de conventionele aanpak van het
4
innovatievraagstuk niet werkt.’
DURF 6 Kennis en onderwijs
aangeboden, waarna deze de kennis toepast. De
nodig was heet action learning en action research,
praktijk is vele malen complexer gebleken. Ken-
werkwijzen waarbij professionals in de bouw en
nisontwikkeling en –verspreiding alleen is niet
kenniswerkers in directe interactie werken. Het
voldoende. Er is veel meer nodig om de bouw tot
internationale wetenschappelijke adviesorgaan
vernieuwing te bewegen. Dit inzicht, tezamen met
van PSIBouw, dat onder de naam International
de behoefte om het oorspronkelijke programma
Advisory Board (IAB) opereert, heeft samen met
meer scherpte en richting te geven is aanleiding
het Wetenschappelijk Kernteam (WKT) voorbeel-
geweest voor PSIBouw om in 2006 de koers te
den aangevoerd uit de internationale innovatie-
verleggen: er kwam onder meer een visie op
wereld zoals in Groot Brittannië en Australië. De
waar de bouw op lange termijn zou moeten staan.
overeenkomsten in vraagstelling en problematiek
Er kwam meer aandacht voor de institutionele
zijn opmerkelijk. De uitwerking van en accenten
belemmeringen en voor cultuur en gedrag, sleutel
in de diverse programma’s vertonen interes-
voor vernieuwing. Ook ontstonden initiatieven om
sante verschillen. Het programma van PSIBouw is
samenhang in de kennisinfrastructuur te stimule-
bijvoorbeeld uit internationaal oogpunt uniek door
ren. Maar dat was niet alles.
het thema ‘cultuur en gedrag’ tot onderdeel van
Uniek
het programma te maken. Optimalisatie van de huidige bouw staat in
dienst van het langetermijnperspectief, zo was de
Erfgenamen
Enkele leden van het WKT van
PSIBouwfilosofie. Vernieuwingsprojecten vormen
PSIBouw hebben hun ervaringen in een breder
de noodzakelijke stepping stones op weg naar een
perspectief gezet, in ideeën uitgewerkt voor een
fundamentele transitie van de bouw, als sector
vruchtbare relatie tussen onderzoek en bouw-
die door een verbeterde performance meehelpt
praktijk én nieuwe denkbeelden over het manage-
maatschappelijke vraagstukken op te lossen.
ment van innovatieprogramma’s. In die zin heeft
Ook uit de (internationale) wetenschappelijke
het programma van PSIBouw inzichten opgeleverd
wereld kwamen signalen dat de conventionele
die verder reiken dan alleen de bouw. De nood-
aanpak van het innovatievraagstuk niet werkt. Wat
zaak tot een intensievere samenwerking tussen
de verschillende partners in de bouw enerzijds
om te blijven beschikken over een hulpmotor voor
en kennisinstellingen anderzijds is ook naar
de vernieuwingsbeweging. Een nieuwe genera-
voren gekomen tijdens de Mid Term Review. Naar
tie vernieuwers gaat hier, onder de vlag van de
aanleiding van deze review concludeerde de Com-
Regieraad Bouw als Vernieuwers in de Praktijk
missie van Wijzen dat PSIBouw nog onvoldoende
(VIP) mee verder. Bovendien is er een groot ver-
aansluiting had bij de bouwsector. Het bleek
nieuwingsprogramma voor water, klimaat, ruimte,
verder met name het laatste jaar dat de sector
mobiliteit en bouw in ontwikkeling, dat in 2010 in
ook de hand in eigen boezem wilde steken: de
opdracht van vier departementen (VROM, Verkeer
innovatie begint in eigen bedrijf en organisatie en
en Waterstaat, LNV en EZ) in uitvoering komt. De
die verantwoordeljkheid ligt niet bij een innovatie-
resultaten van PSIBouw gaan van dit programma
programma. Voor PSIBouw was dit aanleiding om
onderdeel uitmaken, waarbij het zwaartepunt ligt
in de laatste fase sterk de nadruk te leggen op het
op het gebruik van nieuwe kennis. Al met al een
stimuleren en ondersteunen van praktijkgerichte
forse bekrachtiging van de statuur en potentie die
innovatieprojecten. Hier is een enorme dynamiek
aan de vernieuwingsbeweging van de sector wordt
ontstaan die de looptijd van het huidige program-
toegekend.
ma zeker zal overleven.
Het is dus niet over en sluiten. <
Bekrachtiging
Opnieuw zit de bouw in turbulent
weer. Dit keer echter niet als enige - de economische crisis laat geen sector onaangeraakt. De maatschappelijke urgentie om hier een antwoord op te hebben is groot. Urgentie is een drijfveer voor innovaties. Het is dus niet de vraag of vernieuwing in de bouw wordt doorgezet, maar hoe en met welke intensiteit. De sector laat een onmiskenbare behoefte zien
‘Er is een enorme dynamiek ontstaan die de looptijd van het programma
zeker zal overleven.’
5
DURF 9-2
Ervaringen
‘Als je achterom kijkt Programmateam PSIBouw
is er meer veranderd dan je denkt’ PSIBouw werd dagelijks gerund door een groep mensen van diverse pluimage: afkomstig uit bouwondernemingen, overheid en ingenieursbureaus met kleurrijke specialismen. Civiele techniek overheerste, maar er was ook een historicus, een ICT’er, een socioloog, een juriste en een (vrouwelijke) bouwkundige, om er een paar te noemen. 6 DURF 9 Het programma PSIBouw
Geen van hen had ooit eerder zo intensief in een innovatieprogramma
Excellence, waar heldere doelen aan zijn ver-
gewerkt. Dus was het, net als met de innovatie in de sector, vallen en
bonden. Concreet terugdringen van faalkosten
opstaan. Het programmateam wisselde wel eens van samenstelling.
zijn bijvoorbeeld tot in procenten uitgedrukt. We
De mensen die er de laatste jaren voortdurend bij hoorden ventileren
konden dat niet alsnog in de programmadoelen
enkele ervaringen en lessen.
verwerken, dat zou jaren hebben gekost en het programma was al ruim in uitvoering. Toch is het
Doelen
wel wat ik sterk aanbeveel om mee te nemen in ‘Wat me het meest heeft verbaasd is dat
dit programma van start kon gaan zonder dat er meetbare doelen waren geformuleerd’, zegt
een eventueel vervolg op PSIBouw.’ Internationaal
Jo Janssen was secretaris van het
Henk van der Horst. Hij is sinds 2005 program-
programma: ‘Kijk over de grens, daar leer je het
madirecteur en heeft onder meer gewerkt voor
eerst! Gelukkig zat die internationale focus er di-
Ballast Nedam en Gemeentewerken Rotterdam.
rect in, de eerste studie was zelfs een vergelijking
‘In Engeland loopt het programma Constructing
van innovatieprogramma’s in andere landen, zoals Australië, Finland, Denemarken, Singapore en ook Hong Kong. Misschien dat we er toch nog te weinig van hebben meegenomen in ons programma. Mooi was wel het commentaar van onze International Advisory Board: ze kennen geen programma
dat zo nadrukkelijk de gedragsverandering en cultuur van de bouwsector als sleutelfactor in de kennisontwikkeling en praktijkprojecten heeft verwerkt.’ Diversiteit
‘Mensen maken het verschil’, beaamt
sectoren en betrek deze erbij.’ ‘Diversiteit is
Ton Huijzer, ‘overal in de sector zijn mensen aan
een belangrijke voorwaarde voor verandering’,
te wijzen die vernieuwend bezig zijn en die tegen
vult Annelies Crama aan. Zij is werkzaam bij
allerlei hinderpalen aanlopen. Zoek deze bevlogen
BAM Infraconsult. ‘Ook in de manier waarop een
mensen op, dat is mijn belangrijkste les. Zij zijn
programma als het onze wordt aangestuurd zie je
cruciaal, niet alleen voor het succes van het pro-
al snel dat iedereen in vertrouwde rollen schiet.
gramma, maar vooral voor de mate waarin ver-
Ook al heb je een gevarieerde samenstelling in
nieuwing echt wortelt in de sector.’ Huijzer heeft
je programmateam, dan nog moet je voortdurend
een verleden bij Dura Vermeer, maar werkt nu
aandacht geven aan afwijkende opvattingen en
als zelfstandig adviseur. ‘De belangrijkste opgave
verhoudingen bespreekbaar durven maken. De
voor een vernieuwingsprogramma in deze sector
meerwaarde van een divers team ontstaat vooral
en op dit moment is om mensen met ambitie in
als je leert van de verschillen. Dan pas ontstaat
vernieuwing met elkaar te verbinden.
ruimte om te experimenteren en dat straalt
Doe dit niet alleen in de bouwsector, maar kijk
vervolgens ook uit op je inzet in de verschillende
ook naar mensen en programma’s in andere
projecten.’ Hefboom
Gerrie Mühren, ook afkomstig van de
BAM maar nu zelfstandig ondernemer, beleeft nog steeds erg veel plezier aan de BIM Caseweek: ‘We hebben dit als programmateam enorm gestimuleerd, zonder ons er inhoudelijk verregaand mee te bemoeien. In de loop van de tijd kregen we veel meer kijk op hoe je heel effectief condities kunt scheppen om mensen de gelegenheid te gePeter Vroom
Jo Janssen
Henk van der Horst
Annelies Crama:
‘Diversiteit is een belangrijke voorwaarde voor verandering.’
7
ook de inzet van eigen veranderingsbereidheid, bevlogenheid, ondernemingszin. ‘Wil je zelf ook door orde en regels heenbreken?’ is de vraag die ik aan een nieuw programmateam zou stellen.’ Van der Horst: ‘Creëer dan wel een klimaat waar-
8
ven te experimenteren. Dat moet je als program-
bij innovatie beloond wordt, dan bewegen mensen
mateam niet allemaal zelf willen organiseren.
sneller mee. Dat zie je ook in de sector. Ver-
Dus we leerden om de bal het werk te laten doen
nieuwing komt ketenbreed tot stand en ontstaat
en die case-weken waren nou net zo’n hefboom:
niet vanuit instituten en belangenorganisaties.
een verhoudingsgewijs kleine inspanning van onze
Bedrijven moeten het zelf doen en willen.’ Crama:
kant zette een hele machinerie in werking om
‘Veranderen kost veel meer tijd dan je van te voren
met BIM te experimenteren. Je moet er ook niet
kan inschatten. De bouwsector is erg groot en
eindeloos over gaan debatteren. Mijn les is om
heeft veel mensen die mee moeten kunnen met de
vooral naar buiten te gaan, met vernieuwingsge-
veranderingen. Laat je niet ontmoedigen doordat
zinde mensen om tafel te gaan zitten om te kijken
het lijkt alsof er weinig gebeurt. Als je achterom
wat er nodig is. Het programma kan dan helpen
kijkt is er meer veranderd dan je denkt.’
DURF 9 Het programma PSIBouw
om wens tot werkelijkheid te maken. Dan moet je wel mensen met drive en enthousiasme in je programmateam hebben.’ Ondernemingszin
Alle stadia
Veel commentaar kreeg het team over
de zichtbaarheid van het programma in de sector. Die had beter gekund. Rinke van der Veen, zelf-
‘Bij het samenstellen van een
team heb je het alleen niet altijd voor het kiezen’, zegt Peter Vroom. Als communicatie- en organisatieadviseur geeft hij aandacht aan processen die samenwerking al dan niet effectief maken. ‘Het is een valkuil om bij teameffectiviteit alleen naar vastgelegde competenties te kijken. Persoonlijke eigenschappen geven de doorslag en dat betekent voor een team dat een innovatieprogramma runt, Ton Huijzer
Rob Koster
Peter Vroom;
‘Wil je zelf ook door orde en regels heenbreken?’
Rinke van der Veen
standig communicatieadviseur: ‘Communicatie is van doorslaggevend belang in alle stadia van het programma, van start tot finish. Het is van groot belang om de communicatiebewustheid van alle programmateamleden en projectleiders vanaf het begin te stimuleren. Als je dat achteraf moet in-
Borrelparadox
Pim Leemhuis, tot 2007 werk-
brengen, verlies je kostbare tijd. Elk projectvoor-
zaam bij de Grontmij, zegt: ‘Het leek soms wel
stel moet een communicatieparagraaf bevatten,
eens alsof de vernieuwing aan Gouda was uitbe-
en hier moet ruim tijd en geld voor gereserveerd
steed, waardoor de aandacht vanuit de sector veel
worden.’ De roep om zichtbaarheid werd aanvan-
te gering was. Het is de kunst je daar niet door
kelijk door het programmateam teruggekaatst:
te laten ontmoedigen, maar het is wel waar je
er zijn nog geen resultaten om te laten zien. Toch
als team mee te maken hebt. Ik noem dat wel de
moet je ook communiceren als een project nog
borrelparadox: ‘s avonds na de bespreking drink
niet af is of een resultaat nog niet volledig bekend.
je nog wat met iemand uit de sector en je bent het
‘Houd mensen op de hoogte van de voortgang, dan
roerend met elkaar eens; het moet anders. Maar
voelen ze zich ook meer betrokken’, zegt Huijzer.
als je je gesprekspartner er ‘s ochtends over te-
‘Maar communicatie is wel tweerichtingsverkeer’,
rugbelt is het net of je een ander mens aan de lijn
vult Vroom aan. ‘Als je als programma op zenden
hebt. Hij is gewoon weer teruggeveerd in wat de
gaat staan is dat geen garantie dat je gezien
organisatie gebruikelijk vindt. Je moet tot op het
wordt. Ik vermoed dat er in de sector voor som-
persoonlijke niveau doordringen omdat gedrags-
mige boodschappen zeker in het begin een soort
verandering daar begint.’
Oost-Indische doofheid was. Pas het laatste jaar hebben we gezegd ‘wacht even’. Nu moet duidelijk
Boekjes
Het programmateam zat vaak tussen
worden wat die honderden mensen die aan het
meerdere vuren: bestuur, wetenschap, praktijk.
programma verbonden zijn precies doen en wat
Van der Horst: ‘Het was een balanceeract, eigen-
dat allemaal oplevert. Dus vergeet als programma
lijk in alles wat we deden. Verbreden we of is juist
niet je licht onder de korenmaat te steken. Kies
meer focus nodig? Zit de wetenschap er genoeg in
alleen wel het juiste moment.’
en hoe reageert de praktijk dan? En omgekeerd? Richten we ons nu op het meetrekken van het
Pim Leemhuis:
‘Je moet op persoonlijk niveau doordringen, omdat daar gedragsverandering begint.’
9
goed werkt is regelmatige nieuwsvoorziening, kort, compact en met goede doorverwijzingen. De website van PSIBouw wordt nog steeds uitzonderlijk goed bezocht. Mensen kiezen liever zelf wanneer ze iets willen weten. Het is onze verantwoordelijkheid dat het ook te vinden is.’ peloton of helpen we de koplopers?’ Janssen: ‘Wat we van onze wetenschappers leer-
10
Onvermijdelijk
Het programmateam heeft veel
DURF 9 Het programma PSIBouw
den, was dat het in dit type sector gaat om action
tijd en aandacht gegeven aan het financieel-
learning en action research. Een programma moet
administratieve management. ‘Killing’, zegt Rob
ook onderzoek doen ín de praktijk en niet alleen
Koster, de financiële verbinder van het team. ‘In
over de praktijk. Met andere woorden: onderzoek
BSIK-programma’s heb je te maken met uitvoe-
doe je met de spelers in de markt tijdens de uit-
rige en vaak nodeloos omslachtige procedures en
voering van projecten en niet met wetenschappers
rapportageverplichtingen. Het maakt het finan-
die een project van buitenaf bekijken. We hadden
cieel beheer complex en dat kost tijd en geld dat
echter veel meer verbinding moeten maken tus-
beter aan de uitvoering van het programma zelf
sen wetenschap, onderwijs, onderzoek en praktijk
besteed had kunnen worden. Het zal bij dit type
in het management van dit programma.’
financieringsconstructies onvermijdelijk zijn, dus investeer hier vanaf de start van het programma
Joris Houben stapte van de Regieraad over naar
in en laat het je inhoudelijke agenda niet verdrin-
het PSIBouwteam en pakte de kennis- en onder-
gen. Dat levert uiteindelijk veel op.’ <
wijsportefeuille. ‘Die kloof tussen wetenschap en praktijk is moeilijk te overbruggen. Mijn conclusie is dat je vanaf de start aandacht moet geven aan kennisborging. Maak hier vooral gebruik van bestaande opleidingsorganisaties en communicatiekanalen.’ ‘Houd het alleen niet bij boekjes versturen’, zegt Van der Veen, ‘maar zorg ervoor dat ze onderdeel zijn van een goede communicatiestrategie. Wat Gerrie Mühren
Joris Houben
Henk van der Horst:
‘Het was een balanceeract in alles wat we deden.’
Annelies Crama
Sterke vernieuwingsmotor voorlopig nog nodig PSIBouw en Regieraad Bouw geven elk een gezicht aan het vernieuwingsproces van de bouwsector. Het naast elkaar bestaan van beide organisaties riep aanvankelijk vragen op. Maar de samenwerking diende hetzelfde doel en de achtergrond van beide organisaties
hiervoor een prima vooruitgeschoven post.
werkte aanvullend, aldus Jacqueline Schlangen, directeur van de
We gaan hier nog meer effort in steken,
Regieraad.
aldus Schlangen. ‘Ik vind verder dat politiek, praktijk en onderzoek in een vervolg nog meer met elkaar verbonden moeten zijn. ‘Wij ontstonden op initiatief van Economi-
Dan heb je echt een sterke motor voor ver-
sche Zaken, Verkeer en Waterstaat en VROM.
nieuwing en die is voorlopig nog wel nodig.
Aanleiding was de bouwfraude; het was
De vernieuwing staat echt nog in de kinder-
de bedoeling dat wij de vernieuwing meer
schoenen.’
aan de politieke urgentie zouden binden. Ondanks dat die urgentie nu is verdwenen
Schlangen is optimistisch over het momen-
hebben we in samenwerking met PSIBouw
tum: ‘Natuurlijk, je kunt zeggen dat het
genoeg kritische massa gegenereerd om als
economisch tij niet meezit, het is alle hens
gezaghebbende organisatie een initierende
aan dek. Maar ik zie het ook als een enorme
vernieuwingsrol te blijven spelen. We sturen
kans om nu dor te pakken met die vernieu-
onder meer op aanpassen van regelgeving,
wing. Per slot van rekening is het wel de
op afspraken over vernieuwing op het niveau
bedoeling dat vernieuwingen leiden tot een
van belangenorganisaties maar ook op on-
beter renderende sector. Daarbij is het wel
dersteuning van praktijkprojecten. Uitein-
van groot belang dat er continuïteit is in het
delijk werkten Regieraad Bouw en PSIBouw
aanjagen van vernieuwingsinitiatieven. Met
vanuit een andere invalshoek aan hetzelfde
de taskforce Kennisontwikkeling hebben we
doel: een gezonde bouwsector realiseren
een kwalitatief hoogwaardige groep mensen
door een stevige vernieuwingsbeweging.’
die hier aan blijft trekken. En ook heb ik goede hoop dat het nieuwe FES-programma
‘Het is van belang dat, nu PSIBouw niet meer
voor klimaat, ruimte, water, mobiliteit en
bestaat, de Regieraad een eigen link met de
bouw de juiste vernieuwingscontext kan
praktijk gaat leggen. De meeste regionale
bieden voor die vele initiatieven die er in de
Regieraden komen nu echt op stoom en zijn
praktijk al gaande zijn.’ <
11
‘Samenwerking tussen Wetenschap blikt terug
onderzoek en bouwpraktijk heeft nog veel impulsen nodig’ De Nederlandse wetenschap was een van de goede feeën aan de wieg van PSIBouw. Een klein wetenschapsteam begeleidde het programma bij de beoordeling van projectvoorstellen, bewaakte de wetenschappelijke kwaliteit en onderhield belangrijke internationale relaties. Het team kijkt bij monde van voorzitter Geert Dewulf, hoogleraar aan 12
Leergierig
Het WKT heeft, samen met de Inter-
DURF 9 Het programma PSIBouw
de Universiteit Twente, met een onafhankelijke en kritische blik terug
national Advisory Board van PSIBouw kritisch
op vier jaar PSIBouw.
gekeken naar hoe die relatie zich ontwikkelde. Dewulf: ‘Eenvoudig gezegd zie je dat menig onderzoeker niet echt open staat voor samenwer‘We wilden een vruchtbare relatie tussen de
king met bedrijven, tenzij het is om financiering
wetenschap en de bouwpraktijk opbouwen. Aan
te organiseren. En andersom is het enthousiasme
die relatie hebben we de naam van ‘engaged scho-
voor samenwerking met academici in het bouwbe-
larship’ gegeven. Idealiter is dat actiegerelateerd
drijfsleven zeer gering. De Nederlandse bouwsec-
onderzoek, waarbij de verschillende perspectieven
tor heeft een weinig leergierige houding.’
van belangrijke stakeholders worden benut voor
Toch zijn er wel vruchtbare samenwerkingsrela-
het bestuderen van complexe vraagstukken. Dat
ties ontstaan zegt Dewulf. ‘In een paar spraakma-
vereist een heel directe betrokkenheid van men-
kende praktijkprojecten hebben onderzoekers een
sen uit de praktijk en onderzoekers bij elkaars
belangrijke rol gespeeld, zoals bij Staalconserve-
werk. Maar dat bleek toch wel tegen te vallen.’
ring, de A2 of Hellevoetsluis.
Geert Dewulf:
‘De Nederlandse bouwsector heeft een weinig leergierige houding.’
Geert Dewulf:
‘Het gaat inmiddels niet meer alleen om bouwthema’s.’ Geert Dewulf
We waren altijd wel op onze hoede voor het risico
gewoon te kort en het programma had vele
dat een van beide partijen er in die praktijkprojec-
belangen te dienen. Onze conclusie is ook dat het
ten tussentijds uit zou stappen. Dat kan namelijk
programma een typisch consensusproduct was.
al gauw gebeuren omdat de bouwsector erg pro-
Het is wel geprobeerd om het programma meer
jectgeoriënteerd is en planning van menskracht
focus en samenhang te geven, maar daarvoor
erg lastig is. Bovendien doet deze industrie niet
liepen de belangen te veel uiteen. Desalniettemin
snel langetermijninvesteringen in research &
wil ik het programmateam een compliment geven:
development.’
ze hebben veel flexibiliteit laten zien en ze hebben
Consensusproduct
veel administratieve last van de schouders van de Ook de tijd speelde een rol
in de pogingen van het WKT om een productieve band tussen onderzoek en praktijk te stimuleren.
deelnemers aan het programma gehaald.’ Vruchten
Dewulf is tevreden over hoe de relatie
Dewulf: ‘Tja, als innovatieprogramma wil je ook
met de internationale wetenschap zich heeft ont-
snel resultaten laten zien terwijl een onderzoeks-
wikkeld. ‘Er zijn relaties gelegd met onder meer
of promotietraject jaren duurt. PSIBouw bestond
de VS, Australië en Engeland en die contacten lijken duurzaam te zijn, hoewel je het nu niet moet laten liggen. Dat kan ook na afloop van PSIBouw
Wetenschappelijk Kernteam
nog zijn vruchten afwerpen, omdat het PSIBouwnetwerk zo vele ingangen heeft naar bijvoorbeeld
Het Wetenschappelijk Kernteam (WKT) van PSIBouw bestond uit de hoogle-
Europese onderzoeksprogramma’s. We hebben
raren Geert Dewulf (Universiteit Twente), Niels Noorderhaven (Universiteit
als WKT en IAB geconcludeerd dat PSIBouw een
Tilburg), Hennes de Ridder (TU Delft, tot 2007) en Hans Wamelink (TU Delft,
enorme impuls heeft gegeven aan de onder-
vanaf 2007). Het WKT had als taak om het bestuur te adviseren over de
zoeksagenda voor de bouw en aan veel nieuwe
wetenschappelijke richting, samenhang en kwaliteit van het PSIBouwpro-
praktijkexperimenten.’
gramma, en om het wetenschappelijk gehalte van het programma te verantwoorden voor de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen en de Commissie van Wijzen. Het WKT verzorgde ook de contacten met het internationale onderzoek en met de International Advisory Board (IAB). Zie hoofdstuk 5 voor de samenstelling van het IAB.
13
Geert Dewulf:
‘Aandacht voor cultuur en gedrag is internationaal uniek.’
Concurrentiepositie
14
Over de plaats van Ne-
Opkomst
Dewulf kan wel een indicatie geven van
DURF 9 Het programma PSIBouw
derland in het internationale netwerk is Dewulf
de manier waarop dat moet worden aangepakt:
optimistisch: ‘Nederland is leidend in de kennis
‘We moeten dan eerst voorstellen doen en de
over het bouwproces. En het is niet overdreven
bijbehorende financiering van een serie bedrijven
om te stellen dat ook de aandacht voor het cul-
organiseren, en dat vervolgens koppelen aan de
tuur- en gedragsaspect in dit innovatieprogramma
wetenschap. Het gaat inmiddels niet meer al-
in internationaal opzicht uniek is. Er is erg veel
leen om bouwgerelateerde thema’s zoals flexibel
belangstelling voor de resultaten van het pro-
bouwen, applicaties of multifunctionaliteit. Maar
gramma op dat terrein. Waar het nu om gaat is
er zijn duidelijk thema’s in opkomst waar we in
dat er vanuit Nederland nieuwe stappen worden
Nederland vanuit bouwsector en bouwonderzoek
gezet. Dat zou op twee terreinen moeten gebeu-
stevige bijdragen moeten leveren, zoals gezond-
ren. Om te beginnen moet er een strategische
heidszorg, duurzaamheid, ruimtegebruik.’ <
action research agenda komen die uitgaat van de sterkte van Nederland maar ook op het buitenland is gericht. Dat is echt nodig om de internationale
Enkele conclusies van het WKT en de
concurrentiepositie van de Nederlandse bouw-
International Advisory Board
sector te versterken. We zullen kennisdisciplines moeten integreren, daar is Nederland sterk in,
- studenten en academici moeten actiever zijn in maatschappij
kijk bijvoorbeeld naar de sterke positie van mar-
en industrie
keting en design. De vragen die we moeten stellen
- samenwerking tussen praktijk en wetenschap moet beloond worden
zijn ‘Waar wil je als bedrijf staan?’ en hoe koppel
en moet zichtbaar zijn door deelname aan het bestuur van een
je dat aan de onderzoeksagenda? De samenwer-
innovatieprogramma
king tussen onderzoek en praktijk heeft nog veel
- action reseach geeft goed vorm aan de vereiste samenwerking
impulsen nodig.’
wetenschap - praktijk - een innovatieprogramma moet duidelijke doelen hebben en het moet duidelijk zijn wie de stakeholders zijn - een ambitieus programma zal nooit in korte tijd succesvol zijn en het heeft een langere looptijd nodig - maak een duidelijk onderscheid tussen wetenschap en consultancy: engaged scholarship wordt vaak met consultancy verward
DURF 9-3
Lessen
Lessen van Bestuur en Raad van Toezicht
Doen en laten Bij de praktijkprojecten van PSIBouw waren honderden mensen betrokken. Aan een aantal van hen vroegen we wat hun belangrijkste lessen zijn: wat heb je geleerd, wat is je advies aan anderen die ook aan de slag willen gaan? Uit de vele tientallen lessen die zijn aangedragen tijdens verschillende bijeenkomsten hebben we een selectie gemaakt.
5
De toon is veranderd: waar de boeven bij de bouw zaten, zitten de ezels nu bij de overheid, zo heet het. Die toon bevordert de gezamenlijke opdracht
Over vernieuwing in de bouw
1 2 3
Echte vernieuwing gebeurt door mensen.
Het is noodzakelijk dat een gevoel van urgentie wordt uitgedragen. Een beetje crisis helpt.
Als wij in de top goede initiatieven bedenken maar er niet voor zorgen dat het middenmanagement en de ‘werkvloer’ dit kunnen overnemen, dan
niet. Voormannen en -vrouwen moeten zich beter
6
beheersen. Het loont om in elkaar te investeren.
Laagste prijs is nog vaak dominant bij aanbestedingen. PSIBouw heeft een enorme stimulans gegeven aan instrumenten voor intelligentere vormen van aanbesteding. Voor lagere overheden is dat nog onbekend. De Regieraad Bouw kan hen legitimiteit geven om hun aanbestedingspraktijk
7
aan te passen.
Met de komst van geïntegreerde contracten verdwijnt de oude ordening. Opdrachtgevers moeten leren denken in het aangeven van ‘kaders
gebeurt er in de sector verder niets. Dus: sturen,
én mogelijkheden’ in plaats van in ‘oplossingen’.
opleiden, uitwisselen, experimenteren, diversifië-
Opdrachtnemers zullen processen moeten ver-
4
ren in personeelsbeleid en communiceren.
Vernieuwing komt tot stand door grote en kleine innovatieve ondernemingen en publieke organisaties en niet door belangenorganisaties.
nieuwen, ketens integreren, verantwoordelijkheid nemen, daadwerkelijk samenwerken.
15
8
Met BIM hebben wij goud in handen. Opdrachtgevers hebben de sleutel door zich er in te bekwamen en het vervolgens te gaan voorschrijven.
9
Een vervolg op PSIBouw moet veel ruimte geven aan experimenten met ketenintegratie en co-makership.
De markt zal dan volgen en de kwaliteit zal dramatisch gaan stijgen.
4 5
Het continu managen van de verwachtingen
16
Over het programma
DURF 9 Het programma PSIBouw
1
De vernieuwingsbenadering moet vanuit action learning en action research worden voortgezet: praktijkprojecten waar wetenschap, partijen uit de sector en bewoners/gebruikers samenwerken aan
2 3
concrete resultaten.
Er zijn te grote verschillen tussen wetenschap en praktijk. De wetenschap is gebleken net zo gefragmenteerd te zijn als de bouwsector.
Een innovatieprogramma trekt ‘eigen’ publiek aan; het is van belang om veel meer mensen te betrekken van buiten de inner circle.
van de omgeving (ook politiek en media) en ruime communicatie, mede door inzet van grote publieksmedia, is van groot belang.
Er moeten meer sponsors in de bouw gevonden worden om de resultaten van producten van PSIBouw in het werk te integreren. Een PSIBouwachtig programma is noodzakelijk om veranderingen in de bouw te faciliteren. De sector is nog niet rijp genoeg om dat zelf te organiseren.
6 7
Daar is tijd voor nodig.
De relatie tussen Regieraad Bouw en Opdrachtgeversoverleg moet versterkt worden.
Een club met gezag moet het estafettestokje van PSIBouw overnemen, zodat er voldoende legitimiteit is voor het inzetten van vernieuwingsprocessen. <
DURF 9-4
Reflectie
‘Breng meer focus Peter Jägers, directeur-generaal Rijksgebouwendienst:
in de vernieuwing’ ‘Waar het bij de vernieuwing in de bouw aan ontbreekt is focus. En in mijn visie moet die focus het terugdringen van de faalkosten zijn. Jaarlijks gooien we maar liefst acht miljard euro zo maar de vuilnis-
Inrichtingen zijn er onder zijn zesjarige bewind
bak in. Dat kan zich toch geen enkele zichzelf respecterende bedrijfs-
heel wat gevangenissen gebouwd. ´Maar je staat
tak permitteren?’ Peter Jägers, directeur-generaal Rijksgebouwen-
er dan toch wat verder van af.´ Hij zegt zeker in
dienst kan zich er zichtbaar over opwinden. ‘Want al zouden we het op
die beginperiode het gevoel te hebben gehad in
z’n minst met de helft verminderen, dan hebben we jaarlijks wel vier
een wondere wereld te zijn gestapt. ´Zo kreeg ik
miljard euro om het product te verbeteren. Dat lijkt mij toch reden ge-
een dossier onder ogen van een project, waar ik
noeg om als bedrijfstak serieus met vernieuwing aan de slag te gaan.’
de naam niet van zal noemen, maar wat door de bouwer compleet verprutst was. Hij is uiteindelijk ook van het project afgehaald en een andere
Vier jaar staat Peter Jägers nu aan het hoofd
aannemer heeft het vervolgens afgebouwd. Dan
van de Rijksgebouwendienst. ‘Ik ben van na de
denk je, met die partij doen wij dus geen zaken
bouwenquête. Dus toen ik hier kwam keek ik
meer. Blijkt tot mijn grote verbazing diezelfde
erg ontspannen naar de bouwwereld.’ Compleet
bouwer via de reguliere aanbestedingsprocedure
vreemd met de sector was hij overigens niet. Im-
een project van vele miljoenen euro´s te hebben
mers, als hoofddirecteur van de Dienst Justitiële
binnengesleept.´ Aanbesteden
Jägers erkent dat hier de wijze van
aanbesteden voor een belangrijk deel debet aan is. ‘Het traditionele model van zelf een ontwerp maken en dat in de markt zetten en vervolgens gunnen aan de laagste bieder haalt niet het beste
Peter Jägers:
‘Het traditionele model haalt niet het beste uit een partij naar boven.’
17
uit een partij naar boven. Zeker niet in een sector waar mensen toch al niet automatisch het beste in elkaar weten boven te halen.’ In de afgelopen vier jaar zijn er volgens Jägers goede stappen gezet maar naar zijn gevoel staat de bouw nog aan het begin van de echte vernieuwing. ‘Ik ben via de Regieraad Bouw ook bij PSIBouw betrokken. En als ik terugkijk op de afgelopen periode dan is mijn conclusie dat er wel veel is gedaan, maar dat de echte vernieuwing naar mijn gevoel toch nog teveel bij de happy few blijft steken. Iedereen vindt vernieuwing belangrijk maar de overgrote meerderheid wil toch in eerste instantie geld verdienen. De opgave voor de komende periode is dan ook dat vernieuwing meer uit de sector zelf moet komen. En dat kan in mijn ogen alleen maar wanneer er een heldere focus in de vernieuwing wordt aangebracht.’ Goud
‘Met wat in gang is gezet hebben we als sector goud
Volgens de directeur-generaal Rijksgebou-
wendienst moet die focus zonder enige twijfel 18
Peter Jägers:
op de faalkosten worden gericht. ‘Daar hangt
in handen.’
DURF 9 Het programma PSIBouw
feitelijk alles mee samen. We gooien ieder jaar 8 miljard in de vuilnisbak omdat er onder andere sprake is van een slechte onderlinge communi-
Uitdagen
Jägers erkent dat de grote opdracht-
catie en samenwerking waardoor ook de kwaliteit
gevers hierin een belangrijke rol spelen. ‘Wij
van het eindproduct niet goed is. Dus wanneer
moeten de markt uitdagen zelf met oplossingen te
we een Bouwwerk Informatie Model introduce-
komen. Niet meer tot achter de komma voor-
ren waarmee de communicatie beter wordt en
schrijven wat er moet worden gemaakt, maar een
ketenintegratie die de samenwerking bevordert,
vraag formuleren. Laat de sector maar met de
dan dringen we faalkosten terug en krijgen we
goede oplossingen komen. Dat betekent voor ons
een kwalitatief beter eindproduct. Met wat in de
als opdrachtgevers tegelijkertijd ook een forse
afgelopen vier jaar in gang is gezet hebben we als
omslag. Uiteindelijk moeten wij leren de juiste
sector in principe goud in handen. Waar het nu om
vraag te formuleren en vervolgens ook leren om
gaat is het een stap verder te brengen.’
de oplossingen op de juiste wijze te beoordelen.
Peter Jägers:
‘Ook wij moeten professioneler worden’.
Kortom, ook wij moeten professioneler worden.’
nomen die wij zelf nooit bedacht zouden hebben.
Met dat doel is door de grote semi publieke
En de marktpartijen wellicht ook niet. Maar nu
opdrachtgevers ook het zogenoemde Opdrachtge-
wel omdat zij ook verantwoordelijk zijn voor het
versforum opgericht. ‘Binnen dit forum wisse-
onderhoud. Daarnaast is het ook nog eens binnen
len wij kennis uit over bijvoorbeeld innovatieve
budget gebleven.’ Als ander geslaagd voorbeeld
aanbestedingsprocedures. Maar we houden ons
noemt hij de verbouwing van Westraven tot het
ook bezig met vraagstukken als past performance
nieuwe onderkomen van Rijkswaterstaat in
en de reikwijdte van verantwoordelijkheden van de
Utrecht. ‘Dat is dan weliswaar op een traditionele
opdrachtgever.’ Het aantal partijen in het forum
wijze in de markt gezet maar daar zeiden de uit-
wordt aldus Jägers bewust beperkt gehouden.
voerende partijen tegen elkaar ‘dit is zo’n complex
Wel worden eens per jaar ‘kleinere’ semi publieke
project, daar moeten we andere afspraken voor
partijen bijgepraat over actuele ontwikkelingen.
maken’. Uiteindelijk heeft dat geresulteerd in
‘Kijk’, zegt Jägers, ‘wij vinden het als grote op-
de oprichting van een risicodragende partij. Met
drachtgever al moeilijk om bijvoorbeeld op kwali-
andere woorden, er ontstond een gemeenschap-
teit te sturen, laat staan het ambtenarenkorps bij
pelijke focus op het eindproduct. En dan haal je
een kleine gemeente.’
dus wel het beste bij iedereen naar boven.’ <
Prikkelen
Recente ervaringen laten volgens
Jägers zien dat het prikkelen van de sector tot betere resultaten kan leiden. ‘Kijk naar de renovatie van het ministerie van Financiën. Dat is op basis van een Design, Build, Finance, Maintain en Operatecontract door een consortium uitgevoerd. In het ontwerp zijn slimme dingen opge-
Peter Jägers:
In het ontwerp zijn slimme dingen opgenomen die wij zelf nooit bedacht zouden hebben.’
19
DURF 9-5
Database
Publicaties, instrumenten, praktijk, netwerk Alle informatie in dit hoofdstuk is toegankelijk via www.psibouw.nl
Process and System Innovation
Strategic Update Programma 2005
De Vernieuwing Verankerd
in the Dutch Construction Industry.
PSIBouw
Programma 2008
Project Plan for a Research
Strategische heroriëntatie op
Development Programme, May 2004
het oorspronkelijke programma en
PSIBouw
vertaling naar activiteiten en programmadoelen vanaf 2005 De Praktijk van Vernieuwen Programma 2006 PSIBouw 20 DURF 9 Het programma PSIBouw
Midterm Review: Report 2007 Projectplan voor het programma
Ton Kreukels, Evaluatiecommissie
Proces- en systeeminnovatie in de
PSIBouw
Bouw (PSIBouw)
Verslag van de tussentijdse evaluatie van het PSIBouw-programma, uitge-
Inventory of international reforms
voerd en gerapporteerd door de
in building and construction, June 2004
onafhankelijke evaluatiecommissie.
George Ang, Roger Courtney,
De Vernieuwing in Uitvoering
Dik Spekking
Programma 2007
Een inventarisatie van internationale innovatieprogramma’s voor de bouwsector met afzonderlijke landenrapporten over Australië, Denemarken, Finland, Hongkong, Noorwegen en Singapore
PSIBouw
Midterm Review: Focus on Renewal 2007
Managing innovation in a private-
PSIBouw
public network. An Example from the
Tussentijdse evaluatie van het
Dutch Construction Sector, 2007
programma uitgevoerd door het
Niels Noorderhaven, Geert Dewulf
programmabureau van PSIBouw
Onderzoek naar de kloof tussen onderzoek en praktijk in innovatiepro-
Midterm Review: Appendices 2007
gramma’s. PSIBouw als voorbeeld van
PSIBouw
een managementprogramma om deze kloof te overbruggen. De Canon van de Bouw, 2006 PSIBouw
Outputrapportage (2006-2007) en voortgangsanalyse behorende bij het rapport Midterm Review Focus on Renewal De hoogtepunten uit de bouw in Nederland, van de prehistorie tot heden.
21
Organisatie Bestuur
Raad van Toezicht
International Advisory Board
Herman Hazewinkel (voorzitter)
Bert Klerk (voorzitter)
Wilhelm Alfen
VolkerWessels George Ang voormalig Rijksgebouwendienst Jean-Luc Beguin Rijkswaterstaat Jan de Bont Rijkswaterstaat Patrick Buck ProRail Jan Casteleijn Imtech Peter Glas Waterschap De Dommel Thomas Lenders Gouda Vuurvast Theo Mulder 22
Persoonlijke titel
DURF 9 Het programma PSIBouw
Harry Noy Arcadis Kees Robers Prorail Sybe Schaap Waterschap Groot Salland Alex Vermeulen Rijksgebouwendienst Peter de Weijs voormalig ProRail Joris Houben toehoorder namens Regieraad Bouw Jacqueline Schlangen toehoorder namens Regieraad Bouw
ProRail Bart Bleker Bouwfonds Leendert Bouter voormalig Bouwdienst Rijkswaterstaat Marcel Engels Uneto-VNI Jan Heeres Uneto VNI Guus Hoefsloot Heijmans Ton Nelissen Bouwend Nederland Rinus Platschorre Persoonlijke titel Sylvo Thijsen Grontmij
Bauhaus Universität Weimar, Duitsland Brian Atkin University of Salford, UK; Swedish National Construction R&D programme Andrew Davies Imperial College London, UK Martin Fischer Stanford University California, USA David Gann Imperial College London, UK Matti Hannus VTT, Finland Ron McCaffer Loughborough University Leicestershire, UK Sjo Soeters KMA, Breda
Wetenschapsteam Kernteam Geert Dewulf (voorzitter) Universiteit Twente Niels Noorderhaven Universiteit van Tilburg Hennes de Ridder TU Delft Hans Wamelink
Evaluatiecommissie Mid Term Review
Programmateam
Ton Kreukels (voorzitter)
Annelies Crama-van Osnabrugge
Universiteit van Utrecht Brian Atkin zie IAB Martin Fischer zie IAB Keith Hampson CRC Australië
TU Delft
Kees Vriesman
Leden
Sylvo Thijsen
Staatsbosbeheer Adrie Beulens Wageningen Universiteit Monika Chao-Duivis TU Delft André Dorée Universiteit Twente Chris Jansen Vrije Universiteit Roland van der Klauw TNO Bouw en Ondergrond/CPI Wim Schaefer TU Eindhoven
Grontmij
Manager LBC, aanbesteden, samenwerken Maurits Dekker Staf/Wetenschappelijk medewerker Jo Janssen Staf/Wetenschappelijk medewerker Henk van der Horst Directeur Joris Houben Manager kennisprojecten Ton Huijzer Manager praktijkprojecten Rob Koster Financieel verbinder Pim Leemhuis Manager kennisprojecten Gerrie Mühren Manager ICT-projecten Annoesjka Nienhuis Procesmanager Ruud Termaat Clustercoördinator Rinke van der Veen Manager communicatie Peter Vroom Manager communicatie
23
Kernassociés praktijkprojecten
Overig
Dyonne Bliek
Marjan van den Dungen
Roger Courtney
Communicatie Sharona Chander Claudia van Dam Carmen Lencioni Patricia Pons Natasja van Reede Jeanine Straver Ellen Veldhuyzen Maarten van der Wal
Woningbouw Aart Karssen Woningbouw Kees van Leeuwen GWW Kees Robers U-bouw
UMIST Manchester, UK project Internationaal vergelijken Jan van Oorschot voormalig Van Hattum en Blankevoort Internationaal vergelijken Dik Spekking Internationaal vergelijken
Serena Scholte U-bouw, opleidingen
Website Kathy Westendorp
Clustertrekkers Jan Bijkerk Gemeente Amsterdam Cluster Bouwpraktijk André Bruintjes
24
Arcadis
DURF 9 Het programma PSIBouw
Cluster Instrumentarium Henk Janssen Strukton Cluster Oplossingen Douwe Kras Arcadis Cluster Instrumentarium Ad Smaal voormalig Shell Cluster Kennis Lid Taskforce Kennisontwikkeling Hans Wenkenbach Strukton Clusters Bouwpraktijk en Oplossingen Jan Wierenga voormalig DuraVermeer Cluster Voorwaarden
Groningenweg 10 2803 PV GOUDA T 0182-54 06 70
[email protected]
Colofon Interviews & fotografie ECORYS Rutten Communicatieadvies, Amsterdam en Ouwerkerk TekstAdvies, Zoetermeer Research hoofdstuk 5 Ton Huijzer (PSIBouw) Overige teksten Peter Vroom (PSIBouw) Ontwerp 8-13 (Hans van der Kooi), Amsterdam Cartoons Beeldleveranciers, Amsterdam Illustraties byMack [BNO], Berkel en Rodenrijs Drukwerk drukkerij Mart.Spruijt, Amsterdam Redactie Peter Vroom (eindred.), Annelies Crama, Jo Janssen, Henk van der Horst (PSIBouw) Productiecoördinatie Rinke van der Veen, Dyonne Bliek, Peter Vroom (PSIBouw) Dit is een uitgave van de Stichting PSIBouw te Gouda © PSIBouw 2009 Reproductie en verspreiding van deze publicatie juichen wij toe - bronvermelding stellen wij op prijs.
Secretariaat
