Zelfmanagement bij diabetes

Vakblad voor apothekersassistenten, farmaceutisch consulenten en farmaceutisch managers jaargang 26 NR 11 NOVEMBER 2012

Diabeteszorg hoort thuis in de apotheek JOGG: meer bewegen voor kinderen en jongeren

O p ti ma Far ma

Bloedsuikerwaarde van invloed op leerprestaties

Farmaceutisch manager Cynthia Ettema en farmaceutisch consulent Lindy van der Meer

Apotheek De Hoge Zijde

Zelfmanagement bij diabetes

OF 11.indd 1

21-11-12 10:41

jaargang 26 NR 11 NOVEMBER 2012

O p ti ma Far ma colofon

in dit nummer

Optima Farma is een uitgave van de KNMP/ Optima Farma

Interview

Cynthia Ettema en Lindy van der Meer vertellen over de bijzondere zorg voor diabetespatiënten in ‘hun’ apotheek. 10

g

Redactieadres Postbus 30460, 2500 GL Den Haag tel. 070 373 73 02 fax 070 346 49 26 [email protected] Eindredactie Martine Boelsma

Puberhonger

PATIËNT

Redactie Frits Baltesen Margo Briejer Edwin Bos Marc de Leeuw Froukje Wattel

Isa (9) kan nooit zomaar een snoepje eten. 16

Vormgeving Jaap Snijder Fotografie Hans Oostrum Fotografie, Den Haag

Dossier

Jongeren op Gezond Gewicht in Dordrecht. 18

Druk Delthage B.V. Den Haag Adreswijzigingen & abonnementen KNMP, t.a.v. abonnementenadministratie Optima Farma, Postbus 30460, 2500 GL Den Haag tel. 070 37 37 141 (of 273), [email protected] Advertenties Monique Ruigrok tel. 070 373 74 07 [email protected] Jan Breeman tel. 06 460 961 50 [email protected] Volgende Optima Farma 20 december 2012

bij dit nummer

4 Nieuws en actualiteiten 9 Het vak: de apotheek als behandelaar 12 Actueel: dr. Henk Jan Aanstoot over

diabetes bij kinderen

22 Dossier: Samenwerken met de

thuiszorg aan medicatieveiligheid

25 Verenigingsnieuws

Jongeren op Gezond Gewicht (JOGG) heet het project dat kinderen leert om beter te eten en meer te bewegen. Zo voorkom je dat het probleem van diabetes bij de nieuwe generatie gierend uit de klauwen loopt. Uit ervaring weet ik dat het niet altijd meevalt kinderen op het gezonde pad te houden. Een vriendin van mij heeft een puberdochter die, sinds de hormonen opspelen, enorm gericht is op veel en ongezond voedsel. Roze koeken, frisdrank, drop en chips; als ze even niet oplet gaat het met karrenvrachten naar binnen. Daar zit je dan als moeder, met je biologische worteltjes, tofuburgers en zilvervliesrijst. Want aan tafel heeft mevrouw natuurlijk geen honger meer. Mijn vriendin hoopt dat het maar een fase is en ik hoop het met haar mee. Hoe dan ook een goed idee om kinderen zo jong mogelijk te leren om gezond te eten en veel te sporten. Des te groter de kans dat ze die gezonde leefstijl later weer oppakken, als de periode van gierende hormonen en onstilbare puberhonger voorbij is. Jong geleerd blijft oud gedaan. Martine Boelsma Hoofdredacteur

Optima farma

OF 11.indd 3 16:00:09

3

21-11-12 10:41

Angst door patiënteninformatie De manier waarop bijwerkingen worden gepresenteerd in de patiënteninformatie, heeft invloed op de angst die patiënten ervaren. Dat blijkt uit onderzoek van Health Base en het Nivel. Patiënten blijken vooral moeite te hebben met het noemen van hoe vaak een bijwerking voorkomt. Zij overschatten hierdoor de kans die zij zelf lopen om een bij-

‘Arts doet te weinig aan oorsuizen’ Patiënten met oorsuizen worden vaak niet serieus genomen. Daardoor wordt de kwaal niet goed behandeld. Dat zegt de Nederlandse Vereniging voor Slechthorenden (NVVS), die vindt dat het hoog tijd wordt om huisartsen en specialisten bij te scholen. Meer dan een miljoen Nederlanders hebben last van oorsuizen (tinitus). Een van de oorzaken is langdurige blootstelling aan harde geluiden zoals harde muziek. Het kan leiden tot slapeloosheid en depressies. Een vijfde van de patiënten heeft zo'n last van het geluid dat ze het leven niet meer de moeite waard vinden. Artsen zeggen vaak dat patiënten ermee moeten leren leven, maar afleiding, concentratieoefeningen en speciale hoorapparaten met tegengeluiden kunnen de klacht verlichten. .

werking te krijgen. Bovendien hebben meer dan anderhalf miljoen Nederlanders te weinig kennis en vaardigheden om met getallen en statistiek te kunnen omgaan. Informatie over bijwerkingen roep hierdoor soms onnodige angst op. Health Base en het Nivel onderzoeken hoe een andere presentatie onnodige angst kan voorkomen.

Zwemmend kind ontwikkelt zich beter Kinderen die op jonge leeftijd leren zwemmen, maken allerlei stappen in hun ontwikkeling ook sneller. Dat stellen onderzoekers van het Australische Griffith Institute for Educational Research. De onderzoekers hebben 7000 ouders van jonge kinderen ondervraagd en daarnaast 180 kinderen getest. De vroege zwemmers ontwikkelen allerlei vaardigheden eerder dan andere kinderen. Dat geld zowel voor kinderen uit hogere als uit lagere inkomensgroepen.

Groene thee verlaagt risico op kanker Oudere vrouwen die regelmatig groene thee drinken, verlagen daarmee hun risico op verschillende typen kanker. Dat blijkt uit langlopend onderzoek onder meer dan 69.000 Chinese vrouwen van middelbare leeftijd en ouder. Ruim 19.000 deelnemers dronken vaker dan drie keer per week groene thee. Zij bleken 14 procent minder risico te lopen op tumoren in het spijsverteringsstelsel, met name op keel-, maag- of darmkanker. Mogelijk hebben de antioxidanten in groene thee een beschermend effect, maar dat is nog niet voldoende bewezen. De resultaten van het onderzoek verschenen in het American Journal of Clinical Nutrition.

...en helpt tegen bloedsuikerpiek Het drinken van groene thee tijdens het eten van een product met veel koolhydraten, kan een piek in de bloedsuikerspiegel helpen voorkomen. Dit is de conclusie van een onderzoek van de Pennsylvania State University, dat is gepubliceerd in het wetenschappelijke vakblad Molecular Nutrition and Food Research. De ontdekking zou goed nieuws kunnen zijn voor diabetespatiënten, die op moeten letten dat hun bloedsuikerspiegel niet te hoog wordt. In het onderzoek kregen muizen voedsel dat rijk was aan zetmeel. Een deel van deze muizen kreeg daarbij EGCG, een stofje dat in groene thee zit. Deze muizen hadden een glucosepiek die tot wel 50 procent lager was dan die van de muizen die enkel zetmeel aten. De dosis EGCG die de muizen kregen stond gelijk aan anderhalve kop thee voor mensen. 4

OF 11.indd 4

21-11-12 10:41

Nieuws & Actualiteiten Eerstelijn bepalend voor gezondheid Europese landen met een goed ontwikkelde eerstelijnsgezondheidszorg hebben een gezondere bevolking. Dit blijkt uit NIVEL-onderzoek dat de prestaties van de eerstelijnszorg in Europa in kaart brangt. Het is voor het eerst dat Europees onderzoek aantoont dat een sterke, goed functionerende eerstelijnsgezondheidszorg leidt tot gezondere inwoners van een land. Mensen verliezen minder levensjaren door bijvoorbeeld hart- en vaatziekten of astma in een land met een sterke eerstelijnsstructuur, een goede coördinatie van zorg en een breed eerstelijns zorgpakket, zoals Finland, Denemarken, Nederland, het Verenigd Koninkrijk, Spanje en Portugal.

Vitamine C-tekort tijdens zwangerschap slecht voor hersenen Gebrek aan vitamine C bij zwangere vrouwen kan leiden tot gezondheidscomplicaties in de hersenen van de foetus. Die schade kan niet meer ongedaan worden gemaakt. Dat blijkt uit onderzoek van de Universiteit van Kopenhagen, gepubliceerd in het tijdschrift PLoS ONE. Volgens de onderzoekers krijgt 10 tot 20% van alle volwassen niet voldoende vitamine C binnen. Voor zwangere vrouwen geldt dat ze hier extra op moeten letten. "Zelfs een heel klein vitamine C-tekort belemmert de groei van de hippocampus al met 10 tot 15%", vertelt onderzoeker Jens Lykkesfeldt. "De optimale ontwikkeling van de hersenen wordt dan afgeremd."

Consument ziet ‘light’ te positief De gezondheidsvoordelen van lightproducten worden door veel mensen overschat. Bijna een derde van de consumenten denkt ten onrechte dat een lightvariant minimaal de helft minder calorieën bevat, concluderen het Voedingscentrum en gezondheidsnet.nl uit onderzoek onder ruim 1200 mensen. Light betekent dat een product minstens 30 procent minder vet, suiker of calorieën bevat. Driekwart van de Nederlanders gebruikt geregeld lightproducten.

Elk jaar lopen circa 200.000 tot 250.000 basisschoolleerlingen hoofdluis op. Nieuwe NHG-standaard fractuurpreventie De NHG-standaard fractuurpreventie (voorheen Osteoporose) is gewijzigd. De invalshoek is verlegd van osteoporose naar het voorkomen van botbreuken. Andere belangrijke wijziging is dat de botmineraaldichtheid (BMD) uitsluitend aan de hand van de T-score wordt bepaald. De Z-score wordt niet meer gebruikt. Behandeling en begeleiding van patiënten met secundaire osteoporose blijft een taak van de medisch specialist, met uitzondering van de behandeling van vitamine-D-gebrek en langdurig glucocorticosteroïdgebruik. De Gezondheidsraad adviseerde onlangs alle 70-plussers om een supplement met 20 microgram vitamine D per dag te gebruiken.

Optima farma

OF 11.indd 5

Luizen? Droog ze uit! Na het gif en de luizenkam is er een nieuw wapen tegen luizen: uitdroging. Het RIVM keurde onlangs de ‘Louse Buster’ goed. Volgens importeur Ursula Schipper van de Luizenkliniek worden de parasieten met het apparaat binnen dertig minuten uitgedroogd en gedood. Het apparaat, bedoeld voor kinderen van 4 jaar en ouder, is ontwikkeld door entomologen van de Universiteit van Utah. Elk jaar lopen circa 200.000 tot 250.000 basisschoolleerlingen hoofdluis op.Vooral na de zomervakantie is het vaak raak.

5

21-11-12 10:41



Arm kind heeft vaker hoge bloeddruk Jonge kinderen van ouders met een lage opleiding en een laag inkomen, hebben tot twee keer vaker te kampen met hoge bloeddruk. In beide gevallen geldt: hoe lager opleiding en inkomen van de ouders, hoe groter de kans op een hoge bloeddruk bij jonge kinderen. Een verklaring is mogelijk dat kinderen uit

deze gezinnen vaker een laag geboortegewicht hebben, korter borstvoeding krijgen en een grotere lichaamsomvang hebben. Dit blijkt uit onderzoek van het VU medisch centrum, onderdeel van de ABCD-studie. Het is gepubliceerd in Hypertension, het tijdschrift van de American Heart Association.

Hoe lager opleiding en inkomen van de ouders, hoe groter de kans op een hoge bloeddruk bij jonge kinderen.

Emergis onder verscherpt toezicht De Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) heeft twee locaties van Emergis in Goes en Middelburg onder verscherpt toezicht geplaatst. De IGZ constateert risico’s op onverantwoorde zorg op de twee locaties waar methadon wordt verstrekt. Bij een eerder bezoek bleek een aantal zaken met betrekking tot de Opiumwet en medicatieveiligheid niet aan de eisen te voldoen. Ook waren inrichting en werkwijze niet in orde. Bij een tweede bezoek waren er onvoldoende verbeteringen aangebracht. Het verscherpt toezicht geldt voor maximaal drie maanden.

Vier uur per dag achter beeldscherm Nederlandse werknemers zitten op een werkdag gemiddeld 3,9 uur achter een beeldscherm. Het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS) meldt dat werknemers tussen de 25 en 35 jaar de kroon spannen, met gemiddeld 4,6 uur achter de computer. De jongste categorie werkenden, tussen 15 en 25 jaar, doet dagelijks 1,9 uur aan beeldschermwerk, de oudste groep (55-65) 3,8 uur. Sinds 2005 zijn werknemers elk jaar steeds iets meer beeldschermwerk gaan doen.

Prestatiedruk in zorg geeft stress Verpleegkundigen en verzorgenden die veel stress ervaren in hun werk, nemen sneller ontslag en stoppen eerder met hun beroep. Een hoge tijdsdruk, weinig overlegmogelijkheden in het team en een prestatiegerichte leiderschapsstijl geven meer kans op stress, zo blijkt uit een publicatie van onderzoekers van het Nivel, AMC en CEG/RVZ in het International Journal of Nursing Studies. De onderzoekers wijzen op het belang van minder stress op de werkvloer: “De zorg kan gemotiveerde krachten goed gebruiken en we moeten ervoor waken dat door stress in het werk goede mensen de zorg verlaten.” 6

OF 11.indd 6

21-11-12 10:41

Nieuws & Actualiteiten Mondbeugel bij slaapapneu

Veel huidkankerdoden in Nederland

Mensen met slaapapneu hebben baat bij een speciale mondbeugel. Dat blijkt uit onderzoek van Michiel Doff, kaakchirurg in opleiding van het UMC Groningen. De MRA-mondbeugel, die wordt gebruikt om snurken tegen te gaan, voorkomt dat de onderkaak en tong naar achteren zakken en de luchttoevoer ter hoogte van de keel geblokkeerd raakt. “We hebben nu vastgesteld dat dit ook op langere termijn effectief is bij milde en matig ernstige slaapapneu", vertelt Doff. “In het begin kunnen mensen last krijgen van extra speekselvloed, droge mond, pijnlijke kauwspieren en kaakgewrichten. Deze klachten gaan meestal na verloop van tijd weer over.”

In Nederland sterven meer mensen aan huidkanker dan elders. Ook stijgt de sterfte sneller. Dat blijkt uit cijfers van Eurostat, een databank van de Europese Unie. In Nederland gaan per jaar 3,6 per 100.000 mensen dood aan huidkanker. Alleen in Slovenië sterven er meer mensen aan de ziekte: 4,1 per 100.000. In de landen om ons heen ligt het sterftegetal veel lager. Duitsland en Luxemburg komen op 2,1 doden, Frankrijk 2 en Spanje 1,5 doden per 100.000 mensen. Griekenland is het best presterende land met 1,2 doden. Ook valt op dat het aantal sterfgevallen een stuk harder stijgt dan in de landen om ons heen.

Binnen was drogen ongezond Binnenshuis de was drogen, kan gevaarlijk zijn voor je gezondheid. Zeker als je last hebt van astma, hooikoorts of een allergie. Uit onderzoek van de Mackintosh School of Architecture blijkt dat veel huizen te vochtig zijn. De onderzoekers bekeken in Glasgow honderd huizen. In 87 daarvan droogden de bewoners hun was binnen, bijvoorbeeld in de slaap- of woonkamer. In 75% van die huizen was het vochtgehalte in de lucht zo hoog dat huisstofmijten er goed gedijen. In 25% werden schimmels aangetroffen die longinfecties kunnen veroorzaken.

Rookte in 2011 nog gemiddeld 25% van de Nederlanders boven de 18 jaar, eind dit jaar is dat ruim 26%. Aantal rokers in Nederland stijgt weer Voor het eerst sinds lange tijd neemt het aantal rokers in Nederland weer toe. Dat meldt antirookstichting Stivoro. Rookte in 2011 nog gemiddeld 25% van de Nederlanders boven de 18 jaar, eind dit jaar is dat ruim 26%. In absolute aantallen bedraagt de stijging circa tweehonderdduizend mensen. Vorig jaar telde Nederland nog het laagste percentage rokers ooit. Dat kwam volgens Stivoro deels doordat de vergoeding voor deelname aan programma's om te stoppen met roken werd opgenomen in de basiszorgverzekering. Honderdduizenden mensen stopten toen. Stivoro denkt dat veel van deze stoppers weer zijn begonnen. De vergoeding is inmiddels weer uit het basispakket gehaald.

Optima farma

OF 11.indd 7

7

21-11-12 10:41

Het Vak

Diabetesbehandeling hoort in de apotheek Kennis en samenwerking voor betere zorg

Tijdens de Diabetesweek hebben veel apotheken aandacht besteed aan diabetes. En zo hoort het ook, vindt farmaceutisch consulent José van Engelen, want die taak past prima in de apotheek.

n d

Froukje Wattel

r

Farmaceutisch consulent José van Engelen is sinds een jaar Zorgconsulent Diabetes bij Alliance Healthcare. Ze bezoekt apotheken om het apotheekteam te helpen bij diabeteszorg. “Bijvoorbeeld door samen een stappenplan te maken om de diensten voor diabetespatiënten te optimaliseren”, zegt ze. Sinds 2007 is de apotheek wettelijk behandelaar volgens de Wet Geneeskundige Behandelings Overeenkomst (WBGO). “De apotheek is dus niet meer alleen degene die medicijnen levert. Daarom moeten we zorgen dat de apotheek als behandelaar goed functioneert”, aldus Van Engelen. Als het gaat om diabetespatiënten betekent dat bijvoorbeeld dat de apotheek niet alleen insuline levert, maar ook weet hoe vaak dit wordt gebruikt, en met welke naalden en materialen de bloedsuikerspiegel wordt bepaald.

,

n

12 13:42

Terug naar de apotheek Van Engelen weet uit ervaring dat 60%

van de circa 100.000 diabetespatiënten die insuline gebruiken dit niet in de apotheek bestelt, maar bijvoorbeeld per postorder. “We moeten terug naar de apotheek als plek van behandeling, waar veel meer kennis aanwezig is en waar men samenwerkt met praktijkondersteuners van de huisarts (POH's), diabetesverpleegkundigen en internisten. Zodat je zeker weet dat de behandeling goed wordt uitgevoerd.” De meeste apotheken zijn zich wel bewust van deze taak, maar vaak ontbreekt bij het team de mogelijkheid om alles uit te voeren. Dan kunnen de apotheken die bij Alliance Healthcare zijn aangesloten, contact opnemen met Van Engelen. “We proberen dan om alle neuzen dezelfde kant op te krijgen, met stappenplannen, trainingen en adviezen.” Diabetesweek als uithangbord “De Diabetesweek is echt een uithangbord voor de apotheekdiensten”, vindt Van Engelen. “Zodat nieuwe patiënten weten waar ze terecht kunnen. Maar ook mensen die al jaren insuline en testmateriaal gebruiken, zouden eens per jaar samen met de apotheek alles door moeten nemen. Want er sluipen na verloop van tijd vaak verkeerde gewoontes in, bijvoorbeeld bij de insuline-injectie of bij het gebruik van het materiaal voor de bloedsuikerbepaling. Bovendien verandert het diabetesmateriaal regelmatig en is een bloedsuikermetinggesprek het moment om patiënten hierover voor te lichten. Daar is de apotheek dé plek voor.’’

Alliance: Kring en Boots Apotheken Alliance Healthcare, waar José van Engelen werkt, is onder meer eigenaar van de Kring Apotheken en de Boots Apotheken. Daarnaast is het bedrijf groothandel en verleent het diensten aan apotheekhoudende huisartsen en ziekenhuizen. Van Engelen geeft in de aangesloten apotheken regelmatig trainingen aan apothekersassistenten die zijn gespecialiseerd in diabetes.

Optima farma

OF 11.indd 9

Van Engelen adviseert bij haar apotheekbezoeken ook vaak om samenwerking te zoeken met de POH. “Dat is toch de persoon waar de diabetespatiënt het vaakst komt. Zorg er dus voor dat de POH goed weet wat de apotheek doet, weet en kan. Profileer je apotheek als dé zorgverlener voor diabetespatiënten, voor insuline en voor alles wat erbij hoort!” 9

21-11-12 10:41

Nieuwe aanpak voor diabetespatiënten Zelfmanagement werkt

I

Froukje Wattel

Apotheek De Hoge Zijde doet veel voor mensen met diabetes. Cynthia Ettema en INTERVIEW Lindy van der Meer vertellen over de bijzondere aanpak van ‘hun’ apotheek Apotheek De Hoge Zijde in Alphen aan den Rijn, gevestigd in gezondheidscentrum Dillenburg, is onderdeel van acht Samenwerkende Apotheken. Diabetes neemt er een belangrijke plaats in. “Wij organiseren al zeker tien jaar diabetesmetercontroledagen”, vertelt farmaceutisch manager Cynthia Ettema. “We besteedden altijd al veel aandacht aan patiënten met chronische aandoeningen”, vult farmaceutisch consulent Lindy van der Meer aan. “Met jaarlijkse screenings bekijken we bijvoorbeeld of onze diabetespatiënten ACE-remmers en statines krijgen. Zo niet, dan zoeken

Cynthia Ettema: "Tegenwoordig geven we ketenzorg aan mensen met een chronische aandoening." we uit waarom.” Ettema: “Tegenwoordig geven we ketenzorg aan mensen met een chronische aandoening, in samenwerking met de huisartsen, fysiotherapeuten en met de diëtist in het gezondheidscentrum. De sa10

OF 11.indd 10

Optima farma

21-11-12 10:41

Interview menwerking is de laatste tijd steeds verder uitgebreid. Bijvoorbeeld met de Diabetes Risico Testdag, die we op 12 november hadden.” Er zijn dan allerlei activiteiten in gezondheidscentrum Dillenburg. Naast de Diabetes Risicotest en het meten van de bloedglucosewaarde, kunnen mensen bijvoorbeeld ook hun vetpercentage en bloeddruk laten meten en krijgen ze informatie over gezond bewegen. Een pedicure checkt de voeten en er is informatie over het Diabetes zorgprogramma, de PRISMA-Diabetescursus en de Diabeteszorgmap.

n

Zorgprogramma’s en ketenzorg Ettema, die naast farmaceutisch manager ook coördinator geïntegreerde eerstelijnszorg is: “We zien een intensivering van de eerstelijnszorg. In 2009 zijn we begonnen met ketenzorg. Er werden afspraken gemaakt tussen de diverse zorgverleners over de aangeboden zorg.” Die afspraken worden beschreven in zorgprogramma’s. Wat doet de huisarts, fysiotherapeut of diëtist? Wat doet de apotheek, bijvoorbeeld als het gaat om medicatie en een eerste en tweede uitgifte? Apotheek De Hoge Zijde is volop bezig met de uitvoering van die zorgprogramma’s. “We zijn in 2011 begonnen met het diabeteszorgprogramma omdat dit een vrij complexe aandoening is”, vertelt

Ettema. “Voor het invoeren van de zorgprogramma’s is een multidisciplinair implementatieteam opgericht en hebben we meerdere keren per jaar multidisciplinair overleg (MDO) waarbij we de diabeteszorg op patiëntniveau bespreken.” De apotheek heeft ruim 500 diabetespatiënten. Inmiddels loopt ook het zorgprogramma voor COPD en volgend jaar staan Cardiovasculair Risico Management (CVRM), depressie en osteoporose gepland. Cursus zelfmanagement In zorgprogramma’s staat niet alleen wat de behandelaars doen. Ook de patiënt krijgt een taak. Zelfmanagement heet dat. Ettema legt uit: ‘‘Toen we helder hadden wie wat doet, was de volgende stap: het bevorderen van zelfmanagement bij de patiënt. Dat wil zeggen: zorgen dat de patiënt goed weet wat diabetes inhoudt, wat de risico’s zijn en hoe je die beperkt. Wat kan hij of zij daar zelf aan doen? Vroeger kregen mensen met diabetes medicijnen en de mededeling: u moet afvallen, meer bewegen of… Tegenwoordig is het idee dat mensen betere keuzes kunnen maken als ze meer inzicht hebben in hun aandoening.” Tien zorgverleners van het gezondheidscentrum (waaronder drie apotheekmedewerkers) geven daarom cursussen zelfmanagement (2 x 3,5 uur) voor patiënten. Eerst werden ze daarvoor zelf getraind door mensen van het Diabetescentrum VUmc Amsterdam die de PRISMA-cursus (Pro-actieve Interdisciplinaire Self-Management-educatie) ontwikkelden. Koolhydratenspel De cursus zelfmanagement werd dit jaar vijftien keer aan patiënten gegeven, voor groepen van ongeveer tien personen (soms met partner). Van der Meer: “Het bevalt super, zowel voor ons als voor de patiënten!” De patiënten leren veel over diabetes en maken een eigen zorgplan, met eigen doelen. Dat plan wordt in samenwerking met de POH uitgevoerd. “En we spelen het koolhydratenspel, waarbij we met speelgoedvoedsel laten zien hoeveel koolhydraten er in producten zoals rijst, brood, fruit en dergelijke zitten,

Lindy van der Meer: "Het bevalt super, zowel voor ons als voor de patiënten!" zodat mensen betere keuzes kunnen maken. Patiënten zijn heel enthousiast, ze gaan meer bewegen en laten bepaald voedsel staan. Soms komen ze zelf met ideeën, zoals apps voor diabetes. Eén patiënt gaf zelfs zijn hele voorraad cola weg aan de sportvereniging toen hij ontdekte hoeveel suiker erin zit!’’ De goede resultaten zijn trouwens niet alleen terug te zien in de positieve evaluatieformulieren. Ook de POH en de huisarts zien al een verbetering in de diverse waarden, zoals bijvoorbeeld HbA1c, bloeddruk, cholesterol of gewicht. “Wij gaan door op deze weg en waarschijnlijk gaan ook de andere gezondheidscentra en onze collega-apotheken met deze cursus beginnen”, aldus Ettema en Van der Meer. l

Optima farma

OF 11.indd 11

11

21-11-12 10:42

Bloedglucosewaarde heeft ook invloed op leerprestaties

‘Behandeling d vraagt heel veel v kind én o A

Marc de Leeuw

Steeds meer kinderen hebben diabetes. Samen met hun ouders actueel lukt het meestal goed om de bloedsuikerspiegel onder controle te houden. Makkelijk is het niet. “Ik zeg tegen ouders altijd: het beste is om zelf voor alvleesklier te spelen”, zegt specialist kinderdiabetes dr. Henk Jan Aanstoot. Dat voorkomt niet alleen complicaties, maar blijkt ook belangrijk voor de schoolprestaties.

Het aantal kinderen met diabetes neemt in heel de wereld nog steeds toe. Ook in Nederland, al is het hier nog niet zo erg als in bijvoorbeeld de Verenigde Staten. Daar neemt vooral diabetes type 2, dat sterk samenhangt met overgewicht, toe. In ons land lijden veruit de meeste patiën12

OF 11.indd 12

Optima farma

21-11-12 10:42

Actueel

g diabetes el van n ouder’ Henk Jan Aanstoot

tjes (95%) aan diabetes type 1, waarbij de relatie met voeding en leefstijl veel minder duidelijk is. De ziekte voorkomen is belangrijk, zegt dr. Henk Jan Aanstoot, specialist op het gebied van diabetes bij kinderen. “Het risico op sterfte is bij kinderen heel groot.” Aanstoot is één van de oprichters van Diabeter, een zorgcentrum voor kinderen met diabetes in Rotterdam. Inmiddels heeft dit centrum ruim 1400 patiënten uit het hele land onder behandeling. In zijn gerieflijke werkkamer met prachtig uitzicht over de boten die liggen afgemeerd aan het Haringvliet in Rotterdam, geeft Aanstoot een update van de stand van zaken rond de behandeling van kinderen met diabetes. Voeding Een belangrijke studie die op dit moment loopt, de Trigr-studie, moet over ongeveer vijf jaar duidelijkheid geven wat nu de rol is van voeding bij het ontstaan van diabetes type 1 bij kinderen. Die informatie kan helpen bij het voorkomen van de ziekte. Er staat veel op het spel. Aanstoot: “Bij bijvoorbeeld patiënten in de leeftijd van 20-26 jaar met diabetes type 1 is de sterfte vijfmaal zo hoog als bij gezonde leeftijdgenoten.” Het ontstaan van deze aandoening is echter nog een mysterie. “Is het de voeding? Is Optima farma

OF 11.indd 13

het de borstvoeding? Spelen virusinfecties een rol?”, vraagt Aanstoot zich af. “In elk geval is duidelijk dat invloeden uit de omgeving bijdragen aan het ontstaan van diabetes type 1. In Finland is tussentijds een analyse uitgevoerd van de Trigr-studie. Hieruit blijkt dat voeding invloed heeft op het ontstaan van auto-immuniteit (zie

Daar komt bij dat diabetes een ziekte is die zich bij elke patiënt anders uit, en die daarom vraagt om personalized medicine, ofwel: medicijnen die echt op de persoon zijn afgestemd.

Bij diabetes type 2 is er nog iets dat behandeling ingewikkeld maakt: het verloop gaat bij kinderen heel anders dan bij volwassenen. “De insulineresistentie bij diabetes type 2 neemt bij kinderen met overgewicht veel sneller toe dan bij volwassenen. Dat komt door een snellere achteruitgang van de bètacellen. Binnen zes jaar moeten ze op insuline over, terwijl dit bij volwassen veel langer duurt, vaak zo’n vijftien jaar vanaf de diagnose.” Daarom is bij jongeren een ander beleid nodig bij diabetes type 2 dan bij volwas-

Opvallend is dat het verloop van diabetes type 2 bij kinderen veel sneller gaat dan bij volwassenen kader). Verder is de darmflora op dit moment een hot issue. Het is een combinatie van factoren waardoor diabetes type 1 ontstaat.” Hij verwacht niet dat er één oplossing zal komen om diabetes type 1 te voorkomen of te genezen. “Het is meer dat we steeds beter gaan begrijpen welke factoren allemaal bijdragen aan het ontstaan van diabetes. De oorzaken kunnen bij iedereen weer verschillend zijn.”



senen, stelt Aanstoot. Hij denkt daarbij aan een agressievere methode dan nu gebruikelijk is. “Door het snellere verloop, lijkt diabetes type 2 bij kinderen na een aantal jaren op type 1 diabetes. De insulineresistentie is dan zover toegenomen dat er insuline nodig is. Eerder starten met insuline kan dit mogelijk afremmen. Maar daarnaar zijn nog geen studies gedaan, dus hoe dat beleid er moet uitzien, weet ik nog niet.” 13

21-11-12 10:42

1:28:35

Actueel Belastend Kinderen met diabetes instellen op medicatie is enorm lastig, zegt Aanstoot. “Een kind moet acht tot twaalf keer per dag meten. Het stramien van vier keer meten en vier keer prikken werkt bij kinderen niet. Bij hen schommelt de bloedspiegel daarvoor te veel. Worden ze bijvoorbeeld boos, dan stijgt de glucosespiegel al. Acht tot twaalf keer per dag meten en spuiten is enorm belastend. Vandaar dat sensoren in opkomst zijn die voortdurend de bloedsuikerspiegel in de gaten houden (Continue Glucose Monitoring of CGM). Maar ook dat is heel intensief. Ik zeg vaak tegen ouders: het beste is dat u voor alvleesklier speelt. Ouders nemen die taak meestal heel serieus.” Goede regulatie bij kinderen blijkt ook van invloed op de leerprestaties. “Ruwweg geeft een verhoging van één punt van het gemiddelde van de bloedsuikerspiegel een verlaging met één punt van de rapportcijfers voor vakken als taal en rekenen, zo is uit Zweeds onderzoek gebleken. Leerkrachten en ouders kunnen het vaak merken aan hangerig en zeurderig gedrag van kinderen dat hun bloedglucose niet goed is ingesteld.” Verder voorkomt goede regulatie gezondheidsproblemen op langere termijn, zoals aantasting van het netvlies, nierschade en zenuwpijn. “Het vraagt veel van de patiëntjes en hun ouders, maar het is wel de moeite waard.” Optimistisch Aanstoot is optimistisch over de toekomst, al moeten nog veel dingen worden uitgezocht. “Met de Continue Glucose Monitoring is het bijna mogelijk om normale bloedglucosewaarden te bereiken, al is nog meer verfijning van de apparatuur nodig. Van belang is dat al te sterke pieken

en dalen in de glucosespiegel worden voorkomen. Vroeger lag de nadruk op het voorkomen van hypo’s, maar ook hyperglykemieën zijn gevaarlijk.” Diabeter levert inmiddels niet alleen zorg aan kinderen maar ook aan twintigers en dertigers. “Ze beseffen dat een goede regulatie belangrijk is. Het bereiken van een normale bloedglucosespiegel vraagt van de patiënt veel inspanning, dat zeg ik erbij. Zo’n 6% stopt met CGM omdat het te intensief is. Steeds vaker lukt het tot de puberteit om met behulp van de ouders, die als ‘alvleesklier’ functioneren, de gemiddelde bloedglucosewaarde bij of onder de 7 te houden. Dat is een goede basis voor het leven om de kans op complicaties zoveel mogelijk te verkleinen. Als we dat volhouden en de zorg met CGM en pomptherapie verder verbetert, verwacht ik dat dit een vrijwel normale levensverwachting oplevert. CGM wordt nu in het kader van een onderzoek – tijdelijk vergoed door de zorgverzekeraars – toegepast bij 170 van de 1400 patiënten die hier komen.” Over de plaats van de nieuwe diabetesmedicatie bij de behandeling van kinderen kan Aanstoot nog weinig zeggen. “Er lopen in de Verenigde Staten wat studies naar deze medicatie bij kinderen in de leeftijd van 8-10 jaar, bij beide typen diabetes. We wachten op de resultaten van veiligheidsstudies. Ik verwacht binnen twee tot drie jaar wel de eerste voorlopige resultaten.” Op dit moment schrijft hij de nieuwe middelen nog niet voor bij kinderen. Erg belangrijk is voorkomen dat te dikke kinderen diabetes ontwikkelen. “Bewegen is enorm belangrijk. Dat doet niet veel op het gewicht, maar wel veel op de insulineresistentie. Je zou ouders haast verbieden hun kinderen nog met de auto naar school te brengen. Laat ze fietsen of lopen.”

? Voeding heeft invloed Over de rol van voeding bij het ontstaan van diabetes type 1 is nog veel onduidelijkheid. Toch weten we steeds meer: een korte periode van borstvoeding en al heel jong gevoed worden met complexe eiwitten (bijvoorbeeld uit koemelk), granen, fruit, bessen en wortels zijn risicofactoren voor de ontwikkeling van bètacel-autoimmuniteit en diabetes type 1. Dat blijkt uit een tussentijdse analyse van een onderdeel van de Trigr-studie [2], uitgevoerd door Finse onderzoekers. De onderzoekers volgden een groep kinderen tot hun tiende levensjaar.

Feiten: ● ● ● ● ●

Negen van de tien mensen met diabetes hebben diabetes type 2. Naar schatting hebben ongeveer zesduizend kinderen tussen de 0-18 jaar diabetes. Geteld van 0-25 jaar zijn er ongeveer 10.000 tot 12.000 patiënten, gelijk verdeeld over jongens en meisjes. Het aantal Nederlanders met diabetes is tussen 2000 en 2007 met ruim de helft (55%) gestegen. Vooral door de vergrijzing en het toenemende aantal mensen met overgewicht kan het aantal mensen met diabetes in 2025 verdubbelen.

Optima farma

OF 11.indd 15

15

21-11-12 10:42

‘Isa is heel sterk, echt een kanjer’ Zeven keer per dag bloedprikken, vier keer insuline spuiten

P

Edwin Bos

“Mag ik een snoepje?”, vraagt Isa. “Dan moet je eerst even je suiker controleren”, antwoordt patiënt haar moeder Isa Merks uit Zaltbommel heeft diabetes type 1. Zeven keer per dag moet ze bloed prikken. Op zaterdag speelt ze hockey en stelt ze de insuline in de pomp wat lager af. Heeft ze een feestje, dan bepaalt ze van te voren zelf wat ze daar zal eten. Elke avond controleert haar vader of moeder rond half twaalf nog een keer haar bloedglucosewaarde. Een gecompliceerd leven voor een meisje van negen. Het begon allemaal ruim een jaar geleden. Isa vertelt: “Ik voelde me al een paar maanden niet zo lekker. Ik moest veel naar de wc en had veel dorst en een droge mond. Toen kwamen we een tante op de braderie tegen en die zei ‘wat is Isa toch dun’. Mama zei dat het haar niet was opgevallen, maar we zijn toch maar naar de dokter gegaan.” De huisarts zag meteen dat het bloedsuiker van Isa veel te hoog was, het apparaat kon de waarde niet eens meten. “Toen moest mama heel erg huilen”, vertelt Isa. Met spoed werd het meisje naar het ziekenhuis gebracht, waar ze vijf dagen moest blijven. “Ik kreeg veel cadeautjes en had een tv op

16

OF 11.indd 16

Het leven van Isa (9) veranderde ingrijpend na de diagnose diabetes type 1. Spontaan naar buiten en rennen door de straat is er niet meer bij. Eerst moet de bloedsuiker gemeten worden. “Laatst had ik hoofdpijn, ik zat op 21,9. Dan ‘bolus’ ik snel insuline met de pomp.” Het verhaal achter de patiënt.

mijn kamer, maar ik wilde naar huis.” Koolhydraten Vanaf de diagnose in september 2011 spuit Isa zelf vier keer per dag insuline, kort- en langwerkend. Sinds februari van dit jaar heeft ze een insulinepomp. Marga Merks, de moeder van Isa: “Heeft ze trek in een koekje, dan lees ik op de verpakking de hoeveelheid koolhydraten per koekje, bijvoorbeeld 13. Op basis van deze koolhydraten berekent de insulinepomp de hoeveelheid extra insuline die Isa zichzelf moet toedienen – zo’n extra toediening wordt een bolus genoemd.” De pomp is volgens Isa en haar moeder een grote verbetering. In de periode voor de pomp moesten zij voor elke maaltijd alles wegen, de hoeveelheid insuline per 100 gram vaststellen en dat in het been van Isa spuiten. “Isa moest opeten wat we hadden gespoten – er was geen weg terug. Nu ‘bolussen’ we een minimale hoeveelheid insuline vooraf en tijdens het eten kan Isa zichzelf eventueel wat extra insuline toedienen.” De pomp geeft de insuline af via een dun slangetje en een soort infuusset, die bij Isa vlak onder de huid in haar bil is aangebracht. Heeft ze gymles, dan koppelt ze de pomp los en dopt de opening af.

Optima farma

21-11-12 10:42

De patiënt over de vraag waarom haar kinderen niet alle drie gewoon gezond zijn. Een geluk bij ongeluk is dat Isa zich heel flink houdt. “Isa is heel sterk. Echt een kanjer.” Marga maakt zich wel zorgen over de tijd die Isa nog voor zich heeft. “Tijdens de puberteit gaat alles op zijn kop. Even spontaan naar de kroeg gaat niet zonder de juiste voorbereiding. Haar leven zal

Ik voelde me al een paar maanden niet zo lekker. Ik moest veel naar de wc en ik had een droge mond nooit onbevangen of onbezorgd zijn.” Isa weet nog niet wat ze later wil worden. Maar haar moeder heeft wel een idee: “Ik denk econoom. Ze rekent de hele dag met plussen en minnen...”l

PASPOORT: Naam: Isa Merks Leeftijd: 9 jaar Geneesmiddelen: insuline

Bij een goed functionerende alvleesklier is het bloedglucosegehalte tussen de 4 en 8 mmol/l. Soms is Isa's bloedglucose veel te hoog. “Laatst had ik hoofdpijn, toen zat ik op 21,9. Dan ‘bolus’ ik snel insuline met de pomp.” Zit Isa veel te laag – een hypo – dan krijgt ze van haar moeder een dextro of wat extra eten. Eens in de drie maanden gaat Isa naar het Diabetesteam in het Jeroen Bosch Ziekenhuis in ‘s-Hertogenbosch. Het lab kijkt wat de gemiddelde bloedglucosespiegel in de voorgaande drie maanden is geweest. Voor noodgevallen beschikt Marga over een mobiel nummer van het diabetesteam, dat 24 uur per dag bereikbaar is. Op advies van het Diabetesteam bestelt Marga de diabeteshulpmiddelen bij een

Onderhuidse sensor Als Isa wat ouder is, kan ze wellicht overstappen op Continue Glucose Monitoring (CGM), de nieuwste ontwikkeling op het gebied van bloedglucosemeting. Via een sensor is de bloedglucosewaarde 24 uur per dag af te lezen en tijdens bijvoorbeeld het slapen nemen sensor en pomp alles over om een gevaarlijk lage waarde te voorkomen. Met CGM moet de patiënt

Optima farma

OF 11.indd 17

groothandel en de insuline bij haar apotheek in Zaltbommel. Met 3 x 10 ml kan Isa zo’n tien weken vooruit. De canule wordt met 1 ml per keer gevuld, voor Isa de voorraad voor drie dagen. Marga, zelf opgeleid als apothekersassistent maar niet werkzaam in een apotheek, vindt het bijzonder dat een apotheek minder kennis heeft van diabetes dan je zou verwachten. “Isa is al een keer in de apotheek uitgenodigd om alles te vertellen over haar ziekte.”

• Bezoek aan de apotheek: een keer per drie maanden voor het ophalen van insuline • Lid van: de SugarKidsClub van Diabetesvereniging Nederland, organiseert voor kinderen tot 16 jaar met diabetes vakantieweken en dagjes weg

Puberteit De ziekte van Isa heeft ook een grote impact op het leven van Marga en haar man. “Even een dagje ‘geen zin hebben’, kan nooit meer.” Ze piekert nog regelmatig

nog wel zo’n twee keer per dag bloed prikken om het systeem te ijken. Kinderarts Henk Veeze van Diabeter, een centrum voor kinderen en jongvolwassenen met diabetes, geeft aan dat Continue Glucose Monitoring vooral geschikt is voor patiënten die alle basis behandelingsstappen al onder de knie hebben. Een groep van 150 patiënten maakt momenteel gebruik van de sensor via Diabeter.

17

21-11-12 10:42

D

Frits Baltesen

Rudi vindt het veel te leuk, zo boven aan de glijbaan in de gymzaal, en wacht steeds lang Dossier voordat hij met een lach naar beneden schuift. Samen met Samantha, Milan en veertien andere klasgenootjes van basisschool John F. Kennedy in Dordrecht klimmen ze over een bank schuin omhoog naar een klimrek. Later wankelen ze over een ijzeren brug om daarna enthousiast in een zacht en dik kussen te springen: gelukt! Rudi en zijn klasgenootjes van groep één en twee (4 en 5 jaar) hadden voorheen nooit gymnastiekles op school. Er was geen geld voor. Maar sinds kort doet Dordrecht mee aan het landelijke project JOGG (Jongeren op Gezond Gewicht). Dat betekent dat er allerlei activiteiten zijn om kinderen en jongeren gezonder te maken. In Dordrecht heet het JOGGprogramma ‘Doe ff Gezond’. Dus heeft de klas van Rudi dankzij ‘Doe ff Gezond’ sinds dit schooljaar elke donderdag drie kwartier gymnastiekles, of eigenlijk: spelenderwijs met plezier bewegen. “We zijn er erg blij mee”, zegt juf Milou van der Woude. “Ik kan nu het hele schooljaar met mijn klas gymmen!” Haar kinderen vinden het zo leuk dat ze vandaag tien minuten langer mogen springen, glijden en rennen.

Beter eten en meer bewegen voor kinderen en jongeren

Samen tegen overgewicht: ‘Doe ff gezond’

Te zwaar JOGG is twee jaar geleden overgewaaid uit Frankrijk. Vijftien jaar geleden startte daar in tientallen steden Epode (Ensemble Prévenons l’Obésité Des Enfants, of in het Nederlands: ‘Laten we samen het overgewicht bij kinderen aanpakken’). Met Epode leek de overheid eindelijk een methode te hebben gevonden om overgewicht en obesitas bij jongeren terug te dringen. Na tien jaar was het aantal jongeren met overgewicht in de Franse steden die meededen gehalveerd. Een vergelijkbaar project in de Utrechtse wijk Overvecht leverde in 2010 zulke goede resultaten op – het aantal jongeren met overgewicht daalde er met ruim een kwart – dat de overheid besloot de Franse aanpak te vertalen naar Nederland. In dat jaar sloot ze met 27 organisaties en bedrijven het Convenant Gezond Gewicht. Deelnemers zijn bijvoorbeeld de GGD, TNO, Zilveren Kruis, cateringorganisatie Albron, Albert Heijn, Nutricia en Unilever. Nu doen negentien gemeenten mee aan JOGG. Dat zouden er 75 moeten worden, vindt de voorzitter van het convenant, Paul Rosenmöller. In vijf jaar tijd zou de toename van overgewicht onder kinderen dan tot staan kunnen worden gebracht. 18

OF 11.indd 18

Gezonder eten en meer bewegen, hoe pak je dat nou aan? Het project Jongeren Op Gezond Gewicht (JOGG) helpt. Het doel: minder kinderen met overgewicht, want dat is dé risicofactor voor diabetes. Optima farma

21-11-12 10:42

n

n : d’

Dossier Die landelijke aanpak van overgewicht en obesitas is nodig, omdat steeds meer kinderen en jongeren ongezond eten en weinig bewegen. In 2010 was 14% van de jongens en 13% van de meisjes te zwaar. Ongeveer 0,5% had obesitas. Tien basisscholen doen mee aan het JOGG-project in Dordrecht-West (OudKrispijn, Nieuw-Krispijn, Crabbehof en Wielwijk), want daar wonen de meeste kinderen met overgewicht. In dit stadsdeel was vorig jaar 42% van de kinderen van 6 tot 14 jaar te zwaar, van wie liefst 14% obesitas had. Traktaties “Als je ziet welke pauzehapjes kinderen mee naar school nemen”, vertelt Angelique Nijssen, projectleider van ‘Doe ff gezond’: zakken chips, koek en pakjes zoet sap. Ook de traktaties die kinderen op hun verjaardag uitdelen zijn groot, calorierijk en ongezond. Het ligt niet aan de kinderen, zegt Nijssen. “We gaan in gesprek met tien andere basisscholen over hun traktatiebeleid. Pas één directie heeft nu regels gemaakt. Het is moeilijk: vaak liggen ouders dwars, omdat ze vinden dat dit hún verantwoordelijkheid is.” Nijssen ziet veel gebrek aan kennis en te weinig aandacht van ouders. Kinderen spelen volgens haar tegenwoordig te weinig buiten en eten te veel. Ouders zien dat niet. “Ze denken dat de kilo’s bij hun kinderen er wel vanaf gaan als ze ouder worden”, hoort Nijssen. Of ze zeggen dat hun kinderen ‘nu eenmaal geen spinazie lusten’. Ze ziet vrij veel achterstandsgezinnen waar overgewicht, voeding en beweging helemaal geen onderwerpen zijn. “Daar hebben ze te maken met werkloosheid, financiële problemen, gebroken relaties en huiselijk geweld. Dan ben je al blij als je kinderen elke dag eten krijgen.” Omdat leefstijlgewoonten meestal ontstaan tussen het tweede en zesde jaar, zet ‘Doe ff Gezond’ vooral in op die leeftijdsgroep, en hun ouders. Nijssen: “Veel kinderen in deze wijken worden pas echt te zwaar als ze 8 of 10 jaar zijn. Dan is het veel moeilijker om er nog iets aan te doen.” Vmbo’s Nijssen wil dat het aantal kinderen met overgewicht in Dordrecht-West de komende vijf jaar met 5% vermindert. Het lijkt de goede kant op te gaan. Ze is blij met de medewerking van scholen, de gemeente, GGD, sportverenigingen, huisartsen, diëtisten, ziekenhuizen en wijkverpleegkundigen. Nu de vmbo’s nog. “In het begin zijn de leerlingen enthousiast, maar om gemotiveerd te blijven – dat is een punt”, merkt Nijssen. “Het zijn pubers en die hebben een eigen mening.” Optima farma

OF 11.indd 19

Juf Milou van der Woude: “Ik kan nu het hele schooljaar met mijn klas gymmen!”

Sportleraar Maartje Vissers, die vanochtend gymles gaf aan de kleuters van de John F. Kennedy school, staat al weer klaar voor de volgende klus. Achterin in haar auto heeft ze een groot pluchen haaienpak liggen, waarmee ze straks in de lunchpauze op een schoolplein staat om

flyers uit te delen voor gratis zwemlessen in de herfstvakantie. Herfstkriebels heet dit project: speciaal voor de groepen één, twee en drie. Vissers: “Het is voor die kinderen bijna altijd de eerste kennismaking met zwemmen.” Ze heeft al veertig aanmeldingen binnen. l

Veel ouders denken dat die extra kilo’s er vanzelf afgaan als de kinderen ouder worden Meer JOGG-projecten Gemeenten vullen het JOGG-programma op hun eigen manier in. Een aantal voorbeelden: • In Breda organiseert voetbalclub NAC streetleagues: straatvoetbaltoernooien voor jongens en meisjes, waaraan nu 23 klassen van veertien basisscholen meedoen. • Huisartsen in Leiden-Noord hielden in september een ‘leefstijlmarkt’ om vooral mensen uit lagere inkomensgroepen te leren hoe ze gezonder kunnen leven. • In het Brabantse Veghel werd in april een thaiboxing-marathon gehouden, met onder meer de JOGG-move. • In het stadsdeel Bouwlust/Vrederust in Den Haag ging afgelopen november een fruitcampagne van start. Kinderen kregen speciale fruitboxen voor op school en er werd gratis fruit uitgedeeld. • Na succesvolle pilots in Utrecht en Rotterdam rolt babyvoedingsbedrijf Nutricia het project Smakelijke Moestuinen uit in Nederland. Dit is gericht op peuters en hun ouders. Ze leren samen met een kinderdagverblijf in de buurt zelf groenten te kweken, oogsten, proeven en eten. • Veel scholen in het voortgezet onderwijs in Rotterdam krijgen voedingslessen. • Met de aanpak DrinkWater wil JOGG water drinken voor de jeugd aantrekkelijk maken. In oktober gaven Olympisch turnkampioen Epke Zonderland en BMX’er Laura Smulders voor Amsterdam-West het startsein van deze campagne.

19

21-11-12 10:42

Thuiszorg: de ogen en oren van de apotheek Signalen ‘vanachter de voordeur’ van belang

D

Marc de Leeuw

Ze kwamen elkaar tegen op het schoolplein, verpleegkundig onderzoeker Carolien Sino en Dossier apotheker Eric Hiddink. Het resultaat van die ontmoeting is een project waarin de thuiszorg en de apotheek samenwerken. Hiddink, werkzaam bij apotheek Health Base in Houten en tevens wetenschappelijk adviseur: “Die samenwerking is er in Nederland nauwelijks. Terwijl dat juist uiterst vruchtbaar is.” Dat blijkt wel uit het project ‘Veiligheid van medicatie achter de voordeur’ dat verpleegkundig onderzoeker Carolien Sino van de Hogeschool Utrecht uitvoerde als onderdeel van haar promotie. Uit haar onderzoek blijkt dat signalen vanuit de thuiszorg – ‘vanachter de voordeur’ – voor de apotheek en de huisarts aanleiding kunnen zijn om het medicijngebruik van patiënten onder de loep te nemen. “Een thuiszorgmedewerker vond bijvoorbeeld medicatie op de grond. Een aanwijzing dat het met het gebruik niet goed gaat. Zo kan de thuiszorg de ogen en oren vormen van de apotheek en de huisarts”, zegt Sino. Een ander voorbeeld: de koelkast. Als die een chaos is en er staan veel voedingsmiddelen in die ver over de datum zijn, gaat iemand waarschijnlijk ook niet goed met zijn medicijnen om. “Op tijd problemen 22

OF 11.indd 22

Medewerkers van de thuiszorg zijn vaak de eersten die het zien wanneer iemand zijn medicijnen niet goed gebruikt. ,,Dat kan voor de apotheek of de huisarts aanleiding zijn om in te grijpen.” Een samenwerking die vruchten afwerpt

Eric Hi moet v bij elka verbet

signaleren kan voorkomen dat er ernstige gezondheidsklachten ontstaan door verkeerd medicijngebruik.” Dit levert niet alleen gezondheidswinst op, maar mogelijk ook financiële winst. “Een investering van een dubbeltje in de thuiszorg kan op deze manier bij wijze van spreken een tientje besparen in de huisartsenzorg”, zegt Hiddink. Ook de Inspectie voor de Gezondheidszorg vond de samenwerking tussen thuiszorg en apotheek een goed idee: het project werd genomineerd voor de Zorgveiligheidsprijs. Deze prijs reikt de IGZ elk jaar uit aan het beste project op het gebied van zorgveiligheid. Uiteindelijk kreeg ‘Veiligheid van medicatie achter de voordeur’ een gedeelde tweede prijs. Rode vlaggeninstrument De samenwerking tussen Hiddink en Sino begon op het plein van de school waar beiden hun kinderen naartoe brengen. Tijdens een gesprek bleek dat ze allebei bruisen van de ideeën over hoe de zorg beter kan. Bijvoorbeeld in de financiering. “Als medewerkers in de thuiszorg medicatieproblemen signaleren en doorgeven, kunnen zowel patiënten, apothekers als huisartsen daar veel aan hebben en bespaar je kosten. De thuiszorg zal hier geld voor moeten krijgen, maar dat kan niet, Optima farma

21-11-12 10:42

Dossier

Eric Hiddink en Carolien Sino: “Iedereen moet van zijn eigen postzegel afkomen en bij elkaar meekijken om samen de zorg te verbeteren.”

want de thuiszorg wordt vanuit de AWBZ vergoed en de huisarts en apothekers krijgen hun vergoeding vanuit de Zorgverzekeringswet”, zegt Hiddink. Sino en Hiddink willen de zorgverzekeraars, politiek en zorgverleners warm maken om deze ‘schotten’ in de financiering van de zorg weg te nemen. “Iedereen moet van zijn eigen postzegel afkomen en bij elkaar meekijken om samen de zorg te verbeteren.” Sino ontwikkelde in samenwerking met een expertpanel van hoogleraren, huisartsen, apothekers en een geriater een lijst met 28 mogelijke situaties bij de patiënt thuis die erop kunnen wijzen dat er iets fout kan zijn met het medicatiegebruik. Bijvoorbeeld rondslingerende tabletten of een incompleet medicatieoverzicht. “Bij elk van deze situaties dient bij de thuiszorgmedewerker een alarmbel af te gaan, oftewel: een rode vlag te gaan wapperen”, zegt Sino. Sino liet thuiszorgmedewerkers bij 115 patiënten bijhouden welke rode vlaggen zij hadden gezien. Om de resultaten te checken, voerden acht andere getrainde wijkverpleegkundigen interviews met deze 115 patiënten. “Dit gebeurde onafhankelijk van de eerste meting. Het bleek dat in de interviews dezelfde signalen naar voren kwamen als via de rode vlaggenmethode. Daarmee is de werkzaamheid van de methode bewezen.”

App Hiddink werkt op dit moment, met PharmaPartners en PinkRoccade Healthcare, aan een app die het mogelijk maakt de rode vlaggetjesscores digitaal door te geven aan de eerstverantwoordelijke verpleegkundige, huisarts of apotheker. Ook biedt deze app de mogelijkheid een foto te maken van bijvoorbeeld een blauwe plek die kan wijzen op een bloeding. “Zo kan een arts makkelijker beoordelen of een signaal relevant is.” De app is nog niet in gebruik. Hiddink hoopt dat de ontwikkeling na de zomer van start gaat. Sino en Hiddink plannen een vervolgpilot die naar verwachting in het najaar start. Over deelname hebben ze niet te klagen. “Apothekers, huisartsengroepen en thuiszorgorganisaties meldden zich spontaan aan nadat ze in de media lazen van onze nominatie voor de Zorgveiligheidsprijs.” Waarom het project zo aanslaat? Sino: “Vroeger had je één of twee lageropgeleiden tegenover tien tot twaalf hbo-verpleegkundigen in een thuiszorgorganisatie, nu zijn er veel meer lageropgeleiden. De vlaggenmethode is eenvoudig uit te voeren en sluit daar op aan.” Hiddink: “Tegelijkertijd klinkt de roep om betaalbare, efficiëntere en veiligere zorg in de maatschappij steeds luider. Dit project past dus helemaal bij wat we in deze tijd nodig hebben.” l

Thuiszorgmedewerkers zien het als eerste wanneer er iets niet goed loopt met het medicatiegebruik bij de patiënten thuis.

Optima farma

OF 11.indd 23

23

21-11-12 10:42

12 11:54

Verenigingsnieuws

O p ti ma Far ma

Apotheek Praktijkdag 2012 Het was even wennen dit jaar: geen Optima Farma Congres en geen KNMP Implementatiedag in Utrecht, maar een nieuw concept: de Apotheek Praktijkdag.

Optima Farma Voor vragen over je beroep of de vereniging Optima Farma kun je contact opnemen met Margo Briejer, ambtelijk secretaris. KNMP – Optima Farma t.a.v. Margo Briejer Postbus 13166 2500 ED Den Haag telefoon: 070 373 72 15 e-mail: [email protected]

Agenda 6 en 7 december Nursing Experience Complete 'zorgbelevenis' waar je op de hoogte wordt gebracht van de nieuwste ontwikkelingen en thema's binnen de zorg. Reehorst, Ede www.nursingexperience.nl 25, 26 en 27 januari Nationale Gezondheidsbeurs Jaarbeurs, Utrecht www.denationalegezondheidsbeurs.nl

Op zaterdag 6 oktober jl was de primeur: de eerste Apotheek Praktijkdag 2012. Inzet was een dag voor het hele apotheekteam, dus voor apothekers, apothekersassistenten, farmaceutisch consulenten en managers. Het thema: Patiënt in control. Door middel van lezingen (Risk Assessement, Kwaliteitsverbetering) en workshops (KNMP Richtlijnen, CMR, Social Media) werden bezoekers geïnformeerd en gestimuleerd om mee te discussiëren over deze ontwikkelingen. Er is in de afgelopen jaren veel veranderd. Reden te meer om met elkaar in discussie te gaan: gaat het goed? En wat staat er nog meer te gebeuren? De workshop ‘Het apotheekteam in 2020’ werd door Optima Farma verzorgd. Groepen, die bestonden uit apothekers, apothekersassistenten, farmaceutisch consulenten, farmaceutisch managers en farmakundigen, gingen aan de hand van diverse stellingen met elkaar in discussie. Het was goed elkaars ideeën en meningen te horen. Daardoor werd duidelijk dat we allemaal staan voor kwaliteit van de zorgverlening en dat we daarbij

met elkaar willen samenwerken, zowel in teams als in de beroepsgroepen. Ook bleek dat we transparant willen zijn, als team onderling, maar ook naar de buitenwereld. Tijdens de dagelijkse werkzaamheden is eigenlijk geen tijd voor dit soort discussies en het praat wellicht makkelijker in een andere omgeving. Ook is het goed om eens te horen hoe het er bij anderen aan toegaat in de apotheek. Dat kan een eye-opener zijn. Conclusie: we moeten als apotheekteam nog beter naar elkaar en elkaars ideeën luisteren, er met elkaar over praten en als apotheekteam nog beter samenwerken om tot een nog betere kwaliteit van zorgverlening te komen. Dit jaar viel het KNMP-congres samen met het FIP-congres. In totaal waren er zes congresdagen, inclusief KNMP Congres en de Apotheek Praktijkdag, voor collega’s in binnen- en buitenland. Vanwege het 100-jarig bestaan van het FIP was het mogelijk om collega’s uit de hele wereld te ontmoeten, horen, zien en spreken. Voor de Apotheek Praktijkdag van volgend jaar zijn we alweer druk bezig met de voorbereidingen, dus heb je nog ideeën, opmerkingen of suggesties, laat het ons weten en mail naar [email protected]

Koken voor het goede doel Met de komst van Het Glazen Huis van organisatie Serious Request naar Enschede, hebben de medewerkers van de Samenwerkende Apotheken Enschede (SAE) een leuk kookboek gemaakt om geld in te zamelen voor het goede doel: het terugdringen van de babysterfte. Het boekje met 30 recepten uit verschillende landen kost 5 euro (exclusief verzendkosten) en de opbrengst gaat volledig naar Serious Request 2012. Je kunt het bestellen via [email protected]. Bij een bestelling van meer dan 15 euro wordt het gratis opgestuurd. Misschien een leuk Sinterklaascadeautje?

Adriaan,

Agnes, Am

anda,

Beate, Belg in,

Chantal,

Claudia, Daniëlle

,Diana,

Ester, Feiz a, Fion

a, Ger-

bien, Ger rit, Herma, Ineke, Ingr id, Liane, Lilia n,

Karin,

& Linda,

Lisette, Mar

ian, Mariëtt

Peter, Riki

e, Rob, Sha

Tessa,Tül ay, Wieke,

Wouter

Optima farma

OF 11.indd 25

e,

rda,

Het andere recept van uw ap otheek

25

21-11-12 10:42