Inhoud
Voorwoord Voorwoord bij de tweede druk
10 11
Inleiding
12
m o d u l e i aa n pas s e n aa n i n s pa n n e n
15
1
Inleiding in de module inspanning
17
2 2.1 2.1.1 2.1.2 2.2 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4 2.4 2.4.1 2.4.2 2.5 2.5.1 2.5.2 2.6 2.7
Energielevering bij inspanning Bewegen kost energie Energie, arbeid, vermogen en capaciteit Energiesystemen en energievoorraden Energierijke fosfaten Glycolyse Anaerobe splitsing van koolhydraten Lactaatproductie Verzuren of niet verzuren Benutting van lactaat in andere weefsels Aerobe energievrijmaking Citroenzuurcyclus Ademhalingsketen Maximale inspanning en anaerobe processen Lactaatdrempel Zuurstofgebruik tijdens en na intensieve belasting Gebruik van glucose en vetzuren bij inspanning Rendement, mechanische efficie¨ntie
19 19 19 21 23 26 27 29 30 31 32 33 35 36 38 39 40 44
3 3.1 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5
Spierwerking bij inspanning Aanpassingsvermogen van spieren Spiervezeltypen en inspanning Spiervezeltypen Size principle Spiervezeltypen bij verschillende sporten Effectieve trainingsprikkels Spierontwikkeling en spierdoping
45 45 46 46 48 48 49 53
BSL - ALG_BK_2KZM - 3209r2_9789031387328
005
6
Inspanningsfysiologie, oefentherapie en training
3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 3.3.5 3.3.6 3.3.7
Spierkracht Spierkracht en fysiologische doorsnede Lange en korte spieren even sterk Spierkracht en momentane spierlengte De positie waarin spieren kracht leveren Trainen in een vast traject Spierkracht en contractiesnelheid Spiermassa en aeroob vermogen
54 54 54 55 57 57 59 62
4 4.1 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.3 4.4 4.5
Hartfunctie, circulatie en inspanning Inleiding Hartminuutvolume Hartfrequentie Hartslagreserve De begrippen hrv en hhf Slagvolume Herverdeling van bloed bij inspanning Bloeddruk en inspanning Arterioveneus zuurstofverschil
64 64 64 65 69 71 73 74 78 79
5 5.1 5.2 5.2.1 5.2.2 5.2.3 5.2.4 5.2.5 5.3 5.3.1 5.3.2 5.4 5.4.1 5.5 5.5.1
Ventilatie en gaswisseling bij inspanning Inleiding Aanpassing van de ventilatie bij inspanning Ademminuutvolume Ademvolume Ademfrequentie Inspanning en ventilatietoename; ventilatiedrempel Het maximale aerobe vermogen Gaswisseling in longen en spierweefsel bij inspanning Zuurstofbinding aan bloed bij inspanning Afgifte van zuurstof aan de spieren Ventilatie en energiemetabolisme rer-waarde Ademregulatie bij inspanning Hyperventileren en zwemmen
81 81 81 81 82 84 85 88 90 90 91 91 91 93 95
6 6.1 6.2 6.2.1 6.2.2 6.2.3 6.3 6.3.1 6.3.2 6.3.3 6.4 6.5
Temperatuurregulatie tijdens inspanning Warmteproductie en -afgifte Factoren bij het handhaven van de lichaamstemperatuur Circulatie Warmteafgifte aan het huidoppervlak Verdamping Inspanning in de warmte Dehydratie Effecten en risico’s van lichaamstemperatuurstijging Acclimatiseren aan warmte Warming-up Koude
BSL - ALG_BK_2KZM - 3209r2_9789031387328
96 96 97 98 99 1 00 1 02 1 03 1 03 1 04 1 05 1 06
006
7
Inhoud
7 7.1 7.2 7.2.1 7.2.2 7.3 7.3.1 7.3.2 7.3.3 7.3.4 7.3.5 7.3.6 7.3.7 7.4
Vermoeidheid Achtergronden Centrale vermoeidheid Fysiologische processen in het centrale zenuwstelsel Mentale processen Perifere vermoeidheid Voortgeleiding actiepotentiaal cp, atp en imp Energiereserves Spiermetabolisme Doorbloeding Spiervezeltype Vocht- en mineralentekort Overreaching en overtraining
1 08 1 08 1 10 1 10 111 1 13 1 13 1 13 1 14 1 16 1 18 1 19 1 19 1 19
8 8.1 8.1.1 8.1.2 8.1.3 8.2 8.2.1 8.3 8.3.1 8.3.2 8.3.3 8.4
Gezond leven met inspanning en training Energieverbruik en energiebalans Componenten van het energieverbruik Metabole equivalent De energiebalans uit evenwicht Lichaamssamenstelling Vetpercentage en lean body mass Voeding en lichamelijke activiteit Afvallen bij overgewicht Afvallen bij sporters Inspanningsintensiteit en vet verbranden Verouderen en inspannen
1 22 1 22 1 23 1 24 1 24 1 25 1 26 1 27 1 27 1 30 131 131
module ii training en ada ptatie
137
9 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.5.1 9.5.2 9.5.3 9.5.4 9.5.5 9.5.6 9.5.7
Fysiotherapie en training Inleiding Van bewegen naar trainen Trainen als therapeutisch middel Doelgericht trainen Methodisch handelen Verwijzing Anamnese Onderzoek Behandelplan Behandeling (oefentherapie, training) Evaluatie Afsluiting
1 39 1 39 1 39 1 40 1 40 141 141 1 42 1 42 1 43 1 44 1 44 1 45
10 10.1 10.2 10.2.1
Trainen van fysieke belastbaarheid Inleiding Grondmotorische eigenschappen Kracht
1 46 1 46 1 46 1 46
BSL - ALG_BK_2KZM - 3209r2_9789031387328
007
8
Inspanningsfysiologie, oefentherapie en training
10.2.2 10.2.3 10.2.4 10.2.5 10.2.6
Snelheid Uithoudingsvermogen Lenigheid Coo¨rdinatie Trainen van grondmotorische eigenschappen
1 47 1 48 1 48 1 49 1 49
11 11.1 11.2 11.2.1 11.2.2 11.2.3 11.2.4 11.2.5 11.3 11.3.1 11.3.2 11.3.3 11.3.4 11.4 11.4.1 11.4.2
Trainingsleer Inleiding Trainingsprincipes Overload Supercompensatie Specificiteit Reversibiliteit Afnemende meeropbrengst Trainingsvariabelen of trainingsbouwstenen Intensiteit Frequentie Duur Omvang Trainingsmethoden Duurtraining Intervaltraining
1 50 1 50 1 50 1 50 151 1 52 1 55 1 55 1 55 1 56 1 56 1 57 1 57 1 57 1 57 1 58
12 12.1 12.2 12.3 12.3.1 12.3.2 12.3.3 12.4 12.4.1 12.4.2 12.4.3 12.5 12.5.1 12.5.2
Richtlijnen voor training Inleiding Uitgangspunten voor doseren van belasting Richtlijnen voor het trainen van kracht Kracht opbouwen Spiermassa opbouwen: hypertrofie Snelheid opbouwen Richtlijnen voor het trainen van duuruithoudingsvermogen Trainen van lokaal spieruithoudingsvermogen Trainen van het aerobe duuruithoudingsvermogen Borgschaal Functioneel trainen Vaststellen en analyseren van te trainen vaardigheden Vertaling naar een functionele oefenvorm
161 161 161 161 1 62 1 63 1 64 1 64 1 65 1 66 1 67 1 67 1 69 1 70
13 13.1 13.2 13.3 13.3.1 13.3.2 13.3.3 13.3.4 13.3.5 13.3.6
Testen en meten Inleiding Testdoelen Testeisen Betrouwbaarheid Validiteit Normaalwaarden, referentiegroepen en normen Risico’s Kosten Uitvoerbaarheid
1 72 1 72 1 72 1 72 1 72 1 73 1 74 1 74 1 75 1 75
BSL - ALG_BK_2KZM - 3209r2_9789031387328
008
9
Inhoud
13.3.7 13.4 13.5 13.5.1 13.5.2 13.6 13.6.1 13.6.2
Veiligheid en maximale klinische ergometrie voorafgaand aan intensieve training Testvoorwaarden Testmethoden en apparatuur Antropometrie Ergometrie Inspanningstests bij oefentherapie Tests voor het maximale aerobe uithoudingsvermogen Tests voor spierkracht
1 75 1 76 1 78 1 78 1 80 1 84 1 84 1 88
14 14.1 14.2 14.2.1 14.3 14.4
Bewegen voor gezondheid, trainen voor fitheid Inleiding Bewegen is gezond Het belang van bewegen Noodzakelijke lichaamsbeweging Integrale zorg rond het cardiovasculair risicoprofiel
191 191 191 191 1 92 1 95
15 15.1 15.1.1 15.1.2 15.1.3 15.2 15.3 15.4 15.5 15.6 15.7 15.8 15.9 15.10 15.10.1 15.10.2 15.11
Trainingseffecten en training van patie¨ntgroepen Trainingseffecten Centrale trainingseffecten Perifere trainingseffecten Effecten van krachttraining Trainen en pathologie Trainen van hartpatie¨nten Trainen van copd-patie¨nten Trainen van diabetespatie¨nten Trainen bij obesitas Trainen van artrosepatie¨nten Trainen van patie¨nten met osteoporose Trainen van patie¨nten met kanker Trainen na revalidatie van een sportletsel Grondmotorische eigenschappen Bewegingsanalyse en specifieke bewegingen Trainen met ouderen Literatuurlijst Literatuur module I Literatuur bij module II Lijst met begrippen en grootheden Bijlage 1: Patie¨ntspecifieke klachten (psk) Bijlage 2: Normaalgewicht Bijlage 3: rer-tabel Bijlage 4: Maximale zuurstofopnamevermogen (l/min) volgens het ˚ strand voor mannen en vrouwen nomogram van A ˚ strand Bijlage 5: Nomogram van A Bijlage 6: met-waarden van diverse activiteiten
1 96 1 96 1 96 1 99 20 0 20 0 20 0 20 2 20 3 20 5 20 6 20 7 20 8 210 21 1 213 213 215 215 217 22 0 22 1 22 2 22 3
Register
23 1
BSL - ALG_BK_2KZM - 3209r2_9789031387328
22 4 22 8 22 9
009
Voorwoord
Eindelijk is er een handzaam Nederlandstalig leerboek over inspanningsfysiologie, oefentherapie en training. Jarenlang was Nederland afhankelijk van vaak dikke Engelstalige of naar het Nederlands vertaalde handboeken, die zich hoofdzakelijk richten op de sportpraktijk. In dit boek beschrijven de auteurs de meest actuele stand van zaken in de trainingsleer en de inspanningsfysiologie in relatie tot oefentherapie en training. Zeker nu beweeg- en trainingsprogramma’s voor bepaalde doelgroepen sterk in de belangstelling staan, is een oorspronkelijk Nederlandstalig handboek van harte welkom. De belangrijkste vraag hierbij is: Wanneer wordt oefenen trainen? Gesteund door recente wetenschappelijke inzichten en daarop gebaseerde richtlijnen zijn fysiotherapeuten en andere paramedici steeds vaker bezig met allerlei vormen van bewegen en trainen in hun dagelijkse praktijk. Hiervoor is een gedegen kennis van de basisprincipes van de inspanningsfysiologie en trainingsleer noodzakelijk, evenals een juiste toepassing van deze kennis bij specifieke doelgroepen. Dit boek kan bijdragen aan deze kennis en vaardigheden als een substantieel onderdeel van de initie¨le opleidingen. De vertaalslag naar diverse patie¨ntgroepen met hun specifieke kenmerken kan dan veel gemakkelijker worden gemaakt in post-hbo-onderwijsprogramma’s.
voor de oefentherapie en het trainen van patie¨nten in de afgelopen jaren sterk gegroeid. In dit boek beschrijven ze in module I de belangrijkste inspanningsfysiologische systemen en in module II vertalen ze die op praktische wijze naar de trainingsleer. Door de toevoeging van intermezzo’s, casusbeschrijvingen en diverse patie¨ntgroepen is het een goed, leerzaam en leesbaar boek geworden. Een boek dus voor elke paramedicus die zich wil verdiepen en scholen in de inspanningsfysiologie en de trainingsleer voor specifieke doelgroepen! Amersfoort/Nijmegen, september 2005 Prof. dr. Rob A.B. Oostendorp, wetenschappelijk directeur Nederlands Paramedisch Instituut te Amersfoort en hoogleraar Paramedische Wetenschappen umc St. Radboud te Nijmegen. Hans Bult, fysiotherapeut, cursuscoo¨rdinator Deskundigheidsbevordering Nederlands Paramedisch Instituut te Amersfoort en leider cursus Inspanningsfysiologie en oefentherapie.
De auteurs van dit boek zijn gedreven, bevlogen en zeer deskundig, dat staat als een paal boven water. Vanuit de bewegingswetenschappen en de sport is hun belangstelling
BSL - ALG_BK_2KZM - 3209r2_9789031387328
010
11
Voorwoord
Voorwoord bij de tweede druk Bij de tweede druk zijn veel aanpassingen doorgevoerd. Het gebruik van het boek maakte duidelijk welke doelgroepen de tekst omarmd hebben en wat hun wensen zijn voor verbetering. Tips uit het werkveld van de revalidatie, oefentherapie, de trainingspraktijk en de voortgaande ontwikkeling van richtlijnen voor patie¨ntgroepen hebben hun weg gevonden aan de aanzienlijk verbeterde tekst. In module I zijn alle hoofdstukken geactualiseerd en uitgebreid. Het voertt te ver dit hier in detail te beschrijven. Tevens zijn de effecten
BSL - ALG_BK_2KZM - 3209r2_9789031387328
van inspanning op de diverse orgaansystemen en weefsels in de tekst ook vertaald naar sporters en patie¨nten. Hoofdstuk 2 Energielevering bij inspanning is vanwege didactische redenen herschreven. Hoofdstuk 7 Vermoeidheid is volledig herzien. Hoofdstuk 8 heet nu Gezond leven met inspanning en training. De onderdelen antropometrie en ergometrie zijn verplaatst naar de tweede module. In module II zijn hoofdstuk 13 Bewegen voor gezondheid, trainen voor fitheid en hoofdstuk 14 Testen en meten veranderd. In hoofdstuk 15 ten slotte zijn diverse casussen bij patie¨ntgroepen aangepast.
011
