Voedingsadviezen bij COPD

info voor de patiënt

metabole en cardiovasculaire aandoeningen

Voedingsadviezen bij COPD Voor patiënten met risico op ondervoeding UZ Gent, Centrum voor voedings- en dieetadvies

Voedingsadviezen bij COPD

Gewicht: wie heeft overgewicht, wie is te mager? We gebruiken hoofdzakelijk de Quetelet-Index (Q.I.) of Body Mass Index (BMI) om het gewicht te beoordelen.

Wat is COPD?

Deze index wordt als volgt berekend: Q.I. = Gewicht (kg)/Lengte (m)²

COPD is de afkorting voor Chronic Obstructive Pulmonary Disease. Het is een chronische en langzaam progressieve longaandoening waarbij het longweefsel vernietigd wordt, de luchtwegen vernauwen en het transport van de lucht naar buiten toe moeilijker wordt. Volgens een onderzoek van de WHO (World Health Organization) zal COPD uitgroeien tot de derde belangrijkste ziekte ter wereld. De statistieken laten zien dat rokers de grootste kans hebben om COPD-patiënt te worden. Daarom spreekt men ook van de “rokerslong”.

Beoordeling van de Q.I.

COPD is een verzamelnaam van twee aandoeningen: chronische bronchitis en emfyseem. Chronische, obstructieve bronchitis treedt meestal in de beginfase van COPD op, emfyseem (vernietiging/afbraak van longblaasjes) komt meer voor bij ernstiger vormen van COPD. Wat zijn de klachten en gevolgen van COPD? De luchtwegen vernauwen zich steeds meer en dat proces is onomkeerbaar. Kortademigheid is een kenmerkende klacht van COPD-patiënten, net zoals moeite om inspanningen te leveren. Vaak moeten patiënten ook meer hoesten en fluimen opgeven. Bij een infectie verergeren de klachten. Deze symptomen leiden tot een verdere afname van het volume lucht dat in 1 seconde kan uitgeademd worden. Door deze afname ondernemen de patiënten steeds minder lichamelijke activiteiten. Hierdoor verslechtert de conditie nog verder en komen COPD-patiënten in een neerwaartse spiraal terecht. Uiteindelijk kan dit ertoe leiden dat de COPD-patiënt volledig invalide wordt.

Waarom zijn voedingsadviezen bij COPD belangrijk? Niet alle klachten van COPD kunnen volledig met medicatie verholpen worden. Een goede lichamelijke conditie en goede voedingsgewoonten kunnen de klachten helpen verlichten. Zowel ondervoeding als een te hoog lichaamsgewicht zijn nadelig.

2 Voedingsadviezen bij COPD

Q.I. lager dan 18,5 Q.I. tussen 20 en 25 Q.I. tussen 25 en 30 Q.I. groter dan 30 Q.I. groter dan 40

Ondergewicht Normaal gewicht* Overgewicht Obesitas Morbide obesitas

*Bij COPD spreken we van een te laag gewicht bij een Q.I. die lager dan 21 is. Lichaamssamenstelling Naast de Q.I. is het ook belangrijk om de lichaamssamenstelling, de verhouding vetmassa/vetvrije massa (o.a. spieren) in het lichaam te bepalen. Dit doen we met een impedantiemeting. Voldoende spiermassa hebben, is essentieel voor een goede algemene lichamelijke conditie. Met name de zwakte van ademhalingsspieren en van skeletspieren (armen en benen) draagt veel bij aan de beperkingen en handicaps van COPD-patiënten. Ondergewicht en het gebruik van cortisone zijn de belangrijkste oorzaken van spierzwakte. Ook mensen die niet aan COPD lijden, kunnen hierdoor spierzwakte oplopen. Ongewild gewichtsverlies Ongewild of onopzettelijk gewichtsverlies toont aan dat uw voedingstoestand verslechtert. Wanneer het lichaamsgewicht met 5% binnen de maand of 10% binnen de 6 maanden afneemt, is er sprake van ondervoeding. Ondergewicht en/of gewichtsverlies en/of een tekort aan vetvrije massa komen frequent voor bij patiënten met COPD en hebben een negatieve invloed op zowel de levenskwaliteit als op de overleving.

Voedingsadviezen bij COPD 3

Hoe ontstaat gewichtsverlies bij COPD? Gewichtsverlies komt regelmatig voor bij chronische longpatiënten. COPDpatiënten kunnen een normale hoeveelheid voedsel eten, en toch afvallen, omdat hun energiebehoefte hoger is dan normaal. Longpatiënten met een stabiel lichaamsgewicht eten meestal méér dan hun leeftijdsgenoten. De meeste chronische longpatiënten hebben een hogere energiebehoefte omdat de ademhaling in rust méér energie vergt dan die van een gezonde persoon. Ook lichamelijke activiteiten kosten meer energie. Bovendien hebben diverse luchtwegverwijdende medicijnen een stimulerend effect op de stofwisseling. Het gewichtsverlies zou niet zo’n probleem zijn als het alleen maar om het verlies van vet ging. Er zijn helaas ook nog andere gevolgen, zoals een afname van de spiermassa. Gewichtsverlies kan ook ongunstige effecten hebben op het afweersysteem. Dit afweersysteem staat bij longpatiënten al erg onder druk door herhaaldelijke luchtweginfecties, gebruik van cortisonen en het longlijden zelf. De meest voorkomende klacht is kortademigheid. Deze klacht treedt vooral ‘s morgens op en tijdens de warme maaltijd. Hierdoor kan het gebeuren dat de COPD-patiënt minder eet dan nodig is. Sommige patiënten hebben het te benauwd om een volledige maaltijd te eten. Soms kost het eten zelf teveel energie of daalt het niveau waarbij het bloed met zuurstof verzadigd is tijdens het eten acuut. Dit gaat dan gepaard met een toenemende kortademigheid. Patiënten eten dus minder bij:

Wanneer patiënten niet meer in staat zijn om regelmatig maaltijden te bereiden, omwille van de opgesomde klachten of als gevolg ervan, kunnen ze ook minder gaan eten. Er zijn COPD-patiënten die moeite hebben om aan de hoge voedingsbehoefte te voldoen. Zij moeten daarom leren om hun voeding aan te passen. De diëtist(e) helpt en adviseert hierbij.

Wat is de bedoeling van aangepaste voeding? De behandeling door de diëtist(e) heeft als doel om gewichtsverlies en afname van de hoeveelheid spiermassa te beperken. Er wordt naar gestreefd om het gewicht, het functioneren van de longen en de conditie te verbeteren. De kracht en het uithoudingsvermogen van de ademhalingspieren moeten toenemen. De beste resultaten zijn te verwachten van voedingstherapie in combinatie met lichamelijke training.

Eet gevarieerd! Voor iedereen betekent gezond eten en drinken dat alle noodzakelijke voedingsstoffen in voldoende mate opgenomen moeten worden. De voedingsdriehoek geeft aan welke voedingsmiddelen belangrijk zijn. De grootte van het vak geeft ook aan hoeveel er van nodig is; veel uit de vakken aan de basis, weinig uit de vakken aan de top.

• Verminderde eetlust • Angst • Moeheid • Ontstekingen • Depressie • Gebrek aan lichamelijke activiteit • Een acute verergering van de ziekte waardoor een ziekenhuisopname nodig is Ook bij luchtweginfecties vermindert de eetlust vaak. Naast de verminderde voedselinname is er dan nog een extra probleem, namelijk het verhoogde energieverbruik. Dit verhoogde energieverbruik komt onder andere door de ontsteking, de koorts en de acute verslechtering van de longfunctie. Op dat ogenblik heeft de patiënt meer voedsel nodig, terwijl hij juist minder zal eten. 4 Voedingsadviezen bij COPD


Gemiddelde aanbevolen hoeveelheid voor volwassenen

Voedingsadviezen bij gewichtsverlies Energierijke voeding

Voedingsmiddel

Aanbevolen hoeveelheden

Water

Minstens 1,5l/dag (water, soep, thee, koffie)

Brood of vervanging (beschuiten, cracotten,…)

Minstens 5 sneden/stuks per dag

Aardappelen, rijst, macaroni

Minstens 3 stuks/eetlepels per dag

Groenten

Minstens 3 groentelepels (200 gram) per dag

Fruit

2 stuks à 3 stuks per dag

Vlees, vis, eieren of vervangproducten

100 gram per dag

Melk(producten) (volle producten kiezen)

Minstens 3 glazen/porties per dag, kaas minstens 1 snede/dag

• A an koffie, thee, yoghurt, melk, ... kan extra suiker, honing, siroop of druivensuiker toegevoegd worden.

Margarine, olie, boter, bak- en braadproducten

40 gram per dag

• M aak eventueel gebruik van energierijke en/of eiwitrijke poeders om maaltijden en dranken te verrijken.

Restgroep: suikers (frisdranken, snoep, gebak,…)

Dit is een aanvullende groep

Deze tabel geeft enkel gemiddelde aanbevelingen per dag. Om de juiste hoeveelheden in uw persoonlijk schema te kennen, raadpleeg de diëtist(e).

Weeg uzelf eenmaal per week en schrijf het gewicht op. Probeer te ontdekken waarom u gewicht verliest. De oorzaak is niet altijd minder eten, mogelijk hebt u (tijdelijk) meer energie nodig. Tips • Maak gebruik van producten die eenvoudig te verwerken zijn in allerlei gerechten zonder dat het volume van het gerecht zichtbaar toeneemt. • Onder/in pap, puree, pasta’s, saus, stamppotten, groenten of soep kunnen volgende producten verwerkt worden: - Een eetlepel (soja)room of zure room - Extra boter, margarine of olie - Een losgeklopt ei (verwarm dit na toevoeging steeds goed) - Extra melkpoeder - Kaas (saus) kan o.a. verwerkt worden onder groenten

• Energierijke poeders zoals dextrine-maltose (geven geen extra zoetheid aan het voedingsmiddel) kunnen toegevoegd worden aan o.a. melk- en melkproducten, vruchtensappen, vruchtencompot, ... Per glas of schaaltje kunnen ongeveer 3 schepjes toegevoegd worden. Het is aan te raden 100 gram per dag te gebruiken. • E iwitrijke poeders kunnen toegevoegd worden aan pudding, milkshake, ... (zie ook verder in de brochure). Voor informatie kan u de diëtiste raadplegen. • Gebruik volle zuivelproducten in plaats van halfvolle of magere producten (denk aan volle melk, volle yoghurt, roomijs en margarine of roomboter. • Eet naast de hoofdmaaltijden ook energierijke tussendoortjes, zoals: een koek, cake, gebak, reep chocolade, milkshake, roomijs, portie volle vla of yoghurt met suiker, glas chocolademelk, stukjes kaas, droge worst, chips, ...



Voedingsadviezen bij kortademigheid en vermoeidheid

• Zorg ervoor dat u kanten- klare maaltijden en wat hapjes in de buurt heeft.

• Zorg ervoor dat u uitgerust bent voordat u aan een maaltijd begint. Onderneem dus geen inspannende, zware inspanningen vlak voor het eten, zoals fietsen of wandelen.

• Drink een half uur voor het eten een beetje bouillon. Dit kan de eetlust opwekken. Drink de bouillon niet vlak voor het eten, want dan kan het snel een vol gevoel geven.

• Ontbijt voor u zich wast. • Zorg altijd voor een juiste lichaamshouding en goede ademhalingstechniek tijdens de maaltijd. Eet altijd langzaam en kauw goed. Slik een hap in één keer door. Adem diep voordat u de volgende hap neemt. • Gebruik de hoofdmaaltijd op het tijdstip waarop u zich het best voelt. • Eet vaker per dag kleinere maaltijden. • Kies voor voedsel dat u gemakkelijk kunt kauwen. Bijvoorbeeld zacht vlees (zoals gehakte biefstuk, vis, stoofpotjes), zacht gekookte groenten i.p.v. rauwkost en eventueel puree of stamppot. • Kies voor voedsel dat eenvoudig klaar te maken is. Voorbeelden zijn kanten-klare groenten, eenpansgerechten, vlees met een korte bereidingstijd en kant-en-klare nagerechten. • Kies eens vaker voor vloeibare voeding, want dat eet gemakkelijker omdat u niet hoeft te kauwen (denk aan een gevulde maaltijdsoep, milkshake, vla en pap). • U zal zich beter kunnen ontspannen als u ervoor zorgt dat het eten er aantrekkelijk uitziet. • Als u medicijnen gebruikt, is het belangrijk om ze op de juiste manier en op het juiste tijdstip in te nemen. • Als u een zuurstof-therapie volgt, dan moet de zuurstof ook tijdens de maaltijd worden gebruikt.

Voedingsadviezen bij slechte eetlust Er zijn COPD-patiënten die last hebben van een verminderde of een slechte eetlust. Geestelijke en lichamelijke factoren kunnen de oorzaak zijn van een verminderde eetlust: ziekte, infectie, moeheid, depressie, angst, (verandering van) medicijnen of een combinatie ervan. Algehele verzwakking als gevolg van gewichtsverlies leidt ook tot een verminderde eetlust. 8 Voedingsadviezen bij COPD

Tips

• Zorg dat de maaltijden er aantrekkelijk uitzien en goed ruiken. Een aantrekkelijke geur kan de eetlust bevorderen. • Eet vaker kleine porties per dag. Grote hoeveelheden kunnen u snel tegenstaan. • Zorg voor voldoende variatie. Wissel koude gerechten af met warme, zoete met hartige. • Gebruik de grootste maaltijd op het dagdeel waarop u zich het beste voelt. • Eet nog iets voor u naar bed gaat.

Voedingsadviezen bij droge mond Het kan gebeuren dat u last heeft van een droge mond. Een droge mond kan veroorzaakt worden door bepaalde medicijnen. U hebt dan weinig speeksel in de mond. Tips • Zorg dat u het voedsel goed kauwt en de tijd neemt om rustig te eten. Goed kauwen zorgt immers voor meer speeksel in de mond. • Doe smeerbaar beleg op uw brood, zoals smeerkaas, leverpastei, chocoladepasta, salade, jam of roerei. • U zou iets kunnen drinken bij iedere hap vast voedsel die u neemt. • Zorg dat u altijd iets te drinken binnen handbereik heeft. Ook ‘s nachts op het nachtkastje. • Gebruik veel jus of saus bij uw warme maaltijd. • Pudding, vla, pap en yoghurt zijn gemakkelijk te eten. • Zuig op een zuurtje of pepermunt. Ook met kauwgum kan uw speekselproductie toenemen. • Spoel uw mond met citroenthee en/of citroenwater.


Voedingsadviezen bij slijmvorming

- Kleine hoeveelheden per keer - Voedingsmiddelen die koud zijn of op kamertemperatuur verlaten de maag sneller dan warm eten

Er zijn patiënten die last hebben van hinderlijke slijmvorming in de mond of in de keel. Sommige voedingsmiddelen stimuleren de vorming van slijm en geven een plakkerig gevoel in de mond. Dit slijm is echter niet hetzelfde als het slijm bij ophoesten. Een gevolg van de overmatige slijmproductie is dat het lichaam veel meer arbeid moet leveren om te kunnen ademen. Bovendien neemt ook de kortademigheid toe. Slijmophoping in de luchtwegen kan een infectie in de hand werken. Een kinesitherapeut kan u adviezen geven om het overtollige slijm kwijt te raken. Tips • Het is aan te raden na elke maaltijd de mond te spoelen. • Zure melkproducten veroorzaken minder slijmvorming in de mond (denk aan karnemelk, yoghurt en verse witte kaas). • Melk, chocolademelk, chocolade, pap en vla kunnen een plakkerig gevoel veroorzaken. Dit kan verdwijnen door na de melk een slokje water, frisdrank of vruchtensap te nemen. • Laat de melkproducten niet onnodig weg uit uw voeding.

- Vloeibare voedingsmiddelen zijn sneller uit de maag dan vast voedsel - De maag verwerkt goed gekauwd voedsel beter - Vermijd zeer vetrijke maaltijden, zoals gefrituurde voeding en roomsauzen, die vertragen de maaglediging

Bijvoedingen Wanneer het u niet lukt om uw gewicht op peil te houden, kan het nodig zijn om, naast de gewone voeding, bijvoeding te gebruiken. Er bestaan gebruiksklare bijvoedingen De diëtist(e) kan u helpen om de voor u meest geschikte producten te kiezen. Deze bijvoedingen zijn te verkrijgen via de apotheek. Bij bestelling van grotere hoeveelheden kunnen ze ook bij een firma besteld worden die de producten aan huis levert. De prijs is dan iets voordeliger. Deze gebruiksklare bijvoedingen kosten vrij veel en worden niet terugbetaald. Voor sommige patiënten kan zelf bereide bijvoeding een oplossing zijn

Voedingsadviezen bij snelle verzadiging (vol gevoel) • Eet langzaam en kauw goed. Neem voldoende tijd voor de maaltijd, door een goede houding en ademtechniek. Door traag te eten kan u voorkomen dat u teveel lucht hapt tijdens de maaltijd en zo te snel een vol gevoel ervaart.

Hieronder worden enkele basisrecepten beschreven. Hierin wordt steeds een eiwitrijk poeder gebruikt. Alle recepten kunnen ook aangevuld worden met een energierijk poeder.

• Stop even met eten als u zich niet lekker voelt.

1. Pudding Caramelpudding

• Wanneer de volgende gasvormende voedingsmiddelen klachten geven, dan is het verstandig om het gebruik ervan te beperken: uien, spruiten, koolsoorten, prei, peulvruchten, komkommer, radijs, meloen, avocado’s, koolzuurhoudende dranken en/of bier.

Ingrediënten:

• Als uw maag vol is (met eten of met lucht), is er weinig plaats voor voedsel. Gebruik in dat geval voedsel dat zo snel mogelijk de maag passeert:

• Volle melk

200 ml

• Puddingpoeder

10 g

• Eiwitrijk poeder

20 g

• Kristalsuiker

20 g

• Caramelsiroop

4 koffielepels



Bereiding:

Eiwitrijk poeder

10 g

• Gebruik een deel van de vloeistof (zo weinig mogelijk) om het puddingpoeder aan te mengen en het eiwitrijk poeder op te lossen (doe dit in twee verschillende schaaltjes).

Kristalsuiker

10 g

Gepelde banaan

100 g

• Breng de rest van de melk aan de kook.

Volle melk

eventueel 2 eetlepels

• Voeg het aangemengde puddingpoeder toe onder voortdurend roeren.

Bereiding:

• Laat het geheel koken.

• Breng de verschillende ingrediënten in de mixer en mix of meng het geheel.

• Voeg de suiker toe. • Haal van het vuur en roer het opgeloste eiwitrijk poeder en de caramel eronder. • Verdeel in schaaltjes en laat afkoelen. Ter variatie kan de caramelsiroop vervangen worden door oploskoffie (2 koffielepels), grenadine (6 koffielepels) of chocoladepuddingpoeder. 2. Milkshakes

• Voeg eventueel de melk toe als het mengsel te dik is. • Verdeel in glazen en dien direct op. Ter variatie kan er ook andere smaakstof zoals cacaopoeder, frambozencoulis, grenadine, Roosvicee, caramelstroop, nectarine of oploskoffie gebruikt worden.

Ingrediëntenkeuze

Bananenmilkshake (met melk)

Het eiwitrijk poeder dat in de bereidingen gebruikt wordt, is een vetarm melkpreparaat in poedervorm. Gebruik dit poeder om het eiwitgehalte van de zelfbereide producten hoog genoeg te krijgen. U kan de poeders kopen in de apotheek.

Ingrediënten:

Eiwitrijke poeders hebben een typische smaak.

• Volle melk

100 ml

• Vanilleroomijs

50 g

• Eiwitrijk poeder

10 g

• Kristalsuiker

10 g

• Gepelde banaan

50 g

Bereiding: • Breng de verschillende ingrediënten in de mixer en mix of meng het geheel. • Verdeel in glazen en dien direct op. Bananenmilkshake (met platte kaas) Ingrediënten: Volle platte kaas

100 g

Vanilleroomijs

50 g


Om de smaak te verbeteren worden extra ingrediënten zoals banaan, cacaopoeder, frambozen, grenadine, oploskoffie, caramel en nectarine aan de bereidingen toegevoegd. Wanneer u vindt dat de smaak van de bereiding niet voldoende is, kunt u een grotere hoeveelheid van deze extra ingrediënten toevoegen. Om de smaak op een andere manier te verbeteren, kunt u ook in plaats van puddingpoeder een ander bindmiddel gebruiken zoals bijvoorbeeld rijstgriesmeel.

Voor- en nadelen van zelfbereide bijvoedingen De zelfbereide bijvoedingen hebben als nadeel dat de voedingswaarde niet optimaal is: • Ze bevatten iets minder eiwitten dan kanten klare producten. Het gehalte aan eiwitten is echter wel hoger dan in een gewone vla of milkshake. • De vetzuursamenstelling is niet zo goed, ze bevatten vrij veel verzadigde vetten o.a. door het gebruik van roomijs. Voedingsadviezen bij COPD 13

• De vitaminen en mineralen zijn niet aangevuld zoals in de kanten klare preparaten, vooral het ijzergehalte is laag in de zelf bereide bijvoedingen.

Vragen? Noteer ze hier

• Bereiding en bewaring moeten zeer hygiënisch gebeuren. Pudding kan maximum 2 dagen bewaard worden in de koelkast. Maak dus beter kleine porties tegelijk. Milkshake net voor gebruik bereiden, niet bewaren. Het voordeel van de zelfbereide bijvoedingen is dat ze goedkoper zijn dan bijvoedingen uit de apotheek.



Centrum Voor Voedings- en Dieetadvies De Pintelaan 185 - 9000 Gent Tel. 09 332 25 98 of 09 332 21 71 Fax. 09 332 44 04 www.voedings-advies.com Dieetafdeling UZ Gent Tel. 09 332 25 77 of 09 332 25 84 Dienst Endocrinologie Prof. dr. J.M. Kaufman Tel. 09 332 21 38

v.u.: F. Colardyn, afgevaardigd bestuurder UZ Gent, De Pintelaan 185, 9000 Gent

metabole en cardiovasculaire aandoeningen

Universitair Ziekenhuis Gent De Pintelaan 185 - 9000 Gent Tel. +32 (0)9 332 21 11 - Fax +32 (0)9 332 38 00 [email protected] - www.uzgent.be

MODULO.be 118486 - April 2010

Deze brochure werd enkel ontwikkeld voor gebruik binnen het UZ Gent. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het UZ Gent.

Voedingsadviezen bij COPD

Recommend Documents