Voedingsadviezen bij hoofd-halstumoren

Voedingsadviezen bij hoofd-halstumoren



Naam patiënt:

Naam diëtist:

2

| Inhoud Inleiding

4

Deel 1 Klachten en voedingsproblemen 1 2 3 4 5 6 7 8

Slikproblemen Verslikken Kauwproblemen Pijnlijke mond of keel Droge mond Hinderlijke slijmvorming Achteruitgang of verandering van reuk en smaak Moeilijke stoelgang (obstipatie)

5 5 7 7 8 10 11 12

Deel 2 Overige praktische adviezen 1 2 3 4 5 6 7 8

Wat kunt u doen om niet (verder) af te vallen? Gemalen en vloeibaar eten Suggesties voor de warme maaltijd Brood- en papmaaltijden Tussendoortjes Praktische adviezen Recepten Meer informatie

3

13 14 15 17 19 20 22 27

| Inleiding

Deze folder bevat informatie over voeding voor mensen die een tumor hebben van de mond of keelholte. Naast alle medische zorg die de aandoening met zich meebrengt, heeft uw behandeling namelijk ook gevolgen voor het eten. Eten is niet (meer) vanzelfsprekend leuk en lekker. Doordat uw smaak wordt aangetast, smaakt zelfs uw lievelingseten anders, heeft u moeite met de gewone voeding (zoals brood en fruit) en moet u misschien kiezen uit zachtere of vloeibare voeding. Problemen met eten hebben veel gevolgen voor uw dagelijks leven. De voedingsproblemen verschillen van persoon tot persoon. In deze folder komen daarom alle mogelijke voedingsproblemen aan bod. Wij vragen u om steeds te kijken naar wat in uw situatie van belang is.

4

| Deel 1 Klachten en voedingsproblemen

1 Slikproblemen

Door de plaats en de grootte van de tumor kunt u al slikproblemen hebben voordat u wordt behandeld. Vaak ontstaan slikproblemen doordat het slijmvlies in uw mond beschadigd is als gevolg van de bestraling of operatie. Bij radiotherapie verdwijnen slikproblemen meestal weer en zijn de problemen zes weken na de laatste bestraling al een stuk minder. Adviezen • Gebruik brood zonder korst met smeerbaar beleg. • Vervang brood door pap, vla of drinkontbijt. • Kies voor pastagerechten (macaroni/spaghetti) met een saus. • Neem vis of ei in plaats van vlees. • Kies voor gebonden crèmesoepen in plaats van heldere soepen. Een logopedist kan advies en oefeningen geven over de dikte van het eten (vast, glad, vloeibaar).



2 Verslikken

Verslikken herkent u aan hoesten vóór, tijdens of na het slikken. Dit kan komen doordat u vaak niet goed kunt voelen waar in de mond het voedsel zich bevindt. Ook heeft u last van verslikken als u uw tong niet goed kunt bewegen of wanneer tijdens het slikken uw luchtweg niet goed kan worden afgesloten. Verslikken is schadelijk voor de longen. Laat het uw arts of logopedist daarom weten. Dunne vloeistoffen (water, thee) en kruimelige voeding (beschuit) zorgen vaak voor het verslikken. Gladde en gebonden voeding (vla) zorgt voor minder problemen omdat dat langzamer van de mond naar de slokdarm glijdt.

5

Verdikkingsmiddelen Omdat u misschien bang bent om u te verslikken, bestaat het gevaar dat u te weinig drinkt. Er zijn verschillende poeders te verkrijgen die dunne vloeistoffen dikker kunnen maken. Met één of meerdere eetlepels verdikkingsmiddel kan koffie net zo dik gemaakt worden zoals u prettig vindt. Een aantal kenmerken: • Een verdikkingsmiddel is eenvoudig in gebruik, het klontert niet en is smaakloos. • Een verdikkingsmiddel kan bij alle vloeibare voedingsmiddelen worden gebruikt. Bijvoorbeeld gemalen gerechten die erg veel vocht afgeven (zoals gemalen rauwkost, gekookte waterige groente of appelmoes) kunnen door toevoeging van een verdikkingsmiddel veel gladder worden. • Informeer bij de diëtist naar de verkrijgbaarheid. Gewone bindmiddelen (bijvoorbeeld ‘allesbinder’ of ‘maïzena’) zijn ook toepasbaar, maar zijn niet bruikbaar voor koude gerechten. Adviezen • Voedingsmiddelen met een gemengde inhoud, zoals soep met vermicelli en stukjes groente, geven meer kans op verslikken. Kies liever een gladde (gebonden) soep en/of maal de vulling eventueel fijn. • Test bij welke etenstemperatuur u zich minder verslikt. Vaak gaan koude gerechten beter. Doe eventueel ijsklontjes in koude dranken. • Pas op met eten en drinken tegelijkertijd. Slik eerst het eten door en neem dan pas een slokje drinken of een volgende hap. De logopedist kan u helpen met houdingsadviezen en oefeningen om verslikken te voorkomen.

6



3 Kauwproblemen

Kauwproblemen kunnen ontstaan doordat u een tumor in de mond heeft, zeker als uw tong of mond is aangetast. U heeft dan het gevoel dat het eten in de mond blijft hangen. Ook een ingrijpende operatie in uw mond kan hiervoor zorgen. Een slecht gebit maakt kauwen ook moeilijker, zeker wanneer uw tanden zijn getrokken of wanneer u uw gebit (nog) niet draagt. Als u een goede prothese krijgt, verminderen de kauwproblemen meestal. Adviezen • Gebruik brood zonder korst met zacht beleg. • In plaats van brood kunt u pap, drinkontbijt, vla of yoghurt nemen. • Kies zacht vlees, ragout, vis of een eigerecht. • Snijd voedsel heel fijn of maal het met een keukenmachine of staafmixer. • Ga niet zomaar over op vloeibare voeding, want kauwen is goed voor uw smaak en speekselproductie.



4 Pijnlijke mond of keel

Door bestraling in uw mond kan het slijmvlies geïrriteerd raken. Ook wondjes na een operatie kunnen uw mond gevoelig maken. Als eten en drinken erg pijnlijk is, kan de arts pijnstillende medicijnen voorschrijven. Pijn in uw mond kan toenemen door: • Scherpe en zure voedingsmiddelen zoals, pittige specerijen (peper, sambal, knoflook, mosterd), zuurkool, koolzuurhoudende dranken, sterke alcoholische dranken, sportdranken, frisdranken, vruchtensappen, tomatensap/-saus en fruit. • Zoute producten zoals gerookte vleeswaren (runderrookvlees), gerookte vis (paling, makreel), bouillon, zoutjes, chips, gezouten pinda’s en zoute drop. • Hoge en lage temperatuur van voedingsmiddelen.

7

• Harde voedingsmiddelen zoals noten, hard gebakken gerechten en harde korsten. Adviezen • Neem geen zure dranken, maar kies voor (chocolade)melk, koffie verkeerd, thee, limonade, water of bouillon. Minder zure dranken zijn: karnemelk, yoghurtdranken, koffie en groentesappen. • Verzacht fruit en vruchtensap door toevoeging van een melkproduct (vla met fruit of een milkshake van ijs met vruchtensap). • IJskoude dranken geven soms verlichting, omdat ze verdovend werken (ijswater, ijsschaafsel, ijsthee, room- en waterijs). • Serveer warme gerechten en dranken op kamertemperatuur. • Maak gebruik van groene kruiden (dille, peterselie, kervel, tijm en waterkers). • Maal noten fijn (of pindakaas op brood). • Krokante voedingsmiddelen en harde korsten worden zachter door ze in melk, bouillon of soep te dopen. • Misschien moet u (tijdelijk) overgaan op gemalen of vloeibare voeding (zie het kopje ‘Gemalen en vloeibaar eten’).



5 Droge mond

De mond wordt vochtig en schoon gehouden door speeksel. U produceert ongeveer 0,5 tot 0,75 liter speeksel per dag. Normaal gesproken is het dun, waterig en vloeibaar. Speekselklieren die niet meer of onvoldoende werken veroorzaken taai en draderig speeksel. Het gevolg hiervan is een droge mond. Eten is lastig: het blijft als een droge, moeilijk weg te werken massa in de mond hangen. Drinken is noodzakelijk om het eten weg te spoelen. Een droge mond kan een tijdelijk, maar ook een blijvend probleem zijn. Als een groot deel van de speekselklieren bestraald is geweest, bestaat de kans dat de klachten nooit meer helemaal weggaan. U kunt dan denken aan kunstspeeksel. 8

Kunstspeeksel Er bestaan verschillende soorten kunstspeeksel De werking hiervan is kort: een kwartier tot een halfuur. In bepaalde situaties kan het prettig zijn kunstspeeksel te gebruiken. Bijvoorbeeld tijdens een lang telefoongesprek. Ook tijdens het slapen kan het fijn zijn. Door kunstspeeksel vlak voor het slapen gaan te gebruiken, ontstaat er een beschermend laagje in de mond. Dit vermindert uitdroging van de slijmvliezen. U kunt kunstspeeksel zonder recept verkrijgen bij de apotheek. Wanneer de speekselklieren nog wel, maar onvoldoende werken, kunt u ze stimuleren door ergens op te kauwen of te zuigen. Bijvoorbeeld: • (Suikervrije) kauwgom. • (IJsblokjes, waterijs, zuurtjes of pepermunt (eventueel suikervrij). • (Frisse/zure producten zoals tomaat, komkommer, augurk, ananas, appel en uitjes in zuur. Bij een zeer pijnlijke mond of keel raden we deze producten af (zie het kopje ‘Pijnlijke mond of keel’). Adviezen bij een droge mond • (Neem bij iedere hap iets te drinken: spoel het eten weg met vocht. • (Gebruik veel jus of saus bij de warme maaltijd. • (Probeer macaroni, ragout, maaltijdsoep of een slaatje. • (Besmeer brood met smeuïg beleg en veel boter/margarine. • (Vervang brood door pap, vla en yoghurt. • (Kies voor ontbijtproducten als yoghurt of melk met muesli/cornflakes. • (Spray (zout) water in de mond. (Een verstuiver is te koop bij de drogist of apotheek.) • (Goede mondverzorging is belangrijk, omdat de kans op ontstekingen en tandbederf bij een droge mond groter is. Spoel de mond daarom zorgvuldig na het gebruik van suikerrijke of zure producten.

9



6 Hinderlijke slijmvorming

Kanker van de mond en keelholte en de behandeling daarvan kunnen voor hinderlijke slijmvorming zorgen. Veel mensen denken dat slijmklachten na gebruik van melk en suikerrijke producten toenemen. Maar voeding is nooit de óórzaak van extra slijmvorming. Melkproducten (gewone melk) laten een plakkerig gevoel in de mond achter. Dit wordt als slijmerig ervaren, maar er wordt niet meer slijm geproduceerd. Adviezen • Spoel de mond met zout water, (koolzuurhoudend) mineraalwater of water met citroensap. • Gebruik ijsblokjes of ijswater. • Zure melkproducten (karnemelk, (drink)yoghurt) geven een minder plakkerig gevoel. • Sojaproducten (sojamelk, sojatoetjes) kunnen melkproducten vervangen. • Probeer frisse/zure producten als ananas, augurk, komkommer, zilveruitjes, appel en tomaat. Bij een zeer pijnlijke mond of keel zijn deze producten af te raden (zie kopje ‘Pijnlijke mond of keel’). Speeksel kan ook dik, taai en draderig worden, zogenaamd ‘taai slijm’. Dit lijkt soms op een ‘spinnenweb’ in de keel. Het taaie slijm moet dan eerst opgehoest en verwijderd worden met een tissue of een (zachte) tandenborstel. Tegen dit vervelende slijm is weinig te doen. Probeer de mond schoon te houden. De mondhygiënist kan u daar meer over vertellen. Soms helpen medicijnen. Vraag ernaar bij uw arts.

10



7 Achteruitgang of verandering van reuk en smaak

Door de tumor en de behandeling kan reuk en smaak achteruitgaan of veranderen. Als de smaakpapillen zijn aangetast door de bestraling leidt dit tot smaakverlies. Hierdoor smaakt het eten niet meer zoals u gewend bent. Soms smaakt het iets zouter, zoeter, flauwer of anders dan vroeger. Een droge mond en taai speeksel kunnen ook de smaak beïnvloeden. Speeksel heeft namelijk een belangrijke taak bij het proeven van voeding. In speeksel zitten stofjes die de smaakstoffen in de voeding oplossen waardoor de smaakpapillen op de tong ze kunnen waarnemen. Uw smaak herstelt geleidelijk in het eerste jaar na de behandeling. Smaakverlies kan gedeeltelijk blijven bestaan tot twee jaar na de behandeling. Adviezen • Houd er rekening mee dat klachten per dag kunnen wisselen; wat vandaag niet lekker is, smaakt morgen misschien wel. • Probeer veel verschillende producten uit. Gerechten die u vroeger niet zo lekker vond, waardeert u nu misschien wel. • Neem van alles een hapje of een slokje om te zien of het u (niet) smaakt. • Kijk op welke temperatuur de gerechten het beste smaken. Koude gerechten hebben een minder sterke smaak dan warme gerechten. • Fris smakende voeding (yoghurt, komkommer, salade of haring) worden vaak goed gewaardeerd. • Probeer neutraal smakende voeding (pasta, rijst of pap). • Staat vlees bij de warme maaltijd tegen? Vervang dit dan door vis, (koude) kip, vleeswaren zoals plakjes fricandeau of rosbief of een eigerecht. • Het is belangrijk dat het eten er aantrekkelijk uitziet, omdat een aantrekkelijke maaltijd de eetlust doet toenemen. • Drink voldoende. Een vieze smaak in de mond wordt soms veroorzaakt door te weinig drinken. • Een goede mondverzorging kan (tijdelijk) de vieze smaak verminderen. • Soms smaakt niets lekker. In zo’n geval is het ’t beste om ‘met verstand’ te eten.

11

Het is belangrijk om te weten dat als u niet meer via de neus kunt ademen (u ademt bijvoorbeeld door een opening in de hals (stoma)), dat uw reukvermogen verdwijnt of vermindert. Ook de smaak neemt dan af omdat reuk en smaak samengaan.



8 Moeilijke stoelgang (obstipatie)

Een moeilijke stoelgang kan veroorzaakt worden door te weinig voedingsvezels. Dit kan komen doordat u vloeibare voeding gebruikt . Deze voeding bevat minder vezels. En ook als u te weinig drinkt droogt het lichaam uit, waardoor uw ontlasting harder wordt. Daarnaast kan minder lichaamsbeweging, bijvoorbeeld door vermoeidheid, ook een moeilijke stoelgang veroorzaken. Als laatste kunnen sommige pijnstillers een moeilijke stoelgang als bijwerking hebben. In dat laatste geval kan een laxeermiddel door de arts worden voorgeschreven. Adviezen • Drink per dag anderhalf tot twee liter. Dat zijn twaalf tot vijftien kopjes. Bij een vloeibare voeding moet u minstens twee liter drinken. U kunt controleren of u voldoende drinkt door dit eens een dag bij te houden. Ook kunt u dit zien aan de kleur van de urine: hoe lichter, hoe meer u heeft gedronken. • Probeer de volgende voedingsmiddelen die veel voedingsvezels bevatten: - Pap (havermout, Bambix®, Brinta®) - Volkoren ontbijtproducten (All Bran®, muesli, Raisin Bran®) - Drinkontbijt (Goedemorgen®, WakeUp!®, Fruitontbijt®) • Abrikozen/ pruimenmoes • Peulvruchten(soepen) (erwtensoep, bruinebonensoep) • Geraspt fruit, vruchtensap met vruchtvlees • Pruimensiropen hebben een laxerende werking (Karvan Laxo®, Roosvicee Laxo®).

12

| Deel 2 Praktische adviezen

1 Wat kunt u doen om niet (verder) af te vallen?

Door smaakverlies, spanningen, vermoeidheid of pijn kan de eetlust afnemen. Eten kan meer tijd vergen dan voorheen. Gewichtsverlies voor of tijdens een behandeling is niet wenselijk. Uw conditie lijdt er onder en het herstel kan langer duren. Weegt u zich eenmaal per week, op een vast moment van de dag, dan kunt u goed bijhouden of uw gewicht stijgt of daalt. Bij gewichtsafname kunt u samen met de diëtist bekijken hoe uw voeding aangepast kan worden. Adviezen • Eet vaker kleine porties per dag, bijvoorbeeld elke twee uur iets. • Pas op voor producten die wel een vol gevoel geven, maar geen of weinig calorieën leveren, zoals bouillon, koffie, thee (zonder suiker en melk), fruit en rauwkost. • Kies volvette producten, zoals volle melk en volle yoghurt. • Besmeer brood dik met boter of margarine en gebruik veel beleg. • Worstsoorten, paté, salami, (smeer)kaas en zachte Franse kaassoorten bevatten veel energie. • Voeg suiker toe aan thee, koffie, yoghurt en pap. • Gebruik producten die veel suiker bevatten (limonade, vruchtensappen, drinkyoghurt of chocolademelk). • Voeg boter of room toe aan aardappelpuree, groenten en pap. • Verwerk ongeklopte slagroom, crème fraîche of zure room in bijvoorbeeld pap, vla, yoghurt, vruchtenmoes, soep, sauzen en koffie. • Kies vettere vlees- en vissoorten (saucijsjes, worst, schouderkarbonade, doorregen runderlappen, speklappen, paling, haring of makreel met vette jus of saus). Dieetpreparaten Lukt het u niet om voldoende voeding binnen te krijgen, dan kunnen drinkvoeding en aanvullende poeders zinvol zijn. Deze worden meestal gebruikt naast het eten en drinken dat u al neemt. Eet of drinkt u verder niets, dan heeft u minimaal zes tot zeven pakjes of flesjes volledige

13

drinkvoeding nodig. U krijgt op die manier toch alle energie en voedingsstoffen binnen die u nodig heeft. Er zijn veel drinkvoedingen en dieetpoeders te verkrijgen. Ze zijn er in diverse zoete smaken op basis van melk, yoghurt of vruchtensap. Daarnaast zijn er ook enkele hartige drinkvoedingen en –soepen verkrijgbaar. Met de diëtist kunt u bepalen welke dieetpreparaten voor u het meest geschikt zijn. De dieetpreparaten worden in de meeste gevallen vergoed. De diëtist kan een aanvraag voor vergoeding indienen bij uw zorgverzekeraar. Sondevoeding Als eten niet meer gaat, kunt u (tijdelijk) op een kunstmatige manier voeding binnenkrijgen. Deze vloeibare voeding wordt ‘sondevoeding’ genoemd omdat het via een slangetje (sonde) wordt gegeven. Dit slangetje kan via de neus naar de maag lopen of wordt via de buikwand rechtstreeks in de maag geplaats, de zogenaamde PEG-sonde.

2 Gemalen en vloeibaar eten Als kauwen en slikken moeilijk gaat, kunt u het eten malen of vloeibaar maken. Het is niet altijd nodig om de gehele maaltijd te malen. Vaak is het voldoende om bijvoorbeeld alleen het vlees of groentes met veel vezels te malen. Maal het eten pas na de bereiding, dan blijft de smaak beter behouden. Is gemalen eten nog te dik en te compact, dan kunt u dit verdunnen met bouillon of jus totdat het vloeibaar wordt. U kunt het beste zelf uitproberen welke dikte u het beste bevalt, eventueel in overleg met de logopedist. Een staafmixer of keukenmachine is handig als u eten moet malen of vloeibaar wilt maken. Staafmixers malen het eten uitstekend fijn en nemen weinig ruimte in beslag. Een keukenmachine (vaak duurder dan een staafmixer) heeft meer mogelijkheden: kloppen, mengen, fijnmalen, kneden, snijden, raspen, hakken en soms ook persen.

14

Adviezen • Maak uw gemalen of vloeibare maaltijd aantrekkelijk. Gemalen en vloeibare maaltijden zien er al snel eentonig uit. Geef kleur aan de maaltijden. Vis en aardappelpuree zien er met tomaten- of paprikasaus en groene groente aantrekkelijker uit. Of roer groene kruiden (bieslook, dille, peterselie, selderie) door de aardappelpuree. • Maal de maaltijdonderdelen apart en schep deze afzonderlijk op het bord. Hierdoor kunt u de smaak van de verschillende onderdelen beter proeven. • Wissel van maaltijdtemperatuur. Bijvoorbeeld: warme pap gevolgd door een beker koude yoghurtdrank of warme soep gevolgd door een ijsje. • Wissel hartig en zoet af. Bijvoorbeeld een korstloze boterham met ragout en een schaaltje vla toe. • Gebruik kruiden en specerijen als u nog smaak heeft en uw keel dit verdraagt.



3 Suggesties voor de warme maaltijd

Als u uitsluitend (overwegend zoete) vloeibare voeding gebruikt, kan een warme maaltijd of soep in plaats van de broodmaaltijd een fijne afwisseling zijn. Hieronder volgt een overzicht van warme maaltijdonderdelen met tips en maaltijdsuggesties. Bereidingstips voor soep: Soep kan een warme maaltijd niet vervangen. Het is minder voedzaam omdat het veel water bevat. Dit geldt nog meer voor bouillon. Bouillon bevat slechts zout en smaakstoffen uit groente en vlees. De vulling maakt de soep voedzaam. Is de vulling van de soep te grof? Zeef de soep, maal de vulling en voeg dit weer toe aan de soep.

15

Bereidingstips voor vlees, vis en kip: • Bak het vlees niet te hard. • Voeg bij het malen van vlees vocht (jus, saus, bouillon) toe, anders wordt het te droog en te compact. • Vettere vleessoorten zijn zachter (worst, half-om-half gehakt, doorregen varkensvlees, rollade). • Gestoofd of zacht gebakken vis. • Zalm of tonijn uit blik worden smeuïg met saus of mayonaise. Vervangers voor vlees en vis: • Roerei of omelet. • Ragout of kroket. • Franse kaas, roomkaas of geraspte kaas door de groente of de aardappelpuree. • Vegetarische producten (tahoe, tempeh, Quorn®). Jus en saus Alle soorten jus en saus (zelfgemaakt of kant-en-klaar) zijn geschikt om te gebruiken. De dikte kunt u naar smaak aanpassen. Bereidingstips voor groente: • Groente goed gaar koken. • Een klontje boter en/of groentesaus toevoegen. • Waterige groente binden met bijvoorbeeld allesbinder, maïzena, een bloempapje of saus uit een pakje. • Groentes met veel vezels (doperwten, maïs, champignons, asperges en bleekselderij) goed fijn snijden/malen en met veel saus opeten. • Vermijd rauwkost, omdat dit erg hard is. • Suggestie voor zachte groentesoorten: andijvie, bloemkool, broccoli, koolsoorten, sperziebonen, spinazie, witlof en worteltjes. • Vervang groente door stoofpeertjes of –appeltjes.

16

Bereidingstips voor aardappelen, pasta en peulvruchten: • Prak aardappels en maak deze met extra veel jus smeuïg. • Maak aardappelpuree door aardappels fijn te stampen, een klontje boter/margarine toe te voegen en (volle) melk toe te voegen totdat het de gewenste dikte heeft. (Aardappels worden snel ‘lijmerig’ als je ze in een keukenmachine mixt.) • Macaroni of andere deegwaren zijn goede alternatieven omdat ze gladder en minder droog zijn. • In plaats van rijst te malen kunt u rijstebloem nemen. U mengt dit met hete bouillon. (Koken is niet nodig.) • Bonen en andere peulvruchten kunnen goed worden gemalen.



4 Brood- en papmaaltijden

Als brood eten lastig is, kunt u om te beginnen de korstjes verwijderen of zachtere broodsoorten kiezen. Is het brood te droog, dan kan het helpen om bij iedere hap een slok te drinken. Soms is brood eten ’s morgens een lastige opgave, maar lukt het later op de dag wel. Bereidingstips voor broodmaaltijden Suggesties voor brood: • Week brood (dit kan ook met beleg) in soep, bouillon, groente- of tomatensap. • Maak broodpap: week brood in warme melk, suiker en voeg boter toe. U kunt dit geheel ook malen. • Maak wentelteefjes: kluts één ei, voeg een kopje melk toe en week hierin een witte boterham. Bak het geheel in de koekenpan met een klontje boter/margarine. • Gebruik zachte broodvarianten: bolletjes, croissant, cake, donut, kleuterbiscuits. • Eet beschuit (eventueel in de thee/koffie/melk dopen) of verkruimelde crackers/matses.

17

Suggesties voor zacht broodbeleg: • Gebruik smeerkaas, zachte roomkaas (eventueel met kruiden, knoflook of ananas), jonge kaas, paté, smeerworst, cornedbeef, zult of filet americain. • Gebruik zalm-, huzaren-, ham/prei-, kip/kerrie- en eiersalade (eventueel gemalen). • Gebruik pindakaas, jam, chocopasta, honing, stroop, groenteen sandwichspread. • Gebruik (zacht) fruit of fruitmoes. • Gebruik (vette) vis: makreel, paling, haring, vis uit blik of (zacht) gebakken vis. • Gebruik smeuïg roerei of omelet. • Gebruik ragout. Bereidingstips voor pap, vla en yoghurt als alternatief voor brood Laat muesli of andere ontbijtproducten weken in melk of yoghurt (eventueel nog malen). Enkele suggesties voor pap zijn: • Pap van grove graansoorten (havermout, gort, rijst). • Gladde pap van maizena, rijstebloem, custard, bloem. • Griesmeel en instant graanmengels zijn niet helemaal glad. • Kant-en-klare pap en pudding. • Vla, (vruchten)-yoghurt en kwark in verschillende smaken, eventueel met vruchtenmoes. • Drinkontbijt.

18



5 Tussendoortjes

Even belangrijk als de hoofdmaaltijden zijn de tussendoortjes. Vaker (zes tot zeven keer) op een dag iets nuttigen maakt dat u voldoende binnen krijgt. Zeker als u vloeibare voeding gebruikt, want deze is minder voedzaam. Tussendoortjes zijn ook belangrijk als u bij de hoofdmaaltijden minder eet dan u gewend bent. Dranken Dranken met veel energie zijn het meest geschikt zoals vruchtensappen, melkproducten, soep, limonade, sportdranken en frisdranken. Om de vochtbehoefte te dekken zijn , thee- en koffiesoorten, bouillon en groentesappen geschikt. Fruit Zachte fruitsoorten zijn: aardbei, banaan, framboos, kiwi, mango, meloen, nectarine, peer, perzik, pruim. Fruit uit blik is meestal zachter dan vers fruit. Mandarijntjes en kersen uit blik zijn ook zacht. Fruit kan prima worden gemalen, geraspt of geperst. Ook kunt u gebruik maken van een sapcentrifuge. Zoete tussendoortjes • Cake. • Gebak (zachte varianten): taart van zacht deeg (slagroom, mokka), kwarkgebak, soesje, roombroodje, moorkop. • Koek (zachte varianten): mergpijpje, ontbijtkoek, eierkoek, kleuterbiscuits, lange vinger, biscuitjes, gevulde koek. Koekjes kunt u zacht maken door ze in een drank te dopen. • Snoep (zachte varianten): schuimpjes, tumtum, spek, yoghurtgums, marsepein, chocolade en bonbons met zachte vulling. • IJs.

19

Hartige tussendoortjes: • Toastje (of stukje zacht brood) met paté, smeerkaas, (lever)worst, Franse kaas, roomkaas, slaatje, tartaar, filet americain, haring of paling. • Slaatje. • Snacks, zoals kaassoufflé, kroket, gehaktbal, frikadel, hotdog, saté. • Stukje roomkaas, eventueel gerold in een plakje zachte vleeswaar (worst, ham). • Gebakken vis, zoals een lekkerbekje, schol, stukjes kibbeling (met saus).



6 Praktische adviezen

Gerechten op voorraad De bereiding van maaltijden is vrij bewerkelijk. Misschien heeft u niet altijd de energie of de tijd om lang in de keuken te staan. Daarom is het handig om grotere porties te bereiden. De extra porties van bijvoorbeeld warme maaltijden, maaltijdsoepen, vruchtenmoes en milkshakes kunt u in de koelkast bewaren of invriezen. Opwarmen gaat eenvoudig in de magnetron, of in een pannetje. Vloeibare gerechten kunt u direct in een pan doen. Vastere (gemalen of gepureerde) voeding kunt u beter ‘au-bain-marie’ (in een pannetje met heet water) verwarmen. Makkelijk, kant-en klaarmaaltijden en -producten Uw maaltijden zijn sneller klaar met producten uit blik of pot en producten uit de diepvries. De voedingswaarde is praktisch gelijk aan die van verse producten. Alleen het vitamine C gehalte van groente uit blik of pot is iets lager. U kunt dat dan compenseren door extra fruit/vruchtensap te nemen. Er zijn steeds meer kant-en-klaarproducten die ook voor u prima een maaltijd kunnen vervangen.

20

Adviezen • Gebruik voeding uit blik, pot of diepvries (groente, ragout, sauzen, vlees, vis). • Gebruik maaltijdsoep uit blik (bonen- of erwtensoep). U kunt deze eventueel zeven en de vulling fijn malen. • Gebruik warme maaltijd uit de koeling van de supermarkt. U kunt deze eventueel zelf fijnmalen. • Gebruik potjes baby- en peuterfruit en kleutermaaltijden. Deze maaltijden zijn zonder zout en andere smaakmakers bereid, die kunt u dus zelf naar smaak toevoegen. De maaltijden kunt u verdunnen met bouillon. • Gebruik aardappelpuree uit een pakje. • Gebruik kaasfondue uit een pakje met stukjes brood en gekookte groente (bijvoorbeeld bloemkool, broccoli, wortel, witlof). • Gebruik kant-en-klare salades (huzaren, zalm). U kunt deze eventueel zelf fijn malen en smeuïg maken met extra mayonaise of slasaus. • Gebruik kant en klare griesmeel-, rijstebloem-, en havermoutpap. • Neem drinkontbijt. • Maak of koop milkshakes. Kant-en-klare (mix)maaltijden Als u geen energie heeft om zelf te koken kunt u gebruik maken van maaltijdbezorging zoals ‘tafeltje-dekje’. Meer informatie hierover kunt u krijgen via de thuiszorginstantie in uw woonplaats. Ook kan de transferverpleegkundige in het ziekenhuis hier meer informatie over geven. Er zit een transferverpleegkundige bij het patiënteninformatiecentrum in de polikliniek. Sommige cateringbedrijven leveren aangepaste maaltijden. U kunt ook met een restaurant bij u in de buurt afspraken maken over bezorg- of ophaalmaaltijden.

21





7 Recepten

De volgende recepten zijn gekozen, omdat ze in het algemeen makkelijk zijn te bereiden en makkelijk door te slikken zijn. Daarnaast is er gelet op smaak. Alle recepten zijn berekend op twee porties. Zoete recepten, koud Perendrank 100 gram peren uit blik 100 gram stukjes geschilde komkommer 100 ml yoghurt Honing Peren en komkommer mixen met staafmixer of keukenmachine; Al roerend de yoghurt toevoegen; Naar smaak honing toevoegen. Peer kan vervangen worden door verse meloen. Wintercocktail 100 ml vanillevla 100 ml chocolademelk 100 ml appelsap Speculaaskruiden Vla, chocolademelk, appelsap door elkaar mengen; Naar smaak speculaaskruiden toevoegen; Koud serveren (smaakt naar vloeibare speculaas). Milkshake 200 ml melk of karnemelk 2 bolletjes roomijs Vruchtenmoes- of sap Alle ingrediënten door elkaar mixen met staafmixer of keukenmachine; U kunt variëren door verschillende smaken ijs te nemen of fruitsoorten uit te proberen. 22

Zoete recepten, warm ‘Gluhwein’ (4 glazen) 1000 ml rode druivensap 500 ml appelsap 20 ml frambozen limonadesiroop Kaneelstokje In stukjes gesneden sinaasappel Vanillestokje Doe alle ingrediënten bij elkaar en laat het inkoken tot de helft; Eventueel licht binden met maïzena. Vruchtenmoes 200 gram perziken of abrikozen uit blik 200 ml rode bessen- of druivensap Verwarm de ingrediënten; Mix ze door elkaar. Hartige recepten, warm Gerookte zalm soep 500 ml groentebouillon 100 gram gerookte zalmfilet 100 gram stukjes geschilde komkommer Dragon Scheutje room • Groentebouillon met in stukjes gesneden zalm en komkommer met de dragon twintig minuten zachtjes koken; • Daarna het geheel zeven en de bouillon opvangen; • Het gezeefde met een beetje bouillon mixen met staafmixer of keukenmachine; • Zout en room naar smaak toevoegen; • Eventueel bouillon toevoegen om de gewenste dikte te krijgen. Restant bouillon kan bewaard worden voor drinkbouillon. Gerookte zalm kan vervangen worden door gerookte palingfilet. 23

Tomatensaus 200 gram gepelde tomaten (blik) 50 gram ui 100 gram in stukjes gesneden wortel 50 gram gehakt 200 ml bouillon Italiaanse kruiden • • • • • •

Gehakt in pan rul bakken; Uitje mee fruiten; Tomaten en Italiaanse kruiden toevoegen; Wortel en bouillon erbij doen en 20 minuten zachtjes koken; Alles door elkaar mengen en zout naar smaak toevoegen. Smaakt lekker bij rijst of spagetti.

Kippensoep 500 ml groentebouillon 100 gram gerookte kipfilet 100 gram geschilde komkommer in stukjes gesneden 1 theelepel Franse mosterd Honing Een scheutje room Provençaalse kruiden • Groentebouillon met gerookte kipfilet in stukjes en komkommer met de kruiden 20 minuten zachtjes koken; • Daarna het geheel zeven en de bouillon opvangen; • Het gezeefde met een beetje bouillon mixen met staafmixer of keukenmachine; • Honing, mosterd, room en zout naar smaak toevoegen; • Eventueel bouillon toevoegen tot de gewenste dikte. Restant bouillon kan bewaard worden voor drinkbouillon.

24

Hartige recepten, koud Tomaten-bleekselderijdrank 200 ml tomatensap 1 klein blikje bleekselderij 2 lepels zachte roomkaas bijvoorbeeld Mon Chou® Worcestersaus • Bleekselderij pureren met de roomkaas; • Tomatensap toevoegen; • Op smaak maken met worcestersaus. Asperge-hammousse 100 gram asperges uit blik met vocht 75 gram fijn gesneden ham 100 gram zachte roomkaas Gemalen foelie en zout • Asperges met vocht en ham vijf minuten zachtjes koken; • Het geheel met de zachte roomkaas mixen; • Eventueel zout en foelie naar smaak toevoegen. Lekker als borrelhapje, op toast of een stukje (stok)brood. Eiersalade 2 hardgekookte eieren ¼ zachte appel 1 plak ham (20 gram) 1 eetlepel mayonaise 1 eetlepel yoghurt (gedroogde) peterselie Zout en peper • Prak de eieren fijn; • Snijd de appel fijn; • Het plakje ham versnipperen; • Alle ingrediënten vermengen; • Eventueel op smaak brengen met zout en peper. 25

Kookboek Andere smakelijke recepten vindt u in het kookboek ‘Als eten even moeilijk is’. Een praktisch boek voor mensen die behandeld zijn voor een tumor in de mond, keel of slokdarm. Geschreven door D. Verkaar, uitgeverij Caplan Books in samenwerking met stichting Klankbord. Het kookboek is verkrijgbaar in de boekhandel voor € 12,95. (ISBN 9789087240400). Patieënten die lid worden van de patientenvereniging Stichting Klankbord ontvangen het boek gratis.

26

8 Meer informatie Hieronder vindt u meer informatie over (patiënten)verenigingen. Stichting Klankbord Patiëntenorganisatie voor mensen met kanker in het hoofd-halsgebied Postbus 1058 3860 BB Nijkerk Telefoon (033 247 3464 www.stichtingklankbord.nl email [email protected] Nederlandse Stichting Voor Gelaryngectomeerden (NSVG) Patiëntenvereniging voor stembandlozen Postadres: Postbus 13 3500 AA Utrecht T 030 - 232 14 83 F 030 - 236 74 20 I www.nsvg.nfk.nl E [email protected] Bezoekadres (na afspraak): Vredenburg 24, 4e etage 3511BB Utrecht VU medisch centrum, sectie diëtetiek en voedingswetenschappen Telefoon (020) 444 3410. Voor de samenstelling van deze tekst heeft het VUmc voor een groot deel gebruik gemaakt van teksten uit het boekje Als eten niet meer vanzelfsprekend is, uitgegeven door het IKA, werkgroep diëtetiek.

27

101018

VU medisch centrum© januari 2014 www.VUmc.nl

28