Verpleeghuis De Ingelanden: pionieren in Leidsche Rijn. Centrum Zorg en Bouw Churchilllaan 11 Utrecht

Nederlandse Organisatie voor toegepast-natuurwetenschappelijk onderzoek / Netherlands Organisation for Applied Scientific Research

Verpleeghuis De Ingelanden: pionieren in Leidsche Rijn

Centrum Zorg en Bouw Churchilllaan 11 Utrecht www.tno.nl T +31 88 866 29 00 F +31 88 866 29 45 [email protected]

De Ingelanden is de nieuwste locatie van AxionContinu, één van de grootste ouderenzorgorganisaties in de regio Utrecht. Als organisatie met meerdere woonzorgcentra en verpleeghuizen is AxionContinu vrijwel constant betrokken bij de ontwikkeling van nieuwe projecten, zowel in eigen beheer als samen met woningcorporaties. Na de oplevering en ingebruikname van De Ingelanden ontstond de behoefte het gebouw te evalueren om te kunnen bepalen welke elementen bruikbaar zijn voor toekomstige projecten, en welke dingen anders moeten. AxionContinu heeft TNO Centrum Zorg en Bouw gevraagd een zogenaamde ‘Post occupancy evaluation’ (POE) uit te voeren. Bij de opdrachtgever leefde een aantal vragen met betrekking tot het gebruik en de beleving van De Ingelanden. De Ingelanden is gebouwd in Leidsche Rijn, de grootste nieuwbouwlocatie van Nederland. De kavel die de instelling door het projectbureau Leidsche Rijn kreeg toegewezen was klein voor het gegeven programma. De buitenruimte is beperkt en stedelijk ingericht. Het is de vraag hoe deze buitenruimte ervaren wordt.

In De Ingelanden is betonkernactivering toegepast. Betonkernactivering werd voornamelijk toegepast in de utiliteitsbouw maar wordt tegenwoordig ook steeds meer toegepast in de gezondheidszorg. Thermisch comfort lijkt hierbij nog meer mee te spelen dan energiebesparing. Betonkernactivering is echter niet zonder meer geschikt voor zorggebouwen. De vraag is wat de ervaringen zijn met het binnenklimaat, hoe is het comfort?

Datum 1 november 2010 E-mail [email protected] Doorkiesnummer +31(0)888662935 Doorkiesfax +31(0)888662945


Bij de renovatie en nieuwbouw van verpleeghuizen kiest AxionContinu steeds voor het concept van kleinschaligheid in geclusterde vorm. De opdrachtgever is benieuwd naar de ervaringen met de kleinschalige groepswoningen. Worden deze ook gebruikt en ervaren als ‘echte’ woningen? In de groepswoningen is een klein loopcircuit, verder is gestreefd naar maximale bewegingsvrijheid voor met name de psychogeriatrische bewoners in het gebouw. De vraag is of dit ook gerealiseerd is. Door middel van een POE is onderzoek gedaan naar deze onderwerpen. Een POE is een systematische evaluatie van een gebouw na ingebruikname. Het doel van een POE is vast te stellen of het gebouw voldoet aan de behoeften van de gebruikers. In de gezondheidszorg zijn de gebruikers cliënten (patiënten of bewoners), bezoekers en medewerkers. De opdrachtgever zal door de evaluatie in staat moeten worden gesteld te beoordelen of het gerealiseerde gebouw voldoet aan de verwachtingen. Bij het ontwerpen van een nieuw gebouw wordt bijna altijd gebruik gemaakt van gebruikerservaringen. Door middel van een POE kunnen deze gebruikerservaringen op een systematische manier worden verzameld en gebruikt voor toekomstige ontwerpopgaven. De evaluatie van het gebouw vormt daarmee idealiter een integraal onderdeel van het bouwproces, bestaande uit de initiatieffase, het programma van eisen, de ontwerpfase, de bouw en het gebruik.

De leestafel in de entreehal Onderzoek Het onderzoek bestond uit 3 elementen: een enquête onder de somatische bewoners, de zaakwaarnemers van de psychogeriatrische bewoners en de medewerkers van De Ingelanden, interviews met de manager Facilitair Bedrijf & Bouw en met de regiomanager Leidsche Rijn en een objectieve gebouwanalyse.

Datum 1 november 2010 Blad 2/11


De enquête onder de bewoners en de zaakwaarnemers is gehouden via een schriftelijke vragenlijst. De medewerkers hebben de enquête online ingevuld. De interviews hebben plaatsgevonden nadat de resultaten van de enquête beschikbaar waren. Op deze manier konden opvallende uitkomsten uit de enquête geverifieerd worden bij de geïnterviewden. Een ander belangrijk doel van de enquêtes was om aanvullende informatie te verkrijgen over aspecten die bij de directe gebruikers niet bekend zijn. De gebouwanalyse heeft plaatsgevonden aan de hand van locatie- en gebouwkenmerken zoals capaciteit, functies, oppervlakten, installaties en investeringskosten. Voor de gebouwanalyse is gebruik gemaakt van documenten en tekeningen. Gebouw: capaciteiten en kenmerken In De Ingelanden wonen en verblijven ruim 100 mensen. AxionContinu biedt zorg aan 32 psychogeriatrische bewoners, 32 somatische bewoners en (maximaal) 32 mensen die tijdelijk in De Ingelanden verblijven voor reactivering of revalidatie. Amerpoort, een organisatie voor dienstverlening aan mensen met een verstandelijke beperking in Utrecht en ’t Gooi, huurt een groepswoning voor zes cliënten in De Ingelanden. De Ingelanden heeft ongeveer 250 medewerkers, hiervan werken ruim 200 mensen in de zorg. Er werken veel flexkrachten, vooral in de zorgfuncties. Het gebouw bestaat uit 5 bouwlagen. Op de begane grond bevinden zich de entreehal met receptie, een aantal facilitaire functies zoals de satellietkeuken, de dagbehandeling en de parkeergarage.

Het grand café



Op de eerste verdieping liggen de algemene voorzieningen zoals het grand café met daaraan het dakterras, de fysiotherapie, kantoren en de groepswoning van Amerpoort. De bovenste drie verdiepingen zijn identiek, hier liggen de groepswoningen voor de verpleging. Per bouwlaag zijn er 4 groepen, 3 met 8 bewonerskamers en 1 (de groep in de oksel van het gebouw) met 7 bewonerskamers. Het gebouw is verticaal georganiseerd. Er zijn twee liften, één in de entreehal en één dieper in het gebouw. Deze liften ontsluiten ieder een helft van het gebouw. De lift in de entreehal ontsluit het deel waar op de tweede en derde verdieping het kortdurend verblijf wordt aangeboden. Op de bovenste laag zijn hier twee groepen somatiek. De andere lift ontsluit het deel waar zich 4 groepen psychogeriatrie bevinden en nog 2 groepen somatiek. Een gevolg van het splitsen van het gebouw in twee delen is dat de (voornamelijk psychogeriatrische) bewoners van het achterste gebouwdeel niet direct naar het grand café op de eerste verdieping kunnen. Zij moeten eerst met de lift naar de begane grond, vervolgens naar de entreehal lopen en daar de lift naar de eerste verdieping nemen. Aan een lifthal liggen steeds twee groepswoningen. Een vide aan de lifthal zorgt voor een ruimtelijke relatie tussen de verdiepingen. Over de vide heen is vanuit de huiskamer zicht op de lifthal en omgekeerd.

Zicht op de huiskamers vanuit de lifthal

Gang in de groepswoning



De entreehal van de woning geeft toegang tot de huiskamer met keuken en twee gangen waaraan steeds vier bewonerskamers en een sanitaire ruimte liggen. Dit is een zogenaamd dubbel corridorsysteem dat ook fungeert als een beperkt loopcircuit. Om de bewoners wat meer bewegingsvrijheid te geven staan de deuren van de woningen vaak open zodat de bewoners door de lifthal naar de andere woning kunnen lopen. Per vier bewoners is één sanitaire ruimte gerealiseerd. In de woningen voor de somatische bewoners is een extra sanitaire ruimte. De bewonerskamers hebben een oppervlakte van 15 m². Huiskamer Resultaten uit het onderzoek Het gebouw krijgt een hoog rapportcijfer van de gebruikers, gemiddeld een 7,5. Het merendeel van de respondenten vindt het gebouw mooi en vindt het een prettig gebouw om in te wonen en te werken. Het grand café wordt het vaakst genoemd als het beste van het gebouw, daarna de entreehal. Ook de daktuin wordt vaak genoemd. Natuurlijk is er altijd ruimte voor verbetering. Een aantal knelpunten dat uit het onderzoek naar voren kwam zal door het facilitair bedrijf worden aangepakt (zoals het aanbrengen van automatische deuropeners, buitenzonwering en bewegwijzering). Andere aspecten zullen door het gereedkomen van de omringende bebouwing vanzelf verbeteren. Hieronder volgt een korte samenvatting van de bevindingen uit het onderzoek, daarna wordt op een aantal onderwerpen wat dieper ingegaan. Het gebouw is goed bereikbaar, wel hebben veel mensen moeite om De Ingelanden te vinden. Het gebouw is slecht herkenbaar als zorginstelling. Het gebouw is goed toegankelijk, ook voor rolstoel- en rollatorgebruikers. De tuin en het terras zijn minder goed toegankelijk. De toegangsdeuren van de groepswoningen zijn veel te zwaar waardoor ze voor een bewoner in een rolstoel of met een rollator niet zelfstandig te openen zijn. Ook iemand die een bewoner in een rolstoel duwt heeft hier moeite mee.



De kleinschalige woningen worden positief gewaardeerd. Dit geldt niet alleen voor het concept (‘het huisjes systeem’ zoals één van de respondenten het noemt), maar ook voor de uitvoering met de mooie, open keuken waardoor de bewoners direct betrokken kunnen worden bij het koken. Wel lijken de huiskamers aan de kleine kant, vooral in de woningen voor de somatiek, waar vrijwel alle bewoners in een rolstoel zitten. Opvallend is dat de eenpersoonskamers een aantal keer in positieve zin wordt genoemd, maar alleen door de medewerkers. Zij vergelijken de nieuwbouw blijkbaar met andere verpleegvoorzieningen waar een eigen kamer nog geen gemeengoed is. Door de geïnterviewde managers wordt het jammer gevonden dat de bewoners niet over eigen sanitair beschikken. De gebruikers die de enquête hebben ingevuld zijn hier niet heel uitgesproken over. Men lijkt dit niet als een groot probleem te zien. Volgens de gebruikers zijn er te weinig liften, waardoor men soms lang moet wachten. Over de loopafstanden in het gebouw verschillen de meningen. Volgens sommigen zijn die te lang, volgens anderen niet. Dit heeft te maken met de manier waarop de verdiepingen te bereiken zijn, met ieder hun eigen lift. De loopafstand van het ene deel van het gebouw naar het grand café is lang omdat van twee liften gebruik moet worden gemaakt. Het gebouw is modern en licht en dit wordt door de gebruikers gewaardeerd. Over de temperatuur in het gebouw zijn veel opmerkingen gemaakt. Het is óf te warm óf te koud. De lucht is te droog. Ventileren is moeilijk.

De galerijen aan de binnenzijde De relatie met buiten is lastig. De buitenruimtes zijn slecht toegankelijk, met uitzondering van de daktuin bij het grand café. De galerijen op de verdiepingen kunnen worden gebruikt als buitenruimte maar liggen niet aan de huiskamer.



Hierdoor kunnen vooral de psychogeriatrische bewoners eigenlijk niet zelfstandig naar buiten. Het blijft lastig om in een gebouw met meerdere verdiepingen de bewoners voldoende vrijheid te geven (zonder dat de veiligheid in het gedrang komt). Er zijn dan ook meerdere mensen die opmerken dat de psychogeriatrische bewoners beter op de begane grond hadden kunnen wonen. Het uitzicht scoort, misschien verrassend, voldoende. De respondenten hebben begrip voor het feit dat er nog volop gebouwd wordt en verwachten dat het in de toekomst wel beter zal worden. Wel is vrijwel iedereen het er over eens dat de omgeving wel wat groener mag.

Uitzicht vanuit een huiskamer en een bewonerskamer Bouwen in Leidsche Rijn De Vinex-locatie Leidsche Rijn is de grootste nieuwbouwwijk van Nederland. Tot 2025 worden hier 30.000 woningen gebouwd voor ongeveer 80.000 mensen. Leidsche Rijn bestaat uit verschillende buurten met nieuwbouwwoningen en twee bedrijventerreinen. Elke wijk heeft een eigen karakter. Een aantal buurten is al bewoond en de bedrijventerreinen zijn al volop in gebruik. De komende jaren ligt het hoogtepunt qua woningbouwproductie onder andere in Terwijde, de buurt waarin De Ingelanden is gebouwd. Het bouwen van het verpleeghuis in Leidsche Rijn heeft voor- en nadelen gehad. Een voordeel was dat het project relatief snel gerealiseerd kon worden. Het Projectbureau Leidsche Rijn is gericht op het maken van productie. Het lijkt er wel op dat alleen De Ingelanden hiervan heeft weten te profiteren, andere projecten in de directe omgeving hebben te maken met grote vertragingen. Dit komt voornamelijk door de kredietcrisis. Als gevolg hiervan staat De Ingelanden nog steeds volledig geïsoleerd, hoewel het gebouw al 2 jaar in gebruik is. De dagbehandeling staat leeg omdat er nog geen klanten voor zijn. Dit heeft een negatieve invloed op de exploitatie.



Daarnaast heeft de geïsoleerde ligging natuurlijk ook gevolgen voor het gebruik en de beleving van de omgeving door de bewoners. Er zijn geen winkels of iets dergelijks in de omgeving, waar een bewoner, al dan niet zelfstandig, een boodschap zou kunnen doen. Ook vinden de gebruikers dat de omgeving wel wat groener mag.

Geïsoleerde ligging Deze isolatie is natuurlijk tijdelijk, maar voor de huidige bewoners wel de dagelijkse realiteit. Op termijn zal De Ingelanden aan het einde van de spoorzone liggen, een woongebied langs de spoorlijn Utrecht-Den Haag dat bestaat uit grote bouwblokken met meerdere bouwlagen. Door de bouwblokken komt een zogenaamde ‘scenic walk’, een langzaamverkeersroute met links en rechts zicht op de binnentuinen en, als alles volgens plan gaat, een aantal bijzondere functies die voor wat meer levendigheid moeten zorgen. Kavel De door het Projectbureau Leidsche Rijn aangewezen kavel en de hoge grondprijs die aan de gemeente moest worden betaald hebben grote invloed gehad op het ontwerp van het gebouw. Vanwege de ligging aan het spoor is voor dit deel van Terwijde gekozen voor een hogere bebouwingsdichtheid en stedelijker beeld dan in het standaard VINEX-programma. De kavel was klein voor het programma, bij het projectbureau is meermalen gevraagd om een grotere kavel maar volgens de gemeente was er niet meer grond beschikbaar. Daarbij stelde de gemeente ook nog als voorwaarde dat op eigen terrein geparkeerd moest worden. Als oplossing is gekozen voor inpandig parkeren op de begane grond. De meest openbare functie, het grand café, is verplaatst naar de eerste verdieping. Aan het grand café ligt een groot terras. Vanwege de ligging is dit nogal winderig. Als de omringende bebouwing klaar is zal dit wel beter worden, in de tussentijd kan er misschien wat gedaan worden met windschermen.



De buitenruimten op de begane grond (een patio en binnentuin) zijn veel beslotener maar worden nauwelijks gebruikt. Ze liggen in een deel van het gebouw waar bewoners niet zoveel te zoeken hebben, maar zijn ook slecht toegankelijk. Binnenklimaat: betonkernactivering AxionContinu heeft gekozen voor betonkernactivering vanwege het verwachte comfort, een lager energiegebruik en het ontbreken van radiatoren waardoor de totale ruimte nuttig kan worden gebruikt, makkelijker kan worden schoongemaakt en minder stof in de lucht komt. Uit een benchmark van het energiegebruik blijkt dat De Ingelanden ook inderdaad zuiniger is dan andere verpleeghuizen. Kenmerkend voor betonkernactivering is de gelijkmatigheid van het binnenklimaat. Toch zijn in het onderzoek veel opmerkingen gemaakt over de temperatuur, het is óf te warm óf te koud. De Ingelanden is hiermee overigens geen uitzondering. Uit onderzoek uit 2004 onder verplegend en verzorgend personeel bleek dat 71% op het werk te maken heeft met onaangename temperaturen (te koud of te warm). Volgens 54% is er te weinig frisse lucht (Nagelhout, Werkbeleving van het verplegend en verzorgend personeel, 2004). In De Ingelanden spelen een aantal omstandigheden waardoor het binnenklimaat in sommige ruimten nog niet aan de verwachtingen voldoet. De (mooie) deuren kieren waardoor het tocht. Bekend is dat een onvoldoende geveldichting in het geval van betonkernactivering eerder tot klachten leidt dan met radiatoren. Er is geen zonwering toegepast maar zonwerende beglazing. Dit blijkt echter niet voldoende, vooral de huiskamers die op de zon liggen worden hierdoor te warm. Kleinschaligheid in grootschaligheid AxionContinu heeft bewust gekozen voor het realiseren van kleinschalig wonen in een grootschalige setting. Volgens de organisatie is dit de enige manier waarop kleinschaligheid betaalbaar is. Daarnaast is het door de schaalgrootte ook mogelijk om een gebouw met een hoog voorzieningenniveau te realiseren. Gezien de hoge waardering van de gebruikers voor de voorzieningen in het gebouw lijkt dit een goede keuze. De somatische bewoners zijn erg positief over de ruimten in het gebouw voor activiteiten (verenigingsruimte). Het grand café wordt door veel gebruikers met name genoemd als onderdeel van het gebouw dat zeker moet blijven, vooral door de familie van de psychogeriatrische bewoners. In een evaluatieonderzoek van kleinschalige woonvormen voor ouderen met dementie werd geconstateerd dat bewoners in de stand-alone voorzieningen in de wijk relatief het minst bezoek kregen. Als mogelijke verklaring werd geopperd dat in de stand-alone voorzieningen minder afleiding voor familie is in de vorm van aparte ruimten zoals een activiteitenruimte, restaurant en dergelijke en familie dus eerder is aangewezen op de huiskamer (Van Liempd e.a., Evaluatieonderzoek naar de kwaliteit van de huisvesting van kleinschalige woonvormen voor ouderen met dementie, 2009). En hoewel het concept van kleinschalig groepswonen door de respondenten zeker wordt gewaardeerd, wordt ook in deze POE opgemerkt dat het prettig is om ergens naar toe te kunnen gaan buiten de afdeling.




Toch liever een instituut? De eerste verpleeghuizen werden gebouwd volgens het ziekenhuismodel. In navolging van ontwikkelingen in de psychiatrie en de verstandelijk gehandicaptenzorg kwam in de jaren ’80 ook in de verpleeghuissector het kleinschalig wonen in opkomst. Het wonen werd steeds belangrijker en vooral voorzieningen voor dementerenden moeten zoveel mogelijk op een gewone woning lijken. Zorginstellingen mogen vooral niet als zorginstelling herkenbaar zijn, want dat is stigmatiserend. Typerend is dat van de winnaar van de Hedy d’Anconaprijs voor excellente zorgarchitectuur werd gezegd dat het ‘te prijzen valt dat de zorgfunctie niet van het gebouw valt af te lezen’. Ook bij De Ingelanden heeft de architect er naar gestreefd het gebouw het uiterlijk van een woongebouw te geven. Hoewel het merendeel van de gebruikers het gebouw mooi vindt lijkt hij daar niet in geslaagd. Het gebouw lijkt volgens de gebruikers meer op een kantoorgebouw. Het ontwerp volgt de mode in de moderne architectuur van grote en sobere bouwblokken, uitgevoerd in donkere baksteen. Dit soort gebouwen wordt zowel in kantoren als in woningbouw gerealiseerd. Het ontbreken van de naam op de gevel draagt volgens de gebruikers bij aan de onduidelijkheid over de functie van het gebouw. Uit het onderzoek blijkt dat de gebruikers, zowel bewoners als familieleden én medewerkers behoefte hebben aan duidelijkheid. Zij willen dat het gebouw herkenbaar is als zorgcentrum en willen de naam ‘De Ingelanden’ op de gevel. Ook duidelijke bewegwijzering op straat naar het verpleeghuis toe zou volgens de gebruikers een verbetering zijn.


Interieur Ook in het interieur is zoveel mogelijk geprobeerd een institutionele uitstraling te vermijden. Het restaurant is vormgegeven als grand café en ook de grote entreehal met leestafel heeft die sfeer. In het gebruik worden wel een aantal elementen gemist die juist vanwege het institutionele effect achterwege zijn gelaten, zoals bewegwijzering en leuningen. Het is voor bewoners en bezoekers soms onduidelijk waar voorzieningen zijn en welke lift men moeten nemen om bij een woning te komen. Vanwege het ontbreken van leuningen in de groepswoningen kunnen sommige bewoners niet zelfstandig naar de huiskamer. Gezien de beperkingen van de bewoners zal in dit soort gevallen voorrang moeten worden gegeven aan elementen die de zelfredzaamheid van de bewoners vergroten boven de begrijpelijke voorkeur voor een niet-institutionele inrichting.


Verpleeghuis De Ingelanden: pionieren in Leidsche Rijn. Centrum Zorg en Bouw Churchilllaan 11 Utrecht

Recommend Documents