Verkenningen van Zuid-Afrika

Verkenningen van Zuid-Afrika Achttiende-eeuwse reizigers aan de Kaap

Siegfried Huigen

bron Siegfried Huigen, Verkenningen van Zuid-Afrika. Achttiende-eeuwse reizigers aan de Kaap. Walburg Pers, Zutphen 2007

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/huig002verk01_01/colofon.htm

© 2009 dbnl / Siegfried Huigen

5

Woord vooraf Zuid-Afrika speelde in de ‘lange achttiende eeuw’ een belangrijke rol in de Europese beeldvorming van Afrika. Alleen vanuit de Kaap kon je diep het binnenland in reizen. Verder was Afrika ten zuiden van de Sahara voor Europeanen, afgezien van een paar vestigingen aan de kust, tot aan de negentiende eeuw een gesloten gebied. Dit boek analyseert hoe zuidelijk Afrika in teksten en afbeeldingen werd voorgesteld in de periode dat het gezag over de Kaapkolonie berustte bij de VOC en de Nederlandse staat (1652-1814). De verkenning van zuidelijk Afrika werd uitgevoerd door reizigers van verschillende nationaliteiten en met uiteenlopende doelstellingen. Naast ‘landreizigers’ in dienst van de VOC, die alleen het economische potentieel van het binnenland onderzochten, kwamen in de achttiende eeuw ook wetenschappers naar Zuid-Afrika. Deze wetenschappers - de meesten uit het buitenland - zochten antwoorden op vraagstukken die Europese geleerden bezighielden. Alles tussen hemel en aarde kon op hun belangstelling rekenen. Gewoonlijk publiceerden ze hun bevindingen en bereikten daardoor soms een groot publiek. Voor dit boek heb ik over het algemeen de nadruk gelegd op de etnografische representaties in reisverslagen en op afbeeldingen. Alle reisverslagen hebben namelijk wel iets te melden over de cultuur en het uiterlijk van de inheemse bevolking. De omvang van de etnografische beschrijving kon uiteenlopen van incidentele opmerkingen tot (uitzonderlijk) een heel boek over een inheemse bevolkingsgroep in het geval van De Kaffers aan de Zuidkust van Afrika uit 1810 van de Bataafse legerofficier Ludwig Alberti. Incidenteel heb ik aandacht gegeven aan zoölogische en cartografische voorstellingen. Het manuscript van het boek is in zijn geheel gelezen door Ena Jansen, Jean Kommers en Helize van Vuuren. Adriënne Zuiderweg en Kees Rookmaaker lazen enkele hoofdstukken. Herman Roodenburg gaf waardevol commentaar op een eerdere versie van hoofdstuk 5 dat als artikel in het Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek verscheen; Marijke Meijer Drees deed hetzelfde met hoofdstuk 8 dat in een andere vorm in Nederlandse Letterkunde is gepubliceerd De commentaren van deze ‘meelezers’ hebben me erg geholpen. Met name Jean Kommers was bijzonder genereus met het verschaffen van bijkomende informatie en commentaar. Hij hielp onder meer de titel voor het boek bedenken. Ook veel andere mensen hebben hulp geboden tijdens het onderzoek en de voorbereiding van het manuscript. Zijn worden allen hartelijk daarvoor bedankt. Het boek is opgedragen aan mijn vader, André Huigen, die in december 2004 overleed. Van hem heb ik de neiging geërfd om vaste wandelroutes en bordjes met ‘verboden toegang’ te veronachtzamen. Het is jammer dat hij de verschijning van

Siegfried Huigen, Verkenningen van Zuid-Afrika

6 het boek niet meer heeft kunnen meemaken. Stellenbosch, oktober 2006


9

Hoofdstuk 1 Wagenroutes: een inleiding Het Heerenlogement Ongeveer 250 kilometer ten noorden van Kaapstad bevindt zich een grot waar meer dan honderd namen in de rotswanden gekerfd zijn. De oudste inscripties dateren uit het begin van de achttiende eeuw. De grot werd gebruikt als pleisterplaats voor reizigers die vanuit Kaapstad naar het noordwesten van het huidige Zuid-Afrika en naar Namibië trokken. Al vroeg kreeg ze de naam Heerenlogement, een woord dat in Nederland in de zeventiende en achttiende eeuw werd gebruikt voor de betere 1 logementen. Om zo'n naam aan een kale grot te geven die aan de rand van een zandvlakte ligt, was waarschijnlijk bedoeld als grap. Vandaar dat reizigers soms spreken over het ‘zogenaamde’ Heerenlogement (afb. 1). De Nederlandse reiziger Robert Jacob Gordon (1743-1795) schreef in 1779 onder zijn tekening van het Heerenlogement: ‘sogenaamde here logement 3 myl zuid van oliphants rivier op de plaats [boerderij] van pieter van zyl’ met een opmerking bij ‘here logement’: ‘synde 2 een hol in een klip’. Vanaf het begin van de twintigste eeuw staat deze grot onder monumentenzorg. Om er te komen moet je vanaf de zandweg die eraan voorbijloopt over een kronkelend voetpaadje door laag struikgewas omhoog klimmen. Het ‘hol in een klip’ is eigenlijk meer een overhangende rots in de vorm van een geschutsbunker van de Atlantikwall. De wanden zijn inderdaad bedekt met namen van reizigers: ‘Slotsboo 1712’, ‘Rhenius 1726’, ‘F. Vailant 1783’ (afb. 2). Nog steeds groeit er een boom uit een spleet in de rots, waarvan achttiende-eeuwse reizigers zich al afvroegen hoe die zich in deze droge omgeving in leven hield. Als je in de grotopening van het Heerenlogement staat, heb je een prachtig uitzicht over het Sandveld, een vlakte tussen de bergrug waarin het Heerenlogement zich bevindt en de nabijgelegen, koude Atlantische Oceaan in het westen. Terwijl ik op het bunkerachtige ‘dak’ van de grot klom, kwam er een mistbank opzetten vanuit zee. Binnen een paar minuten leek de temperatuur tientallen graden te zijn gedaald. Je kon plotseling je adem zien. Het Heerenlogement was al vroeg een baken op de route van Kaapstad naar het noorden. Omdat het die status had, moest een reiziger er even gaan kijken - er was ook een bron aan de voet van de berg waar zich de grot bevond - en eventueel zijn naam in de rots kerven of een tekening maken. Robert Jacob Gordon en de Surinaams-Franse reiziger François le Vaillant (1753-1824) hebben het Heerenlogement getekend. Le Vaillant beschrijft in zijn Second Voyage uit 1795 ook zijn teleurstelling na een bezoek aan de grot. De plaats beantwoordde niet aan zijn hooggestemde verwachtingen een met wandschilderingen versierde, arcadische grot te zullen


10

1 Het Heerenlogement, ten westen van het huidige Clanwilliam (foto van auteur).


11

2 Inscriptie van François le Vaillant op de wand van het Heerenlogement (foto Brandaan Huigen).


12 aantreffen te midden van weelderig geboomte, bij een heldere bron. Het landschap bestond uit kale bergen, de bron werd na aankomst bezoedeld door Le Vaillants ossen en ‘Hottentotten’, en het geboomte was beperkt tot de reeds genoemd boom die uit een spleet boven de spelonk groeide. Toen Le Vaillant in de ‘natuurlijke hal’ van de grot wilde gaan slapen, werd zijn rust bovendien verstoord door honderden houtduiven die zich boven hem in de boom hadden genesteld. De rijke fresco's bleken ook niet meer dan twee ‘karikaturen’, van een olifant en een struisvogel, en namen van reizigers. Zijn norse beschrijving van de grot is van iemand die 's nachts 3 geen oog heeft dichtgedaan. Toch voegde Le Vaillant zijn eigen naam - ‘F. Vailant 1783’ - bij die van zijn voorgangers. De naam Heerenlogement is in een ander opzicht echter erg toepasselijk. Het waren inderdaad hoofdzakelijk heren die in de achttiende en negentiende eeuw in Zuid-Afrika op onderzoek uitgingen en hun naam in de wand van de grot kerfden als ze naar het noorden reisden. Er is in de tijd dat de Kaapkolonie officieel onder Nederlands bewind stond (1652-1814) maar één vrouw die een reisbeschrijving heeft nagelaten: Augusta de Mist (1783-1832), de dochter van de Bataafse commissaris-generaal Jacob Abraham de Mist (1747-1823). Zij had in 1803 in het gezelschap van haar vader een lange reis door het binnenland gemaakt, waarvan 4 jaren later in het damestijdschrift Penelopé een korte beschrijving werd gepubliceerd.

Beschrijvingen van zuidelijk Afrika Het onderwerp van dit boek vormen de pogingen van reizigers uit de periode dat Zuid-Afrika onder Nederlands gezag stond om het binnenland en de inheemse inwoners van zuidelijk Afrika te beschrijven. Deze reizigers - merendeels uit de achttiende eeuw - vormden een heterogeen gezelschap. Voor de VOC-expedities ging het primair om het economische potentieel van het binnenland; Bataafse ambtenaren uit het begin van de negentiende eeuw wilden feiten verzamelen over het voor hen onbekende gebied dat ze moesten besturen. In de achttiende eeuw trokken voor de eerste keer ook wetenschappers naar het binnenland van Zuid-Afrika met het doel de vreemde wereld voor de Europese wetenschap te ontginnen. Alle reizigers hadden met elkaar gemeen dat ze exacte feiten wilden vaststellen. Alleen ontbrak bij de wetenschappelijke reizigers een instrumentalistische doelstelling bij de kennisvergaring. Daarmee onderscheidden ze zich van de VOC-reizigers die bijna uitsluitend het economische potentieel van het binnenland moesten verkennen. Het achttiende-eeuwse wetenschappelijke onderzoek van zuidelijk Afrika en zijn bewoners zal in de volgende hoofdstukken de meeste aandacht krijgen omdat binnen deze categorie de grootste prestaties geleverd zijn. VOC-representaties contrasteren hier sterk mee. De doelstellingen van VOC-expedities waren beperkt, waardoor de representaties in vergelijking met het werk van wetenschappelijk onderlegde reizigers ook schraler uitvallen. Voor een geschakeerd beeld van de achttiende-eeuwse verkenningen van Zuid-Afrika zijn ze echter onmisbaar.


13 De oudste teksten over Zuid-Afrika zijn reisbeschrijvingen van wereldreizigers. De Kaap is vanaf het eerste moment dat men rond 1500 voet aan wal zette beschreven 5 door de ‘Callers at the Cape’, in de benaming van Raven-Hart. Het gaat hier om Europese reizigers uit diverse landen, waaronder ook Nederland, die voor een korte tijd de Kaap aandeden om water te halen en vlees te krijgen van de Khoikhoi (Hottentotten). Deze korte bezoeken waren aanleiding voor stereotiepe beschrijvingen van de Kaap, de Khoikhoi en wilde dieren, met de Tafelberg op de achtergrond. In de ogen van Europeanen was het een onaantrekkelijk gebied; het landschap was onherbergzaam en de inwoners onbeschaafd. In tegenstelling tot Aziaten voldeden de Khoikhoi niet aan de Europese normen. Nette kleren of een technologisch ontwikkelde, materiële cultuur waren nergens te bespeuren. Hun taal klonk als het geklok van kalkoenen. De vestiging van een kolonie heeft gedeeltelijk tot een verandering van het vertoog geleid. Gedeeltelijk, want ook na 1652 bleef de Kaap steevast onderdeel van reisbeschrijvingen over reizen van en naar Azië, en de meeste schrijvers volgden in hun beschrijvingen het voorbeeld van hun voorgangers. Bezoekers bleven daarom maar doorgaan met stereotiepe beschrijvingen die werden uitgebreid met al spoedig evenzo gefixeerde voorstellingen van de nieuwe ontwikkelingen die plaatsvonden in de kolonie: de tuinen van de VOC aan de voet van de Tafelberg, het ‘Vlek’ (de nederzetting die na 1800 Kaapstad zou heten) en de dorpen in het binnenland, met name Stellenbosch. Echt nieuwe voorstellingen waren aanvankelijk alleen te vinden in de geschriften van mensen in dienst van de VOC die in opdracht van hun bevelhebbers expedities ondernamen naar het binnenland. Slechts in uitzonderlijke gevallen werden de beschrijvingen van deze ‘landreizen’ gepubliceerd in de zeventiende en achttiende eeuw, zoals onder andere in het veeldelige werk Oud en Nieuw Oost-Indiën (1724-1726) van François Valentyn (1656-1727). In de tweede helft van de zeventiende eeuw werden er meerdere ontdekkings-reizen landinwaarts ondernomen. Sommige van deze expedities hadden zich het ambitieuze doel gesteld om het economische potentieel van het binnenland in kaart te brengen. Een hulpmiddel hierbij was aanvankelijk de zeer twijfelachtige informatie in het Itinerario uit 1596 van Jan Huygen van Linschoten (1563-1611). Daarin publiceerde hij alle gegevens die hij over de geheime handelsnetwerken van de Portugezen in Azië had verzameld. Voor de VOC was het Itinerario aanvankelijk een nuttige handleiding om vast te kunnen stellen met wie er voordelige handelsbetrekkingen aangeknoopt konden worden in Azië en vanuit welke strategische plekken de handel in het Indische Oceaan-gebied kon worden beheerst. Van Linschoten wijdde ook een aantal bladzijden aan zuidelijk Afrika waarin hij onder meer vertelt dat de Portugezen goud in Monomotapa hadden gevonden. Op grond van Van Linschotens berichten over goud werden niet lang na de vestiging van de kolonie aan de Kaap plannen gemaakt om expedities naar Monomotapa te sturen. Van Linschoten had bovendien een kaart aan zijn boek toegevoegd met daarop de locatie van het ‘keizerrijk’ Monomotapa. Vanaf 1660 werden er op grond van deze gegevens door de VOC-expedities naar het binnenland gestuurd. De opeenvolgende VOC-reisverslagen uit de zeventiende eeuw lezen als een


14 vervolgverhaal waarin zich geleidelijk een samenhangend voorstelling van het binnenland ontwikkelt. Opmerkelijk aan deze voorstelling van het Zuid-Afrikaanse binnenland is de combinatie van goedgelovigheid en empirisme. Enerzijds leidde de nieuwe informatie tot correcties van het grotendeels fictieve kaartbeeld van Van Linschoten. De reizigers maakten onderweg routebeschrijvingen die verwerkt werden tot empirisch gefundeerde, meer betrouwbare kaarten. Anderzijds werden de denkbeeldige voorstellingen van het binnenland toch niet helemaal verworpen. Ze verschoven, als het ware, verder landinwaards. Aan de bekende kant van de grens lag het negatief getypeerde gebied met de onbeschaafde Hottentotten. Aan de andere kant van de grens kon het bestaan van hoogontwikkelde culturen niet uitgesloten worden. Aan het einde van de zeventiende eeuw breidde zich het gebied van onbeschaafde volken echter al uit tot de Namaqua's in het noordwesten, in de buurt van de Grote Rivier (Oranjerivier), omdat de overeenkomsten tussen de Namaqua's en de kustbewoners rondom de Tafelberg onmiskenbaar waren en omdat de Namaqua's de Nederlanders niet meer zo vriendelijk bejegenden als aanvankelijk het geval was. Vijandbeelden waren van invloed in de beeldvorming. Vanaf het moment dat de Namaqua's zich tegenover Nederlandse expedities 6 afwerend opstelden, werden ze als ‘wilde mensen’ beschreven. Ondanks de teleurstellende ervaringen met de zoektochten naar Monomotapa, verwachtte de VOC tot in de achttiende eeuw contacten te zullen leggen met dit ‘keizerrijk’ (zie hoofdstuk 3). 7 Wetenschappelijke oogmerken ontbraken aan de meeste VOC-expedities. Die werden in 1719 door de Duitse wetenschapper Peter Kolb (1675-1726) geïntroduceerd in het Europese vertoog over Zuid-Afrika. Baanbrekend voor de wetenschappelijke exploratie van Zuid-Afrika was de publicatie van Capvt Bonae Spei Hodiernvm (‘De huidige toestand van de Kaap de Goede Hoop’) uit 1719. Kolb, die tussen 1706 en 1713 in Kaapstad en Stellenbosch woonde, schreef een systematisch ingedeeld encyclopedisch werk van 900 foliobladzijden waarin hij het land, de natuur, de inheemse bevolking en de koloniale nederzetting aan de Kaap beschreef. Tot ver in de achttiende eeuw was dit het meest gezaghebbende boek over zuidelijk Afrika. Kolbs exclusieve en uitvoerige aandacht voor de Kaap was nieuw aan het begin van de achttiende eeuw, want voor vroegere bezoekers was de Kaap nooit meer dan een uitstapje van een paar bladzijden, waarna ze gauw weer verder reisden naar Azië of terug naar Europa. Daarnaast maakte hij de zeventiende-eeuwse publicaties over de Kaap irrelevant voor de reizigers die na hem kwamen door zijn vernietigende kritiek, zodat er na Kolb in de wetenschappelijke 8 literatuur nog maar weinig verwezen wordt naar het werk van passanten. Kolbs werk bleef tot het einde van de achttiende eeuw het belangrijkste referentiepunt. Bovendien introduceerde Kolb het kritische onderzoek van bestaande voorstellingen van Zuid-Afrika, die door hem vergeleken werden met de eigen ervaring, gebaseerd op ‘autopsie’, waarneming met eigen ogen. Na Kolb is dat een vast element in representaties van Zuid-Afrika, wat natuurlijk niet alleen zijn verdienste is, maar ook samenhangt met de epistemologie van het achttiende-eeuwse empirisme dat sterk de nadruk legde op eigen waarneming.


15 Na de publicatie van Kolbs boek verschenen er in het laatste kwart van de achttiende eeuw nog meer monografieën over Zuid-Afrika met als hoogtepunten, door hun omvang, kwaliteit en wijde verspreiding, de reisbeschrijvingen van de Surinaams-Franse ornitholoog François le Vaillant en de Engelsman John Barrow (1764-1848). De wetenschappelijke status van dit soort reisbeschrijvingen was over het algemeen hoog. De plantenverzamelaar van de koninklijke botanische tuin in Kew, Francis Masson (1741-1805), publiceerde bijvoorbeeld een verslag van zijn Zuid-Afrikaanse reizen in de Philosophical Transactions of the Royal Society of London, misschien wel het belangrijkste Europese wetenschappelijke tijdschrift in 9 de zeventiende en achttiende eeuw. Hoewel Masson geen gedegen wetenschappelijke opleiding had, werden zijn observaties dus wel van wetenschappelijk belang gevonden. Zoiets gebeurde ook met een reisjournaal van een VOC-expeditie uit 1761-1762 (hoofdstuk 4). Deze wetenschappelijke belangstelling voor zuidelijk Afrika werd gevoed door het ontstaan van een nieuwe empirische wetenschap die vooral geïnteresseerd was in het bijeenbrengen en evalueren van een encyclopedische verzameling empirische 10 feiten. De achttiende-eeuwse natuurwetenschap werd gekenmerkt door een ‘factual 11 sensibility’, een voorliefde voor feiten. Anders dan bij het oudere Aristotelische empirisme, waarbij feiten moesten helpen om een theorie aannemelijk te maken, werden ‘naakte’ feiten in de nieuwe natuurwetenschap om zichzelf bestudeerd en vormden de feiten de basis van theorieën, in plaats van deze theorieën te illustreren. Het ging om losse brokjes ervaringskennis die op zichzelf allemaal even waardevol 12 waren. Voor exotische feiten was de wetenschap in de achttiende eeuw in een belangrijke mate aangewezen op reisbeschrijvingen die daardoor dezelfde 13 epistemologische status genoten als de resultaten van laboratoriumexperimenten. Vandaar dat de eenvoudige plantenverzamelaar Francis Masson zijn reisverslag in 1776 in de Philosophical Transactions kon publiceren. De aard van de feiten die onderzocht moesten worden, week in veel opzichten af van wat tegenwoordig tot het studieveld van de wetenschap gerekend kan worden. 14 Specialisering ontbrak in de eerste plaats. Alles tussen hemel en aarde kon rekenen 15 op de aandacht van de wetenschappelijke reiziger, al hadden sommigen, vooral leerlingen van Linnaeus zoals Anders Sparrman (1748-1820) en Carl Peter Thunberg 16 (1743-1828), door hun opleiding wel een duidelijke voorkeur voor zoölogie en botanie. Voor ons weinig verrassend zijn onderzoekingen naar de geografische lengte van Kaap de Goede Hoop, de exacte hoogte van de Tafelberg, metingen van weerpatronen, de bestudering van de anatomie van dieren of de optekening van woorden uit inheemse talen. De wetenschappelijke belangstelling ging echter ook uit naar ‘monsterlijke’ verschijnselen die nog steeds op sterkwater in de 17 opslagruimtes van musea voor de natuurhistorie bewaard worden. Er bestond bijvoorbeeld grote (niet alleen voyeuristische maar ook wetenschappelijke) nieuwsgierigheid naar de verlengde schaamlippen van Khoi-vrouwen (afb. 3) hadden alle Khoi-vrouwen een dergelijk ‘schortje’ en zo ja, was deze anatomische eigenaardigheid kunstmatig veroorzaakt of een geboorteafwijking? James Cook (1728-1779) spreekt in maart 1771, tijdens zijn bezoek aan de Kaap, over het ‘Hot-


16

3 Vrouw met het beruchte Hottentot-schortje, dit wil zeggen verlengde labia minora (uit: François le Vaillant, Voyage, 1790). In de collectie met Le Vaillant-tekeningen in de Parlementsbibliotheek in Kaapstad bevindt zich een tekening op ware grootte van dit verschijnsel, die nooit gepubliceerd is.


17 tentotschortje’ als ‘the great question among natural historians’ en Diderot (1713-1784) ondervroeg in Den Haag Robert Gordon naar zijn ervaringen op dit 18 gebied. In zijn reisjournalen maakt de altijd nuchtere Gordon vier maal melding van gynaecologische onderzoeken. Inderdaad bleken de onderzochte vrouwen een 19 dergelijk ‘schortje’ te hebben (hoofdstuk 5). Men ging zelfs nog een stapje verder. Aangezien er in het onbekende Afrika steeds iets nieuws te ontdekken viel, was het goed mogelijk dat verschijnselen waarvan het bestaan in het wetenschappelijke discours reeds lang betwijfeld werd, wel degelijk in Zuid-Afrika te vinden waren. De wetenschappelijke nieuwsgierigheid was in Zuid-Afrika belust op sensationele ontdekkingen, op een manier die in Europa soms de geleerde wenkbrauwen deed fronsen. In hoofdstuk 10 zal ik hiervan een voorbeeld geven.

De Kaapkolonie en haar achterland Voor elke wetenschappelijke belangstelling bood Zuid-Afrika in de achttiende eeuw wel iets. De Zweed Thunberg maakte bijvoorbeeld een begin met de wetenschappelijke beschrijving van de rijke Zuid-Afrikaanse plantenwereld; zijn landgenoot Sparrman en de Nederlander Gordon verzamelden gegevens over de fascinerende dierenwereld in een tijd dat heel Zuid-Afrika een groot safaripark was; Le Vaillant verzamelde vogeltjes en maakte na zijn terugkeer indrukwekkende ornithologische atlassen; iedereen deed aan etnografie en probeerde zijn route in kaart te brengen. Tussendoor gaf men soms kritisch commentaar op het repressieve koloniale regime. Een merkwaardig gevolg van de relatieve prominentie van de Kaap in Europese beschrijvingen van Afrika was dat het beeld dat uit een handjevol beschrijvingen van Zuid-Afrika was ontstaan metonymisch werd voor heel Afrika. Een breder perspectief verwierf men pas in de negentiende eeuw, nadat 20 ontdekkingsreizigers het donkere hart van Afrika doorkruist hadden. De oorzaak van de relatief grote wetenschappelijke belangstelling voor zuidelijk Afrika tijdens de achttiende eeuw was een gevolg van de beperkingen waaraan de Europese koloniale expansie elders in Afrika onderworpen was. Tot aan het einde van de achttiende eeuw was het binnenland van Afrika ten zuiden van de Sahara door ziekten, ondoordringbare bossen en vijandige staatkundige structuren ontoegankelijk voor Europeanen. Door de vestiging van een ‘volksplanting’ aan de Kaap de Goede Hoop en een uitbreiding van de koloniale invloedsfeer in de achttiende eeuw was Zuid-Afrika het enige gedeelte van Afrika ten zuiden van de Sahara waar men diep het binnenland kon inreizen. Het open landschap - grote delen worden gevormd door semi-woestijn - en het ontbreken van tropische ziektes hielpen ook mee. Om deze laatste reden had de Engelse koloniale ambtenaar John Barrow de Kaap als onmisbaar voor het Britse wereldrijk voorgesteld. Grote aantallen troepen konden hier in goede gezondheid in reserve gehouden worden voor de 21 inzet in het helse klimaat van Azië. Door de vroege kolonisatie sinds 1652 bestond in Zuid-Afrika bovendien een rudimentaire infrastructuur voor de reiziger die in de rest van Afrika ten zuiden


18

4 Een schematische kaart van de omvang van de Kaapkolonie in 1712 en in 1798 na de officiële vaststelling van de grens.


19

5 ‘Camp de la giraffe’. Op de voorgrond de geprepareerde huid van een giraffe (uit: François le Vaillant, Second Voyage, 1795).


20 van de Sahara ontbrak. Aan de Kaap was aan het einde van de achttiende eeuw een gebied ter grootte van Spanje gekoloniseerd (afb. 4). In Kaapstad kon de reiziger zich uitrusten voor een expeditie. Hij kon daar ossenwagens, buskruit, ruilwaren, levensmiddelen en drank kopen. Hij kon ook deskundig personeel in dienst nemen - gidsen, voerlieden, ‘Hottentotten’ - en advies krijgen van plaatselijke kenners, zoals de militaire bevelvoerder Robert Jacob Gordon, die alle uithoeken van de kolonie had bezocht. Le Vaillant geeft een indruk van de uitrusting van zo'n expeditie. Tijdens zijn eerste reis in 1781-1782 beschikte hij over twee ossenwagens met dertig ossen, drie spannen van tien, waarvan één steeds in reserve werd gehouden. De eerste wagen was de ‘meesterwagen’, Le Vaillants slaapplaats en rijdend laboratorium, voorzien van kisten waarin de naturalia die hij onderweg verzamelde bewaard konden worden. In deze wagen werd ook het buskruit in kisten bewaard. Le Vaillant sliep vaak op een matras in de wagen, bovenop de kisten met specimina en buskruit. De tweede wagen was de keuken- en gereedschapswagen, met keukengerei, voorraden koffie, suiker, brandewijn en tabak. Met deze wagen werden ook gereedschappen getransporteerd, waaronder werktuigen voor het vervaardigen van kogels voor zijn zestien snaphanen en dubbelloopspistolen. Hij beschikte verder over een grote tent - die ook op veel illustraties is afgebeeld - en een kleinere ‘soldatentent’ (afb. 5). Een wisselend aantal mensen vergezelde hem tijdens zijn 22 reis; op een bepaald moment waren het er zelfs veertig. Om al deze mensen te kunnen voeden, moest hij geregeld op jacht gaan. Van 1652 tot 1814 stond de Kaapkolonie officieel onder Nederlands gezag. In 1652 had de VOC aan Kaap de Goede Hoop een verversingsplaats voor haar schepen gevestigd. Het beperkte doel van deze verversingsplaats was om het grote aantal sterfgevallen aan boord van de VOC-zeilschepen te verminderen. Om deze reden werd aan de punt van Afrika een kleine kolonie gesticht met een fort dat de ankerplaats tegen Europese rivalen kon verdedigen en met tuinen aan de voet van de Tafelberg. In deze kolonie woonden in 1652 enkele honderden Europeanen, later aangevuld met slaven. In de loop van de achttiende eeuw breidde de bevolking zich uit tot tienduizenden kolonisten, slaven en geaccultureerde Khoikhoi. Al deze mensen konden reizigers van hulp zijn. Als het aan de VOC had gelegen zou de kolonie tot een klein deel van de West-Kaap beperkt zijn gebleven; de kust van Tafelbaai en Valsbaai tot aan de gebergten die het binnenland afsluiten. Het was de bedoeling om zich niet meer grond toe te eigenen dan nodig was om de schepen die Tafelbaai aandeden van voedsel te voorzien. Hiervoor had de VOC echter vanaf 1657 de hulp nodig van zelfstandige kolonisten. Deze kolonisten werden vrijburgers genoemd. Zij konden voor eigen rekening het benodigde voedsel produceren omdat de nomadische Khoikhoi geen landbouw beoefenden en ook niet voldoende slachtvee konden leveren. Deze kolonisten hebben gezorgd voor verdere expansie van de kolonie, vooral in oostelijke richting. De kolonie was in de loop van de achttiende eeuw zo groot geworden dat er voor reizigers ook binnen de grenzen heel wat te ontdekken viel. De dichterbevolkte delen in de omgeving van Kaapstad gingen in de noordelijke en oostelijke


21 periferie over in een open grensgebied waar kolonisten en inheemse bewoners tot 23 het einde van de achttiende eeuw nog naast elkaar woonden. Tijdens het bewind van gouverneur Joachim van Plettenberg (1774-1785) werd de Visrivier in 1778 weliswaar tot officiële grens in het oosten uitgeroepen, maar inheemse groeperingen stoorden zich daar nauwelijks aan. In het noorden bleef de demarcatie ook later nog onduidelijk, omdat daar geen sterke tegenstander was, zoals de Xhosa's in het 24 oosten. Het door Europeanen bewoonde gebied in het noordoosten werd aan het einde van de achttiende eeuw zelfs iets kleiner tijdens de aanhoudende guerilla-oorlog die door de San (Bosjesmannen) tegen hen gevoerd werd. De koloniale periferie werd onder meer bewoond door mannen die zich aan het koloniale 25 gezag hadden onttrokken en vaak met inheemse vrouwen leefden. Voor reizigers konden deze vrijbuiters van nut zijn voor het verkijgen van levensmiddelen of als gidsen. Pas in de negentiende eeuw werd de grens gesloten en werden de inheemse groeperingen in de kolonie van hun bestaansmiddelen beroofd, waardoor ze hun zelfstandigheid verloren. In de periode van 1652 tot 1814 wisselde het bewind over de Kaapkolonie een aantal keren. Tot 1795 voerde de VOC het bewind over de Kaap. Nadat de Republiek in 1795 door Franse troepen was bezet en de stadhouder naar Engeland was uitgeweken, landde een Engelse troepenmacht bij Muizenberg ten zuiden van Kaapstad. Door politieke onwil van de Orangistische Nederlandse bewindvoerders - ze wilden de Kaap eigenlijk niet verdedigen in naam van de Bataafse Republiek - konden de Engelsen zich zonder veel moeite meester maken van Kaapstad. Het Engelse tussenbewind bleef tot 1803. In 1802 was namelijk in Amiens overeengekomen dat de Kaapkolonie zou worden teruggegeven aan de Bataafse Republiek. Dit Bataafse bewind duurde van 1803 tot 1806, toen een grote Engelse troepenmacht ten noorden van Kaapstad, bij Blaauwberg, een gemêleerd Bataafs leger aanviel dat bestond uit Nederlandse matrozen, Maleise kanonniers, Khoikhoi-infanteristen, Duitse huurlingen en Kaapse burgercavalerie. Pas bij het Verdrag van Londen in 1814 werd de Kaapkolonie met andere voormalige 26 Nederlandse bezittingen officieel overgedragen aan de Engelsen. Onder de Engelsen veranderde het koloniale regime in Zuid-Afrika. De VOC en de Bataafse Republiek misten het vermogen gezag uit te oefenen in de grensgebieden. Het Engelse bewind kon het zich echter permitteren de confrontatie aan te gaan met onwillige kolonisten en de Xhosa's in het oostelijke grensgebied. Het poreuze grensgebied verhardde als gevolg daarvan tot een demarcatielijn tussen de kolonie en inheemse gebieden. De Xhosa's werden in de negentiende eeuw buiten de officiële grenzen van de kolonie gedreven en uiteindelijk aan het Engelse gezag onderworpen. Ook in andere opzichten verschilde de ‘Engelse negentiende eeuw’ van het Nederlandse tijdvak ervoor. Enerzijds slaagden zendelingen erin het Engelse bewind ertoe te bewegen een humanitair beleid te voeren dat streefde naar een betere positie van de inheemse bevolking en slaven in de kolonie. Anderzijds verscherpten zich de etnische tegenstellingen en werden de koloniale oorlogen 27 bloediger. Gedurende de periode dat de Kaap onder Nederlands gezag stond was Neder-


22 lands ook de bestuurstaal en de meest gangbare communicatietaal. De Zweedse reiziger Thunberg, die als eindbestemming Japan had, was zelfs naar de Kaap gekomen om hier Nederlands te leren. In Japan was Nederlands de enige 28 communicatietaal voor het contact met de buitenwereld. De koloniale expansie in Zuid-Afrika was niet in alle opzichten voordelig voor wetenschappelijke reizen. Het maakte het reizen enerzijds wel een stuk gemakkelijker omdat zich her en der in het binnenland Europese kolonisten hadden gevestigd en er primitieve verbindingsroutes ontstaan waren. Je wist dat je bijvoorbeeld bij het Heerenlogement water en schuilplaats kon vinden. Het overleven in de wildernis kon van deze kennis afhangen. Het nadeel was echter dat vooral de reiziger met etnografische interesses - die in dit boek veel aandacht zal krijgen - steeds moeilijker inheemse bewoners kon vinden die niet beïnvloed waren door de dominante koloniale 29 Nederlandse cultuur. Vooral Khoikhoi van wie de cultuur onaangetast was gebleven waren aan het einde van de achttiende eeuw steeds moeilijker te vinden. Degenen die in het zuidwesten woonden, waren in 1713 massaal gestorven tijdens een 30 pokkenepidemie of als handlangers opgenomen in de koloniale economie. Veel van hun oorspronkelijke gebruiken waren daardoor verloren gegaan. Grote aantallen San (Bosjesmannen) waren bovendien vermoord tijdens strafexpedities. Voor etnografisch onderzoek moest men daarom steeds dieper het binnenland inreizen, naar de koloniale periferie of nog verder.

Reizigers en hun reisverslagen Dat de Kaap tussen 1652 en 1814 onder Nederlands gezag stond, betekende niet dat de beschrijving van het binnenland vooral door Nederlanders werd gedaan. Weliswaar stuurde de VOC expedities naar het binnenland, maar de rapporten van deze expedities werden meestal niet gepubliceerd. Daardoor werd er bijvoorbeeld niets gedaan met de unieke informatie die VOC-expedities in het noordoosten van Zuid-Afrika en in Mozambique verzameld hadden (hoofdstuk 3). De belangrijkste wetenschappelijke bijdragen tot de Europese kennis van Zuid-Afrika werden geleverd door een kosmopolitisch gezelschap reizigers, van wie enkele in de volgende 31 hoofdstukken ter sprake zullen komen. De enige belangrijke Nederlandse reiziger in dit gezelschap was de VOC-legerofficier Robert Jacob Gordon. De internationale samenstelling van de groep reizigers die het Zuid-Afikaanse binnenland doorkruiste was overigens niet uitzonderlijk. In dezelfde tijd waren de reizigers die Zuid-Amerika 32 en Siberië onderzochten meestal geen Russen of Spanjaarden. De exploratie van Zuid-Afrika door dit kosmopolitische gezelschap van wetenschappelijk geschoolde reizigers werd niet gecoördineerd door wat de wetenschapsantropoloog Bruno Latour ‘centers of calculation’ heeft genoemd, dit wil zeggen centra waar de accumulatie van geografische, natuurhistorische en antropologische kennis was geconcentreerd en die over de macht beschikten 33 individuen en instituties over een wijd spectrum te disciplineren. Individuele reizigers onderhielden wel contacten met dergelijke centra, zoals met Linnaeus in Uppsala,


23 Joseph Banks in Londen en met de Leidse hoogleraar Allamand, maar dit was alleen van ondergeschikt belang voor hun reisbeschrijvingen, bijvoorbeeld in het gebruik van de Linnaeïsche nomenclatuur. Ondanks het ontbreken van een geprononceerd wetenschappelijk ‘center of calculation’, was er wel duidelijk sprake van accumulatie van kennis die via gepubliceerde reisbeschrijvingen voor een grote groep lezers toegankelijk was. Hoe wijd verbreid die kennis was, blijkt onder meer uit een opmerking van Hinrich Lichtenstein (1780-1857), de auteur van Reisen im südlichen Afrika in den Jahren 1803, 1804, 1805 und 1806, die drie jaar in Zuid-Afrika had verbleven, dat ‘heel lezend Europa’ bekend was met het in 1801 verschenen reisverslag van John 34 Barrow. Door vertalingen werden de reisteksten door een Europees publiek dikwijls 35 in onderlinge vergelijking gelezen. De Duitse wereldreiziger en schrijver Georg Forster (1754-1794) vergeleek in een van zijn recensies over Zuid-Afrikaanse reisteksten A narrative of four journeys into the country of the Hottentots van William Paterson (1755-1810) met eerder verschenen reisverslagen en veronderstelde dat 36 de lezer van zijn recensie hiervan ook op de hoogte was (‘man kennt schon’). Het beste wordt de accumulatie van kennis zichtbaar in de reisbagage van de Bataafse commissaris-generaal De Mist (geen geleerde, maar een regeringsfunctionaris) en Hinrich Lichtenstein op hun reis door het binnenland in 1805. In hun koffers bevond zich het belangrijkste wat tot dat moment over Zuid-Afrika was gepubliceerd: Lichtenstein had de beschrijvingen meegenomen van Peter Kolb, Anders Sparrman, Carl Peter Thunberg, François le Vaillant en John Barrow; in de koffers van De Mist waren de reisverslagen van Stavorinus, Crossigny en de Franse vertaling van Barrow 37 door Degrandpré. Zo konden zij hun observaties ter plaatse vergelijken met wat voorgangers geschreven hadden en de eigen beschrijving toevoegen aan wat al beschikbaar was. Ook op reis bleef de reiziger zodoende lid van een Europese ‘Kommunikationsgemeinschaft’ waarmee men debatteerde over de geobserveerde 38 werelden en mensen. In het geval van Zuid-Afrika was deze accumulatie van kennis overigens niet nieuw. Accumulatie van geografische kennis over zuidelijk Afrika bestond sinds de tweede helft van de zeventiende eeuw al binnen het bestuurlijke netwerk van de VOC, maar bereikte slechts incidenteel het grote publiek 39 (hoofdstukken 3 en 4). Wel nieuw was de geleerde reiziger die ver het binnenland inging. Aan het begin van de achttiende eeuw had Peter Kolb een aantal jaren in Kaapstad en Stellenbosch gewoond van waaruit hij uitstapjes had gemaakt naar het binnenland en later was de abbé Nicolas Louis de la Caille (1713-1762) tot bij St.-Helenabaai ten noorden van Kaapstad gereisd. De generatie wetenschappelijke reizigers aan het einde van de achttiende eeuw, te beginnen met Anders Sparrman, ging op eigen gelegenheid dieper het binnenland in. De binnenlandse reis was het hoofddoel van hun komst naar ‘Afrika’. Deze reizigers trokken vaak over de (onduidelijke) grenzen van de kolonie om zelf kennis te nemen van onbekende natuurverschijnselen en volken die nog geen westerse invloed ondergaan hadden of ze probeerden minstens de indruk te wekken dat de beschrijvingen op waarneming van afgelegen gebieden en 40 volken gebaseerd waren. De behoefte aan wetenschappelijke kennis


24 van Afrika was groot en bij voorkeur moesten de berichten op eigen waarneming 41 gebaseerd zijn. De wetenschappelijke reizigers konden op allerlei manieren profiteren van 42 protectie. Zo kregen Gordon, Barrow en Lichtenstein in hun ambtelijke hoedanigheid de mogelijkheid om afgelegen delen binnen en buiten de kolonie te bezoeken. De Engelsen Masson en Paterson ontvingen financiële steun om de verzamelingen van de botanische tuinen van Lady Strathmore en van de Engelse koning in Kew aan te vullen. De overige drie, Thunberg, Sparrman en Le Vaillant, waren afhankelijk van de welwillendheid van meerdere mecenassen. Dankzij protectie van Jacob Temminck, een VOC-bewindhebber, kon Le Vaillant bijvoorbeeld naar de Kaap reizen. Toen hij echter tijdens een zeeslag in de Vierde Engelse Oorlog in Saldanhabaai al zijn bezittingen verloor, werd hij genereus geholpen door fiscaal Boers, een Kaapse koloniale ambtenaar, aan wie hij zijn Voyage later opdroeg. Voor reisadviezen kon Le Vaillant terecht bij kolonel Gordon, de bevelhebber van de VOC-troepen aan de Kaap. De meer sedentaire Kolb, aan het begin van de achttiende eeuw, werd tijdens zijn verblijf in Kaapstad aanvankelijk gesubsidieerd door een Duitse baron. Toen de financiële steun na de dood van de baron wegviel, trad hij in dienst van de VOC als secretaris van het binnenlandse district Stellenbosch en Drakenstein. Vooral in deze laatste hoedanigheid had hij toegang tot informatie die hij later gebruikte voor zijn grote boek over Zuid-Afrika, Capvt Bonae Spei Hodiernvm. Wat alle reizigers in elk geval met elkaar gemeen hadden, is dat ze in een of andere vorm medewerking kregen van de koloniale overheid. Ook degenen die geen ambtenaar waren, konden in het binnenland vrij rondreizen, al kreeg de Engelsman Masson van het VOC-bestuur beperkingen opgelegd toen men zijn Engelse collega Paterson ervan verdacht voor Engeland gespioneerd te hebben. Om in Europa serieus genomen te worden moest de reiziger wetenschappelijk goed onderlegd zijn. Teksten van VOC-dienaren en kolonisten, zoals Jacob van Reenens verslag van een reis naar ‘Kaffrarië’ (de Oostkaap) in 1790-1791, voldeden aan het einde van de achttiende eeuw niet meer. Georg Forster vond dat dit verslag niets nieuws bevatte en alleen een droge opsomming gaf van de bezochte plaatsen en rivieren, de afstand die men dagelijks aflegde en de moeilijkheden die men 43 onderweg ondervond. Dit is inderdaad een accurate beschrijving van dit reisverslag en Forsters karakterisering is ook van toepassing op de reisjournalen van de meeste andere reizigers die weinig opleiding hadden. Er bestaat over het algemeen een groot verschil tussen de geschriften van VOC-reizigers enerzijds en die van de wetenschappelijk onderlegde reizigers anderzijds. Het werk van de eersten is niet veel meer dan een dagboek waarin de reisbelevenissen zijn aangetekend. De informatie over de vreemde wereld is in deze reisjournalen maar schraal. Een ruimer perspectief ontbreekt. Om dit soort teksten wetenschappelijk belang te geven, werden ze soms door een geleerde editeur aangevuld (hoofdstuk 4). De wetenschappelijke reizigers hadden echter een wijde blik op de omringende werkelijkheid, omdat alles in beginsel relevant kon zijn voor de comtemporaine wetenschap. Een reisjournaal lag ook ten grondslag aan het werk van de wetenschappelijk


25 gevormde reizigers, maar zij getroostten zich veel moeite met de bewerking van hun aantekeningen als ze hun ervaringen publiceerden. In het geval van Le Vaillant 44 kwamen daar zelfs redacteurs aan te pas. Voor de vorm van het gepubliceerde reisverslag bestond de keus tussen twee hoofdtypes. Enerzijds het systematisch geordende verslag, waarvan Peter Kolbs Capvt Bonae Spei Hodiernvm uit 1719 een voorbeeld is, en anderzijds reisverslagen waarin de chronologie van de reis in de bewerking grotendeels gehandhaafd werd, meestal met weglating van de 45 dagtekeningen van het reisjournaal. De chronologie had in dit geval ook een epistemologische functie. Het volgen van het patroon van het journaal was volgens Sparrman de ‘meest natuurlijke’ methode. Doordat de lezer een idee heeft van de tijd, omstandigheden en de volgorde waarin de gebeurtenissen zich hebben voorgedaan, heeft men ook een beter begrip van het beschrevene. Het belangrijkste voordeel is echter dat de lezer kan onderscheiden tussen wat de auteur heeft 46 waargenomen en wat hij op gezag van anderen beweert. Binnen dit kader was het ook mogelijk bepaalde onderwerpen, onafhankelijk van de chronologie, in de vorm van een uitweiding systematisch te behandelen. Informatie die in de loop van de reis op verschillende plaatsen verzameld is, wordt zo voor het gerief van de lezer op een overzichtelijke manier samengebracht. Zoiets gebeurt vaak met de beschrijvingen van inheemse volken. De gepubliceerde reisverslagen uit het laatste kwart van de achttiende eeuw volgden allemaal het chronologische patroon. De verzorgde presentatie van het gepubliceerde reisverslag werd tegen het einde 47 van de achttiende eeuw steeds belangrijker. Sparrman, Le Vaillant, Barrow en Lichtenstein probeerden de lezer vermaak te verschaffen door een zorgvuldige stilistische afwerking. Zelfs in de niet gepubliceerde reisverslagen van Bataafse ambtenaren is deze aandacht voor afwerking onder invloed van gepubliceerde reisliteratuur te bespeuren (hoofdstuk 8). Le Vaillant en zijn redacteur zijn het verst gegaan in het verhogen van het leesplezier door toevoeging van anekdotes die de serieuze John Barrow maar smakeloos vond. De reiziger is bij Le Vaillant niet meer een neutrale waarnemer, maar eist door zijn optreden - en dat van zijn huisdieren en personeel - de aandacht van de lezer. Geregeld dist hij anekdotes op over zijn Baviaan Kees die nog een ‘maagd’ was, vertelt hij over zijn optreden als vredestichter tijdens zijn reis naar het noordwesten en over zijn fascinatie voor een Gonaquameisje dat hij Narina (‘bloem’) noemde. De niet minder ernstige Georg Forster stoorde zich daar echter niet aan. In een lange recensie is hij vol lof over Le Vaillant omdat hij er zo goed in is geslaagd een totaalbeeld op te roepen van de gebieden die hij doorkruist heeft. Daartegenover zijn de producten van ‘smakeloze vlijt’ niet meer 48 dan willekeurige samenvoegingen. Literair kunsten vliegwerk kon de waarde van de representatie in de ogen van sommige lezers dus verhogen. Het verschaffen van een totaalbeeld van de vreemde werkelijkheid was de belangrijkste functie van het reisverslag. Ondanks de grote populariteit van de natuurlijke historie waren de wetenschappelijke auteurs van reisbeschrijvingen aan het eind van de achttiende eeuw er daarom op bedacht niet te veel uit te wijden over botanische en zoölogische onderwerpen, al kunnen met name Thunberg en Sparrman, de leerlingen van Linnaeus, het soms niet nalaten vrij lange beschrij-


26 vingen van planten en dieren in te voegen. Maar een botanisch of zoölogisch traktaat werd het reisverslag daarmee nog niet. Sparrman zegt uitdrukkelijk dat de botanici niet moeten verwachten een catalogus van planten te vinden in een reisverslag. Ze moeten maar tevreden zijn met informatie die ‘en passant’ hierover gegeven wordt, 49 om een idee te krijgen van de begroeiing. Men let erop de lezer niet te vervelen met te veel specialistische, natuurhistorische kennis. Die kwam terecht in tijdschriftartikelen of in een botanische catalogus zoals de Flora Capensis (1807) van Thunberg. Al waren in elk geval Thunberg en Sparrman beroepsmatig natuurlijke historici te noemen, toch kunnen hun reisverslagen niet tot de natuurlijke historie in strikte zin gerekend worden, omdat natuurbeschrijving uiteindelijk een ondergeschikt onderdeel is van een poging een encyclopedische totaalindruk van de vreemde wereld te geven. De poging een totaalindruk te geven werd afgerond door het toevoegen van een 50 kaart en afbeeldingen. Dit hielp om de lezer op de plaats van de reiziger te laten staan, ‘waar hij zich alles precies, volgens zijn eigen gevoelsvermogen, kan 51 voorstellen en uitbeelden’. Kaart en afbeeldingen boden een bijkomend visueel perspectief op het in de tekst beschreven gebied. Het reisverslag met afbeeldingen 52 en kaarten moest de vreemde werkelijkheid in miniatuur transportabel maken. De kaart was niet alleen bedoeld om een overzicht te geven van de topografie van het vreemde gebied, maar diende er volgens Lichtenstein in de eerste plaats toe om de reiservaringen in de tekst te kunnen lokaliseren. Op de meeste kaarten was daarom de gevolgde route aangeduid en werden de tijdens de reis bezochte plaatsen en (soms) waarnemingen aangetekend: ‘Omdat onze kaart er hoofdzakelijk toe dient om de beschrijving van de tijdens de reis gevolgde route uit te beelden, 53 zijn alle in het boek genoemde plaatsen zorgvuldig op het traject aangetekend.’ De aantekeningen op de kaart namen vaak in aantal toe in gebieden die nog weinig beschreven waren. Daarnaast verzamelden reizigers specimina en maakten ze illustraties van planten, dieren, mensen, gebruiksvoorwerpen en landschappen. Ze maakten die zelf (Sparrman, Le Vaillant, Barrow) of gebruikten tekeningen van ondergeschikten (Gordon) of kennissen (Paterson, Lichtenstein, Alberti). De afbeeldingen moesten een representatief beeld van de verre werkelijkheid geven. Natuurgetrouwheid werd vooral rond 1800 erg belangrijk. Als de tekenaar te veel zijn fantasie gebruikt had, waren zijn schetsen onbruikbaar voor illustraties. Lichtenstein was in elk geval zo consciëntieus dat hij afwijkingen van de realiteit verantwoordde in de bijlagen. Zo blijkt een wagen op een afbeelding in de verkeerde richting te bewegen, als men de afbeelding vergelijkt met de tekst, terwijl elders de oorspronkelijke schetsen gecollationeerd zijn in de boekafbeelding. In het algemeen bestaat er een hecht verband tussen de afbeeldingen en teksten. Afbeeldingen en teksten lichten elkaar 54 toe. Het probleem van het afbeelden van de vreemde werkelijkheid zal afzonderlijk ter sprake komen in het hoofdstuk over etnografische tekeningen in de Gordon Atlas (hoofdstuk 5).


27

Kaapse etnografie Het doel van veel reisverslagen was een totaalindruk te geven, een dwarsdoorsnede van de vreemde werkelijkheid. Ondanks de grote populariteit van de natuurlijke historie en ondanks het feit dat bijvoorbeeld Sparrman, Thunberg en Le Vaillant zelf natuurlijke historici waren, bleven hun reisverslagen niet beperkt tot een beschrijving van de ‘drie koninkrijken der natuur’. Alle reisverslagen hebben wel iets te melden over de cultuur van de inheemse bevolking. De omvang van de etnografische beschrijving kan uiteenlopen van incidentele opmerkingen tot (uitzonderlijk) een heel boek over een inheemse bevolkingsgroep in het geval van De Kaffers aan de Zuidkust van Afrika (1810) van de Bataafse legerofficier Lodewyk of Ludwig Alberti (1768-1812; hoofdstuk 9). Vanwege de alomtegenwoordigheid van etnografische beschrijvingen in reisverslagen zal ik op dit aspect in veel hoofdstukken de nadruk leggen. Omdat men voornamelijk geïnteresseerd was in de ongeassimileerde Khoikhoi of ‘Hottentotten’ (en later ook de ‘Kaffers’ - Xhosa's) die aan het einde van de achttiende eeuw alleen nog in de uithoeken van de kolonie en vooral daarbuiten te vinden waren, treft men meer uitvoerige beschrijvingen van oorspronkelijke inwoners alleen aan bij de reizigers die dieper het binnenland introkken en daar langer 55 verbleven. Wie niet ver in het binnenland doordrong en wie, zoals Thunberg en Sparrman, ook niet de taal van de inheemse bewoners of goed Nederlands sprak, kon niet veel meer doen dan beschrijvingen geven van het uiterlijk van de kleine groepjes Khoikhoi die hij binnen de grenzen van de kolonie aantrof. Le Vaillant, Barrow, Lichtenstein en Alberti, die meer tijd tot hun beschikking hadden, over tolken beschikten of Nederlands spraken (Gordon, Le Vaillant, Lichtenstein en Alberti), geven echter uitgebreide beschrijvingen van de volken die ze in het binnenland bezochten. Over de beperkte duur van het contact tussen reizigers en inheemse bevolking en de onbekendheid met de inheemse talen werd in de tijd zelf al geklaagd in een van de eerste antropologische traktaten, de Considérations sur les méthodes á suivre dans l'observation des Peuples Sauvages van Joseph-Marie Degérando (1772-1842), uit 1800. Men moest volgens Degérando gedurende langere tijd tussen de vreemde bevolking leven om haar goed te leren kennen. De gebrekkige beschrijvingen werden volgens Degérando veroorzaakt door het onvermogen in gesprek te treden met de inheemse bevolking. Doordat de reizigers de taal niet spraken, konden ze niets te weten komen over de gebruiken en de denksystemen van vreemde volken (zie hoofdstuk 9). Degérando had dit goed opgemerkt, want reizigers zonder tijd en de nodige talenkennis moesten hun beschrijving meestal beperken tot de uiterlijke eigenschappen van de paar ‘wilde Hottentotten’ die ze tegenkwamen. De inwoners van zuidelijk Afrika worden in de reisbeschrijvingen in afwijking van de chronologische opzet van de meeste reisverslagen, vaak systematisch beschreven in passages waarin uiterlijk en gebruiken worden vastgelegd. Deze systematische beschrijvingen komen voort uit de concentratie van waarnemingen die op verschillende plaatsen en tijdstippen gedaan zijn. Voor het gerief van de lezer


28 worden ze op een overzichtelijke manier samengebracht in uitweidingen die gesteld 56 zijn in de ethnographic present. Zo'n beschrijving moest tonen welke gebruiken een volk heeft in een onbepaald heden. De suggestie die uitgaat van dit soort beschrijvingen is dat die gebruiken onveranderlijke eigenschappen zijn van het betreffende volk. De systematiek werd verkregen door de beschrijving een topische structuur te geven die dikwijls afhankelijk was van de publicaties van voorgangers. Men kon als lezer daardoor snel een indruk krijgen van het uiterlijk en de gebruiken van een bepaalde bevolkingsgroep, wat moeilijker zou gaan als de waarnemingen verspreid waren over het reisverslag. Deze concentratie van observaties was dus vooral een retorisch middel om informatie overzichtelijk te presenteren en minder een poging een objectieve indruk te wekken. De indruk van objectiviteit van de waarneming werd veeleer nagestreefd door kritiek op voorgangers. Door fouten in het werk van voorgangers aan te tonen bewees de schrijver van een reisverslag 57 zijn eigen betrouwbaarheid en vestigde hij zijn autoriteit. Meestal was dit gezag helaas van tijdelijke aard, want latere reizigers zouden het gezag van hun voorgangers opofferen aan hun eigen aanspraken. Le Vaillant bekritiseerde zo onder andere Kolb, Sparrman en Thunberg; Barrow verwerpt geregeld de bevindingen van alle hiervoor genoemde reizigers en Lichtenstein als laatste in de rij corrigeert bovendien ook nog die van Barrow. Het gevolg daarvan was natuurlijk wel dat de waarheidsaanspraken in alle reisbeschrijvingen wankel werden. De bevolkingsgroepen uit het bezochte gebied werden niet alleen beschreven, maar ook expliciet beoordeeld. Verschillen tussen bevolkingsgroepen werden daarbij over het algemeen nog niet hoofdzakelijk gereduceerd tot verschillen in lichamelijke eigenschappen, zoals gebruikelijk werd na de opkomst van het negentiende-eeuwse wetenschappelijke racisme. ‘Ras’ is een concept dat pas aan het einde van de achttiende eeuw door enkele geleerden zoals Immanuel Kant (1724-1804) en Johann Friedrich Blumenbach (1752-1840) werd ontwikkeld, zonder overigens voor 1800 een vaste betekenis en wijde verbreiding in het antropologische discours te bereiken. In de wetenschappelijke literatuur werd tot aan het einde van de achttiende eeuw over het algemeen niet gesproken van menselijke rassen, maar van ‘variëteiten’ 58 om verschillende groepen mensen aan te duiden. Het Europese superioriteitsgevoel was ook nog niet zo sterk ontwikkeld. In de achttiende eeuw werden Aziatische beschavingen, met name China en Japan, als gelijkwaardig en in veel gevallen zelfs 59 als superieur aan Europa gezien. De mooiste mensen zouden volgens veel geleerden, zoals Johann Gottfried Herder (1744-1803), niet in Europa wonen, maar 60 in het gebied tussen de Kaukasus en India. Achttiende-eeuwse reizigers koesterden natuurlijk wel vooroordelen tegen mensen die er anders dan zijzelf uitzagen, maar de systematiek ontbrak nog, waardoor er nog niet van racisme kan worden gesproken, want ‘[r]acisme verhoudt zich tot rassenvooroordeel, zoals een dogma tot bijgeloof. Rassenvooroordeel is tamelijk fragmentarisch en vol contradicties [...] 61 Racisme is relatief systematisch en intern consistent [...]’. De achttiende-eeuwse reizigers in Zuid-Afrika hanteerden grofweg twee criteria voor de beoordeling van lokale bevolkingsgroepen die soms tot tegengestelde waarderingen leidden. Allereerst gebruiken alle reizigers een onduidelijke maat-


29 staf van beschaving die alleen bij Lichtenstein enigszins expliciet wordt wanneer hij ‘Hottentotten’ en ‘Kaffers’ met elkaar vergelijkt. De Kaffers (Xhosa's) zijn volgens Lichtenstein een meer dan ‘halbgesittetes Volk’ en de ‘Beetjuanen’ (Tswana's) zijn 62 ‘mehr als halbgebildet’. Daartegenover bevinden de Hottentotten zich op een lagere trap in de rangorde om zeer diverse redenen: gebrek aan lichaamskracht en uiterlijke schoonheid, armoede van taal en geest, het ontbreken van wetten en omdat eigendom gedeeltelijk aan hen onbekend is. Ze onderscheiden zich evenzeer van 63 de Kaffers, als ‘der Muselmann von dem Britten’. Voor Lichtenstein is de orde en verfijning van de taal ook een maatstaf voor de ‘Kulturgrad’ van een bevolkingsgroep. In de taal van de Xhosa's mist hij bijvoorbeeld orde en regelmaat in de verbuiging: 64 de ‘innere Consequenz der Sprache’ ontbreekt. De taal van wilden heeft geen 65 ‘Geist’ en is slechts bedoeld voor communicatie. Overigens geldt dit ook voor de 66 taal van de kolonisten die arm is aan onderscheidende begrippen. Voor Barrow zorgen fysionomische eigenschappen voor de hoge plaats van de Kaffer in de 67 menselijke rangorde. Volgens hem kunnen ze door uiterlijke overeenkomst zelfs 68 een plaats krijgen naast ‘the first Europeans’. Kaffervrouwen zijn bovendien aantrekkelijk te noemen, als men in staat is over het kleurvooroordeel heen te 69 stappen. Barrow en Lichtenstein hanteerden etnocentrische maatstaven. De verschillende Zuid-Afrikaanse bevolkingsgroepen krijgen een plaats in een beschavingshiërarchie toegewezen, waarin de burgerlijke cultuur en het lichaam van Noordwest-Europeanen het model vormen en de mate van afwijking van dit model de plaats in de rangorde bepaalt. Deels in strijd met de beschavingsrangorde is echter de morele maatstaf die wordt gebruikt. Hoewel de kolonisten bijvoorbeeld hoger op de (technische) beschavingsladder staan, zijn zij voor de meeste reizigers tegelijk ook moreel de meest verwerpelijke groep. Bovenaan in de morele rangorde staan bij Barrow en Lichtenstein de Bantoetalige ‘Kaffers’ (Xhosa's) en ‘Beetjuanen’ (Tswana's). Ook groepen Khoikhoi, zoals de Gonaqua's, kunnen allerlei kwaliteiten hebben die ze superieur maken aan de kolonisten en de van de kolonisten en Khoikhoi afstammende ‘Bastaards’. De Bastaards zijn in deze beoordeling hoofdzakelijk de erfgenamen van de Europese kolonisten. Zij delen met hen in de ogen van Le Vaillant energiek optreden (wat hun plaats in de beschavingsrangorde bepaalt) en morele verwerpelijkheid. Voor Le Vaillant is deze groep een onheilspellend voorteken voor de toekomst. De Bastaards die voortkwamen uit de vermenging tussen Europese kolonisten en Hottentotten, behielden de slechte eigenschappen van hun blanke voorouders. De vermenging van Hottentotten en Kaffers gaf veel betere resultaten, maar Le Vaillant zag toch gebeuren dat de edele wilden in de zich expanderende kolonie uiteindelijk verdrongen zouden worden door de 70 ‘Bastaard-blanken’. Een combinatie van deze twee maatstaven - beschaving en morele kwaliteiten leidt bij de schrijvers tot een hiërarchie van sympathie en afkeer. Hierin zijn de Kaffers en, bij Lichtenstein, ook de Beetjuanen de lievelingen van de Europese reizigers. Zij vormen een groep die Lichtenstein eerder beschaafd dan onbeschaafd wil noemen en die Barrow op grond van anatomische en fysionomische overeenkomsten naast de Europeanen wil plaatsen. Gordon was zelfs bevriend met het


30 Xhosa-stamhoofd Coba. Niet alle wetenschappelijke reizigers hebben overigens veel te melden over de Kaffers, omdat sommige reizigers onvoldoende met ze in contact zijn gekomen. Thunberg weet bijvoorbeeld zo weinig van de Kaffers, dat hij ze niet van de Khoikhoi kan onderscheiden. Lichtenstein en Barrow vinden de Kaffers niet alleen meer dan half beschaafd omwille van hun uiterlijk. De Beetjuanen van Lichtenstein zijn ook mensen die van 71 reinheid houden en gereedschappen beminnen. Uit alles blijkt dat ze wetten kennen en een ingetogen bestaan leiden. De slechte naam die de Kaffers in sommige kringen hebben, is het werk van de kolonisten. Als men ze in hun optreden tegenover schipbreukelingen vergelijkt met de kolonisten, blijken de laatsten eigenlijk de echte 72 ‘savages’ te zijn. Over deze Kaffers of Xhosa's verscheen de eerste etnografische monografie met een Zuid-Afrikaanse bevolkingsgroep als onderwerp, De Kaffers aan de Zuidkust van Afrika uit 1810 van Lodewyk Alberti (hoofdstuk 9). Het oordeel over de ‘Hottentotten’ (Khoikhoi of Khoekhoen) is dubbelzinniger. Aan het begin van de achttiende eeuw heeft Kolb zijn best gedaan om hun beeld te verbeteren, nadat ze twee eeuwen lang door bezoekers aan de Kaap waren afgeschilderd als stinkende, stamelende en afzichtelijke wezens. Kolbs gunstige voorstelling van de Hottentot werd door Rousseau in zijn Discours sur l'inégalité (1755) onder meer gebruikt om zijn beeld van de edele wilde een empirische grondslag te geven (hoofdstuk 2). Rousseau's edele wilde keert in zekere zin weer terug naar Zuid-Afrika in Le Vaillants beschrijving van de Gonaqua's, die van 73 gemengde Xhosa- en Khoikhoi-afkomst zijn. Voor Le Vaillant zijn ze het ideaaltype van de mens in natuurstaat. Hij geeft in zijn beschrijving niet alleen de gebruikelijke opsomming van hun voortbrengselen, zeden en gewoonten, en uiterlijke eigenschappen, maar dramatiseert de voorstelling bovendien tot irritatie van sommige van zijn lezers door er een romance tussen hemzelf en een door hem tot Narina (‘bloem’ in de taal van de Gonaqua's) gedoopt Gonaqua-meisje. Deze romance is een geschikt middel om het sinds de zestiende eeuw gangbare, negatieve beeld van de Hottentot om te keren, wat ondanks Kolbs inspanningen nog steeds nodig was. Terwijl de Hottentotvrouw volgens de gangbare voorstelling bijzonder onaantrekkelijk was, wekte Narina een overweldigende indruk van schoonheid (hoofdstuk 6). De enthousiaste voorstelling die Le Vaillant van de Hottentotten in de gedaante van de Gonaqua's geeft, is niet algemeen bij de wetenschappelijke reizigers. Bij de anderen ontbreekt ook het primitivistische ideaal van de vrije mens in een primitieve samenleving. Voor Thunberg zijn de Hottentotten (in de Engelse vertaling) ‘the most 74 wretched of the human race’, ‘scarcely differing from the wild beasts’. Voor Barrow zijn ze laag gezonken op de ‘scale of humanity’ en Lichtenstein vindt het een stelletje 75 onverbeterlijke wilden. Niettemin is Barrow zich er wel van bewust dat de negatieve voorstelling wellicht eenzijdig is en Thunberg meent in elk geval dat ze onrechtvaardig 76 behandeld werden. Nog minder is men geneigd gunstig te oordelen over de ‘Bosjesmannen’ (San). Le Vaillant oordeelt wel gunstig over de ‘Houzouana's’ in het noordwesten van


31 Zuid-Afrika, maar niet over andere Bosjesmannen die hij beschouwt als een samenraapsel van weggelopen slaven en andere schurken die als struikrovers leven. Voor Barrow zijn ze ‘savages’, mede op grond van uiterlijke eigenschappen: 77 ‘Nature seems to have studied how to make this pigmy race disgusting.’ Ook Lichtenstein vindt ze verschrikkelijk lelijk. Ze zijn volgens hem dieren, zonder besef van eigendom, zonder hechte gemeenschapsbanden of vaste verblijfplaats, die een taal hanteren die arm is aan woorden en klanken. Uit zichzelf kunnen ze daardoor niet een hogere trap op de culturele ladder bereiken. De enige hoop die er voor hen is, is de inrichting van een opvoedingsgesticht op Robbeneiland, waar men ze zou 78 kunnen dwingen om te leren werken. Niettemin is men zich er ook van bewust dat 79 de Bosjesmannen slecht en onrechtvaardig behandeld werden. Met name Barrow laat dit zien in zijn beschrijving van het optreden van een strafcommando bestaande 80 uit Europeanen en Bastaards. Dit laatste punt brengt ons bij de groep die er bij wetenschappelijke reizigers in veel opzichten het slechtste vanaf komt: de Nederlandse kolonisten, die soms al ‘Boeren’ genoemd werden. Binnen de primitivistische optiek van Le Vaillant is een kritische beschouwing te verwachten. Voor hem zijn volken als de Gonaqua's immers edele wilden, die hun gelukzalige leven dreigen te verliezen door de oprukkende, 81 ‘zieke’ beschaving. Barrow bezag de kolonisten door de bril van de Engelse kolonisator met een hooggestemd humanitair zelfbeeld. De gedegenereerde toestand van de Nederlandse kolonisten in Zuid-Afrika bewees voor hem de superioriteit van het Britse kolonialisme. Het beeld van de kolonisten werd sterk beïnvloed door de ideologische voorkeuren van de reizigers. Ik zal hier verder op ingaan in de hoofdstukken over Le Vaillant en Barrow.

Benaderingswegen In grote lijnen zijn in de bestudering van Zuid-Afrikaanse reisbeschrijvingen in de bestaande literatuur twee benaderingen gevolgd. Enerzijds in oudere studies een positivistische reconstructie van de routes die expedities gevolgd hebben en anderzijds in recente literatuur een postkoloniale aanklacht tegen koloniale representaties. De eerste benadering treft men vanaf het begin van de twintigste eeuw tot in de jaren 1970 aan in studies en tekstedities van E.C. Godée Molsbergen, E.E. Mossop, 82 V.S. Forbes en W.H.J. Punt, om de belangrijkste te noemen. Ze werkten binnen het paradigma van de koloniale (zelfs kolonialistische) geschiedenis waarbij ontdekkingsreizen gezien werden als de eerste pogingen het wilde binnenland te openen voor de creatieve krachten van de Europese beschaving. Deze historici richtten hun onderzoek vooral op reisroutes. Door informatie uit reisjournalen te correleren met moderne kaarten, de hypothetische routes per auto of te voet te volgen en het landschap met de beschrijvingen te vergelijken, probeerden ze de door ontdekkingsreizigers gevolgde reisroutes te reconstrueren (afb. 6). Deze benadering is een extreem geval van Ranckeaans zoeken naar ‘wie es eigentlich gewesen


32

6 Dr. Mossop bij zijn auto tijdens het traceren van een route van VOC-reizigers. Mossop was amateur-historicus en automobielenthousiast (uit: E.E. Mossop, Old Cape Highways, 1926).


33 [ist]’, eigenlijk eerder wo ‘es eigentlich gewesen’, vaak tot op enkele meters 83 nauwkeurig, met soms uiterst aanvechtbare resultaten. Op de achtergrond speelt een koloniale ideologie mee, waarin exploratie een voorspel is voor de vestiging van een door blanken gedomineerde Zuid-Afrikaanse staat in de twintigste eeuw. Het gegeven dat de voetstappen van ontdekkingsreizigers de komst van Europese beschaving inluidden, maakt ze in de ogen van de genoemde historici zo bewonderenswaardig. Eén citaat uit Pioneer Travellers of South Africa van Vernon Forbes uit 1965 kan volstaan om deze houding tegenover achttiende-eeuwse Zuid-Afrikaanse reisbeschrijvingen te illustreren. Forbes sluit zijn reconstructie van de route van een VOC-expeditie uit 1752, die onder leiding van vaandrig Beutler de Oostkaap bezocht, als volgt af: Aan de route die 200 jaar geleden werd geopend door die lange wagentrein van vastberaden avonturiers liggen nu Port Elizabeth, Grahamstown, King William's Town, East London, Butterworth en Cradock, plaatsen die bewoond worden door hun erfgenamen. De ontwikkeling van een gebied moet worden voorafgegaan door kennis van het potentieel ervan. Onder de velen die zich voor dit doel hebben ingespannen, 84 speelden Beutler en zijn mannen een belangrijke aanvangsrol. Het citaat is een koloniaal topos: het drukt bewondering uit voor de ‘vastberaden avonturiers’ die de rol spelen van wegbereiders van westerse beschaving en vooruitgang, gezien vanuit het perspectief van hun twintigste-eeuwse, blanke erfgenamen in de Oostkaap. De beschrijving roept bijna om een standbeeld of een lang teliëf. De nieuwere benadering is hiervan in veel opzichten het ideologische spiegelbeeld en wordt gevoed door verontwaardiging over apartheid en kolonialisme. Wat betreft het onderzoek van achttiende-eeuwse representaties van Zuid-Afrika is de toon vooral gezet door de publicaties van de Canadees-Amerikaanse hispaniste Mary Louise Pratt, eerst in een opstel over John Barrow, ‘Mr. Barrow in the land of the Bushmen’, en later in de eerste hoofdstukken van haar boek Imperial Eyes, waarin ze behalve John Barrow ook Peter Kolb, Anders Sparrman en William Paterson in 85 haar betoog betrekt. Reisteksten uit de tweede helft van de achttiende eeuw worden door Pratt gezien als pogingen om niet-Europese gebied intellectueel te annexeren en koloniale expansie voor te bereiden. Als onderdeel van het wereldomspannende project van de natuurlijke historie probeerden reizigers vanaf het laatste kwart van de achttiende eeuw de Zuid-Afrikaanse natuur volgens westerse denkkaders te beschrijven. Onder invloed van de natuurlijke historie zouden deze reizigers tegelijk instrumenten van koloniale machtsontplooiing zijn geworden. Door hun gerichtheid op natuurverschijnselen verzwegen ze de aanwezigheid van de inheemse bevolking in hun representaties of degradeerden ze de bevolking tot natuurverschijnsel. Dit wekte de indruk alsof het lege land open lag voor koloniale expansie. Terwijl de oude historische school van Forbes en de zijnen Zuid-Afrikaanse


34 reisteksten gebruikte voor hypernauwkeurige recontructies van de routes die expedities volgden om het binnenland te openen voor Westerse Beschaving, wordt Pratts benadering gekenmerkt door postkoloniaal tiersmondisme. Ze gebruikt de reisteksten om haar ideeën over de medeplichtigheid van de westerse wetenschap aan koloniale expansie in de achttiende eeuw te ‘illustreren’ met behulp van fragmenten uit een paar reisteksten, zonder de complexiteit van de teksten als 86 geheel in aanmerking te nemen. De uitspraken die ze over de betreffende teksten 87 doet zijn daarom uiterst aanvechtbaar. Het ideologische effect is omgekeerd aan de benadering van Forbes, maar in beide gevallen ziet men voorbij aan de teksten zelf: hun opbouw, ideologische ambiguïteit en de gecompliceerde verwevenheid met intellectuele contexten. Aan Pratts benadering ligt ook de gedachte ten grondslag dat schrijvers onderworpen zijn aan discursieve formaties, zoals de natuurlijke historie of het koloniale discours, die dicteren hoe ze de Zuid-Afrikaanse werkelijkheid voorstellen. In de volgende hoofdstukken wil ik echter laten zien dat er een breed spectrum van mogelijkheden bestond tussen discursieve gebondenheid en handelingsvrijheid (‘agency’). Sommige schrijvers beschikten over een grote mate van handelingsvrijheid en gebruikten die ook. Als dat niet het geval was geweest, zou Peter Kolb geen wending hebben kunnen geven aan de wijze waarop Zuid-Afrika werd gerepresenteerd en zou (ik neem een sprong) de postkoloniale kritiek van Mary 88 Louise Pratt onbestaanbaar zijn. Daarentegen waren VOC-reizigers in hun verslaggeving aan strenge restricties onderworpen. Ze moesten antwoorden geven op gerichte vragen die hun opdrachtgevers aan ze meegegeven hadden. Hun reisbeschrijvingen lijden daardoor aan eenvormigheid en informatiearmoede in vergelijking met het werk van wetenschappelijke reizigers. De wetenschappelijke reizigers in Zuid-Afrika beschikten over meer vrijheid, omdat hun optreden niet werd gereguleerd door ‘centers of calculation’. Hun handelingsvrijheid was bovendien een gevolg van hun wetenschapsopvatting. Door het empiristische paradigma waarbinnen alle wetenschappelijke reizigers werkten, was hun waarneming van de vreemde werkelijkheid op scherp gesteld. Ze zochten brokjes ervaringskennis, die 89 in tegenspraak konden zijn met reeds geldende voorstellingen. De wetenschappelijke reiziger had deze nieuwe feiten bovendien nodig om zijn eigen gezag te vestigen tegenover voorgangers. De voorstellingen van de vreemde wereld waren daardoor het product van de aanhoudende ijver van reizigers om zuivere feiten te presenteren en voorgangers te corrigeren. Bij het verzamelen van nieuwe kennis lag de nadruk minstens evenzeer op het verschil van mening met voorgangers als op het leveren van aanvullingen bij het bestaande vertoog. Uitgaande van het bestaande vertoog construeerde elke reiziger zijn eigen weergave van de 90 Zuid-Afrikaanse werkelijkheid. De representaties van wetenschappelijke reizigers hebben daardoor teveel een eigen profiel om ze in de analyse ondergeschikt te maken aan een amorf en bovenindividueel discours. De reizigers probeerden met hun representaties eigen doelen na te streven, maar deden dat natuurlijk wel tegen de achtergrond van wat anderen reeds beweerd hadden en ook vanuit een gedeelde wetenschapsopvatting. Er bestond een


35 dialectiek tussen individuele intentie enerzijds en reeds bestaande representaties en cognitieve groepskenmerken anderzijds (hoofdstuk 10). Zelfs Bataafse representaties, die meestal met bestuurlijke oogmerken tot stand zijn gekomen, vertonen soms individuele eigenschappen. De handelingsvrijheid is echter steeds relatief. Vanuit dit inzicht heb ik daarom in de volgende hoofdstukken geprobeerd met name de eigenheid van de representaties van wetenschappelijke reizigers op de voorgrond te stellen. Daarentegen tenderen VOC-representaties naar uniformiteit en bieden ze in dat opzicht een goed contrast om het meer individuele profiel van de andere beschrijvingen duidelijker te doen uitkomen. Veel reizigers die in de volgende hoofdstukken aan bod komen, voldoen niet aan het thans in de postkoloniale kritiek gangbare beeld van de geborneerde Europeaan 91 die voor zijn vertrek al wist wat er verkeerd was met de inboorlingen. De reizigers uit de achttiende eeuw deden over het algemeen moeite vreemde culturen te begrijpen, waren nieuwsgierig en beschikten over de nieuwste kennis. Hun prestaties waren soms aanzienlijk. Peter Kolb schreef binnen een paar jaar een kolossale encyclopedie waarin alle beschikbare kennis over Zuid-Afrika verzameld werd en waarin hij zijn best deed het geschonden imago van de Khoikhoi te herstellen. John Barrow was een autodidact, maar slaagde erin tot diep in de negentiende eeuw het Europese beeld van Zuid-Afrika èn China te bepalen. Aan hun prestaties ontleenden deze reizigers een beroepstrots die werd uitgesproken in kritiek op kamergeleerden. Voor een aantal wetenschappelijke reizigers (Le Vaillant, Gordon en Barrow) bevond zich het middelpunt van kennisproductie niet in Europese wetenschappelijke instellingen, maar in hun eigen ossenwagen, aan de periferie van de bekende wereld. Hun zelfbewustzijn paste in zekere zin bij het wetenschappelijke paradigma van hun tijd. Als directe waarneming van verschijnselen inderdaad de hoofdzaak was, dan was de veldwerker wellicht belangrijker dan degene die de waarnemingen in zijn geïsoleerde cabinet catalogiseerde. In het slothoofdstuk zal ik op deze problematiek terugkomen. De hoofdstukken die omsloten worden door inleiding en slothoofdstuk weerspiegelen in hun volgorde de chronologie van het ontstaan van de representaties die erin beschreven worden. De hoofdstukken zijn tegelijk ook thematisch geordend, op grond van drie doelstellingen die bij de opstelling van representaties een rol gespeeld hebben: het streven van de VOC om de economische mogelijkheden van het binnenland te onderzoeken, de inspanningen van wetenschappelijk geïnteresseerde individuen om kennis over Zuid-Afrika te verzamelen en het Bataafse verlangen om een bestuurlijke greep te verkrijgen op de kolonie en de grensgebieden. Dit is een voorlopige, schematische indeling, want als we letten op de netwerken waarvan de vervaardigers van representaties en de representaties zelf deel uitmaakten, dan liggen de zaken in de praktijk heel wat gecompliceerder. Ook deze problematiek komt in het slothoofdstuk aan bod. In hoofdstuk 2 over Peter Kolbs Capvt Bonae Spei Hodiernvm uit 1719 wordt het nieuwe wetenschappelijke vertoog over de Kaap geïntroduceerd. Hoofdstukken 3 en 4, over representaties door reizigers in dienst van de VOC, volgen weliswaar chronologisch (1719-1778) op dat over Kolb, maar sluiten inhoudelijk aan bij het ze-


36 ventiende-eeuwse VOC-vertoog over zuidelijk Afrika. Ze vormen een contrast met hoofdstukken 5, 6 en 7 over de wetenschappelijke representaties van Zuid-Afrika door Robert Jacob Gordon, François le Vaillant en John Barrow, reizigers uit het laatste kwart van de achttiende eeuw, die kritisch reageerden op Kolb. Ten slotte zijn hoofdstukken 8 en 9 gewijd aan representaties die hun ontstaan te danken hebben aan de pogingen om de Nederlandse heerschappij over de Kaapkolonie te herstellen ten tijde van de Bataafse Republiek (1803-1806). Deze representaties zijn voor een belangrijk deel met bestuurlijke oogmerken tot stand gekomen.

Etnoniemen Tot slot nog een opmerking over de hier en in de volgende hoofdstukken gebruikte etnoniemen. De laatste decennia geeft men er in de wetenschappelijke literatuur over Zuid-Afrika de voorkeur aan termen die als discriminerend ervaren worden te vermijden. Zo spreekt men liever over Khoikhoi dan over Hottentotten, omdat het laatste begrip een discriminerende betekenis heeft, terwijl er bovendien goede redenen zijn om aan te nemen dat de bedoelde mensen naar zichzelf verwezen met de term Khoikhoi of Khoekhoen (of een variant daarvan). Bij onderzoek naar achttiende-eeuwse, Europese representaties is het gebruik van termen als Hottentotten (voor Khoikhoi), Kaffers (in de achttiende eeuw gebruikt voor Xhosa's, tegenwoordig een scheldwoord voor ‘zwarten’, ‘Africans’) en Bosjesmannen (San), echter onvermijdelijk omdat het destijds de gangbare begrippen waren in Europese representaties. De thans gangbare termen zijn overigens ook niet onproblematisch. De term ‘San’, die met goede bedoelingen is ingevoerd om verlost te zijn van ‘Bosjesmannen’ en ‘Bushmen’, heeft eigenlijk een discriminerende betekenis. ‘San’ betekent in de taal van de Khoikhoi zoiets als ‘struikrovers’ of ‘veedieven’. De Zuid-Afrikaanse antropoloog Schapera heeft gezorgd voor de tegenwoordige 92 populariteit van de term ‘Khoisan’ als overkoepelend begrip voor Khoikhoi en San. Dit begrip suggereert echter een homogeniteit die nooit bestaan heeft. Bij ‘zwarten’ is het al helemaal onduidelijk wie ermee bedoeld wordt: alle mensen in Zuid-Afrika die niet ‘blank’ zijn of alleen een bepaald deel van deze groep. Wanneer men representaties uit een ander tijdperk analyseert, is het wenselijk de destijds gangbare aanduidingen te gebruiken. Het gaat me primair om de door Europeanen geconstrueerde voorstellingen van de inheemse bevolking van Zuid-Afrika waarbij ook de Europese termen behoren die destijds courant waren. Maar ik besef dat het herhaaldelijke gebruik van de oude etnoniemen irriterend kan zijn voor lezers die van de naamgevingsproblematiek op de hoogte zijn en wissel ze daarom soms af met de thans gebruikelijke benamingen waar dat geen verwarring geeft. Terwille van een rustige typografie ben ik spaarzaam met het gebruik van aanhalingstekens rond de gewraakte begrippen.

Eindnoten: 1 Voor de betekenis van ‘Heerenlogement’, zie Woordenboek der Nederlandsche Taal op CD Rom (2000).


2 De tekening van Gordon is opgenomen in Robert Jacob Gordon, Cape Travels, 1777 to 1785 (Raper & Boucher, 1988). Voor de lijst van namen op de muren van het Heerenlogement zie Kerby (1942). 3 Le Vaillant (1795, pp. 111-113). 4 De Mist (1835, pp. 71-127); zie verder hoofdstuk 8. 5 Raven-Hart (1971). 6 Huigen (1996a, pp. 23-60). 7 Slechts bij uitzondering, zoals tijdens de expeditie onder leiding van Simon van der Stel naar Namaqualand, werd er werkelijk moeite gedaan om wetenschappelijke feiten te verzamelen. Ook in dit geval ging het in de eerste plaats om economische vragen. Zie Huigen (1996a, p. 33). 8 De oudere literatuur bleef echter wel van belang voor schrijvers die zich niet exclusief met Zuid-Afrika bezighielden. 9 Masson (1776). 10 Bourguet (1996, pp. 289-293). 11 Daston (1988, pp. 452-470). 12 Daston (1988) schrijft vooral over de zestiende en zeventiende eeuw, maar haar uitspraken zijn ook van toepassing op de achttiende. Zie Dear (2001, pp. 1-9). 13 Carey (1997). 14 In de achttiende eeuw zijn er niet meer dan aanzetten tot de ontwikkeling van bijvoorbeeld land-, taalen volkenkunde als wetenschappelijke disciplines (vergelijk Vermeulen, 1996). 15 Stafford (1984, pp. 43, 59). 16 Ik verwijs hieronder steeds naar de moderne Engelse edities van de reisbeschrijvingen van Sparrman (1975-1977) en Thunberg (1986) in de Van Riebeeck-reeks. De oorspronkelijke tekst van Sparrmans Resa till Goda Hopps-udden, Södra pol-kretsen, och omkring jordklotet samt till Hottentott- och Caffer-landen åren 1772-76 verscheen in Stockholm in 1783; de tekst van Thunberg verscheen als deel 4 van Resan uti kejsardömet Japan, på Java och Ceilon samt hemresan in Uppsala in 1793. 17 Daston (1991), Daston & Park (2001). 18 Cook, geciteerd naar Schrire (1996, p. 347). Diderot beschrijft zijn ontmoeting met Gordon in zijn Voyage en Hollande (1819); zie voor een bespreking van deze ontmoeting Porter (1819, p. 82); Cullinan (1992, pp. 22-24). 19 De interesse in het ‘schortje’ duurde overigens nog voort in de negentiende eeuw (zie Qureshi, 2004, pp. 243-245, 247). 20 Voor 1800 was alleen de Europese kennis van de Nijlvallei vergelijkbaar met die van Zuid-Afrika (Heawood, 1969, p. 390). 21 Barrow (1804, pp. 158-168). 22 Le Vaillant (1790, pp. 49-52). 23 In de historische vakliteratuur spreekt men van een ‘open frontier zone’ Giliomee (1981, pp. 76-119; 1992, pp. 421-471); Legassick (1992, pp. 358-420). 24 Penn (2001, pp. 19-46). 25 Zie hierover Penn (2005, pp. 164-165, 170-217). 26 De tekst van het Verdrag van Londen kan op het internet geraadpleegd worden: ‘Convention between Great Britain and The Netherlands relative to the Dutch colonies; trade with the East and West Indies; Etc. signed at London, August 13, 1814’ (http://www.guyana.org/Western/1803%20to%201840.htm). In Zuid-Afrika wordt dikwijls verteld dat de Kaap door Nederland aan Engeland verkocht is. In het verdrag is hiervan echter geen sprake. Er wordt alleen gesproken over Engelse financiële steun voor de opbouw van de Nederlandse verdediging tegen Frankrijk, wat natuurlijk in het belang was van Engeland. 27 Keegan (1996). 28 Gedurende de periode dat Japan zichzelf had geïsoleerd van de buitenwereld (1641-1853) was de VOC-handelspost op het eilandje Deshima (ook gespeld als Dejima) bij Nagasaki de enige verbinding tussen Japan en de buitenwereld. 29 Vergelijk de volgende opmerking van Gordon: ‘om over de Sneeuwberge in het Land der zogenaamde Wilde Bosjesmans-Hottentotten te trekken, dewijl men thans in onse Colonie schoon hoezeer uitgestrekt, weynigh aanmerkenswaardigs te zien krijgt’ (Kopie brief van Gordon aan Fagel, Brenthurst Library, Johannesburg, Gordon Papers, 1779, MS107/13, ‘Lettres ecrites a differentes Personnes’). 30 Szalai (1983). 31 Hoewel Sparrman en Thunberg - naast Kolb, Gordon, Le Vaillant en Barrow - ook belangrijk zijn, zal ik toch geen hoofdstuk aan ze wijden omdat ik geen Zweeds kan lezen en het onverantwoord is een close reading te doen van een tekst in vertaling. In deze inleiding en het slothoofdstuk, waarin ik globale samenhangen tussen de reisteksten zichtbaar wil maken, meen ik hun werk wel in vertaling te kunnen gebruiken. Ik verwijs steeds naar de Engelse vertalingen van hun werk. Wat betreft de reisverslagen die hier ter sprake komen, volg ik de losse omschrijving van deze vroegmoderne reisverslagen van Carey (1997, pp. 279-280): ‘[...] we should not assume that a hermetic genre of travel writing exists, discretely defined. Narrowly


32

33

34 35 36 37

38 39 40 41 42 43 44 45

46 47 48 49 50

51 52 53 54 55 56 57 58

59 60 61

conceived, the genre consists of first-person relations of experience accrued in the course of travel. More broadly, one must include in the category second-hand summaries of the journeys undertaken by others, and “histories” of regions’. Bourguet (1996, pp. 294-296). Vroegmoderne reisbeschrijvingen waren ook in die zin kosmopolitisch dat ze geconditioneerd werden door pan-Europese factoren (vergelijk Rubiés, 2000, p. xii). Latour (1987, pp. 215-257), Miller (1996, pp. 21-37). Deze centra kunnen allerlei gedaantes aannemen: musea, geleerde genootschappen, handelsmaatschappijen en ook persoenen zoals Joseph Banks in Londen, Buffon in Parijs en Linnaeus in Uppsala. Lichtenstein (1811, p. 617). Vertalingen maakten teksten toegankelijk voor verschillende taalgebieden (Osterhammel, 1998, pp. 29-30). Forster (1992, p. 190). Lichtenstein (1811, p. 27). Het gaat hier om de werken: A Voyage to the Cape of Good Hope towards the Arctic Circle round the World and to the Country of the Hottentots and the Caffres from the Year 1772-1776 (Sparrman, 1974-1977); Travels at the Cape of Good Hope (Thunberg, 1986); Voyage de M. le Vaillant dans l'intérieur de l'Afrique par le Cap de Bonne-Espérance. Dans les Années 1780, 81, 82, 83, 84 & 85 (Le Vaillant, 1790); Second Voyage dans l'intérieur de l'Afrique, par le Cap de Bonne-Espérance, dans les années 1783, 84 et 85 (Le Vaillant, 1795). Harbsmeier (1994, p. 23). Huigen (1996a, pp. 23-60); Huigen (1996b). Volgens Forbes (1973, pp. 51-52, 90-91) heeft Le Vaillant niet alle oorden bezocht die hij beschrijft. Blanke, 1997, I, 187. Sparrman was de enige die zichzelf moest redden en die als huisonderwijzer en arts in de Kaapkolonie in zijn levensonderhoud moest voorzien. Forster (1992, p. 363). Het gaat om een door de Engelse kapitein Riou geëditeerd verslag (Van Reenen, 1792). Forbes (1973, p. 117). Het Frans van Le Vaillant was niet zo goed omdat hij zijn kindertijd had doorgebracht in de Nederlandse kolonie Suriname. Reisverslagen uit de zeventiende en achttiende eeuw waren ofwel systematisch geordend, ofwel chronologisch; vergelijk Bourguet (1996, pp. 328-331); Rubiés (2000, pp. 25-26); Shapiro (2000, p. 70). Sparrman (1975, p. 36). Batten (1978). Forster (1992, pp. 225-226). Sparrman (1975, p. 66). De meeste hier besproken reisbeschrijvingen bevatten een kaart: Sparrman (1974/5), Paterson, Le Vaillant, Barrow, Lichtenstein. Illustraties worden gebruikt door Sparrman, Le Vaillant en Lichtenstein. Ook de etnografische monografie van Alberti (1810) bevat een kaart en afbeeldingen. Over het samenspel van tekst, kaarten en afbeeldingen in de Description de l'Egypte zegt Godlewska (1995, pp. 11): ‘The sketch offers a level of completeness and a strength of image and impression which is not found in the text but which flickers in the map. There is a precision in the text and the map which the sketches strive for but fail to achieve. In the Description the genres reach for each other and almost merge.’ Ze spreekt verder van een ‘unity of text, image and map’. Forster (1784). Latour (1987, p. 227) spreekt in deze zin van ‘immutable mobiles’. Lichtenstein (1811, p. 681). Lichtenstein (1811, pp. 683-685; 1812, pp. 635-640). In het algemeen: Stafford (1984, p. 59). Thunberg (1986, p. 79). Van Maanen (1988, p. 68). Dit was in de wetenschappelijke literatuur al een oud procédé dat bijvoorbeeld al werd toegepast door Strabo (64 v. Chr. - 21 n. Chr.) (Godlewska, 1999, p. 95). Wheeler (2002, p. 31). In de literatuur over het ras en racisme wordt algemeen aanvaard dat de dominantie van het begrip ras in het antropologische discours een negentiende-eeuws verschijnsel is; zie onder meer: Stepan (1982), Blanckaert (1988, pp. 18-55), Douglas (1999, pp. 82, 91, 2003, pp. 3-27), Wheeler (2000) en Bindman (2002). Robert Young (1995, p. 7) vat de achttiende-eeuwse opinie over ras als volgt samen: ‘The dominant view at that time was that the idea of humans being of different species, and therefore of different origins, conflicted with the Biblical account.’ Osterhammel (1998), Fuchs (2006). Bindman (2002, pp. 25, 166). Fryer (1984, p. 134). De percepties van ‘anderen’ lagen nog niet vast. De Chinezen werden bijvoorbeeld pas in de loop van de achttiende eeuw in Europese ogen ‘geel’. Daarvoor waren ze voor de meeste waarnemers ‘wit’ (Demel, 1992).


62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82

83 84

85 86 87 88

89

90

Lichtenstein (1811, p. 395; 1812, p. 511). Lichtenstein (1811, p. 395). Lichtenstein (1811, p. 672, 664, 635). Lichtenstein (1811, p. 636). Lichtenstein (1811, p. 214). Barrow (1801, p. 206). Barrow (1801, p. 206). Barrow (1801, p. 168). Le Vaillant (1790, pp. 262-266). Lichtenstein (1812, p. 504, 513). Barrow (1801, p. 196). Sparrman (1977, p. 15). Thunberg (1986, pp. 319, 1vii). Barrow (1801, p. 151); Lichtenstein (1811, p. 253). Barrow (1801, p. 156); Thunberg (1986, p. 289). Barrow (1801, pp. 234, 278). Lichtenstein (1811, p. 89; 1812, pp. 76, 81-82, 313, 318, 343, 366). Sparrman (1977, p. 112). Barrow (1801, pp. 269-272). Le Vaillant (1790, pp. 257-258). We zullen in hoofdstuk 6 nog zien dat Le Vaillant niet geheel consequent is in zijn primitivistische houding. Het gaat onder meer om de volgende werken: Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandse tijd (Godée Molsbergen, 1916-1932); Journals of the expeditions of the Honourable Ensign Olof Bergh (1682 and 1683) and the Ensign Isaq Schrijver (1689) (Mossop, 1931); Old Cape highways (Mossop, z.j.); Pioneer travellers of South Africa: a geographical commentary upon routes, records, observations and opinions of travellers at the Cape, 1750-1800 (Forbes, 1965); Die eerste Europeane in die Nasionale Krugerwildtuin, 1725; The first Europeans in the Kruger National Park, 1725 (Punt, 1976). De genoemde auteurs hebben nog meer publicaties voortgebracht over dit onderwerp, maar ik noem hier slechts de belangrijkste. Een voorbeeld hiervan volgt in hoofdstuk 3. ‘On or near the route pioneered 200 years ago by that long waggon train of sturdy adventurers, their successors inherit the land and people its towns - Port Elizabeth, Grahamstown, King William's Town, East London, Butterworth and Cradock. The development of a region must be preceded by foreknowledge of its potentialities. Amongst the many who laboured to this end, Beutler and his men played a notable initiatory part.’ (Forbes, 1965, p. 24). Pratt (1986, 1992). Pratt (1992, p. 39). Vergelijk de volgende kritiek: Beinart (1998); Huigen (1998); Guelke & Guelke (2004). Zie ook hoofdstukken 7 en 10. Dieter Freundlieb (1995, p. 175) heeft discursief determinisme, dat ook dominant is in theorie van het koloniale discours, geanalyseerd in een opstel over Foucaults archeologische methode. Hij toont aan dat deze berust op een drogreden. Wanneer de door Foucault geanalyseerde discoursen door willekeurige regels gedicteerd worden en niets zeggen over de werkelijkheid, zoals Foucault beweert, dan geldt hetzelfde voor Foucaults eigen archeologische discourstheorie, zegt Freundlieb. Menselijke handelingsvrijheid is volgens Freundlieb echter een onmisbaar element in de wetenschapsgeschiedenis: ‘[...] we cannot begin to understand the history of the production of knowledge unless we recognize the role or the ability of human beings to engage in individual and collective forms of solving cognitive problems. This form of human agency is crucial, and while Foucault tries very hard to eliminate it from his archeological project, it keeps resurfacing in his vocabulary and through his habit of metaphorically attributing agency to systems of rules which cannot perform acts but rely, to a large extent, on human beings who can apply and, if necessary, modify or abandon those rules.’ De ‘observerende blik’ wordt door Foucault als volgt beschreven: ‘De observerende blik ontplooit zijn vermogens pas in een tweevoudig stilzwijgen: in het relatieve zwijgen van de theorieën, inbeeldingen en alles wat een hinderpaal is voor de onmiddellijkheid van het zintuiglijke; en in het absolute zwijgen van elke aan het spreken van het zichtbare voorafgaande taal’ (Foucault, 1986, p. 141). De wetenschapssocioloog Andrew Pickering (1999, p. 375) zegt het volgende over de handelingsvrijheid van wetenschappers, waarmee wetenschappelijke reizigers veel overeenkomsten vertonen: ‘I find that I cannot understand scientific practice without reference to the intentions of scientists [...]. The key remark, for me, is that we humans live in time in a particular way. We construct goals that refer to presently nonexistent future states and then seek to bring them about. I can see no reason to suppose that DNA double helices or televisions organize their existence thus - why should they?’


91 Dit beeld van de Europese reizigers en hun representaties van de niet-westerse wereld heeft door Edward Saids Orientalism uit 1978 wijde verbreiding gevonden in studies over het ‘koloniale discours’. 92 Schapera (1930).


37

Hoofdstuk 2 Peter Kolbs verdediging van de ‘Hottentotten’ (1719) In de nacht van 26 op 27 april 1712 verloor Peter Kolb (1675-1726; afb. 7) in 1 Stellenbosch plotseling zijn gezichtsvermogen. Hij had het gevoel alsof er ‘dik zand’ in zijn ogen was gestrooid, als hij iets wilde lezen; het maakte niet uit hoe groot of duidelijk de woorden geschreven waren. In zijn beroep als secretaris van de VOC was dat natuurlijk erg hinderlijk. Hij probeerde van alles om te genezen: een snoer van paardenhaar door zijn nek, een kunstmatig ettergezwel om kwade humeuren te laten ontsnappen en het slikken van brouwsels met Spaanse vlieg. Van deze 2 middelen hielp Spaanse vlieg het minste. Door een bezoek aan een bekwame arts in Baden-Baden kreeg hij zijn gezichtsvermogen in 1713 gelukkig weer terug en schreef hij een paar jaar later het meest omvattende boek over de Kaap uit de achttiende eeuw, Capvt Bonae Spei Hodiernvm (De huidige toestand van de Kaap de Goede Hoop; afb. 8). Het boek van 900 foliobladzijden, met illustraties en register, verscheen in 1719 in Neurenberg, gevolgd door vertalingen en bewerkingen in het Nederlands (1727), Engels (1731, gedeeltelijk 1738), Frans (1741, gedeeltelijk 1742 3 en 1743) en weer in het Duits (1745). Kolbs boek is in etnografisch opzicht het belangrijkste werk over de Kaap dat tussen 1500 en 1800 is verschenen. Het boek sloot een periode af in de Europese representatie van Zuid-Afrika waarbij het beeld bepaald werd door passerende reizigers uit de zestiende en zeventiende eeuw die in het verslag over hun reizen tussen Europa en Azië een paar bladzijden wijdden aan een kort verblijf aan de Kaap. Naast opmerkingen over de geografie en de koloniale nederzetting (na 1652) leverde dat stereotiepe en uiterst afkeurende 4 beschrijvingen op van de inheemse bevolking, de Khoikhoi of Hottentotten. Typerend voor dit soort voorstellingen van de Hottentotten is het eindoordeel dat Wouter Schouten (1638-1704) van ze geeft: Beklaeghelijck is 't/ dat onder het Menschdom sulcke Menschen (gelijck wy nu hebben getoont) gevonden worden/ die/ schoon mede van onsen eersten Vader Adam afkomstigh/ nochtans soo weynigh Menschelijkheyts vertoonen/ datse warelijck meer het onvernuftige Vee/ dan redelijcke Menschen komen gelijck te zijn/ levende op den Aerdbodem een soo rampsaligh en elendigh leven/ hebbende gantsch geen kennisse Godts/ noch die ter saligheyt leydt. Elendigh Volck/ hoe beklaeghelijck is uwe 5 erbaarmelijcke stant! en ô Christenen, hoe gelucksaligh de onse! De slechtheid van de Hottentotten stond van tevoren vast en de schrijver maakte alleen een keuze uit de bestaande motieven. Kolbs prestatie was het dat hij dit negatieve beeld probeerde te doorbreken en bovendien meer informatie wilde ver-


38

7 Portret van Peter Kolb (uit: Peter Kolb, Capvt Bonae Spei Hodiernvm, 1719).


39

8 De titelbladzijde van Peter Kolbs Capvt Bonae Spei Hodiernvm, 1719.


40 schaffen. Hij transformeerde daardoor het discours over de Hottentotten. Wat door zijn voorgangers met een paar woorden werd afgedaan, komt bij Kolb omstandig aan bod, vanuit verschillende perspectieven en met gebruikmaking van de bestaande literatuur die vergeleken werd met eigen observaties. De Hottentotten werden door Kolb bevorderd van een stereotiep onderwerp in een reisbeschrijving die Zuid-Afrika alleen in het voorbijgaan ter sprake bracht, tot een gecompliceerd, wetenschappelijk studieobject in een boek dat alleen over de Kaap handelde. Kolb legde met zijn boek tegelijk de grondslag voor een wetenschappelijke belangstelling die Zuid-Afrika als een zelfstandig thema behandelde en voor een antropologie die de Khoikhoi beschouwde als mensen met een cultuur die niet automatisch als minderwaardig werd afgedaan. De gemeenplaatsen van het oude discours over de Hottentotten zijn door Kolb getransformeerd tot onderzoeksvragen. Alle clichés werden door hem op hun houdbaarheid onderzocht en daarna meestal verworpen. Na Kolb kwam deze benadering meer algemeen in zwang, al verminderde de aandacht voor de Khoikhoi aan het einde van de achttiende eeuw doordat enerzijds de Xhosa's in zicht kwamen en anderzijds doordat niet geassimileerde Khoikhoi steeds moeilijker en alleen nog ver van Kaapstad te vinden waren. Als men de Khoikhoi en de met hen verwante San beschrijft, wordt Kolbs werk echter ook later nog in de beschrijving betrokken. Tientallen jaren na de publicatie van Capvt Bonae Spei Hodiernvm gebruiken Gordon, Le Vaillant, Barrow en Lichtenstein Kolb nog steeds. In de historiografie wordt de betekenis van Kolb grotendeels miskend. Wel is hij een dankbare Fundgrube voor historische antropologen. Handboeken over de etnografie van de Khoikhoi zoals die van Schapera en Barnard steunen gedeeltelijk 6 op de gedeeltelijke Engelse vertalingen van Kolbs werk. In recente studies van de representatie van de inheemse bevolking komt Kolb ook ter sprake en wordt hij vooral door veel Engelstalige historici - ten onrechte gerekend tot de Europese schrijvers die een karikaturaal beeld hebben gegeven van de inheemse bevolking van Zuid-Afrika. Deze voorstelling van Kolb is echter gebaseerd op slordige lectuur 7 van de partiële, Engelse vertaling van Kolbs magnum opus. Het verschil tussen de oorspronkelijke Duitse tekst en de Engelse en Franse vertalingen van Kolb wordt alleen al duidelijk door het verschil in gewicht. Terwijl de oorspronkelijke Kolb een boek in folioformaat is dat drie kilo weegt, bestaan de Engelse en Franse vertalingen uit twee, respectievelijk drie octavo-deeltjes met een gewicht van niet meer dan één kilo (zie bijlage 1). Alleen de Nederlandse vertaling weegt in de meeste opzichten op tegen het Duitse origineel en heeft bovendien mooiere illustraties. Dit hoofdstuk bevat een onderzoek naar de wijze waarop Kolb geprobeerd heeft een nieuw beeld van de Khoikhoi te construeren. In de bestaande literatuur is dit 8 aspect onderbelicht gebleven. De centrale kwestie van het grote boek van Kolb is volgens mij dat Kolb zich keert tegen het gangbare vertoog over de Khoikhoi en probeert zijn lezers te overreden tot een gunstiger beeld. Hij moest een geweldig retorisch probleem zien op te lossen. Hij probeerde een goed gevestigd discours over de Khoikhoi als abjecte levensvorm te vervangen door een sympathieker perspectief. Omdat hij hierin voor een belangrijk deel succesvol was, heeft zijn


41 boek grote betekenis gehad voor de Kaapse etnografie. Men zou het etnografische discours tot 1800 over Zuid-Afrika kunnen indelen in de periodes van voor en na Kolb.

Peter Kolb aan de Kaap Peter Kolb verbleef tussen 1705 en 1713 in de Kaapkolonie. In opdracht van de Pruisische Geheimrat, baron Von Krossick, was hij naar Kaapstad gereisd om astronomische observaties te verrichten. Na het overlijden van de baron in 1707 viel de financiële steun die Kolb van hem ontving weg. Hij moest nu zelf in zijn onderhoud voorzien en slaagde er in 1711 in benoemd te worden als secretaris van de kolonies Stellenbosch en Drakestein, waarvoor hij van Kaapstad naar Stellenbosch verhuisde. Deze functie vervulde hij tot hij in 1712 ontslagen werd wegens blindheid. In 1713 keerde hij naar Duitsland terug, waar hij na zijn herstel door markgraaf Georg Wilhelm van Brandenburg benoemd werd tot rector van het 9 gymnasium in Neustadt an der Aisch, in het noorden van Beieren. Uit dankbaarheid droeg Kolb, als ‘unterthänigst-gehorsamster Diener’, zijn boek op aan de markgraaf 10 die ook al Kolbs vader een ambtenarenbaantje had bezorgd. Reeds uit de achttiende eeuw dateert een traditie van roddel rond Kolbs verblijf aan de Kaap. Niet alleen schiep bijna elke latere schrijver er genoegen in fouten aan te tonen in Kolbs boek, maar men probeerde de reputatie van de auteur ook nog op andere manieren aan te tasten. Kolb zou tijdens zijn verblijf aan de Kaap weinig gezien hebben, hoorden Nicolas Louis de la Caille (1713-1762) en Otto Friedrich Mentzel (1709-1801) van Kaapse ingezetenen. In plaats van astronomische studies uit te voeren had hij zitten roken en drinken onder de bomen van de Kaapse Compagniestuin. Geen wonder dat zijn beschermheer de toelage staakte. Nadat zijn loopbaan als astronoom door schromelijke wanprestaties was beëindigd en hij als secretaris van de kolonies Stellenbosch en Drakenstein in dienst trad van de VOC, zou hij uiteindelijk door volgehouden luiheid en door blindheid, die een gevolg was van alcoholmisbruik, zijn ontslagen. Terug in Europa zou hij volgens La Caille een Nederlandse beschrijving van de Kaap hebben laten verschijnen om de Kaapse kolonisten te helpen in hun verzet in 1706 tegen het regime van VOC-gouverneur 11 Willem Adriaan van der Stel. Daarbij schroomde hij niet te pronken met andermans verdiensten, omdat zijn boek voor een groot deel gebaseerd zou zijn op een verdwenen beschrijving van de Khoikhoi van de gepensioneerde secretaris van de 12 Kaapse Politieke Raad, Johan Willem van Grevenbroek (1644-1726). Volgens dezelfde welingelichte kringen aan de Kaap had de goedhartige Van Grevenbroek dit geschrift aan Kolb toevertrouwd die het vervolgens zonder scrupules na diens dood had geplagieerd. Kolb was geheel volgens zijn aard te lui geweest om zelf op reis te gaan en de zeden van de Kaapse inboorlingen te bestuderen en ijdel genoeg 13 om zich andermans verdiensten toe te eigenen. Allerlei ongerijmdheden doen vermoeden dat het meeste hiervan kwaadaardige 14 roddel was. Van Grevenbroek stierf in 1726, in hetzelfde jaar als Kolb, lang na-


42 dat Kolbs Duitse boek in 1719 was verschenen, toen de troebelen rond gouverneur Willem Adriaan van der Stel ook allang waren vergeten. Het enige onweerlegbare feit is dat Kolb gebruik gemaakt kan hebben van de aantekeningen van zijn eveneens in Stellenbosch woonachtige goede vriend Van Grevenbroek, zoals hij zelf ook een 15 paar keer meedeelt. En inderdaad zijn er een paar opvallende overeenkomsten tussen Kolbs boek en een ongepubliceerde brief van Van Grevenbroek over de 16 Khoikhoi. Voor grootschalig plagiaat zijn echter geen bewijzen te vinden.

Het boek van Kolb Kolb schreef zijn boek in Europa na zijn terugkeer uit Zuid-Afrika. Hij moest daarbij voor een belangrijk deel uit zijn herinnering putten omdat een deel van zijn 17 aantekeningen verloren was gegaan. Het boek is ingedeeld in drie delen, elk bedeeld met ongeveer eenzelfde aantal bladzijden. Het ‘Erster Theil’ (pp. 1-346) behandelt de ‘Physicalia’, de natuur van de Kaap. ‘Der Zweyte Theil’ (pp. 347-582) handelt ‘einig und allein von den Hottentotten’, de oorspronkelijke bewoners van de Kaap. In ‘[d]er Dritte Theil’ (pp. 583-846) worden ‘[d]ie Europäischen Colonien an dem Vorgebür[ge] der guten Hoffnung’ beschreven. De delen zijn onderverdeeld in brieven waarin afzonderlijke onderwerpen behandeld worden. Het geheel wordt ingeleid en afgesloten met een beschrijving van de uitreis naar de Kaap (pp. 1-50) en de terugreis naar Europa (pp. 840-846). Opmerkelijk is het gelijke aantal bladzijden dat de verschillende onderwerpen toebedeeld krijgen. Wanneer heenen terugreis (pp. 1-50, 840-846) en de beschrijving van geografie (pp. 50-109) terzijde gelaten worden, dan krijgen natuur (237 bladzijden), oorspronkelijke bewoners (235 bladzijden) en de koloniale samenleving (256 bladzijden) ongeveer een gelijk aantal bladzijden toebedeeld. Kolb heeft zijn materiaal grotendeels thematisch geordend. Alleen het derde deel bevat een chronologisch verslag van politieke verwikkelingen tijdens zijn verblijf aan de Kaap. Voor het overige is de materie onderwerpsgewijs geordend, eerst in grotere afdelingen (natuur, inheemse bevolking en koloniale samenleving) met daarbinnen weer een verdere thematische onderverdeling. Deze systematische aanbieding van de informatie is in overeenstemming met adviezen uit de ars apodemica, de techniek van het reizen, die aanraadde informatie die tijdens een reis was verzameld, 18 systematisch geordend te presenteren om haar beter toegankelijk te maken. Kolbs boek was, naar eigen zeggen, uit ergernis ontstaan. Allereerst ergerde hij zich aan vroegere publicaties die alleen in het voorbijgaan wat aandacht aan de Kaap gaven, de boeken van de passanten. Zijn model was An historical relation of 19 Ceylon van Robert Knox uit 1681. Zoals Knox (1641-1720) na een jarenlang verblijf op het eiland een monografie had geschreven van Ceylon, zo wilde Kolb een zo volledig mogelijke beschrijving van de Kaap geven. Maar terwijl Knox zich beperkt tot de natuur en de inheemse bevolking, beschreef Kolb in het derde deel van Capvt ook de koloniale samenleving van de Kaap en anders dan Knox presenteerde hij


43 zijn beschrijving bovendien als een reeks brieven aan een goede vriend. Door de briefvorm te gebruiken kon hij zijn verslag in een stijl schrijven die de (neutrale) historische schrijfstijl benadert. Hiervoor had hij verschillende recente voorbeelden, waarvan hij drie bij name noemt: de beschrijvingen van ‘P. le Comte’, ‘De la Hontan’ 20 en ‘Wilhelm Bossmann’. De briefvorm van Capvt Bonae Spei Hodiernvm was echter volgens latere uitgevers niet erg succesvol, want in alle bewerkingen en vertalingen is ze weggelaten. Kolb voorzag deze mogelijkheid overigens al. Door geringe veranderingen aan te brengen - toevoeging van het woord ‘Capitel’, verwijdering van vaste briefformules aan het begin en aan het eind - kon van de 21 stereotiepe brief gemakkelijk een hoofdstuk gemaakt worden. Kolb had meer ambities dan alleen een volledige beschrijving te willen geven van de Kaap. Hij had bij andere auteurs ‘veel nutteloze, foutieve en totaal verkeerde dingen over de Hottentotten en hun land opgeschreven gevonden’, die hij in zijn 22 eigen boek wilde corrigeren. Eerdere auteurs hadden zich tijdens hun korte verblijf door kolonisten of onbetrouwbare informanten laten misleiden. Kolb was daarentegen naar eigen zeggen uiterst zorgvuldig te werk gegaan om zijn informatie te verzamelen. Alles wat hij te bieden had, was gebaseerd op eigen waarneming (autopsie). Kolb hanteerde een strakke indeling om zijn materiaal overzichtelijk te maken. Het geheel wordt omvat door de beschrijvingen van uitreis en terugreis. Daarbinnen is er een beweging van het grote naar het kleine. Nadat de geografische positie van de Kaap is vastgesteld, volgt een beschrijving van de geografie, die door Kolb wordt 23 aangeduid als de ‘aüsserliche Schale’. Als die uitwendige schil eenmaal is afgepeld, is het tijd om de rest te consumeren. In het voetspoor van de ars apodemica, de techniek van de reisbeschrijving die een geordende presentatie van informatie voorschreef, gaat hij systematisch te werk, omdat hij een overmaat aan materiaal moet beschrijven (p. 136). Het systeem dat hij daarbij volgt is van eigen maaksel of het meest voor de hand liggende. Hij neemt het onderscheid over van de drie rijken van de natuur en voegt waar nodig een uitweiding (‘Ausführung’) in voor wat deze indeling te buiten gaat. Een speciale indeling, zoals contemporaine systematici die ontwikkeld hadden voor natuurbeschrijving, gebruikt hij niet, want hij schrijft geen 24 ‘speciale Historie der Thiere’. In deze bescheiden opzet voldoet het alfabet als indelingsmechanisme voor planten en dieren nadat eerst een traditionele indeling in hoofdgroepen is toegepast (bijvoorbeeld: landdieren met voeten, vogels, zeedieren, 25 slangen en insecten. Een indeling van eigen makelij is die van het Kaapse water 26 volgens kleur, smaak, temperatuur en gewicht. Deze systematiek verhoogt natuurlijk de toegankelijkheid van het materiaal voor de lezer - die bovendien ook nog een register en een uitgebreide inhoudsopgave tot zijn beschikking heeft - en het helpt ook de schrijver. Een scheiding van onderwerpen in het betoog voorkomt dat de 27 schrijver verdwaalt in een labyrint (‘Irr-Garten’). Een hiërarchie lijkt niet ten grondslag te liggen aan de indeling. Het systeem dient er vooral toe om te voorkomen dat informatie over een bepaald onderwerp verspreid raakt over het boek. Alles krijgt daardoor in de aanbieding hetzelfde gewicht wat duidelijk tot uitdrukking komt in de gelijke hoeveelheid


44 bladzijden die de hoofdonderwerpen - natuur, de inheemse bevolking en kolonie toegewezen krijgen. Kolbs streven naar volledigheid brengt ook met zich mee dat onderwerpen aan bod komen waar hij niet zoveel van weet. Op zoölogisch terrein heeft Kolb bijvoorbeeld weinig pretenties en inderdaad heeft hij volgens de historische bioloog 28 Rookmaaker weinig nieuws te bieden. De natuurbeschrijving voldoet enerzijds aan het fysicotheologische beginsel om Gods grootheid in de diversiteit van zijn 29 schepselen te bezingen. Anderzijds wil hij bewijzen dat hij als een ‘curieuser und verständiger Reisender’, zoals dat hoorde binnen de traditie van de ars apodemica, 30 op alles acht geslagen heeft. Daardoor heeft hij onder meer kunnen bewijzen dat het verhaal dat de pelikaan zijn jongen voedt met het bloed uit zijn borst, niet waar 31 is. Jonah is volgens hem niet door een walvis maar door een haai opgegeten. Kolb heeft zelf kunnen vaststellen dat je alleen een middelmatige arm door de keelopening van een walvis kunt steken, die dus te klein is om er een man in en uit te laten kruipen. Uit de literatuur is bovendien bekend dat er mensen in de buiken van haaien zijn gevonden. In één haai zat zelfs een volledig gewapende man. Tenzij we aannemen dat Jonah door een godswonder in de buik van een walvis is beland, 32 moet hij wel door een haai zijn opgegeten. De beschrijving van de natuur in het eerste deel moet ook dienen als inleiding tot 33 de beschrijving van de menselijke werkelijkheid in de twee volgende delen. Hierbij past Kolb vooral een scheiding toe tussen een beschrijving van de inheemse bewoners en de koloniale samenleving. Zoals hiervoor opgemerkt, lijkt me dit onderscheid eerder ingegeven door de dispositio (retorische indeling) van zijn materiaal, om zichzelf en de lezer niet te laten verdwalen in een labyrint, dan door 34 een ideologische opzet de Hottentotten te isoleren. Dit zou ook niet stroken met Kolbs poging om de Khoikhoi te rehabiliteren, zoals ik nog wil laten zien. Het tweede deel is etnografisch van aard met een beschrijving van het uiterlijk, de gebruiken en materiële cultuur van de Khoikhoi. Voorzover dit deel historiserend is, berust het vooral op hypotheses van Kolb over de herkomst van de Khoikhoi. Het derde deel bevat een beschrijving van de bestuurlijke structuur van de kolonie en de korte geschiedenis van de Europese aanwezigheid aan de Kaap, met een accent op de gebeurtenissen waarvan Kolb getuige was tijdens zijn verblijf aan de Kaap. De hoofdzaak van dit deel is een omstandig verslag van de twisten in 1706 tussen de Kaapse vrijburgers en gouverneur Willem Adriaan van der Stel, waarin Kolb partij kiest tegen de gouverneur.

‘Einig und allein von den Hottentotten’ Ondanks de ‘horizontale’ indeling waarin natuur, inheemse bevolking en kolonie evenveel ruimte krijgen, is het tweede deel over de Khoikhoi toch het belangwekkendste gedeelte van het hele boek. De centrale plaats van de Hottentotten wordt op verschillende manieren zichtbaar: ze zijn afgebeeld op de geïllustreerde titelbladzijde van Capvt Bonae Spei Hodiernvm, worden omstandig aan de orde gesteld in


45 de titel en in de ‘Vorrede’ noemt Kolb het verlangen de valse beweringen van andere schrijvers over de Hottentotten te corrigeren bovendien als een motief om Capvt Bonae Spei Hodiernvm te schrijven. Ook de tijdgenoten hadden vooral voor dit deel belangstelling. Zo verschenen er in het Engels en het Frans wel herdrukken van de gedeeltes over de inheemse bevolking, maar niet van het deel over de Kaapse natuur (zie bijlage 1). Het derde deel, met een beschrijving van de kolonie, bleef zelfs grotendeels onvertaald in het Engels. Als achttiende-eeuwse philosophes naar Kolb verwijzen, gebruiken ze uitsluitend Kolbs informatie over de Khoikhoi. Kolbs bedoeling met dit centrale deel van zijn boek is de Hottentotten in bescherming te nemen tegen valse beschuldigingen, zoals hij uitlegt in zijn 35 ‘Vorrede’. Hij bevond zich daardoor in de positie van de redenaar die zijn publiek moet overreden, want dat publiek beschikte over het uiterst negatieve beeld in de bestaande literatuur zoals het oordeel van Wouter Schouten over de Hottentotten dat aan het begin van dit hoofdstuk geciteerd is. Kolbs boek zou evenzeer een wetenschappelijke als een retorische krachttoer worden. 36 We kunnen daarom Kolbs strategie in retorische termen formuleren. Wat Kolb in het tweede deel van zijn boek beoogt, is de in de bestaande literatuur over de Kaap gangbare vituperatio (afkeurende beschrijving) van de Hottentotten te vervangen door een laus (lovende beschrijving), zonder de indruk te wekken dat hij 37 optreedt als een ‘advocaat’. Hij presenteert zijn beschrijving als een feitelijk relaas, 38 als (objectieve, feitelijke) geschiedschrijving (‘die Pflicht eines Historien-Schreibers’), wat hem ertoe dwingt bepaalde in de ogen van Europeanen onloochenbare zonden 39 van de Hottentotten, zoals het doden van tweelingen, niet met de mantel der liefde te bedekken (afb. 9). Dat zou immers de geloofwaardigheid van zijn verhaal kunnen aantasten en niet overeenkomen met zijn rol als geschiedschrijver. Kolb probeert in zijn betoog de vituperatio te vervangen door een lovende beschrijving van een onderwerp dat goede en slechte kanten heeft, maar waarvan de goede kanten zoveel mogelijk benadrukt worden om het beeld zo gunstig mogelijk te maken (laus 40 van een amfidoxa of dubium). Het retorische gehalte van zijn beschrijving werkt ook door in de manier van redeneren. De bewijsvoering heeft de vorm van retorische inductie, waarbij de conclusie aan de hand van voorbeelden aannemelijk wordt 41 gemaakt. Cruciaal voor Kolbs verdediging is een weerlegging of afzwakking van 42 de beschuldigingen (refutatio) die tegen de Hottentotten zijn ingebracht. Hij doet dat in twee fases. Allereerst trekt hij in zijn voorwoord de deskundigheid van al degenen die voor hem over de Kaap geschreven hebben in twijfel. Hij stelt ze met verwijzing naar 43 dominee Ziegenbalg voor als schrijvers die zich aan de Kaap allerlei onzin over de Hottentotten op de mouw hebben laten spelden. Deze gewoonte om af te gaan op verhalen die door Kaapse kolonisten over de Hottentotten verteld worden, heeft volgens Kolb geleid tot een vertekend beeld. Stel je voor, zegt Kolb, dat een Hottentot in Duitsland zou kunnen lezen wat er over zijn volk wordt geschreven, dan zou hij zich net zo ergeren als Abt Gregorius uit Abessinië die in Duitsland de onzin las die over zijn land werd geschreven. Alles wat Kolb zelf schrijft, is daarentegen gebaseerd op autopsie (Kolb gebruikt het woord in de Griekse schrijfwijze) ‘of


46

9 Te vondeling leggen van een kind door de Khoikhoi (‘was sie mit Zwillingen thun’). De verschillende manieren waarop een kind te vondeling kon worden gelegd zijn op de afbeelding aangeduid met de letters C, D en E (uit: Peter Kolb, Capvt Bonae Spei Hodiernvm, 1719).


47 44

eigen waarneming en persoonlijke aanwezigheid’. Dit had hem ‘veel moeizame reizen, duizenden druppels zweet en onbeschrijflijke moeilijkheden gekost’, iets wat overigens niet goed tot uitdrukking komt in zijn tekst, omdat hij zijn boek systematisch heeft ingedeeld, waardoor bijkomstigheden, zoals de omstandigheden waaronder 45 hij zijn kennis verzameld heeft, zoveel mogelijk uit de tekst zijn weggelaten. Kolb presenteert zichzelf als betrouwbaar, als iemand die zich alle moeite getroost heeft betrouwbare empirische inlichting te verzamelen. Betrouwbaar wil hij ook zijn door zijn schrijfstijl. Hij schrijft eenvoudig, zegt hij, zoals in brieven die men aan 46 vrienden schrijft, niet in de ingenieuze stijl van de (leugenachtige) roman. De lezer moet zelfs Nederlandse zinsconstructies voor lief nemen, een gevolg van Kolbs verblijf aan de Kaap, waar hij Nederlands geleerd heeft om met iedereen te kunnen praten. Deze bewering functioneert ook als garantie dat hij anders dan zijn 47 niet-Nederlandse voorgangers Kaapse informanten goed kon verstaan. De Nederlandse zinsconstructies in zijn Duitse tekst - die mij overigens niet zijn opgevallen - zouden tevens een materieel bewijs leveren voor zijn lange verblijf aan 48 de Kaap. De tweede stap die Kolb zet, is een systematische weerlegging of afzwakking van alle clichés die in het discours over de Hottentotten gangbaar waren. Steeds presenteert hij daarvoor eerst wat enkele belangrijke schrijvers over een bepaald onderwerp hebben opgemerkt en vervolgens geeft hij zijn eigen opinies en waarnemingen, waarbij van de lezer op grond van Kolbs opmerkingen in de ‘Vorrede’ natuurlijk verwacht wordt dat hij meer geloof hecht aan wat Kolb te zeggen heeft, dan aan wat de geciteerde auteurs beweren. Het resultaat is een herijking van de vaste elementen uit het bestaande discours over de Hottentotten. Heel wat opvattingen worden verworpen, weinig gehandhaafd en bijna allemaal in een andere context geplaatst die de Hottentotten uiteindelijk in een gunstiger licht stellen. De troefkaart op dat gebied is wel een vergelijking van de heidense en daarom op moreel gebied naïeve Hottentotten met de christenen. In veel opzichten blijken de Hottentotten over betere kwaliteiten te beschikken dan de christenen en als ze verkeerde eigenschappen hebben, dan zijn die meestal overgenomen van de christenen of komen ze minstens in dezelfde mate voor bij christenen of andere als beschaafd bekendstaande volken, zoals Chinezen en Japanners. We komen hier nog op terug. Een doorlopend thema bij het vestigen van een gunstiger perspectief is de genealogie van de Hottentotten. Volgens het door hem gevolgde dialectische patroon, waarbij hij eerst in discussie treedt met de bestaande literatuur, introduceert Kolb zijn these over de herkomst van de Hottentotten door eerst een absurd verhaal te weerleggen. Anders dan ‘Jacob Sadeur’ beweert in ‘Nouveaux Voyage de la Terre 49 Australe’ zijn de Hottentotten volgens Kolb geen ‘Kaffers’ en ze zijn ook niet 50 voortgekomen uit een paring tussen een man en een tijgerin. Maar wat is hun herkomst dan wel? Opmerkelijk, volgens Kolb, zijn de overeenkomsten van de Hottentotten met de joden en de troglodieten uit Noord-Afrika: ‘Want ze hebben veel, als alle omstandigheden in acht genomen worden, met de joden gemeen en


48 ook zeer veel met de troglodieten. Deze troglodieten zijn oeroude Afrikaanse volken 51 die afstammen van de Carthagers’. Kolb wijst maar liefst tien overeenkomsten met 52 de joden aan en zeven met de troglodieten. De onderstaande tabel vat deze overeenkomsten samen.

Tabel 1: Overeenkomsten van de Hottentotten met de joden en de troglodieten. Overeenkomsten met de joden: 1 veel offeren;

Overeenkomsten met de troglodieten: 1 ze vernoemen hun kinderen naar hun huisdieren;

2

feesten bij nieuwemaan;

3

op bepaalde 2 tijdstippen mogen ze hun vrouwen niet aanraken;

ze laten gebrekkige, oude mensen achter om alleen te sterven;

4

als ze op het vorige 3 betrapt worden, moeten ze offeren;

vrouwen kunnen tussenbeide komen als twee mannen met elkaar vechten;

5

ze eten brood zonder gist (‘ungesänert’) en spijzen zonder zout, redenen waarom ze zich afzonderen van christenen; 4

ze kunnen ook snel lopen;

5

ze hebben vreemde begrafenisrituelen;

6

ze passen besnijdenis toe;

6

ze jagen veel;

7

ze mogen geen dieren eten die gestikt zijn;

7

ze wonen in een warm land.

8

ze mogen geen ongeschubde vissen eten;

9

hun vrouwen worden niet toegelaten in politieke vergaderingen;

10

ze kunnen hun vrouwen


echtscheidingsbrieven geven. Op grond van deze overeenkomsten neemt hij aan dat ze zowel van de joden als van de troglodieten afstammen. Hun betere, ‘innerlijke’ gebruiken zijn afgeleid van die van de joden, de ‘uiterlijke’ gebruiken van lager allooi (zoals, gebrekkige, oude mensen in de steek laten) zouden ze van de troglodieten geërfd hebben, die verwant 53 zouden zijn met de Carthagers. De cultuur van de Hottentotten is uiteindelijk een mengsel van al deze culturen. Door hun omzwervingen zijn ze hun oorsprongen vergeten en zijn hun gebruiken gecreoliseerd, zou men tegenwoordig zeggen, maar voor Kolb zijn de samenstellende delen nog wel herkenbaar. En wie zou al deze overeenkomsten snel en bondig willen uitleggen? Het is voldoende om vast te stellen dat ze zowel met de joden als met de troglodieten in heel wat opzichten overeenkomen. Het is onder deze omstandigheden moeilijk voor een van de alternatieven te kiezen, omdat de overeenkomst met de joden betrekking heeft op het innerlijke, terwijl daarentegen overeenstem-


49 ming met de troglodieten meestal te maken heeft met uiterlijke en daarbij bovendien gruwelijke zaken. Volgens mij kan men hieruit afleiden dat ze oeroude Afrikaanse volken zijn, die, omdat ze steeds verdreven zijn en hoe langer hoe verder van hun oorspronkelijke woonplaats verjaagd zijn, een mengsel zijn van de hierheen getrokken joden en van andere Afrikaanse, vooral Carthaagse volken. Uiteindelijk zijn ze naar de uiterste punt van dit land getrokken en hebben ze zich als gemeenschap daar gevestigd. Omdat ze zoveel naties zijn geweest, heeft de een altijd iets overgenomen van de ander en heeft elk volk zijn eigen gebruiken vergeten, waardoor er nu een verwarde toestand bij ze wordt 54 aangetroffen. In Kolbs voorstelling van de herkomst van de Hottentotten is hun afstamming van de troglodieten steeds van secundair belang. De meer belangwekkende overeenkomsten, vooral die op (semi-)religieus terrein, zijn met de joden. Ze zijn in wezen joden die zich, gedwongen door omstandigheden, vermengd hebben met andere volken. Want ze vertellen onder meer dat hun eerste voorouders Nôh (de man) en Hingh-nôh (de vrouw) waren en lijkt de naam van de man niet sprekend 55 56 op Noach? Wat eerst alleen een ‘geloofwaardige’ genealogie was, wordt een paar bladzijden verder zelfs een zekerheid, die alleen geïllustreerd hoeft te worden in het resterende deel van Capvt over de Hottentotten: Maar wat doe ik nu voor moeite om aan de lezer een zaak geloofwaardig voor te stellen die op zichzelf meer dan zeker is? Alles zal helder en duidelijk worden, wanneer hieronder in de volgende brieven de omstandigheden onthuld worden, die de hele zaak ten overvloede zullen 57 illustreren en volledig verklaren. Vanaf het moment dat Kolb zijn beeld van de genealogie van de Hottentotten als zeker voorstelt, neemt het vervolg de vorm aan van een redenering aan de hand van voorbeelden. Het lijkt er ook op dat de kwantiteit van deze voorbeelden het gebrek aan kwaliteit ervan moest compenseren. Overigens was Kolbs stelling dat de Hottentotten van de joden afstamden niet zo vreemd in de achttiende eeuw. Sinds de zestiende eeuw bestond er een theorie dat de indianen in Amerika eigenlijk geëmigreerde joden waren en in humanistische kringen was er ook belangstelling 58 voor de herkomst van joodse gemeenschappen in Barbarije, in Noord-Afrika.

Exsecutio Testiculi Ik wil een concreet voorbeeld van zo'n overeenkomst tussen Hottentotten enerzijds en joden en troglodieten anderzijds nauwkeuriger onderzoeken. Het gaat hier om de delicate kwestie van de gedeeltelijke castratie bij de Hottentotten. Dit is een klassiek onderwerp uit het zeventiende-eeuwse discours over de Kaap, waardoor het ook mogelijk is Kolbs aanpak te vergelijken met die van zijn voor-


50 gangers, de passerende reizigers, die in hun reisverslagen altijd een verplicht stukje opnamen over de inheemse bevolking. De halve castratie - monorchie - kreeg vanaf het begin van de zeventiende eeuw de aandacht van passerende reizigers. De eerste die het opmerkte was vermoedelijk de Engelsman Edward Middleton die in 1607 zegt dat sommige Khoimannen ‘have 59 but one stone’. Nadat het verschijnsel was opgemerkt, probeerden latere schrijvers meer informatie te verzamelen. Men probeerde vast te stellen of de linker of de rechter testikel werd uitgesneden, op welke leeftijd het gebeurde en met welk doel. Bij alle verschillen - er is zelfs geen eenstemmigheid of de linker of de rechter testikel werd verwijderd - is de overeenkomst tussen de verschillende schrijvers dat het 60 onderwerp steeds kort wordt afgehandeld. Kolb is de eerste die deze merkwaardige gewoonte grondig onderzoekt en de gangbare opinies vergelijkt met eigen bevindingen. Vrijwel de hele zesde brief uit het tweede deel wijdt hij eraan: ‘Von den Opfern der Hottentotten; oder wie sie es zu nennen pflegen / vom 61 Anders-machen: absonderlich aber von der Exsecutione Testiculo &.’. Wat de bestaande literatuur betreft, beperkt hij zich tot Saar, Tachard, Böving en 62 Vogel, die geciteerd worden voor hun opvattingen over de leeftijd waarop de operatie werd uitgevoerd (de communis opinio is acht of negen jaar) en de reden waarom het gedaan wordt. Kolb verwerpt deze opinies ten gunste van zijn eigen bevindingen, die zo gepresenteerd worden dat de lezer duidelijk moet merken dat ze gebaseerd zijn op autopsie. Het uitgangspunt van zijn beschrijving is dat hij inderdaad heeft vastgesteld - hij heeft maar liefst honderden mannen ‘visitiret’ - dat alle mannen niet meer dan een 63 testikel hebben. Om zijn informatie te verzamelen is hij niet teruggeschrokken voor omkoping: Ik heb [...] heel wat mensen uit wetenschappelijke nieuwsgierigheid onderzocht en met een stukje tabak of een dubbeltje zo ver gekregen dat ze hun Kul Kros, ofwel het leren lapje dat ze voor hun Membro virili dragen, hebben verwijderd en mij op die manier de volle vrijheid hebben gegeven 64 alles te zien wat ik maar wilde zien en van ze te weten wilde komen. Kolb is de enige schrijver over de Kaap die bovendien ook de operatie beschrijft, 65 waarbij volgens hem de linker testikel verwijderd wordt. Voordat hij dat doet, excuseert hij voor de lezer met het Latijnse spreekwoord ‘Naturalia non sunt turpia’ (natuurlijke dingen zijn niet afschuwelijk). Hij zal niet de gewoonte volgen van ‘Wohl-Rednern’ die dit soort onderwerpen verduisteren met verhullend taalgebruik, want daarvoor is het onderwerp te nieuw en te belangwekkend. Kolb zal een onverhulde en nauwkeurige beschrijving geven van wat hij gezien heeft. Voor de operatie wordt de patiënt op de grond gelegd en vastgebonden. Anderen zetten hun knieën op zijn armen, voeten en borst. Vervolgens treedt een oude Khoi toe met een scherp gemaakt broodmes; de ‘Hottentotse Kapoentjesmaker’ (‘Hottentottische Cappaunen-Macher’) zoals Kolb hem noemt (afb. 10). Deze chi-


51

10 Nadat een testikel operatief verwijderd was, plaste de ‘kapoentjesmaker’ volgens Kolb over zijn patiënt ter afsluiting van het ritueel (uit: Peter Kolb, Capvt Bonae Spei Hodiernvm, 1719).


52 66

rurg is volgens Kolb evenzeer gerespecteerd als een rabbijn bij de joden. Dan volgt de ingreep: Hij neemt de testikel in zijn hand, maakt een opening, ongeveer ter lengte van anderhalf vingerkootje en drukt de testikel eruit, die hij vervolgens aan de achterkant, niet aan de aders of de blaas of andere 67 vaten, maar meteen aan het einde ervan door- en afsnijdt. Terwijl de operatie aan de gang is, wordt een schaap geslacht. Van het niervet van het schaap wordt een kogel gerold, gemengd met buchu en andere kruiden, ‘ongeveer zo groot als de testikel is geweest’ (‘ohngefähr so groβ als der Testiculus gewesen’), die op de plaats van de uitgesneden testikel gelegd wordt, waarna de oude man de wond dichtnaait met een geslepen vogelbotje en de zenuw van een os of een schaap. Als de operatie voltooid is, plast de oude man over de patiënt wat op de bijgaande illustratie ook is afgebeeld. Na twee of drie dagen pijn geleden te 68 hebben, rent de patiënt weer monter rond. Behalve dat Kolb de operatie beschrijft, gaat hij ook in op de kwestie op welke leeftijd de operatie wordt uitgevoerd en waarom het gedaan wordt. Hij heeft zijn eigen opvattingen moeten corrigeren waar het gaat om de leeftijd, zegt hij. Aanvankelijk schreef hij aan een vriend dat het op acht- of negenjarige leeftijd gebeurde, zoals door de meeste andere schrijvers over de Kaap beweerd werd, maar hij weet ook van een operatie op een achttien- of negentienjarige jongen, ene 69 Jan of Johannes. Een verklaring voor de gedeeltelijke castratie is moeilijker te geven. In de oudere literatuur was de meest gangbare opvatting, die ook gedeeld wordt door de vier 70 auteurs die Kolb aanhaalt, dat het gedaan werd om harder te kunnen lopen. Daarnaast meenden sommige schrijvers dat het bedoeld was voor geboortebeperking 71 of om de seksuele drift te beperken. Kolb ontkent dat de operatie tot doel had het atletisch vermogen te vergroten. Volgens hem moest men de oorzaak zoeken in huwelijksgebruiken: ‘omdat ze volgens hun wetten niet bij een vrouw kunnen of mogen slapen, zo lang als ze twee testikels hebben’ (‘weil sie vermög ihrer Gesetze, nicht bey einer Hottentottin schlaffen können, oder mögen, so lang sie 2. Testiculos 72 haben’). Een vrouw die slaapt met een man die nog over een volledig stel testikels beschikt, werd aangezien voor een hoer. Anderzijds was de operatie ook nodig om toegelaten te worden tot de mannen-gemeenschap. Het is volgens Kolb, in moderne, antropologische termen, een rite de passage. Wie niet geopereerd werd, werd geen 73 man, maar bleef een ‘Kutsire’, een scheldwoord dat zoiets als melkmuil betekent. Kolbs beschrijving dient twee doelen. Enerzijds is het een vaststelling van een etnografisch feit. Zijn ooggetuigenverslag moest aantonen wat nu precies het geval is bij de inmiddels beruchte kwestie van de gedeeltelijke castratie bij de Hottentotten. Daartoe confronteert hij het bestaande discours met eigen bevindingen. Door de nauwkeurigheid van de beschrijving en doordat de lezer herhaaldelijk eraan wordt herinnerd dat de informatie door eigen visuele waarne-


53 ming is verkregen, moet Kolbs voorstelling wel geloofwaardiger zijn dan het weinige wat er in de bestaande literatuur te vinden is. Hij zegt ook zelf in zijn ‘Vorrede’ dat de lezer nergens zulke uitgebreide informatie zal vinden als in zijn boek. Het beoogde resultaat is dat alle tot dat moment min of meer gezaghebbende beschrijvingen van de gedeeltelijke castratie moeten worden verworpen ten gunste van die van Kolb.

De joodse afkomst van de Hottentotten Daarnaast heeft de beschrijving ook een functie in zijn theorie over de herkomst van de Hottentotten. Het betreft volgens Kolb een godsdienstig ritueel en daarmee een bijkomend bewijs dat de Hottentotten een godsdienst hebben omdat er een 74 schaap geslacht wordt. Omdat het ritueel vergelijkbaar is met de besnijdenis bij 75 de joden, is het ook een bewijs voor de herkomst van de Hottentotten. Het is volgens Kolb niet ‘unglaublich’ dat de Hottentotten de oorspronkelijke joodse manier van besnijden hebben vergeten. Overigens kunnen ze dit gebruik ook geërfd hebben van de Egyptenaren en de troglodieten, zoals te vinden is bij Johannes Bohemus 76 (ca. 1485-1535) en Diodorus Siculus (ca. 90-30 v. Chr.). Kolb wekt echter de indruk dat de invloed van de troglodieten juist veroorzaakt heeft dat de oorspronkelijke 77 joodse besnijdenis verworden is tot de halve castratie. Ook als de gegevens tegenstrijdig zijn, lijkt hij te willen vasthouden aan de oorspronkelijke these dat de gebruiken een zuivere joodse oorsprong hebben en onder troglodietische invloed zijn veranderd. De essentie is joods, de verhullende accidentalia zijn troglodietisch (of misschien zelfs Egyptisch). Men kan zich afvragen waarom Kolb zo veel moeite doet de gebruiken van de Hottentotten primair te verklaren uit hun joodse herkomst. Hij doet immers zelfs de logica geweld aan. Volgens de godsdienstsocioloog Chidester zou hij dat doen om ze in een slecht licht te stellen. Chidester redeneert als volgt. Weliswaar hebben de Hottentotten volgens Kolb een godsdienst, wat ze in de ogen van Europeanen menselijker maakt, maar die godsdienst is evenals het Judaïsme vooral een 78 negatieve tegenpool van het christendom. Deze redenering klinkt erg onwaarschijnlijk. Zoals ik al zei, wil Kolb de Khoikhoi/Hottentotten juist in bescherming nemen tegen hun Europese critici. Hij zegt dat met zoveel woorden in zijn ‘Vorrede’ en doet het in het vervolg door de meeste van hun gebruiken in een gunstig licht te stellen. Dit is bijvoorbeeld duidelijk het geval in de brief waarin hij de morele boekhouding presenteert van hun deugden en ondeugden, ‘Von der Hottentotten allgemeinen 79 Tugenden und Lastern: absonderlich von ihrer Liebe zur Gerechtigkeit’. Getalsmatig kan hij evenveel deugden als gebreken noemen (negen per categorie), maar het verschil is dat de meeste deugden worden voorgesteld als unieke eigenschappen van de Hottentotten waarvan de aanwezigheid bij deze heidenen de christenen, die beter zouden moeten weten, moet beschamen, terwijl de ondeugden vergoelijkt worden door te zeggen dat je de meeste ook bij


54 80

christenen aantreft. Zelfs de gewoonte bij pasgeboren tweelingen het meisje te doden, als er een of twee meisjes zijn, iets was hij de Hottentotten erg lijkt aan te rekenen, wordt nog tot op zekere hoogte gerelativeerd door te zeggen dat je dit 81 akelige gebruik ook vindt bij beschaafde volken zoals de Japanners en de Chinezen. En in elk geval zouden de Hottentotten hun dode kinderen nooit aan Europeanen 82 verkopen. Zelfs bij deze, in Europese ogen uiterst onverkwikkelijke zaak, probeert hij de laakbaarheid ervan nog zo gunstig mogelijk voor te stellen. Als ‘geschiedschrijver’ mocht je deze misstanden niet verzwijgen, maar je kon ze wel minder erg maken door vergelijkbare voorbeelden uit de beschaafde wereld aan te voeren. De afstammingsthese dient volgens mij hetzelfde doel: de vituperatio van het gangbare discours ombuigen tot een lof waarbij enkele laakbare feiten weliswaar worden toegegeven, maar tegelijk zo gunstig mogelijk worden voorgesteld (laus van een dubium/amfidoxa - lof van een onderwerp met veel goede en enkele slechte kanten). Heel wat gewoonten van de Hottentotten komen overeen met die van joden en troglodieten, wat volgens Kolb de hypothese rechtvaardigt dat ze van deze volken afstammen. De hogere, ‘innerlijke’ gebruiken zijn gecreoliseerde joodse gebruiken en de minder aangename ‘uiterlijke’ gebruiken zijn trogloditisch. Het laatste helpt niet erg veel om de status van de Hottentotten te verhogen, al neemt hij wel op gezag van Hiob Ludolf (1624-1704) aan dat de troglodieten op hun beurt weer afstamden van de Carthagers, wat ze langs een omweg ook in de troglodietische lijn toch een beschaafd mediterraans voorgeslacht bezorgt. Belangrijker is de joodse afkomst van de Hottentotten. Kolb neigt ertoe deze als de kern van de gebruiken van de Hottentotten voor te stellen. De joodse kern is door vermenging met andere volken verminkt. Voor een rehabilitatie van de Hottentotten bestonden hier ook de grootste mogelijkheden. Vanaf de zestiende tot de negentiende eeuw was het beeld van de joden in protestants Europa over het algemeen erg gunstig, zozeer zelfs dat 83 veel godsdiensthistorici spreken van filosemitisme. Een associatie van de Hottentotten met de joden moest daarom leiden tot een geweldige verbetering van hun beeld. Door de verbinding met de joden (en de troglodieten) verloren ze ook hun geïsoleerde positie en kregen ze aansluiting bij de geschiedenis van de mensheid. Tegelijk behielden ze hun onloochenbaar exotische imago, waardoor de ‘waarheid’ geen geweld werd aangedaan. Dat dit in de achttiende eeuw inderdaad zo begrepen werd, blijkt uit opmerkingen 84 van een van Kolbs felste critici, Otto Friedrich Mentzel. Mentzel vindt Kolbs vergelijking tussen Hottentotten en joden lachwekkend. Je kunt, zegt Mentzel, even goed overeenkomsten aanwijzen tussen Duitsers en joden, maar dit betekent niet dat de Duitsers van de joden afstammen. Bovendien is het onwaarschijnlijk dat de joden de Wet zouden vergeten en op het gebied van reinheid is geen groter verschil denkbaar ‘als tussen de reinheid van de joden van het Oude Testament en de smerigheid van de Hottentotten, die als mestkevers in de drek, voortdurend leven 85 in het vuil’. Alles is er met de haren bijgesleept, ook de vergelijking met de 86 troglodieten. De Hottentotten zijn aan niemand verwant, volgens Mentzel. Ze hebben zich onmiddellijk na de Babylonische spraakverwar-


55 ring van de rest van de mensheid afgezonderd of - en dan komt Mentzel met een alternatief afstammingsverhaal - ze zijn de nakomelingen van kinderen die een schipbreuk hebben overleefd, wat verklaart waarom ze in alle opzichten zo kinderlijk 87 zijn.

Besluit Kolbs afstammingsthese heeft geen navolging gehad, al wordt de lezer van de 88 Nederlandse vertaling speciaal op deze theorie gewezen. Zijn project als geheel was echter wel succesvol. Kolb is er in geslaagd het discours over Zuid-Afrika te specialiseren. Hij was de eerste die een monografie over de Kaap publiceerde. Daarmee verhief hij de Kaap tot een thema waaraan een dik boek (of twee) gewijd kon worden. Bovendien introduceerde hij voor de Kaap een methode van kritisch onderzoek waarbij de onderzoeker de literatuur vergeleek met zijn eigen bevindingen, in plaats van de clichés klakkeloos te herhalen, zoals voorheen gebruikelijk was. Na de publicatie van Kolbs Capvt verloor de oudere literatuur over de Kaap grotendeels zijn waarde en werd het op gezag van Kolb mogelijk ook een gunstige voorstelling te geven van de Khoikhoi. Men verwees vanaf die tijd hoofdzakelijk naar Kolb. Kolbs catalogus van de zeden en gewoonten van de Khoi werd het onderzoeksprogramma voor latere onderzoekers. Kolbs natuurwetenschappelijke achtergrond zal zeker een rol hebben gespeeld in zijn kritische houding tegenover het gevestigde beeld van de Khoikhoi. Als 89 astronoom was hij gewend empirische data te verzamelen. De astronomie was bovendien een tak van wetenschap die revolutionaire veranderingen doormaakte 90 in de tijd van Kolb. De manen van Jupiter die Kolb in opdracht van zijn Pruisische beschermer aan de Kaap moest bestuderen, waren bijvoorbeeld niet zolang daarvoor, aan het begin van de zeventiende eeuw, door Galilei ontdekt en het kostte Galilei veel moeite de wetenschappelijke wereld van het bestaan ervan te overtuigen. Kolb was opgegroeid met wetenschappelijke paradigmawisselingen en had misschien daarom bijzonder weinig respect voor het empirisch slecht onderbouwde discours over de Kaap, zoals hij in zijn ‘Vorrede’ te kennen geeft. Deze empirische en kritisch-wetenschappelijke houding stelde hem in staat het discours over de Kaap en de Khoikhoi te hervormen en daarmee maatgevend te worden voor volgende generaties. Met zijn nadruk op feitelijke, op waarneming gebaseerde bewijzen was Kolb in zijn eigen tijd ‘modern’. Hij had echter ook een traditioneel-humanistische kant die tot uiting komt in het frequent aanhalen van klassieke, humanistische en christelijke bronnen om zijn argumenten gewicht te geven. Dit is ook te zien in zijn redenering dat de Khoikhoi afstammen van joden en troglodieten. Argumenten die de afstamming van de joden moesten aantonen werden vooral ontleend aan het Oude Testament; afstamming van de troglodieten kon aannemelijk gemaakt worden met verwijzing naar Diodorus Siculus en de zestiende-eeuwse studeerkamergeleerde Johannes Boemus of Bohemus. Zelfs het gezag van Hero-


56

11 Frontispice van de eerste, Amsterdamse editie van Jean-Jacques Rousseau's Discours sur l'inégalité uit 1755. De afbeelding is gebaseerd op een anekdote die Rousseau ontleend had aan Kolb. Ze laat zien hoe een Khoikhoi die de Europese beschaving had leren kennen zijn Europese kleren omruilt voor een inheems schortje.


57 dotus (485-425 v. Chr.) en Plinius (23-79 n. Chr.) wordt incidenteel ingeroepen. Waarheid werd door Kolb dus niet alleen door eigen observatie gevonden, maar 91 ook ontleend aan gezaghebbende bronnen. De nieuwe empirische wetenschap bepleitte daarentegen het primaat van zintuigelijke waarneming. Als blijk hiervan koos de Londense Royal Society bijvoorbeeld in 1662 het motto ‘Nullius in verba’ (op de woorden van niemand [vertrouwen]), wat onder meer betekende dat 92 zintuigelijke waarneming voorrang had boven boekenkennis. Kolb werd niet alleen maatgevend voor onderzoekers die zich specifiek met Zuid-Afrika bezighielden. In achttiende-eeuwse speculaties over primitieve, menselijke bestaansvormen werden soms ook de Khoikhoi betrokken en ook dan was Kolbs beeld, direct of via vertalingen en samenvattingen een belangrijke bron van informatie. Na Kolb bestonden er in Europese geschriften twee typen Hottentotten. De monsterlijke variëteit ging terug op zeventiende-eeuwse beschrijvingen en de ‘verlichte’ variëteit was afgeleid van Kolb. Dikwijls werden deze voorstellingen ook gemengd, zoals in Voltaires Essay sur les moeurs (1761) en een 93 artikel van De Jaucourt over de Hottentot in de Encyclopédie (1765). Kolbs verlichte Hottentot kreeg zijn meest prominente rol in Rousseau's Discours sur l'origine et les fondemens de l'inégalité parmi les hommes (ook bekend als het Deuxième discours) (1755), waarin Rousseau (1712-1778) mede op basis van een Franse samenvatting van Kolbs werk de ontwikkelingsgeschiedenis van de mensheid 94 probeerde te reconstrueren. In dit boek onderscheidt Rousseau drie ontwikkelingsstadia van de mensheid: de natuurmens die in eenzaamheid leeft, de mens als deel van een primitieve jagerssamenleving en ten slotte de egoïstische beschaafde mens. Volgens Rousseau is de mens in het tussenstadium van de primitieve samenleving - het ‘juste milieu’ - het gelukkigst en was het daarom 95 wenselijk dat hij dat stadium nooit had verlaten. Beweringen over de eerste twee ontwikkelingsstadia ondersteunt Rousseau met ontleningen aan beschrijvingen van primitieve volken, waaronder de Hottentotten, die door hem als ‘contemporaine voorouders’ van de beschaafde Europeanen gezien worden. Kolb was via een samenvatting in de Histoire générale des voyages (1748) zijn belangrijkste bron 96 voor informatie over de Hottentotten. Een anekdote die Kolb van Guy Tachard (1651-1712) had overgenomen, de geassimileerde Khoi die de Europese beschaving in de persoon van commandeur Simon van der Stel de rug toekeert en zijn Europese 97 kleren voor de voeten van de commandeur legt, werd zelfs afgebeeld op de frontispice van de eerste, Amsterdamse editie van Rousseau's Discours sur l'origine 98 et les fondemens de l'inégalité parme les hommes (afb. 11). Deze verstandige Hottentot had kennisgemaakt met de Europese beschaving, maar gaf er toch de voorkeur aan om naar zijn eigen volk terug te keren. Door het gebruik van deze anekdote en de illustratie ervan op de frontispice werd de Hottentot door Rousseau verheven tot embleem van de in zijn ogen gelukkigste levensvorm voor de mens. Het laat ook zien hoe sterk de Khoikhoi een paar jaar na de publicatie van Kolbs boek opgewaardeerd zijn. Nadat de Khoikhoi vóór Kolb gedurende lange tijd de belichaming van menselijke ontaarding waren geweest, konden ze in 1755 door Rousseau als toonbeeld van menselijk geluk gebruikt worden. Kolb had hiertoe de weg bereid.


Eindnoten: 1 Kolbs naam wordt in de Nederlandse vertaling van zijn werk als ‘Kolbe’ weergegeven. In het onderstaande gebruik ik zijn naam zoals die in Kolb 1719 gebruikt wordt. 2 Kolb (1719, ‘Dedicatio’, p. 838). Naast het snoer van paardenhaar gebruikte hij een ‘Fontanell’ en ‘Versicatoria’: vergelijk ‘fontanel’ en ‘lytta versicatoria’ in Woordenboek der Nederlandsche Taal op CD Rom 2000. 3 Zie de Bijlage 1 voor de belangrijkste achttiende-eeuwse edities van Kolbs werk. 4 Aangezien dit onderzoek gericht is op de Europese representatie van de Khoikhoi, zal ik soms ook de contemporaine, Europese terminologie gebruiken. 5 Schouten (1676, p. 184). 6 Schapera (1930), Barnard (1992). 7 Landau (1996, pp. 129-142); Chidester (1996, pp. 47-67); Hall (2000, pp. 118-120, 127); Hudson (2004, pp. 318-320). Mary Louise Pratt is in Imperial Eyes (1992, pp. 41-49) wel lovend over Kolb die ze ziet als iemand die een dialoog aangaat met de inheemse bevolking, maar op de verkeerde gronden en met gebruikmaking van slechts het eerste deel van de ook verder onvolledige Engelse vertaling van Kolbs werk, waardoor ze een verkeerde indruk had dat Kolb niet geïnteresseerd was in de natuur van de Kaap. Deze misvatting speelt in het vervolg van Imperial Eyes een grote rol - zie Huigen (1998, pp. 75-76). Pratts visie wordt gevolgd door Merians (2001, pp. 151-155) die eveneens alleen gebruik gemaakt heeft van de Engelse vertaling. Het is opmerkelijk dat alle in deze noot genoemde onderzoekers het niet eens nodig vonden de volledige tekst van Kolb te raadplegen als ze zijn werk willen typeren. Het is ongebruikelijk om gecanoniseerde literatuur met zoveel slordigheid te benaderen. 8 In de Engelstalige historiografie hebben Peter Carstens, de editeur van de moderne reprint van de Engelse vertaling (Kolb, 1968, pp. v-xi), Pratt (1992) en Merians (2001) een gunstige opinie over Kolb. In Duitse studies wordt wel algemeen aangenomen dat Kolb een gunstiger beeld geeft van de Khoikhoi, maar het is nooit grondig onderzocht hoe hij dat doet (Dos Santos Lopes, 1992, pp. 86-89; Mielke, 1993, pp. 134-158; Firla, 1994, pp. 60-94; Raum, 1997, pp. 30-45). Met uitzondering van het Engelstalige artikel van Raum zijn de publicaties van Duitse onderzoekers onbekend in de Zuid-Afrikaanse historiografie. Ook de Franse onderzoeker Fauvelle-Aymar (2002, pp. 237-248) die alleen spreekt over de verkorte Franse vertaling van Kolbs werk en de Duitse editie buiten beschouwing laat, oordeelt in zijn studie over de representatie van de Khoisan over het algemeen gunstig over Kolb, al gelooft hij graag het verhaal dat Kolb plagiaat heeft gepleegd (zie onder). 9 De biografische informatie is ontleend aan Kolb (1719) en aan een overzichtswerkje van Wolfschmidt (1978). Van Gelder (1997, pp. 266-268) biedt ook biografische informatie over Kolb, waaronder een foto van het huis waar hij woonde toen hij Capvt schreef. 10 Kolb (1719, ‘Dedicatio’). 11 1664-1733, gouverneur van de Kaapkolonie van 1699 tot 1707. 12 La Caille (1763, pp. 315-353). 13 Mentzel (1785, pp. xxx-xxxi) schrijft: ‘Die angenehmsten Sommer-Abende schienen ihm in dem groszen Garten der Kompagnie anmuthiger, und er divertirte sich daselbst mit seinen neuerworbenen Freunden öfterer als mit seinem Tubis auf dem Observatorio.’ 14 Zie Schapera's weerlegging van de aantijgingen (Schapera & Farrington, 1933, pp. 162-164). 15 Verwijzingen naar Grevenbroek in Kolb (1719, p. 353): ‘Joh. Wilhelm de Grevenbroek, meinem besonderen Freund’ in het gedeelte over de herkomst van de Khoikhoi; ‘Annotationes’ van Van Grevenbroek betreffende de verering van de mantis (Kolb, 1719, p. 416). Voor de enigmatische Van Grevenbroek zie Van Stekelenburg (2001). 16 Omdat de door Kolb gebruikte tekst van Van Grevenbroek (zijn ‘Annotationes’ in de woorden van Kolb) niet bewaard is gebleven, zijn alle vermoedens over plagiaat gebaseerd op gissingen en op Van Grevenbroeks brief over de Khoikhoi (Van Grevenbroek, 1933). Evenals Kolb herleidt Van Grevenbroek (1933, pp. 208-209) bijvoorbeeld monorchie bij de Khoikhoi (zie onder) tot Joodse besnijdenisgebruiken. Anderzijds is Van Grevenbroeks brief veel beknopter dan Capvt Bonae Spei Hodiernvm en ontbreekt alle systematiek in Van Grevenbroeks geleerde brief, iets wat bij Kolb juist sterk aanwezig is. 17 Kolb (1719, p. 829) verwijst bij uitzondering naar eigen aantekeningen - ‘Annotationes’ - die hij tijdens zijn verblijf in Zuid-Afrika heeft gemaakt en die voor een deel het materiaal voor zijn werk verschaft hebben. Een deel van deze aantekeningen ging echter verloren (Kolb, 1719, p. 173). 18 Zie hierover Stagl (1979, pp. 611-638). 19 Kolb (1719, ‘Vorrede. An den geneigten Leser’). Een moderne editie van Knox (1681) is Sarapamadu (1956-1957). 20 Kolb (1719, ‘Vorrede. An den geneigten Leser’, z.p.). Het gaat achtereenvolgens om de volgende auteurs en hun werken: Le Comte (1696); De Lom D'Arce Lahontan (1703); Bosman (1704). Verder noemt hij nog een Nederlands reisverslag van een reis naar Italië dat hij tijdens zijn


21

22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34

35

36

37 38

39 40 41 42

43 44

45

46 47 48 49

verblijf aan de Kaap had gelezen, maar waarvan hij de titel en de auteur was vergeten. De titel van dit verslag heb ik niet kunnen opsporen. Kolb (1719, ‘Vorrede. An den geneigten Leser’). In de Nederlandse vertaling van 1727 (zie bijlage 1) is de weglating van de briefconventies de enige belangrijke, tekstuele ingreep. Omdat de briefconventies bij Kolb een randverschijnsel vormden, heeft de ingreep de inhoud niet aangetast. ‘[V]iele nichts nützige/ irrige und gantz falsche Sachen/ von den Hottentotten und ihrem Lande/ [...] aufgeschrieben gefunden’ (Kolb, 1719, ‘Vorrede’). Kolb (1719, p. 109). Kolb (1719, p. 137). Kolb (1719): landdieren met voeten (pp. 136-173), vogels (pp. 173-190), zeedieren (pp. 190-211), slangen en insecten (pp. 212-226). Kolb (1719, pp. 74-75). Kolb (1719, p. 348). Kolb (1719, p. 211); vergelijk Rookmaker (1989, p. 29). Ook van botanie en geologie zegt Kolb niet zoveel verstand te hebben (Kolb, 1719, pp. 226, 237). Kolb (1719, p. 109). Kolb (1719, p. 136). Kolb (1719, p. 182). Kolb (1719, pp. 198-199). Kolb (1719, p. 347). Op enkele plaatsen geeft hij aan dat een bepaald onderwerp moest wachten terwille van de systematiek (Kolb, 1719, pp. 348, 584, 730). Ik merk dit op, omdat vanuit een postkoloniaal perspectief de neiging bestaat dit soort scheidingen onmiddelijk op te vatten als pogingen tot ‘othering’. ‘Hernach hat mich dazu veranlasset und bewogen/ weil bey einigen Scribenten/ viele nichts nüszige/ irrige und gansz falsche Sachen/ von den Khoikhoi und ihrem Lande/ habe aufgeschrieben gefunden’ (Kolb, 1719, ‘Vorrede’). Kolb was opgeleid in de retorica (Wolfschmidt, 1978, p. 8), zoals iedereen van zijn generatie met een universitaire achtergrond. Over de invloed van de retorica op het schrijven in Duitsland (en Europa) tot aan het einde van de achttiende eeuw bestaat uitgebreide literatuur (zie onder meer Dyck, 1969; Witstein, 1969, pp. 3-134; Lausberg, 1960). Kolb (1719, p. 440). Kolb (1719, p. 440). Geschiedschrijving was in de achttiende eeuw een ruim begrip dat gebruikt kon worden voor elke soort feitelijke beschrijving. Voltaire omschreef geschiedschrijving (‘histoire’) in de Encyclopédie als ‘un art qui transmet les faits par l'écriture’ en ‘un récit des faits donnés pour vrais’ (Duchet, 1985, p. 8). Kolb (1719, pp. 440-446), Lausberg (1960, pp. 57-58, 129-136). Milton (1989, pp. 52-53). Lausberg (1960, p. 540) wijst op het anti-traditionele, ‘aufklärerische’ karakter van de refutatio: ‘Die refutatio [...] ist der Versuch der Widerlegung eines von der Tradition überlieferten und von der Traditionspartei anerkannten historischen oder mythologischen Faktums. [...] Die refutatio ist eine Waffe der historischen Kritik und eine Waffe der Aufklärung im Weltanschauungskampf’. Ziegenbalg (1715). ‘[...] oder den eigenen Anschauen / und persönlichen Beywohnen’ (Kolb, 1719, ‘Vorrede’). Dit betekent niet dat Kolb dit geleerd heeft van de nieuwe, experimentele natuurwetenschap van Newton en Boyle. Het gebruik van het Griekse woord autopsie (Kolb gebruikt in zijn ‘Vorrede’ zelfs de Griekse schrijfwijze, αυτοπσια), wijst eerder in de richting van een oudere traditie in de natuur- en cultuurstudie die teruggaat op Herodotus. Binnen deze traditie werd ook een bijzonder gezag toegekend aan eigen waarneming (Schepens, 1980; Hartog, 1980, pp. 272-275). Overigens heeft de natuurwetenschappelijke achtergrond van Kolb zeker wel bijgedragen aan een empiristische instelling tegenover de vreemde werkelijkheid. ‘[...] manchen mühesamen Weg/ viele tausend Tropffen Schweisses/ und unbeschreibliche Beschwerlichkeiten gekostet’. Hier en daar verwijst hij wel naar expedities die hij heeft ondernomen om informatie te verzamelen (Kolb, 1719, ‘Vorrede’, pp. 523, 576-582). Kolb (1719, ‘Vorrede. An den geneigten Leser’). Kolb (1719, ‘Vorrede. An den geneigten Leser’). Kolb neemt wel geregeld typerende uitdrukkingen in (gecreoliseerd) Nederlands over. De Foigny (1692). Dit is een imaginair reisverhaal, waarvan Jacques Sadeur de denkbeeldige auteur is. De bewuste passage over de inheemse bevolking van de Kaap luidt: ‘[...] nos recherches ne servirent qu'à trouver l'origine d'une Nation voisine, que les Européens appellent Caffres, & les Naturels du Pays Tordt; Nous apprîmes donc qu'un homme du Pays aiant élevé une petite Tigresse, devint si familier avec cette bête qu'il l'aima charnellement, & commit un crime infame avec elle, don't il vint un animal demi-homme & demi bête, Monstre qui a donné l'origine à ces Sauvages [de Khoikhoi] qu'on ne peut humaniser. Une preuve tres vraisemblable de cette Histoire, c'est que leur tête & leurs pieds ont de grands rapports avec ceux des Tigres, & leurs


50 51

52

53 54

55 56 57

58 59 60 61 62 63 64

65 66 67

68 69 70

71

72

corps même sont en quelsques endroits marquetez de tâches, pareilles à celles de ces animaux’ (De Foigny, 1692, pp. 53-54). Kolb (1719, p. 351-352). ‘Denn sie haben vieles, nach allen Umständen, mit den Jüden und wiederum sehr vieles mit denen alten Troglodyten gemein; welche uralte Africanische und von den Carthaginensern herstammende Völcker gewesen’ (p. 352). De overeenkomsten met de joden zijn her en der ontleend aan het Oude Testament. De belangrijkste bronnen voor de informatie over de troglodieten zijn Diodorus Siculus (90 v. Chr.-30 v. Chr.) (Oldfather, 1935, pp. 172-173) en Joannes Bohemus (of Boemus) (Grimm & Wirsung, 1520, pp. xiv-xv, met dank aan Geoffrey Etough voor het overtypen en opsturen van de betreffende passage). De informatie van Boemus over de troglodieten stemt grotendeels overeen met Diodorus. De informatie van Diodorus Siculus was gebaseerd op Strabo (16.4.17). Kolb beweert dit op grond van Hiob Ludolf, Historia Aethiopica (1681). Ik had dit werk niet tot mijn beschikking. ‘Und wer wolte alle diese übereinkommende Stücke so schnell und kurtz beybringen? Es ist genug daβ daraus ersehen wird, wie sie so wohl mit den Jüden, als Troglodyten in ziemlich viel Stücken eine Ubereinkunfft haben. Es ist unterdessen eine gar schwehre Sache, daβ man itzt einer dieser Meynungen beypflichtet; zumal da die Ubereinstimmung met den Jüden zugleich auf das innerliche siehet: da im Gegentheil der Troglodyten Convenientz, meist aus äuβerliche und dabey offt grausame Sachen gerichtet stehet. Meines Orts lasse mich bedüncken, daβ unwiedersprichlich hieraus zu ersehen, wie dieses uralte Africanische Völcker seyn; die, weil sie immer vertrieben, und je länger je weiter von ihrem alten Sitz verjaget worden, so wohl aus denen dahin gebrachten Jüden, als auch andern Africanischen und absonderlich Carthaginensischen Völckern, sich zusammen geschlagen, und endlich an diese äusserste Spitze des Landes begeben, daselbst gesetzet und häuβlich in eine Versammlung begeben haben: und weil so vielerley Nationen gewesen, so habe immer eine von der andern was genommen, jede aber ihre absonderliche Gebräuche vergessen; daβ also nunmehro ein verwirrter Zustand bey ihnen anzutreffen’ (Kolb, 1719, p. 353). Kolb (1719, p. 353-354). Kolb (1719, p. 353). ‘Jedoch was bemühe ich mich viel, Ihm [de lezer van Kolbs fictieve brief] eine Sache glaublich vorzustellen, die an sich selbst mehr als zu gewiβ ist? Es wird sich dieses alles klärlich darthun und zeigen, wenn unten und in den folgenden Briefen solche Umstände werden vorgestellet werden, die die gantze Sache überflüssig illustriren und hertzlich erläutern’ (Kolb, 1719, p. 355). Hallowell (1960, p. 5); Eilberg-Schwartz (1990, pp. 32-36); Horowitz (1992, pp. 309-326). Raven-Hart (1967, p. 33). Zie register van Raven-Hart (1967; 1971). Kolb (1719, pp. 420-433). Johann Jacob Saar (1662); Guy Tachard (1686); Johann Georg Böving (1712); Johann Wilhelm Vogel (1690). Kolb (1719, p. 420). ‘Ich habe [...] sehr viele aus Curiosité besichtiget, und sie gegen ein Stück Toback oder ein Dubbeltje dahin gebracht, daβ sie ihre Kul Kross, oder das Läpplein Fell, welches sie über dem Membro virili tragen, hinweg gethan, und mir dadurch volle Freyheit gaben, nach allen zu sehen, was ich nur wolte, und von ihnen zu wissen begehrte’ (Kolb, 1719, p. 423). Kolb (1719, p. 423). Kolb (1719, p. 422). ‘[...] fässet er den Testiculum in die Hand, machet eine Oeffnung, ungefehr anderthalben Glieds-lang und drücket den Testiculum heraus; welchen er nachgehends hinten, nicht an den Geäder oder Harn - auch andern Gefässen, sondern gleich zu Ende desselben durch und abschneidet’ (Kolb, 1719, p. 422). Kolb (1719, p. 423). Kolb (1719, p. 421). Naast de door Kolb aangehaalde Saar, Vogel, Tachart en Böving, meenden ook veel andere auteurs dat de gedeeltelijke castratie hielp om harder te kunnen lopen, een eigenschap van de Khoikhoi die steeds bijzondere aandacht had getrokken. Ik heb hiervoor gebruik gemaakt van de bloemlezingen uit vroegmoderne beschrijvingen van de Kaap van Raven-Hart (1967, 1971): De Beaulieu (Raven-Hart, 1967, p. 101), Travernier (Raven-Hart, 1971, p. 179), Nieuhoff in navolging van Travernier (Raven-Hart, 1967, p. 19), Schreyer (Raven-Hart, 1971, p. 125), Leguat (Raven-Hart, 1971, p. 433), Bogaert (Raven-Hart, 1971, p. 484). Geboortebeperking: Thomas Herbert (Raven-Hart, 1967, p. 123), Schreyer (Raven-Hart, 1971, p. 124), Ovington (Raven-Hart, 1971, p. 396), Langhansz (Raven-Hart, 1971, p. 406). Seksuele drift beperken: Klare Besgryving van Cabo de Bona Esperanca (Raven-Hart, 1971, p. 52), Ovington (Raven-Hart, 1971, p. 396). Kolb (1719, p. 424). Het verband met huwelijksgebruiken was in de literatuur over de Kaap alleen gelegd door Bolling (Raven-Hart, 1971, p. 147).


73 74 75 76 77

78 79 80 81 82 83

84 85

86 87 88 89 90 91

92 93

94

95 96

97 98

Kolb (1719, p. 426). Kolb (1719, p. 426). Kolb (1719, p. 426). Oldfather (1935, pp. 172-172). ‘Es ist dahero nicht wohl anders zu muthmassen, es müssen auch viele Troglodyten unter den Hottentotten anfänglich gewesen seyn, welche diese Weise der Beschneidung oder Ausschneidung unter ihnen fort gepflanβet haben’ (Kolb, 1719, p. 425). Chidester (1996, p. 54). Kolb (1719, p. 540-555). Kolb (1719, p. 546). Kolb (1719, pp. 445-446). Kolb (1719, p. 446) zegt dat hij geprobeerd heeft een dode Khoi-baby te kopen voor een Amsterdamse verzamelaar. Zie: Katz (1992, p. 334); Gritsch (1994, pp. 202). In Halle heeft Kolb in 1700-1701 bij de vooraanstaande hebraïst August Hermann Francke korte tijd Oriëntaalse talen, lees Hebreeuws, gestudeerd (Wolfschmidt, 1978, p. 9). Halle groeide later in de achttiende eeuw uit tot centrum van zending onder de joden, wat tenminste wijst op een bijzondere belangstelling voor het Judaïsme (Vogt, 1998, pp. 21-22). Het is hoogst eigenaardig dat de godsdiensthistoricus Chidester nergens verwijst naar de sterk gevestigde traditie van filosemitisme in Noordwest-Europa waarmee Kolb verbonden kan worden. Mentzel (1785-1787), pp. 449-463). ‘[...] als zwischen der Reinlichkeit der Juden des alten Testaments und der Unfläthigkeit der Hottentotten, welche wie die Roβkäfer in dem Mist, in einem bestëndigen Unflathe leben’ (Mentzel, p. 454). Mentzel (1785-1787, p. 454). Mentzel (1785-1787, pp. 459-463). Naaukeurige en uitvoerige beschryving van Kaap de Goede Hoop (Kolb, 1727). Drie manuscripten met Kolbs astronomische observaties aan de Kaap zijn bewaard gebleven (Wolfschmidt, 1978, p. 23). Men zie hierover Kuhn (1970). Over het gebruik van antieke autoriteiten in de vroegmoderne wetenschap Dear (2001, pp. 30-48). De nieuwe wereld werd aanvankelijk ook in overeenstemming gebracht met de bijbel en gezaghebbende antieke bronnen (zie Grafton, 1992). Aan het einde van de achttiende eeuw werd in de geografie van West-Afrika door de vooraanstaande Engelse cartograaf James Rennell (1742-1830) nog een beroep gedaan op antieke bronnen zoals Ptolomaeus en Leo Africanus (vergelijk Bassett & Porter, 1991, pp. 377-378). Carey (1997, p. 283). Fauvelle-Aymar (2002, pp. 247-303). Kant gebruikte in zijn Vorlesungen de verkorte, tweede Duitse editie van Kolbs werk (Firla, 1994). Volgens Merians (2001, pp. 159-167, 195-196, 200-203) werd de Engelse vertaling van Kolbs werk in Engeland zowel voor satires en als wetenschappelijke werken als bron gebruikt. Vergelijk Rousseau (1964, III, pp. 111-240, 1315) met opmerkingen over het gebruik van Kolbs werk door Rousseau. Blijkens nagelaten aantekeningen heeft Rousseau degelijk kennis genomen van een samenvatting van Kolbs werk in de Histoire général des voyages. Rousseau (1964, III, p. 171). Op twee plaatsen verwijst Rousseau naar Kolb in de vorm van een samenvatting van Kolbs werk in de Histoire général des voyages. De eerste verwijzing is noot iv van het Discours waarin Rousseau Kolb uitgebreid citeert ter ondersteuning van zijn bewering dat primitieve mensen over een superieure lichamelijke conditie beschikten. Het tweede geval is de anekdote over de Hottentot die terugkeert naar de natuur en zijn kleren neerlegt voor gouverneur Van der Stel (Rousseau, 1964, III, p. 200, noot xvi). Deze anekdote ondersteunt Rousseau's bewering dat het tussenstadium het beste is voor de mens: ‘[...] ce période du développement des facultés humaines, tenant un juste milieu entre l'indolence de l'état primitif et la pétulante activité de nôtre amour propre, dut être l'époque la plus heureuse, et la plus durable. Plus on y réflichit, plus on trouve que cet état étoit le moins sujet aux révolutions, le meilleur à l'homme’ (Rousseau, 1964, III, p. 171). Zie voor een bespreking van Rousseau's ontleningen Fauvelle-Aymar (2002, pp. 270-275). Kolb (1719, p. 547). Simon van der Stel (1639-1712) was van 1679 tot 1699 commandeur en later gouverneur van de Kaapkolonie. Naar een tekening van Eisen (Rousseau, 1755).


59

Hoofdstuk 3 Expedities vanuit Fort Lijdsaamheijd: de VOC en de geografie van zuidelijk Afrika aan het begin van de achttiende eeuw Toen Peter Kolb zijn boek publiceerde was de VOC al een halve eeuw bezig om zuidelijk Afrika te exploreren. Zij deed dit vanuit heel andere interesses dan Kolb. Terwijl Kolb een encyclopedische belangstelling had voor de Kaapse werkelijkheid en gebelgd was over de wanvoorstelling van de Khoikhoi, was de VOC eigenlijk alleen geïnteresseerd in het onderzoeken van het economische potentieel van zuidelijk Afrika. Op aandrang van de weinige hoogwaardigheidsbekleders van de VOC met wetenschappelijke interesses, zoals Hendrik Adriaan van Rheede tot Drakenstein (1636-1691) en Nicolaas Witsen (1641-1717), was er aan het einde van de zeventiende eeuw zo nu en dan wel wetenschappelijk relevante kennis verzameld door VOC-expedities, maar over het algemeen bepaalden economische prioriteiten welke informatie men nodig had. In de praktijk kwam dat neer op een combinatie van economische, geografische en politieke inlichtingen (intelligence): weten wat een bepaald gebied opleverde, en de machtsverhoudingen en de toegangsroutes kennen. De verzamelde informatie werd vastgelegd in reisjournalen en op routekaarten voor gebruik binnen het netwerk van de VOC. Slechts bij uitzondering werden de reisjournalen gepubliceerd en konden ze zodoende deel worden van de door geografen geëvalueerde en gepubliceerde kennis over zuidelijk Afrika. De omzetting van ruwe data in geordende wetenschappelijke kennis was in beginsel mogelijk omdat er in de achttiende eeuw nog geen scherp onderscheid werd gemaakt tussen kennis die met wetenschappelijk oogmerken was verzameld 1 en inlichtingen die om andere redenen waren verkregen (zie hoofdstuk 4). Vanwege de beperkte doelstellingen bij het verzamelen van informatie waren de enige specialisten die in het exploratiewezen van de VOC in zuidelijk Afrika werden ingezet landmeters en personen met een zekere mate van geologische en botanische kennis. Hun verslaggeving was meer of minder deskundig en door gebondenheid aan voorschriften uniform. Vergeleken met het werk van wetenschappelijke reizigers die een ruimer interessegebied hadden en beter op de hoogte waren van de wetenschappelijke literatuur, zijn de representaties door dienaren van de VOC schraal. Maar totdat wetenschappelijke reizigers de ambitie en het vermogen hadden ontwikkeld om lange binnenlandse reizen te maken, was de VOC als enige in staat 2 informatie te verzamelen over onbekend terrein in het binnenland. Met tussenpozen gebeurde dat gedurende de gehele tijd dat de VOC het bewind voerde over de Kaap. Een paar jaar na de stichting van de verversingspost aan de Kaap werden al expedities het binnenland ingestuurd in de hoop iets terug te verdienen van de grote investeringen die de VOC had gedaan om de Kaapse verversingspost op te


60

12 De handelspost aan Delagoabaai in 1722, getekend door Jacob de Bucquoi (Nationaal Archief, Den Haag, VEL856B).


61 richten en in stand te houden. Aanvankelijk moest worden vastgesteld of er in het binnenland goud te vinden was. Na 1680 werd er gezocht naar koper, nadat concrete berichten waren ontvangen over koperreserves in het noordwesten van Zuid-Afrika. Ondanks momenten van scepsis door de tegenvallende berichten van de expedities, bleef men ook in de achttiende eeuw nog naar goud zoeken. De behoefte aan goud vormde ook de aanleiding tot het meest ambitieuze project van de VOC in zuidelijk Afrika gedurende de achttiende eeuw, de stichting van een ‘comptoir’ in Mozambique. Van 1721 tot 1730 onderhield de VOC deze gefortificeerde handelspost aan Delagoabaai die in de laatste jaren van zijn bestaan bekendstond als Fort Lijdsaamheijd (afb. 12). Het fort lag op de plaats van het huidige Maputo (Lorenço 3 Marques), de hoofdstad van Mozambique. Ze was bedoeld als basis voor het uitvoeren van verkenningstochten naar het binnenland waarvan twee het huidige Swaziland en het oosten van Zuid-Afrika (de provincie Mpumalanga) bereikten. In de contemporaine literatuur wordt deze handelspost alleen gememoreerd in de Aanmerkelyke ontmoetingen, de autobiografie uit 1744 van landmeter Jacob de Bucquoi (1693-1760), die er in 1721-1722 heeft gewoond en in de Rampspoedige reize van het O.I. schip De Naarstigheid uit 1761 van Jacob Francken. Toen Francken in 1757 als schipbreukeling in Delagoabaai belandde, was men al vergeten dat de VOC hier ooit een handelspost had gehad, want de schipbreukelingen waren verbaasd toen een van hen door een ‘zeer zwarte’ kustbewoner in het Nederlands werd 4 toegesproken met de woorden ‘goeden dag Bootsman’. De resten van het VOC-fort zijn daarna verdwenen onder Maputo. Hoewel de geschiedenis van de handelspost behoort tot de petite histoire van de VOC, geeft ze ook inzicht in de confrontatie tussen algemeen aanvaarde geografische voorstellingen en een weerbarstige realiteit ter plaatse. Ze laat zien tegen welke kosten de VOC bleef vasthouden aan het in hoge mate fictieve beeld van het binnenland van zuidelijk Afrika in de geografische literatuur en cartografie. Meer in het algemeen maakt dit geval duidelijk hoe representaties de realiteit soms bijna geheel aan het zicht kunnen onttrekken.

Fort Lijdsaamheijd Vertrouwend op het in de zeventiende en achttiende eeuw gangbare beeld van het binnenland van zuidelijk Afrika, maar zonder veel ervaringskennis, had de VOC in 1719 besloten deze post op te zetten. Het bleek al gauw een weinig hoopgevende investering te zijn. In de eerste plaats was het fort gelegen in malariagebied, wat het tot een van de vele in de tropen gelegen graven van Europeanen maakte. Hierbij kwamen nog andere tegenslagen. In 1722 werd het Fort Lagoa ingenomen door Engelse zeerovers die een deel van de bezetting, onder wie Jacob de Bucquoi, meenamen en het fort vernielden. In 1728 ontstond er een muiterij waaraan bijna de helft van de manschappen deelnam. Die werd met harde hand neergeslagen. In 1729 werd een leger van het fort in de pan gehakt door naburige


62 inboorlingen. Intussen waren de handelsactiviteiten minimaal. Tegen de achtergrond van deze geschiedenis was het toepasselijk dat het Fort Lagoa - dat genoemd was naar de baai waaraan het fort gelegen was - in april 1727 werd omgedoopt tot het ‘Fortres de Lijdsaamheijd’. Deze omdoping viel vreemd genoeg samen met een korte periode van optimisme en ondernemingsgeest. De nieuwe naam werd gegeven aan een versterkt en uitgebreid fort met meer kanonnen en betere gebouwen. Er was in de buurt land aangekocht dat nieuwe namen kreeg die op een kaart zijn vastgelegd: ‘de fontaijn strook’, ‘Capelles dal’, ‘'s Konincks Vlackte’ (beide laatste 5 genoemd naar bevelvoerders van het fort), ‘Noord’ en ‘Zuijd Revier’. Alles duidde er in 1727 nog op dat de VOC gekomen was om te blijven. Naast de hoge sterfte onder de manschappen en andere tegenslagen was het probleem echter dat de handel ook in de daarna volgende jaren tegenviel. In de eerste jaren van het bestaan van het fort waren de belangrijkste exportartikelen een bescheiden hoeveelheid koperstaven en ivoor, en in de latere jaren slaven. Maar dat alles was niet genoeg om het voortbestaan van de post te rechtvaardigen. Dat de VOC de post überhaupt had gesticht en haar ook tien jaar lang in bedrijf hield, was een gevolg van de behoefte aan goedkoop goud en de hoop - gegrond op geografische literatuur - dat dit niet ver van Delagoabaai te vinden was. Goud speelde een belangrijke rol in de inter-Aziatische handel van de VOC, vooral in India. Tot ongeveer 1680 kon het goedkoop in Japan verkregen worden en daarna 6 gedurende enkele jaren in Perzië. In de achttiende eeuw liep de Perzische toevoer sterk terug en dit zal vermoedelijk een reden zijn geweest waarom de VOC nieuwe bronnen in Afrika wilde aanboren. Erg duidelijk is dit overigens niet, want in de ‘instructie’, het document met aanwijzingen voor het toekomstige ‘Opperhoofd’ van de post aan Delagoabaai wordt goud als mogelijk handelsartikel naast andere, zoals 7 ivoor, was en ambergrijs, genoemd. De instructie uit 1719 van de ‘Gecommitteerde Bewinthebbers’, die door de Heren Zeventien belast waren met het beleid voor Delagoabaai, aan de Kaapse Politieke Raad heeft het over het ‘ontdecken wat voordelen voor de Comp. souden te behaalen sijn’, nadat men zich eenmaal had 8 gevestigd aan Delagoabaai. De aard van deze ‘voordelen’ werd opengelaten. Uit de context en latere correspondentie is echter af te leiden dat het toch vooral om goud ging. De Bucquoi beschrijft dat onder het personeel dat naar Delagoabaai werd gestuurd voor het vertrek optimistische geruchten gingen over de goede 9 vooruitzichten voor de goudhandel. Daarnaast wijst ook de plaats van de vestiging in de richting van goudhandel. Hoewel de VOC in 1690 land bij een baai in Terra di Natal (waar nu de Zuid-Afrikaanse stad Durban is gelegen) had aangekocht, werd niet in eerste instantie hier een handelspost gesticht, maar aan Delagoabaai waarover de VOC minder wist en waarvan ze toen geen eigendomsrechten bezat. Op grond van heersende geografische voorstellingen kon vanuit Delagoabaai echter veel gemakkelijker toegang tot het goudproducerende binnenland verkregen worden. Een Kaapse gouverneur noemde de mogelijkheid van goudhandel in Delagoabaai 10 in 1724 ‘de ziel en het merg van die onderneminge daar ter plaatse’.


63 De handelspolitiek van de VOC en de vroegmoderne geografie raakten elkaar in Delagoabaai. De VOC had dringend behoefte aan goud voor de Aziatische handel, nadat aanvoer uit Azië grotendeels was komen stil te liggen. Uit de geografische literatuur was bekend dat goud in zuidelijk Afrika, met name in het ‘keizerrijk’ Monomotapa, tegen geringe prijs te verkrijgen zou zijn. Sinds de zestiende eeuw circuleerden er berichten dat de Portugezen enorme hoeveelheden goud uit Monomotapa ontvingen. De belangrijkste bron van inlichting hiervoor in de geografische literatuur van de zeventiende en achttiende eeuw was Da Asia (1552) van de Portugees João de Barros (1496-1570). De Barros beschrijft het hofritueel van de Monomotapa, de hoogwaardigheidsbekleder naar wie het gebied genoemd 11 is, en vermeldt de goudmijnen. Latere auteurs, zoals André Thevet (1502-1590) en Filippo Pigafetta (1533-1604), hebben het verhaal van De Barros met eigen toevoegingen uitgebreid. Thevet beweerde dat de Monomotapa zich per olifant 12 verplaatste en Pigafetta meent dat de Amazones in Monomotapa wonen. In de Nederlandse literatuur wordt het goud uit Monomotapa voor het eerst vermeld in het Itinerario (1596) van Jan Huygen van Linschoten. Een paar jaar na de vestiging van het verversingsstation aan de Kaap (1652) werden daarom al VOC-expedities naar het binnenland gestuurd om contacten te leggen met Monomotapa. De expedities kregen aanvankelijk zelfs de fantasievolle kaart van zuidelijk Afrika van Van Linschoten mee. Omdat deze ‘landtochten’ geen succes hadden, werden ze na 1664 gestaakt. Door het uitblijven van succes twijfelde een enkele sceptische VOC-dienaar zelfs aan het bestaan van Monomotapa, dat tot aan het begin van de 13 negentiende eeuw op vrijwel alle kaarten van zuidelijk Afrika voorkwam. Monomotapa is overigens niet helemaal een hersenspinsel. Het is bewezen dat inderdaad een grote inheemse staat bestaan heeft in het grensgebied van het huidige Mozambique en Zimbabwe. Mede onder Portugese invloed desintegreerde deze staat in de zestiende eeuw. Goud werd er ook gevonden, maar slechts in 14 geringe hoeveelheden.

Monomotapa In de Europese cartografie en geografie van de zeventiende en achttiende eeuw 15 had Monomotapa een vrijwel onaanvechtbare tegenwoordigheid. Het tiende deel van de Grande Atlas (1668) van Johan Blaeu (1596-1673), de huiscartograaf van 16 de VOC, bevat bijvoorbeeld een kaart van zuidelijk Afrika met daarop Monomotapa. De erbij behorende beschrijving gaat in de kern terug op De Barros. Het beeld van het goudrijke Monomotapa werd uit mondelinge bronnen bevestigd. Een Nederlandse bevelhebber van Mauritius, Isaacq Lamotius, had bijvoorbeeld een verhaal vernomen 17 over Monomotapa. Dit bericht werd later aan achtereen-volgende bevelhebbers van Fort Lijdsaamheijd als bron van informatie meegegeven. Volgens dit bericht zouden de Portugezen vuistgrote goudklompen ontvangen uit Monomotapa. Ze hadden voor de koning van Monomotapa zelfs een paleis laten bouwen, vlakbij een van de goudmijnen:


64 De Keiser van Mononigo die ook tegelyk Keyser van Monomotappa [...] is, houd syn Portugeese dorp of goudmyn Melinde, alwaar de Portugeese op haar koste voor gem. een deftig paleys gebouwt hebben, van sodanigen steen als die van het Amsterdamse stadhuys. En 't welke seer heerlyk door haar op sy Europeaans versiert is, met seer voortreffelyke spiegels uytmunttende schilderye en seer costelyke fluwelen kamers behangsels, en tapyten alle met goud en silwer geborduurt en meer andere meubelen. Waar door sy deselvers gunst soo verre getrocke hebbe, dat hy haar vergunt heeft in syn land te mogen handelen, wonen, stede en 't fortresse bouwen, en daar en boven een groot uitgestreckt landt met ryke goud myne vereert, waar van sy ruym een eeuw 't genot gehad hebben, dees majestyt en meest alle syne vorste en onderhoorige volkeren 18 hebben 't Christen geloof, aangenomen. Deze misschien naar Voor-Indische voorbeelden bedachte sprookjesvorst had een dochter als erfgenaam die graag met een indrukwekkende hofstoet per olifant rondreisde. Nadat de Compagnie eenmaal een steunpunt had verworven aan Delagoabaai werd er vooral gezocht naar een bevestiging van dit beeld. Inderdaad werd door inheemse handelaren een geringe hoeveelheid goud naar het fort gebracht. Jan van de Capelle, een VOC-dienaar uit Fort Lijdsaamheijd en het laatste opperhoofd van het comptoir, interpreteerde dit als bevestiging van de gangbare geografische voorstellingen van zuidelijk Afrika in een invloedrijke memorie die hij in augustus 19 1723 aan de Kaapse gouverneur De Chavonnes (1654-1724) overhandigde. Van de Capelle presenteerde zich in deze memorie als iemand die de omgeving van Delagoabaai kende en die deze kennis voor zijn superieuren wilde vastleggen. Van een tolk had hij vernomen dat er goud in overvloed moest zijn: ‘In het land rondom [...] Cenne soude goud in overvloed wesen, 't geen door de Portugesen werd ingekogt voor corallen, lijwaten, lakenen, scharen, messen, kruyt, lood, thin, jaa selfs voor 20 gemaakte klederen, koussen, schoenen etc.’ Dat goud zou goedkoop geruild worden door de Portugezen die met schepen met geringe diepgang met Cenne handel dreven. Van de Capelle adviseerde de VOC om ook dergelijke boten te sturen, zodat men over de rivieren het goudrijke binnenland kon bereiken. Hoe gemakkelijk dit zou gaan, leerde een blik op een kaart: de ‘revier St Esprit volgens de caerte wel ruym 200 mylen landwaerd, voorby de stad Monomotappa, en voorts door het ryk van die naam, daer eygentlyk het goud soude vallen, 21 doorloopt.’ De kaart waaraan Van de Capelle zijn topografische kennis had ontleend, is volgens zijn eigen zeggen afkomstig uit de ‘Geographie’ van de befaamde zeventiende-eeuwse Franse cartograaf Nicolas Sanson (1600-1667). Inderdaad kun je op deze kaart, getiteld ‘Pays et Coste des Caffres: Empires de Momotapa Monoemugi’, in Sansons L'Afriqve, en plvsievrs cartes novvelles uit 1656 zien dat de rivieren aan de Afrikaanse zuidoostkust tot in het begeerde binnenland 22 reiken (afb. 13). Een daarvan, de ‘Spiritus St. off gelyk wy seggen St. Esprit is 23 eygentlyk aen la goa’, meent Van de Capelle. De rivier stroomt op de kaart aan


65

13 De kaart van Nicolas Sanson - ‘Pays, et Coste des Caffres; Empires du Monomotapa Monoemugi &c. - die door de VOC-dienaar Van de Capelle werd gebruikt als bewijs dat Monomotapa vanaf de kust per boot over de rivier bereikbaar was (uit: N. Sanson, L'Afriqve, en plvsievrs cartes novvelles, 1656).


66 de monding langs het fort en stroomopwaarts langs Monomotapa, de ‘hoofdstad’ van het gelijknamige ‘keizerrijk’. Als de leiding van de VOC geschikte boten zou sturen, zou men zonder veel moeite het begeerde goudland kunnen bereiken. Van de Capelle voegde nog een linguïstisch bewijs voor de aanwezigheid van goud toe. 24 De lokale inwoners gebruiken woorden die goud en zilver betekenen. Als er een woord voor bestaat, moest de zaak ook bestaan. De ‘Gecommitteerde Bewinthebbers’, de commissie die door de Heren Zeventien belast was met het beleid voor Delagoabaai, klonk dit als muziek in de oren. Ze hoefden alleen een paar schuiten te sturen om de goudtransacties te kunnen beginnen. In hun schrijven van 13 december 1724 aan de Kaapse gouverneur bevestigden ze onder verwijzing naar Van de Capelles memorie nog eens voor alle zekerheid de gangbare geografische voorstellingen die sterk overeenstemmen met 25 het kaartbeeld van Blaeu. Van de Capelle hield tot het einde van het bestaan van 26 het fort en na nog meer teleurstellingen vast aan het traditionele kaartbeeld.

Onderzoekstochten Overigens had men al kort na de stichting van het comptoir geprobeerd om over de rivieren in het binnenland door te dringen. De onderzoeksreizen per boot leverden echter alleen op dat de rivieren vanaf de monding al gauw niet meer bevaarbaar bleken te zijn. Vanaf de rivier viel er bovendien niet veel te zien van het omliggende land: ‘het landt [...] tot hier toe is meeste Egaal van hoogte gelijk de dijke in holland dog seer stijl aen de kante, sonder eenige boomen, off boschagie overal dik bewasse 27 met ried van 6 a 8 voete hoog, so dat men niet over nog door mag sien.’ Ook de platboomde schuiten die de VOC later stuurde, maakten het niet mogelijk ver in het binnenland door te dringen. Het binnenland kon alleen over land onderzocht worden. De VOC had in de zeventiende eeuw al heel wat ervaring opgedaan met onderzoekstochten in het binnenland van Afrika. Al een paar jaar na de stichting van de verversingspost aan de Kaap werden er expedities in noordelijke richting uitgestuurd, eerst om Monomotapa te vinden, later om vast te stellen of het koper in Namaqualand geëxploiteerd kon worden. Om ervoor te zorgen dat de gewenste informatie werd teruggebracht, werden de expedities zorgvuldig samengesteld en van opdrachten voorzien. Er werd vaak een landmeter meegestuurd om bruikbare cartografische informatie te verzamelen. Vragen naar de gesteldheid van land en volk moesten in het reisjournaal beantwoord worden. Dit systeem van geopolitieke dataverzameling had aan het einde van de zeventiende eeuw vrij veel informatie over het noordwesten van het huidige Zuid-Afrika opgeleverd, die niet alleen binnen het netwerk van de VOC circuleerde, maar ook reeds vroeg gebruikt werd door 28 geografen zoals Olfert Dapper (1636-1689) en François Valentyn (1656-1727). De elf landtochten die in de zeventiende eeuw vanuit de Kaap naar het noordwesten van Zuid-Afrika werden uitgevoerd zorgden voor accumu-


67 latie van geopolitieke inlichtingen. Stukje bij beetje kon men zich een beeld bouwen, 29 waardoor elke volgende expeditie bij haar vertrek meer wist dan de vorige. Tijdens de expedities vanuit Fort Lijdsaamheijd heeft men dit onvoldoende gedaan. De eerste landtocht vanuit Delagoabaai van 9 tot 22 augustus 1723 naar de zogenaamde Blauwe Bergen bestond uit negentien man onder leiding van de onderbevelhebber Jan Christoffel Steffler en was slordig georganiseerd. Er was geen instructie met richtlijnen opgesteld. De gidsen die men onderweg in dienst hoopte te nemen, weigerden bovendien medewerking. Overal waar men kwam, stuitten de soldaten op onwil. De inboorlingen ontraadden de expeditie verder te gaan, verstrekten verkeerde informatie, onthielden voedsel of gingen de expeditie 30 geheel uit de weg. Zo kwam men na een klim over steile bergen (misschien in het huidige Swaziland) bij een dorp. De hele dorpsbevolking vluchtte weg naar de bergen met achterlating van kinderen en dieren. De inboorlingen waren doodsbang (15 augustus). Op 18 augustus beging Steffler een ernstige fout. In gezelschap van zeven andere leden van het reisgezelschap (onder wie twee tolken uit de kuststreek) was hij op zoek gegaan naar een pad. Ze vonden het niet en dwaalden rond in een bos tot ze een groep gewapende inboorlingen aantroffen van wie één de eerder beloofde gids was. De gids weigerde echter zijn medewerking, waarop Steffler hem een pistool op de borst drukte. De man gaf toe aan de dwang. Bij het oversteken van een riviertje werden ze echter aangevallen. Terwijl Steffler op de rug van een soldaat door de rivier werd gedragen, kreeg hij een assegaai in zijn rug. Ook anderen werden gewond, onder wie Slighting, de bevelvoerder van de soldaten. De inboorlingen trokken zich terug nadat de soldaten op hen geschoten hadden. Dezelfde avond stierven Steffler en Slighting. De overlevenden keerden naar het 31 hoofdkamp terug. Over het gebeuren werd later in het fort een procesverbaal opgemaakt waarin men vaststelde dat Steffler te grote risico's had genomen. Zoals gebruikelijk was, werd het journaal van de landtocht naar de Kaap gestuurd. Gouverneur De Chavonnes heeft het voor de bewindhebbers in Amsterdam van commentaar voorzien. Hij vond dat er door Steffler ‘veel opmerkinge in den tijd van 7 a 8 dagen [...] sijn waargenomen’. Wat hem echter dwars zat, was de ‘bekommeringh [bezorgdheid] van den Inlander omtrent het ontdekken van de natuure van haar landstreek’. Niettemin was het nodig verdere ontdekkingsreizen te organiseren om op de hoogte te raken van de ‘wegen en situatie dier landstreeke’, de daar wonende bevolking en om te weten te komen welke handelsmogelijkheden 32 het gebied bood. Pas in 1725 werd de volgende expeditie erop uitgestuurd. Deze tocht was beter georganiseerd en bestond uit meer deelnemers dan de vorige. Het reisgezelschap bestond nu uit 31 ‘coppen’: ‘een adsistent, een sergeant, een corporaal, een tamboer, een ondermeester, een leermeester der draagbeesten, 20 soldaten en vijff matroosen, ook als spraakmeesters [tolken] en bij lopende jongens agt in 't getal [dus in totaal 39 personen - S.H.], ende om onse Victualij te voeren 10 draagbeesten 33 en acht slagt beesten’. De reizigers kregen van bevelvoerder Van de


68 Capelle een instructie mee waarin de doelstellingen van de onderneming omschreven stonden, iets wat bij de vorige landtochten was nagelaten. Het doel van deze expeditie was om gebieden zoals Inthowelle te bereiken, waar goud gevonden zou worden. Men moest daar zien te komen met behulp van gidsen die in het binnenland aangeworven moesten worden. In elk gebied moest men zich tot het opperhoofd wenden en aan hem bekend maken dat men handel wilde drijven. Men moest ook van de omgeving nauwkeurig aantekening houden: Vervolgens sal ook moeten werden gelet, hoedanigh de naturellen, ommegang en bijwoning [karakter, gewoonten en huwelijksvorm] dier menschen bestaat, en dit sowel in de hier vorengenoemde landen, als die geene door welke den weg sal comen te vallen, ook op de situatie, revieren en verdere gelegentheeden van dien [...] latende wijders omtrent alles een Naukeurig oog gaan, en houdende van al wat aanmerkenswaardig voorkomt, een Nette dagelijxe aanteekening, om het selve by haar terugkomst benevens 't rapport van hun verrigting aan ons 34 over te geven. Aan het zorgvuldig noteren van geografische informatie werd echter niet gedacht. Een landmeter ging niet mee en er werd ook geen opdracht gegeven om de marsrichting en de afgelegde afstand te noteren. Het is daarom moeilijk om de route van het reisgezelschap te traceren, ook al heeft journaalhouder De Cuiper zijn best gedaan met het bijhouden van de aantekeningen, dagelijks schrijvend op de trommel 35 van de tamboer. Volgens de editeur van dit reisjournaal, de Zuid-Afrikaanse historicus Punt, is de expeditie over de Lebombobergen naar het noordoosten van het huidige Zuid-Afrika 36 getrokken. De spaarzame aanwijzingen in het reisjournaal rechtvaardigen deze veronderstelling volgens mij inderdaad. Zoveel is zeker: het reisgezelschap passeerde op 1 juli de in het journaal genoemde Incomatirivier; op 5 juli ging men over een ‘kleyn gebergte’, wat de Lebombobergen zouden kunnen zijn en trok dan op 9 juli aan de Zuid-Afrikaanse kant van de (ongenoemde) Lebombobergen tussen het gebergte en de Incomatirivier, tot men op 12 juli bij een plaats kwam die volgens een inboorling op ‘een dag reijsens voor een Neger’ van de Sabierivier (een rivier in het oosten van Zuid-Afrika) verwijderd was. Na de schermutseling op de twaalfde juli vluchtte men diezelfde nacht nog ‘over afgrijselijk grote clipbergen’ terug naar Mozambique en vroeg men de volgende dag ‘naar de Revier Incomati [...] dat moest leggen op de regter hand’, dit wil zeggen in zuidelijke richting. Dezelfde dag nog 37 stak men de Incomati over. Essentieel voor de vaststelling dat de expeditie in Zuid-Afrika is geweest, is het feit dat ze op de heenen de terugweg een gebergte passeerde - dat kan alleen het Lebombogebergte op de grens tussen Mozambique en Zuid-Afrika zijn - en tussen de twee overtochten op een dagreis ‘voor een Neger’ van de Sabierivier verwijderd was. De expeditie moet het gebied van het huidige Kruger Wildpark bereikt hebben. Op grond van de schaarse gegevens lijkt het me echter niet mogelijk om de route van de expeditie zo precies te reconstrueren zoals 38 Punt gedaan heeft. De rapportage


69 schiet daarvoor tekort. Afstanden en windrichtingen ontbreken in het journaal. Als men dezelfde nauwkeurigheid in acht had genomen als tijdens de zeventiende-eeuwse landtochten in Zuid-Afrika, was dit wel mogelijk geweest. De expeditie van De Cuijper ondervond dezelfde problemen als die van Steffler. Men werd feitelijk blind het binnenland ingestuurd. Zonder kaarten of navigator liep men onder leiding van gidsen uit de kuststreek die het binnenland alleen een dagreis ver kenden. Daarvandaan was men aangewezen op andere inheemse gidsen. Al vroeg ondervond het reisgezelschap bovendien tegenwerking. Dorpelingen vluchtten de tweede dag al weg en na het overtrekken van de Incomati op 1 juli kreeg De Cuijper te horen dat het plaatselijke stamhoofd van plan was de reizigers te vermoorden. Voordat het tot een gewapende confrontatie kwam, gebruikten de inboorlingen echter eerst minder gewelddadige tactieken. De druk werd langzaam opgevoerd. De inheemse bevolking wist dat de expeditie afhankelijk was van informatie en gidsen. Men probeerde die aan de reizigers te onthouden of men verstrekte verkeerde informatie, zoals dat er in de richting die het reisgezelschap wilde gaan geen water te vinden zou zijn. Soms was er iemand bereid om met of zonder betaling de weg te wijzen, maar zulke gidsen bleven nooit lang bij de expeditie. Zo had men met veel moeite op 9 juli, aan de Zuid-Afrikaanse kant van de Lebombobergen, een gids gekregen die echter dezelfde dag nog de benen nam toen de expeditie door ‘een half duisent negers’ omsingeld werd. Later liepen ook twee andere gidsen weg. Uiteindelijk besloot De Cuijper op de 12e dat het reisgezelschap maar moest terugkeren omdat ze niet genoeg voorraden had om de goudlanden te bereiken. Hij was er niettemin nog vast van overtuigd dat het goudland bestond, want in zijn journaal schreef hij diezelfde dag: ‘[de] opperste van die Landaart [dat volk] gaat 39 gekleed met een gouden harnas, en al sijn onderdanen met Copere’. Omdat de inboorlingen nog niet wisten dat de reizigers wilden teruggaan, gingen ze diezelfde dag over tot het zwaarste middel om de doortocht van de expeditie te stuiten, de aanval. De Cuijper schrijft als volgt over dit moment: terwijl ik besig was om mijn register te vervolgen sittende te schrijven voor de geweer cap [afdak voor geweren] op de Trommel, so hoor ik mijn maat [Jan Mona, de bevelhebber van de soldaten] omtrent twintig stappen van mij afgrijselijk schreeuwen alert alert schiet, waar op ik haastelijk op sprong, lopende bij de geweer Cap en gaf de snaphaenen haastelijk aan, waar op de Schildwagt vier [vuur] gaf en schoot een neger ter plaatse dood, die met schild en assegaijen op ons aan quam, op den selven tijd sag men ront om ons so veel negers met assagaijen en schilden als grasen ter aarde, makende een afgrijselijk geluid, door fluijten, schreeuwen en blasen op haar horens, dat men malkander niet kon verstaan hoe digt men was, wij Commandeerden ons Volk te Renjeeren en Sluijten [zich 40 in slagorde op te stellen en de rijen te sluiten].


70 Er volgde een schermutseling. Tijdens de confrontatie verloor het reisgezelschap haar draagossen en moest het zich door de vlakte naar de bergen terugtrekken. 's Nachts trok de expeditiemacht over de ‘afgrijselijk grote clipbergen’. Ook aan de Mozambikaanse kant bleven er problemen. Weer stond er een inheems leger klaar en toen de soldaten de gelegenheid kregen om te vragen waarom men zich zo dreigend opstelde, vertelde men De Cuijper: ‘om dat wij door haar Land passeerden’. Bij het doortrekken van de Incomati hoorden ze ook hoe de inboorlingen op de oever de inboorlingen aan de andere oever waarschuwden ‘dat sij moesten oppassen op 41 ons, dat wij daar een hadden dood geschooten’. In de jaren 1960 of 1970 werd in het Kruger Wildpark tussen de ‘rustkampen’ Krokodilbrug (Crocodile Bridge) en Laër Sabie (Lower Sabie) een monumentje opgericht om de plaats van de confrontatie tussen de expeditie en de lokale bevolking te herdenken. De historicus Punt had de plaats van het gebeuren gelokaliseerd. Een bronzen plaquette op een houten paal brengt hulde aan de weinig heroïsche schermutseling van 12 juli 1725. De kans is echter erg klein dat dit gebeurd is op de plaats waar het monumentje staat, omdat de schaarse gegevens een precieze reconstructie onmogelijk maken. Van groter belang voor Punt waren trouwens de eerste blikken die de Europese reizigers een paar dagen voor de confrontatie over het gebied van het Kruger Wildpark hadden laten gaan. In zijn woorden: ‘5 Julie 1725 is 'n belangrike datum in die geskiedenis van die Laeveld en Wildtuin, omdat 42 op daardie dag die eerste witmense die gebied aanskou het.’ In de traditie van de koloniaal getinte, oudere Zuid-Afrikaanse historiografie werd de expeditie door Punt niet alleen aan de vergetelheid ontrukt, maar ook meteen verheven tot een lieu de mémoire van blank Zuid-Afrika. Met dit doel werd de tekst van het reisjournaal met de titel Die eerste Europeane in die Nasionale Krugerwildtuin door Punt uitgegeven 43 ter gelegenheid van het honderdjarige bestaan van het Kruger Wildpark in 1975. Prins Bernhard der Nederlanden schreef in zijn hoedanigheid als voorzitter van het World Wildlife Fund zelfs een wat rommelig voorwoord.

Fiasco De reden voor het mislukken van de landtochten vanuit Fort Lijdsaamheijd is in de eerste plaats de relatief gebrekkige uitvoering ervan. De soldaten die de expedities moesten uitvoeren, beschikten niet over het vermogen zelfstandig hun weg te zoeken in de Afrikaanse wildernis. Ze misten bushmanship en waren daardoor geheel 44 afhankelijk van tegenstribbelende gidsen. Het vereiste inzicht in lokale politieke verhoudingen schoot tekort tegenover weloverwogen en gecoördineerd verzet. In een situatie waar men afhankelijk was van samenwerking met de inheemse bevolking 45 was dit gebrek misschien wel de grootste fout die de expeditie beging. Het verzet van de inheemse bevolking lijkt gecoördineerd te zijn geweest, omdat de ene groep de andere waarschuwde en weloverwogen, omdat de respons stapsgewijs werd verhevigd: eerst verkeerde informatie verstrekken,


71 dan onthouden van gidsen, vervolgens dreigen met geweld en tenslotte een gewapende confrontatie aangaan. Terwijl de inheemse bevolking effectief was georganiseerd, lijkt men aan de kant van de VOC voortdurend te improviseren en bij tegenstand te snel over te gaan tot bruut geweld. 46 De expedities leidden bovendien onvoldoende tot accumulatie van inlichtingen. Men liet na de binnen de VOC beproefde methodes van informatievergaring te gebruiken (vergelijk hoofdstuk 4). In plaats van de informatie over het binnenland naar kaarten over te brengen, bleef men afhankelijk van vergankelijke geheugens, die in Fort Lijdsaamheijd maar al te gemakkelijk slachtoffer konden worden van malaria of assegaaien. Dit verklaart ook waarom zo weinig van die kennis terug te vinden is in latere VOC-documenten en niets ervan doordrong in de geografische 47 literatuur. Fort Lijdsaamheijd was in alle opzichten een desastreuze onderneming. Een groot aantal mensenlevens ging verloren en er werden door de VOC grote financiële verliezen geleden. Volgens Sleigh stierven 490 van de 620 mannen (ongeveer 79%) die in de loop van tien jaren naar Delagoabaai werden gestuurd, de meesten aan 48 malaria. Fort Lijdsaamheijd was een speculatieve onderneming gegrond op foutieve geografische kennis. Dit leidde volgens berekeningen van de VOC in 1727 al tot een 49 verlies van 177.049 gulden. De beleidsmakers van de VOC kan deze misrekening echter niet worden verweten, want alle publicaties uit de zeventiende en achttiende eeuw gaven hetzelfde beeld van een machtig en rijk ‘keizerrijk’ Monomotapa in het binnenland van zuidelijk Afrika, dat alleen moeilijk bereikbaar was. Het zakenvernuft leed schipbreuk door gebrekkige geografische kennis. Bij haar besluit om de vestiging te sluiten, verwees de Kaapse Politieke Raad dan ook specifiek naar misvattingen over de geografie, die nu echter uitsluitend werden toegedicht aan het personeel van Fort Lijdsaamheijd. Het personeel van het fort was niet alleen te lui om het binnenland behoorlijk te onderzoeken, het kwam ook steeds met fabeltjes over rijkdommen van Monomotapa die steunden op geografische literatuur, zoals de Algemeene Wereld-beschrijving van A. Phérotée de la Croix uit 1705 en andere 50 ‘verdachte’ bronnen die overigens uit de archieven van de VOC afkomstig waren. De mannen ter plaatse kregen de schuld van het fiasco.

Eindnoten: 1 In dit onderscheid tussen ‘ruwe’ informatie (data) en geordende en geïnterpreteerde kennis volg ik Peter Burke (2000, p. 11). 2 Afgezien van Portugese tochten die vooral in de zestiende eeuw werden uitgevoerd in het huidige Mozambique. 3 De belangrijkste studies hierover zijn: Coetzee (1948, 1954), Sleigh (1993, pp. 679-716), Paesie (2002, pp. 151-212). 4 Francken (1761, p. 52). 5 Nationaal Archief, 4. VEL203-5, ‘Caert van 's Comp. nuw aengecoght Land’, drie bladen, gedateerd 8/9-12-1726. 6 Schöffer & Gaastra (1982), Jacobs (2000, pp. 113-115, 122-125, 255). 7 Cape Archives (CA) C2341, Politieke Raad: Memories en Instruksies, ‘Instructie voor Sr. Willem van Taak gaande als Opperhooft naar rio de Lagoa en terra di Natal’, 29-1-1721, f. 388. 8 CA C405, Inkomende Briewe, Instructie ‘Gecommitteerdens en geauthoriseerdens van d'Oost Ind. Comp. ter Camer Amsterdam’ aan Gouverneur De Chavonnes, 23-12-1719, f. 176. 9 De Bucquoi (1744, x).


10 11 12 13

14 15 16 17 18 19

20 21 22 23 24 25

26 27 28 29 30

31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44

45

46 47

CA C1467, Uitgaande Briewe, De Chavonnes aan Gecommitteerden, 31-3-1724, f. 409. Randles (1959, pp. 63-72). Randles (1959, pp. 75, 81). Zie Huigen (1996a, pp. 23-60) en Stone (1995, p. 45). Een vergelijkbare hardnekkige misvatting, van recentere, achttiende-eeuwse herkomst, vormde het niet-bestaande Konggebergte in West-Afrika dat tot aan de twintigste eeuw op kaarten van dit gebied voorkwam (vergelijk Bassett & Porter, 1991). Zie onder meer Axelson (1973) en Bhila (1982). Stone (1995, pp. 32-45). Koeman (1970). Lamotius was van 1677 tot 1692 opperhoofd van Mauritius. CA C 733, Inkomende Briewe, ‘Affricaens Berigt van Isaacq Johan Lamotius’, f. 40-44. CA C2440, Politieke Raad, Verklarings, ‘Aan Den Wel Edelen gestrengen De Chavonnes en Raad ordinaris van Nederlands India en gouverneur in loco etc. benevens den E. Agtbaren Raad van Politie’, Van de Capelle, 3-8-1723, f. 62-88. CA C2440, Politieke Raad, Verklarings, ‘Aan Den Wel Edelen gestrengen De Chavonnes’, f. 66. CA C2440, Politieke Raad, Verklarings, ‘Aan Den Wel Edelen gestrengen De Chavonnes’, f. 68. Sanson (1656). CA C2440, Politieke Raad, Verklarings, ‘Aan Den Wel Edelen gestrengen De Chavonnes’, f. 70. CA C2440, Politieke Raad, Verklarings, ‘Aan Den Wel Edelen gestrengen De Chavonnes’, f. 77. CA C416, Inkomende Briewe, Gecommiteerden aan gouverneur De Chavonnes, 13-12-1724, f. 21-30. In hun schrijven maken de Gecommitteerden onder andere melding van ‘'t Lage Ethiopien’ en ‘'t Meijr Zara’ die ook op de kaart van Blaeu voorkomen. De Politieke Raad droeg deze informatie over aan de bevelhebber in Fort Lagoa (CA C1468, Politieke Raad aan Van de Capelle, 8-10-1725, f. 587-8). CA C433, Inkomende Briewe, Van de Capelle aan gouverneur De la Fontaine, 2-5-1730, f. 2-134. CA C 733, ‘Rapport vanden E gesaghebber Jurriaan Cloppenburg [...]’, 16-7-1-8-1721, f. 17. Olfert Dapper was arts van beroep en François Valentyn predikant; men vindt ook de spelling Valentijn. Vergelijk Huigen (1996a, pp. 23-60). Naar aanleiding van negentiende-eeuwse expedities in Afrika merkt de antropoloog Johannes Fabian op dat bedrog de respons was van Afrikanen op in hun ogen gevaarlijke vreemdelingen (Fabian, 2000, p. 208). CA C 744, Bylaes by Inkomende Briewe Kaapse Argiefbewaarplek, f. 60-8. CA C 1467, Uitgaande Briewe, f. 404-9. Punt (1976, p. 44). CA C 751, Bylaes by Inkomende Briewe, 1725, f. 8-12. ‘[...] terwijl ik besig was om mijn register te vervolgen sittende te schrijven voor de geweer cap op de Trommel [...]’ (Punt, 1976, p. 74). Punt (1976, p. 90). Punt (1976, pp. 50, 55, 68). Punt (1976, pp. 70-72, 90-100). Punt (1976, p. 68). Punt (1976, p. 74). Punt (1976, p. 74). Punt (1976, p. 92, 94). De tekst verscheen in 1976 met een inleiding en toelichtingen van Punt, en voorzien van een Engelse vertaling, uitgegeven door de National Parks Board of Trustees. Cameron, McLaren en Cooper (1999, p. 337) definiëren ‘bushmanship’ als ‘the competence to interact meaningfully with newly encountered environments in the achievement of predetermined goals’. Een observatie van Johannes Fabian over het succes (of ontbreken daarvan) van wetenschappelijke reizigers uit de negentiende eeuw is ook hier van toepassing: ‘We have seen in detail and from many different angles that the success of expeditions depended on qualified personnel, sufficient funds, good logistics, and luck. But what counted more than any of these, was politics [...]. European explorers had to be able to identify and deal with power structures’ (Fabian, 2000, p. 157). Ik ontleen dit criterium om de mate van succes van ontdekkingstochten te bepalen aan Bruno Latour (1987, pp. 215-257). Ik heb tenminste geen verwijzingen naar expedities vanuit Delagoabaai aangetroffen in documenten die verband houden met reizen naar het oostelijke deel van Zuid-Afrika.


48 Sleigh (1993, pp. 706-707). 49 Paesie (2002, p. 204). 50 Onder meer het bericht van Lamotius over Monomotapa dat hiervoor ter sprake was (CA C85, Resolusies van die Politieke Raad, 11-6-1730, f. 130-9).


73

Hoofdstuk 4 Handel en wetenschap: rapporten van de VOC-expeditie van Hendrik Hop uit 1761-1762 Het ‘onderzoeksbeleid’ van de VOC moest ook de verspreiding van informatie aan potentiële concurrenten zoveel mogelijk verhinderen. Hoe succesvol dit aspect van het beleid was, blijkt uit de beperkte beschikbaarheid van cartografische informatie over de Kaapkolonie toen het gebied in 1795 in Engelse handen viel. Terwijl de Kaapkolonie aan het einde van de achttiende eeuw het best gekarteerde gebied 1 buiten Europa was, klaagden Engelse koloniale ambtenaren erover dat de VOC 2 niets gedaan had om het binnenland van de kolonie in kaart te brengen. De talrijke kaarten die vooral aan het einde van de VOC-tijd tijdens het bewind van een van de laatste gouverneurs, C.J. van de Graaff (1785-1791), tot stand waren gekomen, 3 waren naar Nederland verscheept. Geen van deze kaarten is in de achttiende eeuw gepubliceerd. Alleen een beperkt aantal VOC-reisjournalen zag het licht, met medewerking van VOC-ambtenaren of andere personen aan de Kaap. François Valentyn publiceerde aan het begin van de achttiende eeuw de reisbeschrijvingen van de tochten van Simon van der Stel (1639-1712) en de Stellenbossche landdrost Johannes Starrenburg (1677-?) in Oud en Nieuw Oost-Indiën (1724-1726). De gouverneurs Simon en Willem Adriaan van der Stel (1664-1733) hadden hem de journalen gegeven. In 1792 verscheen een Engelse vertaling van het journaal van een reddingsexpeditie naar de overlevenden van het in 1782 gestrande Engelse schip de Grosvenor, uitgegeven door kapitein Edward Riou (1762-1801). Riou kon beschikken over twee afschriften van het reisjournaal van de reddingsexpeditie: een opgestuurd door de broer van de journaalhouder Van Reenen en het andere door gouverneur Van de Graaff, die het naar Joseph Banks, de secretaris van de Royal Society in Londen had gestuurd. De wetenschappelijke betekenis van deze gepubliceerde reisjournalen liep uiteen. Het journaal van de reddingsexpeditie is hoofdzakelijk om journalistieke redenen gepubliceerd. De stranding van de Grosvenor was aanleiding voor veel publiciteit en speculaties over het lot van de overlevenden. Het journaal van de laatste reddings-expeditie uit 1791 kon aantonen dat niemand van de schipbreukelingen 4 meer in leven was. Vanuit een wetenschappelijk oogpunt waren de journalen van Simon van der Stels expeditie uit 1685-1686 en een expeditie onder leiding van burger-kapitein Hendrik Hop (1716-1771) uit 1761-1762 belangwekkender. Beide reisjournalen gaven een indruk van het noordwesten van zuidelijk Afrika. Van der Stel was tot Namaqualand gereisd en Hop trok 76 jaar later zelfs over de ‘Groote Rivier’ (Oranjerivier), tot in zuidelijk Namibië. Van deze twee reisverslagen verkreeg het reisverslag van de expeditie van Hop in de achttiende eeuw de grootste bekendheid. Het verslag van Van der Stels tocht was verstopt in Oud en Nieuw Oost-Indien,


74 het duizenden bladzijden tellende werk van François Valentyn over het territorium van de VOC in Azië, dat in de achttiende eeuw nooit vertaald is en daarom voor 5 buitenlandse lezers beperkt toegankelijk was. Het ‘Dag-verhaal’ van de expeditie van Hop, opgesteld door landmeter Carel Frederik Brink (?-1780) en aangevuld met andere rapporten en voorzien van illustraties, verscheen in 1778 bij de Amsterdamse uitgever Schneider in de Nieuwste en beknopte beschryving van de Kaap der Goede-Hope [...]. Schneider publiceerde gelijktijdig een Franse vertaling als Nouvelle description du Cap de Bonne-Espérance [...]. Een Duitse vertaling verscheen in 6 1779 in Leipzig. De Nieuwste en beknopte beschryving was het eerste boek met nieuwe informatie over de Kaap sinds de verschijning van het Journal historique du voyage fait au Cap de Bonne-Esperance van de abbé de la Caille in 1763. Alleen daarom al was de Nieuwste en beknopte beschryving belangwekkend. Bovendien werd veel beschikbare kennis over Zuid-Afrika erin samengevat. Het eerste deel bevatte een ‘beknopte’ samenvatting van de bestaande literatuur over Zuid-Afrika. Het Dag-verhaal in het tweede deel was voorzien van aantekeningen en twaalf illustraties waarin zoölogische kennis over zuidelijk Afrika bij elkaar was gebracht (afb. 14). Het ‘nieuwste’ uit de titel had blijkens het ‘Voorbericht’ vooral betrekking op dit tweede deel, waarvan het Dagverhaal de kern vormde. De deugd van het eerste deel was hoofdzakelijk de ‘beknoptheid’ ervan, want het was niet meer dan een compilatie van informatie uit Capvt Bonae Spei Hodiernvm van Peter Kolb en het Journal historique van de abbé de la Caille. Een jaar eerder, in 1777, was precies hetzelfde al gedaan in een boek met bijna dezelfde titel, de meer omvangrijke Nieuwe algemene beschryving van de Kaap de Goede Hoop. Maar het Nieuwste boek uit 1778 bevatte ook afbeeldingen en niet eerder gepubliceerde teksten met wetenschappelijke toelichting in het tweede deel. Het was daardoor voor wie belangstelling had voor Zuid-Afrika een betere aanschaf dan zijn voorganger uit 1777. De Nieuwste en beknopte beschryving van 1778 vulde op het moment van verschijning een leemte in de wetenschappelijke kennis over zuidelijk Afrika, omdat er op dat moment nog niets was gepubliceerd over het gebied ten noorden van de Oranjerivier. Het Dag-verhaal van landmeter Brink en de meeste andere documenten die in het ‘tweede stuk’ van de Nieuwste en beknopte beschryving zijn uitgegeven, 7 waren echter niet met wetenschappelijke oogmerken geschreven. Zoals andere VOC-reisjournalen moest het Dag-verhaal voldoen aan economische en geopolitieke behoeften aan informatie over het Zuid-Afrikaanse binnenland. De editeur van het Dag-verhaal in de Nieuwste en beknopte beschryving heeft de tekst uit het utilitaire VOC-circuit getild en er een wetenschappelijke tekst van gemaakt door er aantekeningen en illustraties aan toe te voegen en in zekere zin in te leiden met het beknopte overzicht uit de bestaande literatuur over Zuid-Afrika in het eerste deel (‘eerste stuk’) van de Nieuwste en beknopte beschryving. Binnen de achttiende-eeuwse, empirische wetenschap was het niet ongewoon dat aan utilitaire kennis een wetenschappelijke status toegekend werd. Robert Boyle (1627-1691), een van de aartsvaders van de experimentele wetenschap, wees op de betrouwbaarheid van het relaas van eenvoudige, eerlijke kooplieden. Vóór Boy-


75

14 Een recentelijk ontdekt natuurwonder, de giraffe (uit: Nieuwste en beknopte beschryving van de Kaap der Goede-Hope, 1778).


76 le had Montaigne (1533-1592) in zijn essay over kannibalen (‘Des Cannibales’; Essays I, XXXI) er voor gepleit dat simpele lieden als betrouwbare waarnemers 8 beschouwd moeten worden. In het verleden hadden VOC-documenten al een rol gespeeld in wetenschappelijke debatten. Op grond van een VOC-rapport dat door Engelse piraten was buitgemaakt, was Boyle bijvoorbeeld in 1673 bereid zijn opvattingen te herzien over de herkomst van ambergrijs. Het journaal gaf te kennen dat ambergrijs niet afkomstig was van de ‘excrementen’ van de walvis, maar van een boom waarvan de wortels in zee reikten en die een hars afscheidden dat naar het wateroppervlak kwam. Boyle moest toegeven dat dit rapport onvolledig was, omdat het niet inging op de vraag of alle soorten ambergrijs op deze wijze gevormd werden. Het voordeel van het rapport was echter zijn geloofwaardigheid, omdat het niet geschreven was door ‘a Philosopher to broach a Paradox, or serve an 9 Hypothesis’. Het rapport was door een eenvoudige koopman geschreven voor zijn opdrachtgevers, alleen met de bedoeling een bepaald feit te beschrijven. Volgens Boyle hadden reisjournalen van kooplieden vanwege hun authenticiteit daarom een grotere waarde dan de geschriften van geleerden die er vaak op uit waren een bepaalde theorie aannemelijk te maken en geneigd waren de ‘feiten’ naar hun hand 10 te zetten. Vandaar dat het reisjournaal van de expeditie van Hop kon rekenen op belangstelling van de geleerde wereld. In het onderstaande wil ik het dubbelleven van het Dag-verhaal meer gedetailleerd onderzoeken: eerst hoe de tekst in 1760-1762 voor het VOC-netwerk tot stand kwam en vervolgens hoe het journaal een paar jaar later in 1778 binnen een wetenschappelijk circuit werd gepubliceerd als de nieuwste wetenschappelijke kennis over zuidelijk Afrika. De schakel tussen deze twee geschiedenissen wordt gevormd door een nog onbekend dier waarover men in 1760 aan de Kaap te horen kreeg.

‘Een hier te lande nog gantsch onbekend Dier’ In 1760 bezocht de olifantenjager Jacobus Coetsé Jansz. (1730-1818) als eerste Europeaan zuidelijk Namibië. Hij kwam in november van dat jaar terug met het verhaal over een ‘lijnwaat’ (textiel) dragend en langharig volk met een ‘taanachtige’ 11 huid en berichten over een vreemd dier. Het verhaal over het onbekende volk met lichte huidskleur, lange haren en gekleed in kleren van textiel was vanaf de tijd van Jan van Riebeeck een vast motief in het discours van de VOC over het binnenland van zuidelijk Afrika. Het was ook een motief in de Europese geografie van zuidelijk Afrika. Zoals in het vorige hoofdstuk reeds is opgemerkt, was men er tot aan het begin van de negentiende eeuw van overtuigd dat het binnenland van zuidelijk Afrika beheerst werd door het ‘keizerrijk’ Monomotapa, dat op hetzelfde peil van beschaving zou staan als Zuid-Aziatische culturen en waarvan de inwoners dus ook textiel kenden. Het verlangen van de VOC naar handelspartners zorgde ervoor dat het verhaal over de langharige lijnwaatdragers met lichte huidskleur steeds weer opdook 12 in de Kaapse VOC-documenten. Nieuw aan het ‘Relaas’ van Coetsé waren echter de berichten over een vreemd dier:


77 Werdende voorts in dit Land der groote Amaquas [zuidelijk Namibië], een meenigte van Leeuwen en Renosters gevonden, gelijk meede een ander hier te lande nog gantsch onbekend Dier, het welk wel niet soo swaar als een Oliphant, dog egter vrij hooger van Lighaem zijnde, den Relatant oversulx, Soo hierom als om de lange hals, gebulte rug en hooge beenen, doed vooronderstellen, Soo niet de regte immers een soort van kameelen 13 te zijn; sijnde deese Dieren Seer Loom en Traag van gang [...]. Coetsé had twee dieren kunnen schieten en een kalfje twee weken lang met melk en zemelen in leven gehouden. Toen het stierf, had hij de huid meegenomen. Helaas kon men zich op grond hiervan geen voorstelling vormen van de gedaante van de volwassen dieren. Het verhaal van Coetsé werd opgepikt door een vooraanstaand burger uit 14 Stellenbosch, de kapitein van de burgercavalerie Hendrik Hop. Hij benaderde de Politieke Raad in Kaapstad met het voorstel een expeditie te ondernemen naar het land dat door Coetsé was bezocht, tot voordeel van de Compagnie en de kolonie. De burgers zouden voor eigen rekening een expeditie uitrusten en de Compagnie hoefde hen alleen van wapens, gereedschappen en ruilmiddelen te voorzien. De Politieke Raad voelde hier wel voor en zorgde ook voor gespecialiseerd personeel: landmeter Carel Frederik Brink, om een kaart te tekenen en ‘dagelijxe aanteekening van al het merkwaerdige te houden’ en tuinier Auge voor het verzamelen van 15 vreemde planten. Een en ander werd nog eens in een Instructie met verdere 16 aanwijzingen herhaald.

Technieken van rapportage De organisatie van de expeditie onder leiding van Hop had nieuwe en vertrouwde elementen. Nieuw was dat het initiatief tot de expeditie niet werd genomen door de VOC, maar door burgers en ook dat het personeel van de expeditie grotendeels bestond uit burgers en hun knechten - zeventien ‘Europeesen’ en 68 ‘basterd 17 hottentotten’. Alleen Brink en Auge waren dienaren van de Compagnie. De derde deskundige, chirurgijn Rijkvoet, die meeging om geologisch onderzoek te doen, was een burger. De voorgaande VOC-expeditie die in 1752 naar de Oost-Kaap was gestuurd, bestond evenals eerdere expedities nog grotendeels uit VOC-personeel. De expeditie van Hop vestigde een nieuwe trend, want ook later maakte de VOC in de meeste gevallen gebruik van burgers voor ontdekkingsreizen. De technieken die moesten zorgen voor de verzameling van betrouwbare informatie waren echter al lang beproefd. Sinds het begin van de binnenlandse onderzoekstochten ten tijde van Jan van Riebeeck streefde de Politieke Raad naar disciplinering van de reizigers die moest leiden tot transparantie in de berichtgeving. De reiziger moest niet meer zijn dan ‘de hand die objecten verzamelt, het oog dat 18 ze observeert en beschrijft’, een verlengstuk van zijn opdrachtgevers. Om hiervoor te zorgen, werden deskundigen toegevoegd aan de expeditie en werd een


78 ‘Instructie’ opgesteld die het optreden van expeditieleden, met name de 19 sleutelfiguren, moest reguleren. Twee van de drie deskundigen, de tuinier en de chirurgijn, hadden als taak bodemmonsters en plantspecimina te verzamelen. De landmeter moest zorgen voor de textualisering van de kennis in de vorm van een routekaart en een reisjournaal. De door de expeditie verzamelde informatie moest materieel overdraagbaar gemaakt worden, zodat ze aan de Kaap geïnterpreteerd 20 kon worden en vergeleken met de resultaten van eerdere expedities. In het algemeen vormden dit soort technieken een voorwaarde voor de succesvolle 21 accumulatie van geografische en natuurhistorische kennis in de achttiende eeuw. Dit was in Fort Lijdsaamheijd nagelaten, waardoor daar weinig bereikt is. Hoe sterk in de gevolgde technieken werd aangesloten bij een gevestigde traditie, blijkt uit het feit dat het inmiddels 75 jaar oude dagregister van de expeditie onder leiding van Simon van der Stel uit 1685-1686 aan Brink als model werd 22 meegegeven. Men zou dit kunnen opvatten als teken van conservatisme. De Politieke Raad aan de Kaap was in de zeventiende eeuw zijn tijd echter vooruit, als men let op de situatie in het buitenland. In andere landen begon men pas in de achttiende eeuw het optreden van deelnemers van wetenschappelijke expedities 23 te reguleren. De doelstellingen van de expeditie waren evenals in vroegere gevallen utilitair. 24 De langharige lijnwaatdragers waren interessant als potentiële handelspartners. Etnografie stond in dienst van economisch voordeel. Ook het onbekende dier zou economisch van nut kunnen zijn: ‘het [...] soude kunnen sijn, dat dezelve door de inwoonders aldaer als de cameelen selve wierden gebruykt en dus ook van veel 25 nut voor deese colonie soude kunnen sijn’. Uiteindelijk bleken de resultaten echter alleen wetenschappelijk van belang. De expeditie vertrok 16 juli 1761 en keerde 27 april 1762 terug. Ze vond geen spoor van het langharige, lichtgekleurde, in textiel geklede volk en de gevonden koperreserves waren helaas ook niet winbaar. Wel had de expeditie in het zuidelijke deel van Namibië op 5 oktober 1761 de ‘Eerste kameleopardali’ (de onbekende dieren) gezien, een wijfje geschoten en een kalfje gevangen. Vanuit een economisch gezichtpunt was deze vondst echter weinig bemoedigend: ‘weegens de kortheijd van 't Lijf, teegens d'andere leeden, in desselfs wonderlyke beweeging, niet te 26 denken, dat dit beest tot eenigen dienst gebruijkt kan worden’. Met andere woorden: omdat de giraffen te weinig rug hadden, waren ze niet geschikt om als lastdieren gebruikt te worden. Op 16 of 17 oktober werd een mannetje geschoten en 27 opgemeten. Brink heeft ook een tekening van het dier gemaakt waarvan kopiëen 28 langs allerlei wegen Europa bereikt hebben. Landmeter Brink heeft het reisjournaal (Dag-verhaal) bijgehouden en een kaart 29 getekend van de afgelegde route (afb. 15). Nadat het journaal van Brink rondgegaan was onder de leden van de Politieke Raad werden de resultaten besproken tijdens de vergadering op 23 november 1762. Over het journaal had men niets op te merken - althans, niets hierover werd genotuleerd. De belangrijkste aanbeveling was dat men uit Nederland specialisten moest sturen om de ontdekte kopervoorraden verder 30 te onderzoeken. Het Leidse Cabinet van Natuurlijke


79

15 Fragment van de kaart van Carel Frederik Brink uit 1762 van de route van de expeditie met een afbeelding van een giraffe. De meeste expedities leverden dit soort routekaarten op (uit: C. Koeman, Tabvlae geographicae, 1952).


80 Historie ontving de huid van het giraffenkalfje dat de expeditie gevangen had. In 1770 werd dit specimen beschreven door de directeur van het Cabinet, de Leidse 31 hoogleraar Jean Nicolas Sébastien Allamand (1713-1787). Dezelfde Allamand zou een paar jaar later ook een belangrijke rol spelen bij de verschijning van de Nieuwste en beknopte beschryving, waarin het Dag-verhaal van Brink was opgenomen.

De publicatie van het Dag-verhaal De tweede etappe in de geschiedenis van Brinks Dag-verhaal was de publicatie ervan in 1778 in de Nieuwste en beknopte beschryving van de Kaap der Goede-Hope samen met andere documenten die door leden van de expeditie waren opgesteld. Informatie die met economische doelstellingen was verzameld, werd op die manier deel van de wetenschappelijke kennis (vergelijk hoofdstuk 3). Het is niet duidelijk wie het initiatief heeft genomen voor de publicatie. Het ‘eerste stuk’ van de Nieuwste en beknopte beschryving was niet meer dan een beknopte weergave van Peter Kolbs omvangrijke Capvt Bonae Spei Hodiernvm uit 1719 en De la Caille's Journal historique uit 1763. Het ‘nieuwste’ bevond zich in het ‘tweede stuk’ van de Nieuwste en beknopte beschryving met de titel ‘Dag-verhaal gehouden op een landtogt [...]’ dat afzonderlijk gepagineerd is en naast het eigenlijke Dag-verhaal van landmeter Brink ook andere documenten bevat. In het kort ziet de inhoud van dit ‘tweede stuk’ er als volgt uit: 1 Het Dag-verhaal van landmeter Brink van de expeditie uit 1761-1762, met aantekeningen van Allamand en Klöckner en twaalf prenten van dieren (pp. 1-79). 2 Een etnografische beschrijving van de bevolking in de gebieden die de expeditie had bezocht door de kolonisten Thieleman Roos en Petrus Marais (pp. 80-91). 3 Het bericht van chirurgijn Rijkvoet over gevonden kopervoorraden (pp. 92-95). 4 Een beschrijving van de ‘waschboom’ (pp. 96-108).32 (Zie bijlage 2 voor de exacte titels van de betreffende secties van het ‘tweede stuk’.) Een informeel wetenschappelijke netwerk lijkt een belangrijke rol gespeeld te hebben in de publicatie van het viertal teksten in dit ‘tweede stuk’. De aanwijzingen hiervoor staan verspreid over de Nieuwste en beknopte beschryving, te beginnen met het ‘Voorbericht’, waarin de Amsterdamse predikant A. Buurt (1748-1781) bedankt wordt voor zijn rol in de publicatie van het Dag-verhaal: ‘Het geen wy alleen voorberichten zullen, is, dat wy het Dag-verhaal van den Landtogt, gecopieerd naar het origineel, zo als het in de Archieven van de Kaap berust’ te danken hebben aan ‘den 33 WelEerwaarden en zeer Geleerden Heer A. Buurt’. Er zijn geen aanwij-


81 34

zingen dat Buurt ooit de Kaap bezocht heeft. Mogelijk heeft dezelfde persoon het afschrift van het Dag-verhaal gemaakt die ook een brief over de ‘waschboom’ aan 35 Buurt heeft gestuurd: de Kaapse predikant Bode. Bode zou afschriften van de Kaapse documenten naar Buurt gestuurd kunnen hebben die deze documenten op 36 zijn beurt beschikbaar heeft gesteld aan de uitgever. Het contact tussen ds. Buurt en ds. Bode had waarschijnlijk geen theologische grondslag. Buurt was niet alleen een vooraanstaand gereformeerd dogmaticus, maar ook een befaamd verzamelaar 37 van exotische vogeltjes. Vandaar dat hij mogelijk contact had met de Kaap en met Bode. Allamand heeft met enige hulp van de Amsterdamse medicus J.C. Klöckner (1726/7-1778) het wetenschappelijke gehalte van het Dag-verhaal vervolgens (op verzoek van de uitgever?) verhoogd en daarmee het karakter van de tekst veranderd door aantekeningen en illustraties toe te voegen. Het resultaat hiervan is dat met name het eenvoudige reisjournaal van landmeter Brink is omgevormd tot een wetenschappelijke tekst. De betrokkenheid van Allamand bij de editie lag voor de hand. Hij werd in 1749 de eerste hoogleraar die natuurlijke historie aan de universiteit van Leiden onderwees. Sinds 1751 was hij bovendien hoofd van het Leidse Cabinet van Natuurlijke Historie. Zijn wetenschappelijke faam berustte vooral op de Nederlandse editie van een van de voornaamste natuurhistorische standaardwerken uit de achttiende eeuw, de Histoire naturelle van Buffon (de zogenaamde Nouvelle Édition die 1769-1781 in Amsterdam verscheen). Zijn belangrijkste bijdrage daaraan was de toevoeging van 41 nieuwe beschrijvingen van diersoorten aan Buffons tekst. Opmerkelijk aan deze toevoegingen is het grote aandeel van beschrijvingen van dieren uit zuidelijk Afrika. Van de 41 toevoegingen waren 25 (63%) Zuid-Afrikaans. Tien van deze 41 beschrijvingen betroffen diersoorten die nog nooit door iemand anders waren beschreven. Zeven van deze tien diersoorten waren eveneens inheems in Zuid-Afrika. Allamands betekenis als wetenschapper was dus in hoge mate afhankelijk van contacten met Zuid-Afrika. Zijn informatie verkreeg hij via een informeel netwerk met correspondenten, van wie de Kaapse legerofficier Robert 38 Jacob Gordon de belangrijkste was. Vermoedelijk werd Allamand in zijn hoedanigheid van deskundige op het terrein van de Zuid-Afrikaanse natuurlijke historie betrokken bij de publicatie van de Nieuwste en beknopte beschryving. Allamands aantekeningen bij het Dag-verhaal in de Nieuwste en beknopte beschryving beperken zich tot het gebied van zijn deskundigheid. Hij heeft volgens het ‘Voorbericht’ veertig noten toegevoegd aan Brinks Dag-verhaal die voornamelijk 39 betrekking hebben op Kaapse geografie en vooral zoölogie. Mogelijk heeft hij ook 40 het stuk over de ‘Nieuwe Ontdekking van den Waschboom’ samengesteld. De leidende gedachte in deze tekst is het economische voordeel dat getrokken kan worden uit natuurlijke voortbrengselen aan de Kaap. Zo zouden de besjes van de 41 wasboom gebruikt kunnen worden voor de productie van was. Aan het slot dwaalt dit stuk echter af naar de zoölogie, het specialisme van Allamand, met beweringen over de farmaceutische kwaliteiten van ‘Dassenpis’ en opmerkingen over walvissen aan de Kaap.


82 De andere teksten in het ‘tweede stuk’ - het verslag van chirurgijn Rijkvoet over koperreserves en dat van de kolonisten Thieleman Roos (1728-1780) en Pieter 42 Marais (1726-1775) over etnografie - zijn zonder aantekeningen gepubliceerd. Deze teksten waren wel nieuwswaardig genoeg om op te nemen, maar lagen buiten de deskundigheid van Allamand. Het verslag van Roos en Marais, ‘Aan den wel edelen gestrengen Heer, Ryk Tulbagh’, is het meest homogene stuk in het tweede deel van de Nieuwste en beknopte beschryving. Ter uitvoering van de opdracht in de Instructie aan de expeditie om onbekende volken te beschrijven, bieden Roos en Marais een systematisch opgestelde beschrijving van de volkeren in het gebied dat de expeditie heeft bezocht. Achtereenvolgens komen de verschillende Namaqua-groeperingen aan bod (hun naam, woonplaats, karakter en de etymologie van hun naam), de onbekende volken waarnaar de expeditie moest zoeken (maar waarover niets gevonden werd) en de ‘Zeeden en Gewoontens’ van de Namaqua's als geheel. De korte beschrijvingen van de verschillende Namaqua-groeperingen ‘Comeinacquas, Tradiamacquas, Cabonas, Korikambis, Keinamacquas’ - worden door Marais en Roos gepresenteerd in de volgorde waarin de reizigers met ze kennis hadden gemaakt. Nog onbekende volken worden geografisch gesitueerd ten opzichte van de bekende. Het verslag is gestructureerd als een trajectkaart van de metro. Doordat de afzonderlijke beschrijvingen van de volken uiterst beknopt zijn, is de geografische situering van de volken ten opzichte van elkaar hun belangrijkste eigenschap. Omdat de betreffende Namaqua-goeperingen economisch niet interessant waren, was zo'n schematische beschrijving voldoende. Ter aanvulling worden de Namaqua's aan het slot van het stuk nog eens vluchtig in hun geheel getypeerd. Hier komen in 't kort enkele kwesties aan de orde die meer uitgebreid door Kolb beschreven zijn, zoals hun woningen, hun godsdienst en ceremonies tijdens huwelijk en begrafenis. Op de in VOC-kringen oude etnografische en in de praktijk vooral economische vraag of er in het noorden mensen gevonden worden ‘die van taanagtige gedaante synde, in lynwaat zoude gekleed gaan’ en die op Nederlanders lijken (pp. 83-4), moeten Roos en Marais helaas een negatief antwoord geven. Mogelijk wel interessant voor de VOC zijn nieuwe berichten over de ‘Birinas’ die een ‘gantsch andere Taal, dan de Namacquas spraken’ (p. 84) en die ijzer en koper verhandelen aan de zegslieden van Roos en Marais. Maar dit zijn helaas wel mensen die hun lichaam insmeren met vet en die dierenhuiden dragen, waardoor ze zich niet onderscheidden van reeds bekende volken. In commercieel opzicht was dat weinig belovend.

De omvorming van het Dag-verhaal tot wetenschappelijke kennis Allamands belangrijkste bijdrage aan de editie bestaat uit de veertig noten bij het reisjournaal van Brink. In een beperkte mate zijn de noten een toelichting bij de tekst - voornamelijk geografische en etnografische verklaringen. Deze noten contextualiseren gegevens in de tekst door ontleningen aan de bestaande literatuur 43 en cartografie. De zoölogische noten nemen echter de vorm aan van korte ver-


83 handelingen waarin de nieuwste kennis over de betreffende dieren gepresenteerd 44 wordt. De tekst van Brink fungeert voor Allamands verhandelingen in de voetnoten als retorisch anker in de Afrikaanse werkelijkheid. In drie gevallen (noten 39-41) staan de zoölogische noten zelfs los van de tekst. Het notenapparaat leidt een eigen leven en verdringt op veel bladzijden zelfs de hoofdtekst. In de noten kon Allamand zijn zoölogische kennis etaleren. Zo geeft hij een uitgebreid overzicht van de verschillende soorten bokken in zuidelijke Afrika naar aanleiding van de vermelding van gemsbokken in het Dag-verhaal en vermeldt hij 45 de bestaande kennis over de nog niet zo bekende zebra. Het was namelijk de vraag of de zebra wel een ezel genoemd kon worden. Volgens een experiment van 46 ‘Mylord Clive’ echter wel. Deze had een zebrawijfje naar Engeland gebracht en laten paren met een mannetjesezel, nadat het mannetje met strepen was beschilderd. Dat bewees de verwantschap. Maar, zegt Allamand, als men een paard had beschilderd, zou het misschien ook gelukt zijn, zodat het nog steeds de vraag is of de zebra uitsluitend verwant is met de ezel. In een noot over ‘wilde paarden’ (noot 27) speculeert hij over de mogelijkheid van het bestaan van eenhoorns in zuidelijk Afrika, waarvan de Jezuïet Jeronimo Lobo 47 (1595?-1678) beweerde dat ze in Ethiopië voorkwamen. Er waren volgens Allamand namelijk aanwijzingen gevonden voor het bestaan van eenhoorns in zuidelijk Afrika. Een ‘oplettend waarneemer, die te gelyk zeer geloofwaardig is’ had hem geschreven 48 dat de ‘Hottentotten’ grottekeningen van eenhoorns gemaakt hebben. Aangezien ze niet op de hoogte zijn van het debat over het bestaan van eenhoorns, zouden 49 deze tekeningen een objectieve aanwijzing voor het bestaan van deze dieren zijn. Een tegenwerping zou volgens Allamand kunnen zijn dat de Hottentotten slechte tekenaars waren en eigenlijk geprobeerd hadden een neushoorn voor te stellen. Allamands opmerkingen over de eenhoorn gaan vooraf aan het wetenschappelijke debat over de Zuid-Afrikaanse eenhoorn dat zou losbarsten na de verschijning van Sparrmans reisbeschrijvingen (eerste, Zweedse editie uit 1783) en geven een aanduiding hoezeer hij in voeling was met het laatste zoölogische nieuws uit 50 Zuid-Afrika. Natuurlijk wijdt Allamand ook noten aan de giraffe (noten 19, 20 en 21), het enige dier dat in het reisjournaal van Brink wordt beschreven - andere dieren worden alleen genoemd. In een van zijn noten (noot 19) verwijst hij de lezer naar de afbeelding: ‘Op dat men zich een denkbeeld van dit zonderlinge dier konne maaken, geeven wy hier de afbeelding daar van’ (afb. 14). Bij de tekst zijn twaalf prenten gevoegd, waarvan sommige reeds eerder gebruikt zijn, de meeste in edities van Buffons Histoire Naturelle, en andere nieuw gemaakt voor de Nieuwste en beknopte 51 beschryving. Ook deze illustraties maken het utilitaire reisverslag van Brink wetenschappelijker. Allamands noten en illustraties voegen een van de hoofdtekst afwijkend discours toe. Het Dag-verhaal en de andere teksten die de expeditie van Hop heeft opgeleverd zijn volgens de conventies van het VOC-netwerk geografisch georganiseerd. Alle feitelijke elementen worden slechts terloops genoemd en zijn hoofdzakelijk ruimtelijk ten opzichte van elkaar gesitueerd. De noten en illustra-


84 ties richten daarentegen de aandacht op de geconstateerde feiten met gebruikmaking van gegevens uit verschillende bronnen (vergelijk wat Allamand opmerkt over de ‘gestreepte ezel’ en ‘wilde paarden’). De feiten zijn vanuit Allamands wetenschappelijke optiek op zichzelf de volle aandacht waard. De ruimtelijke volgorde waarin ze ontdekt zijn, is voor hem minder belangrijk. De voetnoten en afbeeldingen van Allamand enerzijds en de tekst van het Dagverhaal van Brink anderzijds komen voort uit twee verschillende posities van kennisproductie. De VOC-reiziger geeft de verzamelde informatie terloops een plaats in de topografische ordening van zijn reisverslag. Deze informatie is alleen belangrijk voor de VOC voorzover ze economische betekenis heeft. De studeerkamergeleerde becommentarieert de feiten daarentegen in het ruimtelijke isolement van zijn 52 Cabinet. Hoewel de geconstateerde feiten soms ook een economische waarde voor hem kunnen hebben - denk aan het economische potentieel van de wasboom - wil hij ze vooral een plaats geven binnen het bestaande corpus van kennis. Op die manier brengt Allamand bijvoorbeeld de ‘wilde paarden’ uit het Dag-verhaal in verband met het geleerde debat over het bestaan van eenhoorns. Voor de wetenschappelijke inkadering van het Dag-verhaal maakte Allamand dankbaar gebruik van de mogelijkheden die de bladspiegel van het boek hem bood. De voetnoten bij het Dag-verhaal zijn door hun omvang geen souterrain van de hoofdtekst, maar door hun nauwe verbinding met de afbeeldingen het deel van de 53 presentatie dat soms de meeste aandacht trekt. Ze sluiten ook aan bij het ‘eerste stuk’ van de Nieuwste en beknopte beschryving, met uit De la Caille en Kolb gecompileerde kennis, dat in zekere zin als een inleiding tot het Dag-verhaal functioneert. Als gevolg van Allamands editeursactiviteiten overheerst het discours van de studeerkamergeleerde de rapportage van de ontdekkingsreizigers in de Nieuwste en beknopte beschryving.

Besluit Dankzij de publicatie in 1778 hebben het Dag-verhaal van Brink en de andere documenten die leden van Hops expeditie hadden opgesteld een bescheiden bijdrage kunnen leveren aan het discours over zuidelijk Afrika. Mentzel ontleende informatie aan het rapport van Roos en Marais voor zijn beschrijving van de inheemse bevolking 54 in het stroomgebied van de Oranjerivier. Mentzel biedt ook een ‘Extract’ uit het Dag-verhaal, wat neerkomt op een transcriptie van het journaal van Brink met 55 toevoeging van aantekeningen en weglating van het deel over de terugreis. Sparrman en Le Vaillant ontleenden cartografische gegevens aan het Dag-verhaal, en De Mist gebruikte het verslag van Rykvoet in 1802 in een hoofdstuk over de mogelijkheden van mijnbouw in de Kaapkolonie in zijn Memorandum over het bestuur 56 van de Kaapkolonie voor de Bataafse regering. Het Dagverhaal en de andere teksten uit het ‘tweede stuk’ van de Nieuwste en beknopte beschryving genoten tot aan het einde van de achttiende eeuw de faam dat ze voortgekomen waren uit de langste reis die ooit door Europeanen was onderno-


85 57

men naar het gebied ten noordwesten van de Kaapkolonie. Volgens het wervende ‘Voorbericht’ van de Nieuwste en beknopte beschryving was het een bijzonder moeizame tocht geweest. Het zou volgens het ‘Voorbericht’ nog heel wat eeuwen duren voordat men even gemakkelijk naar zuidelijk Namibië kon reizen als over de Poststraat van Amsterdam naar Moskou. Als die betere verbindingen in de toekomst eenmaal tot stand zijn gekomen ‘zal men [...] [echter] geene Oliphanten, Carmelopardalis, enz. op den weg vinden’. De invloed van het ‘tweede stuk’ van de Nieuwste en beknopte beschryving op de voorstelling van zuidelijk Afrika bleef niettemin beperkt, omdat een paar jaar later de omvangrijke reisverslagen van de laat-achttiende-eeuwse wetenschappelijke reizigers al gingen verschijnen, te beginnen met de Zweedse editie van Anders Sparrmans reisverslag in 1783. De verspreiding hiervan, met name het werk van Le Vaillant en Barrow, was veel groter dan van de Nieuwste en beknopte beschryving (zie hoofdstukken 6 en 7). Opmerkelijk is vooral dat de teksten uit de Nieuwste en beknopte beschryving in twee contexten hebben gefunctioneerd: eerst binnen het systeem van rapportage van de VOC en na publicatie als nieuwste wetenschappelijke kennis over het binnenland van zuidelijk Afrika. De editoriale toevoegingen van Allamand laten zien dat de afstand tussen het wetenschappelijke vertoog en dat van VOC-reizigers sinds het begin van de eeuw was gegroeid. Het droge verslag van landdrost Starrenburgs tocht uit 1705 naar het noordwesten van Zuid-Afrika kon door Valentyn in 1724-1726 nog zonder toelichting worden gepubliceerd in Oud en Nieuw Oost-Indiën. Naarmate de wetenschappelijke literatuur over de buiten-Europese wereld specialistischer was geworden, lijkt dat moeilijker te zijn gegaan. In 1778 was het kennelijk wenselijk een VOC-reisjournaal van een geleerde toelichting te voorzien. De gegroeide afstand tussen utilitair reisverslag en wetenschappelijke tekst blijkt ook uit Georg Forsters afkeurende recensie van Jacob van Reenens reisjournaal van de zoektocht naar overlevenden van het gestrande Engelse schip de Grosvenor uit 1790-1791. Een droge opsomming van 58 gebeurtenissen en bezochte plaatsen voldeed volgens hem niet meer. De reiziger moest aan het einde van de achttiende eeuw bij voorkeur zelf ‘filosofisch’ zijn om zijn reisverslag de moeite waard te maken, want zo'n reiziger wist op grond van bestaande publicaties wat belangstelling verdiende. Het was nog beter als hij dat ook nog smakelijk kon opschrijven. Veel van de reizigers die in de volgende hoofdstukken ter sprake komen, konden dat.

Eindnoten: 1 Koeman (1952a). 2 Barrow (1801, p. 8). 3 Koeman (1952a). C.J. van de Graaff (1734-1812) was een militaire ingenieur met speciale belangstelling voor cartografie en vestingbouw. 4 Huigen (2001, pp. 36-39). 5 Van het deel over de Kaapkolonie is in de jaren zeventig een moderne editie verschenen in de Van Riebeeck-reeks (Valentyn, 1971-1973). 6 Neue kurzgefasste Beschreibung des Vorgebirges der guten Hoffnung nebst dem Journal eines Landzugs in das Innerste von Afrika durch das Land der grossen und kleinen Namacquas [...] Leipzig, Weygandsche Buchhandlung (1779). In het onderstaande zal ik steeds verwijzen naar de Nederlandse editie, de Nieuwste en beknopte beschryving (1778).


7 De titel ‘Dag-verhaal’ wordt in de Nieuwste en beknopte beschryving gebruikt voor het reisjournaal van de expeditie en als tussentitel voor alle documenten, inclusief het reisjournaal, in het ‘tweede stuk’ van de Nieuwste en beknopte beschryving. Zie de bijlage voor de titels van deze documenten. 8 Lux & Cook (1998, p. 180); Dear (1985, p. 156); Van Gelder (1997, pp. 103-104). 9 Carey (1997, p. 287). 10 Carey (1997, p. 287). 11 ‘Relaas’ van Coetsé in Godée Molsbergen (1916, II, pp. 18-22). 12 Huigen (1996a, pp. 23-60). 13 Godée Molsbergen (1916, II, p. 21). 14 Mossop (1947, pp. 72-87). 15 CA C139, Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope, f. 284-300. 16 Deze Instructie is in de negentiende eeuw uitgegeven door Leupe (1852). 17 Mossop (1947, pp. 14, 16). 18 Bourguet (1997, p. 177). 19 Leupe (1852). 20 Bourguet (1997, p. 173). 21 Latour (1987, pp. 215-257). Organisaties met een vergelijkbaar vermogen (naast de VOC) om over grote afstanden informatie te verzamelen en daar ook weer op te reageren, waren de Spaanse kroon en de Orde der Jezuïeten (vergelijk Harris, 1998). Zich baserend op actor network theory (acteurnetwerktheorie) omschrijft Harris (1998, p. 276) dit vermogen als volgt: ‘the operation of long-distance networks depended fundamentally on their ability to sustain the circulation of people and things from the center to the periphery and back again: in reciprocating patterns of decision and action, intelligence and directive, the knowledge gained through repeated cycles of travel to the periphery strengthened the network and allowed it to extend its reach, project its power, and (in Latour's phrase) “act at a distance”’. Zie hoofdstuk 10 voor het gebruik van acteurnetwerktheorie bij het onderzoek van ontdekkingsreizen. 22 Leupe (1852, p. 375). 23 Kury (1998; 2001, pp. 91-146); Harbsmeier (1995, pp. 23-24). 24 Leupe (1852, pp. 372, 375). 25 Leupe (1852, p. 376). 26 Mossop (1947, pp. 32, 34). 27 Mossop (1947, p. 36). 28 Rookmaaker (1989, p. 291). Er wordt algemeen aangenomen dat de giraffe van Coetsé in 1760 niet de eerste was die werd waargenomen in zuidelijk Afrika. Rookmaaker (onder meer) neemt aan dat er al in 1663 een giraffe is gezien door een VOC-expeditie, 200 kilometer ten zuiden van de Oranjerivier in het huidige Zuid-Afrika (Rookmaaker, 1989, p. 15). De journaalhouder van deze expeditie, Van Meerhoff, spreekt van ‘twee camelen’. De aanname dat Van Meerhoff giraffen bedoelde, is afhankelijk van de overtuiging dat het woord ‘kameel’ binnen Zuid-Afrikaanse omstandigheden altijd naar giraffe zou verwijzen. Hiervoor spreekt dat de reiziger Wikar het in de tweede helft van de achttiende eeuw heeft over een ‘kameel’, wanneer hij een giraffe bedoelt en Coetsé in 1760 de vergelijking met een kameel maakt. De term ‘kameel’ voor giraffe had te maken met de Middellatijnse naam camelopardus voor giraffe. Dat het woord ‘kameel’ altijd ook giraffe kan betekenen, wordt echter niet ondersteund door het Woordenboek der Nederlandsche taal (2000) (lemma's: ‘kameel’, ‘kameelpaard’ en ‘giraffe’) en het Middelnederlandsch Woordenboek (1998) (lemma: ‘cameel’). De betekenis van kameel als giraffe was kennelijk niet zo sterk gevestigd dat zij neerslag heeft gevonden in de belangrijkste historische woordenboeken. Hier komt nog bij dat alle andere giraffen voor 1800 ten noorden van de Oranjerivier in Namibië werden aangetroffen, wanneer we voorbijzien aan de ‘camelen’ uit 1663. Rookmaaker houdt daarom rekening met een foutieve waarneming in 1663. Het is in elk geval onzeker of Van Meerhoff in 1663 een giraffe gezien heeft. Coetsé's giraffe trok pas de aandacht van de VOC; de ‘camelen’ uit 1663 werden onopgemerkt in het archief bijgezet. Zie over deze kwestie ook: Foster (2004, p. 32). 29 Koeman (1952b, Pl. IV). 30 CA C140, Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope, f. 354-368. 31 Rookmaaker (1989, p. 291). 32 Myrica cordifolia; in het Afrikaans: wasbessie; in het Engels: wax myrtle of waxberry. 33 Nieuwste en beknopte beschryving (1778, ‘Voorbericht’). 34 Rookmaaker (1989, p. 37). 35 Vergelijk ondertekening van de brief (Nieuwste en beknopte beschryving, 1778, p. 98). 36 Over Bode zie: SABW (1977, III, p. 77); Engelbrecht (1952, pp. 75-76). 37 Evenhuis (1974, pp. 68, 70). 38 Rookmaaker (1989, pp. 118-128; 1992). 39 Klöckner was verantwoordelijk voor twee noten: 38, over de ‘Tzeiran’ en 39, over de ‘groote Gerbo of springrot’. 40 Nieuwste en beknopte beschryving (1778, pp. 96-108).


41 Interesse voor de commerciële mogelijkheden van exotische planten was algemeen verbreid in de achttiende eeuw (Kury, 2001, pp. 28-34, 40-43). 42 Nieuwste en beknopte beschryving (1778, respectievelijk pp. 92-95 en pp. 80-91). 43 Kolb (1719, 1731, 1968) en De la Caille (1763). Noten 2-10, 13-14, 23 over geografie in Nieuwste en beknopte beschryving. 44 Noten 1, 11, 15, 18-21, 24-42 over zoölogie in Nieuwste en beknopte beschryving. 45 Nieuwste en beknopte beschryving (1778, noten 31 en 37, pp. 46-49, 60-62; noot 35; ‘gestreepte ezel’). 46 Waarschijnlijk doelt Allamand op Robert Clive (1725-1774), de grondlegger van de Britse heerschappij over India, die inderdaad een zebra bezat (email, Kees Rookmaaker, 16 juli 2004). 47 Lobo schreef een verslag over zijn ervaringen in Oost-Afrika waarvan in de achttiende eeuw onder meer een Franse editie beschikbaar was. Zijn verslag bleef tot de negentiende eeuw gezaghebbend. Mogelijk heeft Allamand, van oorsprong een Franstalige Zwitser, de Franse vertaling van abbé Joachim le Grand gebruikt: Relation historique d'Abissinie (Lobo 1728). Lobo vermeldt onder andere dat de eenhoorn zo snel van woud naar woud loopt dat het moeilijk is om hem te observeren (Lobo 1728, pp. 69-70, 230-231). Een recente Engelse vertaling is Lobo 1984. 48 Allamand vergist zich hier in de etnografische nomenclatuur. De grottekeningen in zuidelijk Afrika werden gemaakt door de Bosjesmannen (San) en niet door de Hottentotten (Khoikhoi). Het laat ook zien dat Allamands kennis op etnografisch gebied tekortschoot. 49 Niet de ‘Hottentotten’ (Khoikhoi), maar de ‘Bosjesmannen’ (San) zijn overigens de makers van rotstekeningen in zuidelijk Afrika. Allamands weinig overtuigende redenering lijkt te zijn dat de tekeningen een onafhankelijk bewijs voor het bestaan van eenhoorns kunnen vormen, omdat de ‘Hottentotten’ niet de bedoeling hadden een partij in het debat over het bestaan van de eenhoorn te steunen. In hoofdstuk 10 zal ik het debat over de Zuid-Afrikaanse eenhoorn aan het eind van de achttiende eeuw uitgebreider ter sprake brengen. 50 Zie hoofdstuk 10. 51 Rookmaaker (1989, p. 37). 52 Ik kom hierop terug in hoofdstuk 10. 53 Cahn (1997, p. 98) beschrijft de voetnoot als ‘ein zweites Niveau der Rede’. Hiermee zet Cahn zich af tegen het gangbare opvatting van de voetnoot als een (dikwijls hinderlijke) bijkomstigheid. 54 Mentzel (1787, II, pp. 525-533). 55 Mentzel (1787, II, pp. 200-230). 56 Sparrman (1977, II, pp. 103, 120); Forbes (1965, pp. 123-124); De Mist (1920, pp. 67-68). 57 Thunberg (1986, pp. 322-323). 58 Forster (1992, p. 363).


87

Hoofdstuk 5 Huishoudingen van ‘Caffers’ en ‘Hottentotten’: voorstellingen van inwoners van zuidelijk Afrika in de Gordon Atlas Robert Jacob Gordon (1743-1795) is de eerste van een drietal wetenschappelijk gevormde reizigers die ik in de volgende hoofdstukken ter sprake wil brengen. Dit waren mensen die met een eigen wetenschappelijk programma het binnenland introkken, wat ook inhield dat het ze niet in de eerste plaats te doen was om utilitaire kennis. Hun onderzoeksvragen werden vooral bepaald door de comtemporaine wetenschappelijke literatuur. Twee van hen, François le Vaillant en John Barrow, publiceerden over hun waarnemingen veelgelezen reisverslagen. Gordon deed dat niet. Hij was in zijn eigen tijd daardoor alleen bekend aan mensen die contact met hem zochten vanwege zijn grote kennis van Zuid-Afrika. In de Zuid-Afrikaanse historiografie geniet hij momenteel een zekere faam, onder meer vanwege zijn sympathieke houding tegenover inheemse mensen. Als enige reiziger uit de achttiende eeuw lijkt Gordon in staat geweest te zijn mensen die heel anders waren dan hij zelf als gelijkwaardig te bejegenen, niet alleen de door veel tijdgenoten bewonderde Xhosa's in de Oostkaap, maar ook de San die door andere reizigers meestal als uitschot beschouwd werden. Inmiddels is een belangrijk deel van zijn werk beschikbaar in Engelse vertaling en werden er biografische studies aan hem 1 2 gewijd. In Nederland is hij ten onrechte een relatief onbekende figuur. Gordon werd in 1743 in Doesburg (Gelderland) geboren in een officiersfamilie. In aansluiting bij zijn familietraditie werd hij al op jonge leeftijd beroepsmilitair. Behalve militair was Gordon echter ook iemand met belangstelling voor natuurlijke historie. Daarom studeerde hij enige tijd aan de universiteit van Harderwijk en maakte hij in 1773-1774 op dertigjarige leeftijd een reis naar Zuid-Afrika. Tijdens zijn verblijf van dertien maanden daar maakte hij een tocht door het binnenland, waarover echter niets naders bekend is. Terug in Nederland kon hij na zijn eerste reis al gelden als specialist in Zuid-Afrikaanse aangelegenheden. In deze hoedanigheid wordt hij ook genoemd door Diderot (1713-1784) in diens Voyage en Hollande (postuum gepubliceerd in 1817). Diderot noemt hem een jonge Engelsman. Dat werd vermoedelijk veroorzaakt door het uniform van de Schotse brigade dat Gordon droeg. Omdat hij een verre Schotse voorouder had, waren Gordon en zijn vader bij de Schotse brigade van het leger van de Republiek ingedeeld (afb. 16). Diderot ondervroeg Gordon bij hun ontmoeting over een onderwerp dat de geleerde wereld tot in de negentiende eeuw bezig hield: de uitgerekte schaamlippen van de ‘Hottentot Venus’. Gordon kon hem vertellen dat dit vlezige aanhangsel inderdaad deel was van de schaamlippen en 3 niet een ‘schortje’ dat neerhing van de buik. In 1777 vertrok Gordon voorgoed naar Zuid-Afrika. Hij werd hier kapitein in het VOC-leger aan de Kaap en bereikte uiteindelijk de rang van kolonel en com-


88

16 Portret van Robert Jacob Gordon in het uniform van de Schotse brigade. Vanwege een verre Schotse voorouder diende Gordon voor zijn komst naar de Kaap evenals zijn vader als officier in de Schotse brigade van de Republiek (William Fehr-verzameling, Kaapstad).


89 mandant van het Kaapse garnizoen. Zijn vertrek naar Zuid-Afrika wekte minstens de indruk dat hij door natuurwetenschappelijke interesses werd gedreven. Dit valt af te leiden uit een brief aan griffier Hendrik Fagel (1706-1790), de man die hem 4 vermoedelijk had geholpen om zich aan de Kaap te vestigen. Hierin verdedigt Gordon zich tegen aantijgingen van sommige mensen dat hij ‘uit caprice na de Caap 5 gong, om door het land te swerven’. Le Vaillant geeft een vergelijkbare aanwijzing voor de aard van Gordons motieven. Le Vaillant hoorde van de Xhosa's een verhaal over ‘de enige honnête homme van mijn ras’ die evenals Le Vaillant rondreisde om zijn wetenschappelijke nieuwsgierigheid te bevredigen (‘voyageoit par curiosité’). 6 Hij herkende onmiddellijk dat Gordon daarmee bedoeld werd. Gordon kwam tragisch aan zijn eind. In 1795 verscheen een Britse vloot in Valsbaai met een brief van de afgezette stadhouder Willem V. In deze brief stond dat de Nederlandse bestuurders van de Kaap zich onder gezag van de Engelsen moesten stellen, die de Kaap dan namens de stadhouder zouden beheren tot deze weer in zijn ambt hersteld was. De VOC-ambtenaren hadden daar wel oren naar. Gouverneur Sluysken (1736-1799) en militair bevelhebber Gordon waren beiden Orangisten met een diepe afkeer van de patriotten in Nederland en aan de Kaap. Toch heeft Sluysken uiteindelijk besloten het gezag niet over te dragen omdat de souvereiniteit over de koloniën niet bij de stadhouder, maar bij de Staten Generaal berustte. Na dit besluit volgde een halfslachtige verdediging van de Kaap. De bevelhebber van de strijdkrachten die door zijn jarenlange verbintenis met de Schotse brigade blijkens zijn geschriften vlot Engels schreef (ongewoon in die tijd) en vermoedelijk ook gevoelens van genegenheid koesterde jegens het perfide Albion, blonk vooral uit in het listig terugtrekken van zijn troepen uit strategische posities. Na een paar 7 weken werd de overgave getekend. Men verdacht Gordon van verraad. Enige tijd na de overgave hoorde het gezin van Gordon een schot in de tuin. Gordon werd dood gevonden. Volgens een van zijn officieren, de patriots gezinde luitenant P.W. Marnitz (1751-1821), was een kogel van rechts onder naar links boven door het hoofd van Gordon geschoten. Deze ballistische gegevens bewezen volgens Marnitz dat Gordon zelfmoord gepleegd had, ook al stelde de fiscaal vast dat het om moord ging. Dit, voegt Marnitz toe in een voetnoot, zou de fiscaal op 8 aandringen van de Engelse bevelhebber gedaan hebben om de familie te sparen. 9 Helaas heb ik geen lijkschouwingsrapport kunnen vinden in het Kaapse archief. Gordons verblijf in Zuid-Afrika heeft wetenschappelijke geschriften, tekeningen en kaarten opgeleverd. Oorspronkelijk waren deze papieren deel van een grotere verzameling, waartoe ook (opgezette) dieren behoorden. Volgens bezoekers was Gordons huis in Kaapstad een belangwekkend museum, waarin een opgezette 10 giraffe waarschijnlijk het meest indrukwekkende stuk was. Na zijn dood, in 1795, kwam zijn wetenschappelijk nalatenschap aanvankelijk in particulier, Engels bezit. In 1913 werden de kaarten en tekeningen, bekend als Gordon Atlas, aangekocht door het Rijksprentenkabinet. De geschriften, de Gordon Papers, werden in 1979 gekocht door de Zuid-Afrikaanse mijnmagnaat Harry Oppenheimer die ze in zijn privé-bibliotheek onderbracht, de luxueuse Brenthurst Library in het Jo-


90 hannesburgse stadsdeel Houghton. De tekeningen en geschriften beslaan een breed spectrum onderwerpen, vooral op het terrein van botanie, zoölogie, meteorologie, geografie en etnografie. In dit hoofdstuk zal ik alleen aandacht geven aan een klein onderdeel van Gordons nalatenschap, de tekeningen van inheemse inwoners van Zuid-Afrika in de Gordon Atlas. Ik zal deze voorstellingen onderzoeken 11 in samenhang met Gordons geschriften. Andere tekeningen uit de Atlas die een etnografische betekenis hebben, zoals een viertal kopieën van rotstekeningen en tekeningen van dieren en planten die van belang waren voor de inheemse bevolking, zal ik buiten beschouwing laten.

Gordons wetenschapsopvatting Gordons wetenschappelijke loopbaan in Zuid-Afrika vertoont de typische eigenschappen die de wetenschapshistoricus Basalla toeschrijft aan koloniale geleerden gedurende de eerste fase van wetenschapsbeoefening in kolonies. Gordon was een nijvere verzamelaar van data over de vreemde werkelijkheid die 12 dankbaar gebruikt en gepubliceerd werden door de vakmensen in Europa. De resultaten van Gordons zoölogische onderzoek bereikten het Europese publiek via 13 de Nederlandse natuurhistorici Vosmaer (1720-1799) en Allamand. Hoewel hij niets uit zijn werk heeft kunnen publiceren, zijn met name bijdragen van Gordon op het terrein van de zoölogie verwerkt in de Amsterdamse uitgave van de Histoire Naturelle van Georges Louis Leclerc de Buffon (1707-1788) - de ‘nouvelle édition’ (1766-1771) - die geredigeerd werd door Allamand. Gordon leverde beschrijvingen 14 die door Allamand als aanvullingen werden opgenomen. Gordon voelde zich echter niet de mindere van onderzoekers die wel publiceerden. Tussen zijn geschriften bevinden zich bijvoorbeeld kritische aantekeningen bij de publicaties van de 15 wetenschappelijke reizigers De la Caille en Sparrman. Hij stond ook kritisch tegenover de meer speculatieve theorieën van Buffon, die hij weliswaar een van de grootste geesten op aarde noemt, maar ook iemand die niet alles met eigen ogen 16 gezien had. Dat was een vriendelijke manier om te zeggen dat Buffon, hoofd van de Jardin du Roi, de botanische tuin van de Franse koning in Parijs, eigenlijk maar een studeerkamergeleerde was. Gordon was een fundamentalistische empirist, die speculatieve theorievorming afwees en wetenschappelijk onderzoek vooral opvatte als het verzamelen van 17 betrouwbare feiten. In zijn onderzoekspraktijk volgde hij in hoge mate Buffon, voor wie de gedetailleerde beschrijving van natuurverschijnselen de hoofdzaak was van natuuronderzoek. Gordons wetenschapsopvatting kan ook het beste begrepen worden als we Buffons wetenschapsfilosofie daarbij betrekken. Buffon stond afwijzend tegenover Linnaeus’ project om de natuur binnen een taxonomisch systeem te beschrijven op grond van willekeurig gekozen eigenschappen. Volgens Buffon had een dergelijke taxonomie geen enkele grond in de werkelijkheid en was daardoor 18 ook zonder waarde. Daartegenover bepleitte hij nauwgezette natuurstudie. De natuurlijke historie moest door nauwkeurige observatie ge-


91 trouwe beschrijvingen van natuurverschijnselen verzamelen. Op basis van deze feitelijke beschrijvingen was het mogelijk om tot generaliseringen te komen die op hun beurt weer de basis vormden voor de opstelling van verklarende theorieën die empirisch toetsbaar moesten zijn. In de woorden van Buffon: [...] binnen de natuurlijke historie moet men zich concentreren op het maken van nauwkeurige beschrijvingen en moet men in bezit zijn van harde feiten. Men moet zich in de eerste plaats toeleggen op de waarheid, het essentiële doel, zoals wij eerder opgemerkt hebben. Maar vervolgens moet men iets groters proberen te bereiken en moet men zich met iets van meer waarde bezighouden, dat is het combineren van waarnemingen, het generaliseren op basis van feiten, het leggen van verbindingen op grond van analogieën. Men moet proberen uit te komen bij een dermate hoge graad van kennis dat men kan vaststellen hoe de bijzondere gevolgen afhangen van meer algemene gevolgen, zodat men de Natuur met zichzelf kan vergelijken binnen haar grootse werkingen en zodat men uiteindelijk wegen opent om de verschillende delen van de Fysica te perfectioneren. Een groot geheugen, nauwgezetheid en aandacht zijn voldoende om het eerste doel te bereiken. Maar er is hier meer nodig: men moet overzicht hebben, een ferme blik en een geest die meer geoefend is door reflexie dan door studie. Men moet tenslotte over de geestelijke constitutie beschikken die ons ver verwijderde verbanden laat opmerken, deze doet bijeenbrengen en een corpus beredeneerde theorieën doet ontwikkelen, na het precieze waarheidsgehalte ervan vastgesteld te hebben en de mate van waarschijnlijkheid te hebben 19 gewogen. De wetenschapsfilosofie van Buffon komt dicht in de buurt van de empirische cyclus in het twintigste-eeuwse standaardmodel van wetenschapsbeoefening: 20 observeren, generaliseren en theorievorming. In Gordons wetenschapsfilosofie vinden we de eerste twee stappen uit het model van Buffon terug: observeren en generaliseren. De derde stap, de theorievorming, ontbreekt. Gordons geloof in de wetenschap stond en viel met waarneming. Tegenover theorievorming was hij wantrouwig, zelfs tegenover theorieën van de door hem bewonderde Buffon als deze in Gordons ogen geen empirische basis hadden. Dit wantrouwen tegenover theorievorming kwam voort uit twijfel aan het menselijke kenvermogen. Aan zijn weldoener Fagel schreef hij hierover: ‘ik ben gansch niet sistematieq, volkomen overtuigt van de swakheid onser vermogens om de werken van den groten Schepper 21 nategaan.’ In de praktijk hield Gordon zich hoofdzakelijk bezig met het nauwkeurig 22 waarnemen van verschijnselen. Bij het generaliseren ging hij strikt inductief te werk. Hij durfde over het algemeen alleen uitspraken met algemene geldigheid te doen na voldoende feiten verzameld te hebben. Zo waagde hij het op basis van hoogtemetingen met een barometer te beweren dat het binnenland van Zuid-Afrika 23 een hoogvlakte vormde - een correcte veronderstelling overigens. Tijdens zijn Zuid-Afrikaanse reizen heeft Gordon ook informatie verzameld over verschillende volken in zuidelijk Afrika. Volgens zijn eigen indeling - een (al-


92 weer juiste) generalisatie die hij geheel baseert op eigen waarneming - kon men in Zuid-Afrika ‘twee volkomen differente volkeren’ onderscheiden: de ‘caffers’ die zich 24 ‘Kosaas’ (thans Xhosa's) noemen en de ‘hottentotten’ (Khoikhoi). De Kaffers verschillen volgens Gordon van de Hottentotten doordat ze een andere taal spreken en landbouw beoefenen en ‘in alles geciviliseerder als de Hottentotten’ zijn. Ook 25 qua uiterlijk en ‘geaardheid’ wijken de twee groepen van elkaar af. Later voegde hij hier nog aan toe dat de jagende ‘Bosjesmannen’ (San) en de veehoudende Hottentotten ‘met de grootste schijnbarheit [waarschijnlijkheid]’ één groep vormden, evenals de Kaffers in het zuidoosten en de ‘Moetoaanaas’ of ‘Briqua's’ (Tswana's) 26 in het noordwesten van Zuid-Afrika. Hoewel hij twee hoofdgroepen onderscheidt, probeert hij in beschrijvingen en tekeningen vooral een beeld te geven van het uiterlijk en de cultuur van specifieke subgroepen, zoals de Namaqua's (een Khoi-groep) of de Bosjesmannen (afb. 17). Bijzonder aan een deel van de etnografische tekeningen in de Gordon Atlas is hun relatief hoge naturalistische gehalte. Ze zijn gemaakt door iemand die zo nauwkeurig mogelijk het uiterlijk van de autochtone bewoners uit Zuid-Afrika wilde 27 documenteren. De figuren zijn meestal stijf en slecht geproportioneerd (afb. 18), maar tegelijk is geprobeerd kenmerkende eigenschappen weer te geven, in plaats van ze te reduceren tot schematische figuren zoals dat bijvoorbeeld gebruikelijk was in illustraties van gepubliceerde reisbeschrijvingen over Zuid-Afrika uit de achttiende eeuw. Dat soort figuren treft men bijvoorbeeld aan in Capvt Bonae Spei Hodiernum van Peter Kolb, het belangrijkste werk dat aan het einde van de achttiende eeuw beschikbaar was. Gordon verwijst geregeld in kritische zin naar Kolb. De talrijke etnografische illustraties in Kolbs boek verschillen per editie en zijn waarschijnlijk niet gebaseerd op schetsen, maar op Kolbs beschrijvingen van de zeden en materiële cultuur van de Hottentotten. Illustraties die wel gebaseerd lijken te zijn op realistische schetsen, waren in de literatuur over Zuid-Afrika zeldzaam. Een voorbeeld hiervan was een afbeelding van de in het noordwesten van het huidige Zuid-Afrika wonende 28 Namaqua's in Tachards Voyage de Siam uit 1686. De etnografische illustraties in gepubliceerde reisbeschrijvingen hadden bovendien met elkaar gemeen dat ze beperkt bleven tot afbeeldingen van Khoikhoi en nog geen afbeeldingen van de Xhosa's uit het oostelijke grensgebied van de Kaapkolonie bevatten. Het beschikbare etnografische beeldmateriaal over de Kaap was daarom voor een empirisch ingestelde onderzoeker, zoals Gordon, niet erg indrukwekkend. Hij zag zijn eigen waarnemingen als evenzovele bewijzen voor de onbetrouwbaarheid van de bestaande literatuur. Tegenover zijn beschermer, griffier Hendrik Fagel, merkt hij hierover op: ‘wat nu de hottentotten betreft, dit moet iemant die de nieuwste beschrijvingen van de Caap leest, nog meer van het gebrekkige van die boeken 29 overtuigen, en afkerig van het lezen van reisbeschrijvingen maken.’ De referentiële betekenis van de tekeningen is belangrijk in mijn betoog. In tegenstelling tot enkele invloedrijke werken over de voorstellingen van vreemde werelden en vreemde mensen, zoals het bekende werk Orientalism van Edward


93

17 Gordon (met hoed) overhandigt kralen (?) aan Bosjesmannen (Rijksprentenkabinet, Gordon Atlas, G32).


94

18 ‘Coba Caffer Captein’. Coba ontving in 1777 van Gordon een Nederlandse grenadiersmuts met het wapen van de Republiek erop (Rijksprentenkabinet, Gordon Atlas, G75).


95 Said, wil ik de empirische dimensie van de tekeningen niet buiten beschouwing laten. In deze literatuur wordt ervan uitgegaan dat representaties hun eigen werkelijkheid scheppen en alleen de schijn wekken van een weergave van de 30 empirische werkelijkheid. Er is niet meer dan een ‘effet de réel’. Ze zouden deel zijn van een in zichzelf gekeerd discours. Elke westerse representatie zou daarom een uiting zijn van exotisme, waarbij aan (voorstellingen van) vreemde objecten een nieuwe betekenis wordt gegeven door de cultuur die de representaties 31 produceert. Vanuit deze veronderstellingen zou de empirische dimensie van 32 representaties irrelevant zijn. Hierbij gaat men echter voorbij aan de betekenis die wetenschappelijke representaties in hun eigen tijd hadden. De achttiende-eeuwse, wetenschappelijke representaties waren bedoeld en werden gerecipieerd als pogingen de vreemde 33 werkelijkheid zo nauwkeurig mogelijk te bestuderen en weer te geven. Gordon probeerde bijvoorbeeld oudere beschrijvingen van zuidelijk Afrika te corrigeren, wat onder meer blijkt uit vragenlijsten die hij opstelde naar aanleiding van zijn lectuur van Peter Kolbs beschrijving van Zuid-Afrika. In het veld vergeleek hij beweringen uit deze beschrijving met zijn eigen waarnemingen. Zijn eigen representaties hadden 34 tot doel een vollediger en getrouwer beeld te geven. Het empirisme van de reizende onderzoekers leidde tot een uiterst kritische houding tegenover het werk van voorgangers. Het bestaande discours was daardoor niet meer dan een wankele hypothese, die op feitelijk niveau voortdurend gecorrigeerd werd. Het ideaal van een empirisch getrouwe voorstelling werd in de praktijk niet altijd bereikt. Hoewel nauwkeurige waarneming en getrouwe representatie een epistemologisch ideaal waren dat reizigers vastberaden probeerden te verwezenlijken, behielden gevestigde representatie-schema's toch hun invloed. Goethe (1749-1832) moest zich bijvoorbeeld in 1786 tijdens een reis door de Alpen erg inspannen om de bergen niet te zien als een afbeelding, dit wil zeggen binnen het kader van de bestaande, op generalisatie gebaseerde picturale traditie. Er was geconcentreerde aandacht nodig om de bijzondere eigenschappen van een 35 landschap te kunnen tekenen. Ondanks het streven naar naturalisme zullen we ook zien dat de etnografische tekeningen in de Gordon Atlas niettemin sporen vertonen van traditionele schema's uit de Europese etnografische kunst. Veel tekeningen zijn daarom weergaves van naamloze, etnografische typen die als kapstok voor etnografica gebruikt worden. Individuen op tekeningen zijn vaak representatief voor de bevolkingsgroep waartoe ze behoren, met typerende kleding en lichamelijke eigenaardigheden. Kenmerkend voor deze conventie is dat mensen 36 in volle lengte worden weergegeven. Anderzijds zijn er in de Gordon Atlas tekeningen die bedoeld zijn als gelijkende portretten, met toevoeging van de naam van de geportretteerde. Dit is bijzonder, want in de etnografische kunst in de 37 achttiende eeuw was het portretteren van vreemde mensen nog een zeldzaamheid. Binnen het geheel van de Gordon Atlas zijn etnografische tekeningen overigens 38 in de minderheid. Er zijn veel meer tekeningen van planten en dieren. Dit betekent echter niet dat Gordon minder belangstelling had voor de inheemse be-


96 volking dan voor de exotische natuur, zoals andere wetenschappelijke reizigers uit 39 de achttiende eeuw verweten is. In Gordons geschriften krijgt de inheemse bevolking namelijk ruim de aandacht. Het relatief geringe aantal etnografische tekeningen is vermoedelijk een gevolg van praktische belemmeringen. Dode dieren en planten laten zich nu eenmaal gemakkelijker afbeelden dan levende mensen 40 voor wie dit een onbekende ervaring was.

Tekenaar en opdrachtgever Ofschoon Gordon de auteur is van de geschriften in de Gordon Papers, is hij niet de maker geweest van alle tekeningen in de Gordon Atlas. Zoals sommige andere wetenschappelijke reizigers nam Gordon een ‘schilder’ mee tijdens zijn expedities, de Duitse VOC-soldaat Johannes Schumacher (Gordon noemt hem Schoemaker in zijn reisjournaal). Schumacher, van wie weinig bekend is, wordt soms terloops in de reisjournalen van Gordon genoemd. De man was voor Gordon niet meer dan een knecht en vaak een bron van irritatie, omdat Schumacher onhandelbaar werd 41 als hij onderweg niet genoeg alcohol kreeg. Gordon tekende ook zelf. Aangezien de tekeningen in de Gordon Atlas meestal niet gesigneerd zijn, valt vaak niet goed vast te stellen wie de maker van een specifieke tekening is geweest. De historische zoöloog Rookmaaker neemt aan dat er bij de vervaardiging van zoölogische tekeningen gesproken kan worden van samenwerking tussen Gordon en 42 Schumacher, waarbij Rookmaaker aan Gordon een overheersende rol toeschrijft. Bij de etnografische tekeningen kunnen opdrachtgever en tekenaar volgens mij iets duidelijker van elkaar onderscheiden worden. Ik acht Schumacher als etnografisch tekenaar belangrijker dan Gordon, omdat Schumacher met zekerheid de tekenaar is van tenminste vijf tekeningen van inheemse mensen in de Gordon Atlas. Aan Gordon kan maar één etnografische schets met zekerheid worden toegeschreven. Schumacher was echter wel een tekenaar in een dienstbare hoedanigheid, als uitvoerder van het etnografische en iconografische programma van zijn baas Gordon, wat ook consequenties had voor de uitvoering van de tekeningen. Allereerst Schumachers rol als tekenaar van inheemse mensen. Een viertal tekeningen in de Gordon Atlas kan met zekerheid aan Schumacher worden toegeschreven omdat ze kopieën zijn van tekeningen die hij in 1776 had gemaakt voor Hendrik Swellengrebel (1734-1803), een andere Nederlandse Zuid-Afrika-reiziger, die een jaar voor Gordon, een reis maakte naar de Xhosa's 43 aan de oostgrens van de Kaapkolonie. Schumacher heeft voor Swellengrebel in totaal zes tekeningen gemaakt van inheemse mensen uit het oostelijke grensgebied 44 van de Kaapkolonie. Vier hiervan komen zo sterk overeen met tekeningen uit de Gordon Atlas, dat de laatste wel kopieën moeten zijn van de tekeningen die 45 Schumacher voor Swellengrebel heeft gemaakt. Daarnaast is Schumacher met 46 zekerheid de tekenaar van het portret van de ‘Caffer-kapitein’ Coba. Gordon noteerde namelijk in zijn reis-journaal dat hij tijdens zijn verblijf bij Coba aan zijn tekenaar opdracht gaf een portret van hemzelf en van Coba en een van zijn vrouwen 47 te maken. Het


97 portret van Gordon was bestemd voor Coba. Het door Schumacher vervaardigde portret van Coba is bewaard gebleven in de Gordon Atlas, samen met een portret van een ‘Caffer Capteins vrouw’ (een vrouw van Coba?) en Pusega, de dochter van 48 Coba. Gordon heeft slechts aan één tekening uit de Gordon Atlas met zekerheid meegewerkt, de tekening van de nederzetting van de zogenaamde Strandlopers in 49 het noordwesten van het huidige Zuid-Afrika. In zijn reisjournaal vermeldt hij dat 50 hij de hutten van deze mensen heeft getekend. Dit betekent echter niet dat hij ook de tekenaar was van de menselijke figuren, want veel van de meer gecompliceerde tekeningen die een beeld geven van de levenswijze van een subgroep lijken ‘thuis’, in Kaapstad, gemaakt te zijn met gebruikmaking van andere tekeningen, zoals we nog zullen zien. Het is mogelijk dat Gordon aan deze tekening alleen een schets van de hutten heeft bijgedragen. Gordon is echer wel de tekenaar van een schets 51 van de torso van een Khoivrouw, die zich tussen zijn geschriften bevindt. De beperkte gegevens suggereren daarom een relatief grotere rol van Schumacher als etnografisch tekenaar. Door de etnografische tekeningen uit de Swellengrebel-verzameling te vergelijken met die in de Gordon Atlas komt Gordons rol als opdrachtgever duidelijker uit de verf. De figuren uit de Swellengrebel-verzameling zijn bedoeld als etnografische typen, naamloze figuren die voor de groep kenmerkende uiterlijke eigenschappen moeten weergeven - ‘Een Caffersvrouw (met kind)’, ‘Cafferin (met kind op den rug)’, 52 ‘Een Kaffers Captein’, ‘Cafferin’, ‘Palo Kaffer’. De rennende figuur van de ‘Palo Kaffer’ laat bijvoorbeeld zien wat Swellengrebel ook in zijn reisjournaal opmerkt (afb. 19): Op den eenen schouder droegen zij een caros [mantel], die bij sommigen over en bij anderen onder den schouder met een riem over de borst was vastgemaakt en hen langs den rug tot even boven de kuit hing. De karossen scheenen met haar er aan zeer wel bereid te zijn en schenen van runderbeesten, leeuwen en tijger [bedoeld wordt een luipaard] of ander vellen. Hunne Genitalia bedekken ze door een lap vel, hetgeen wel lang, doch smal en los tusschen de beenen hangt, zodat die 53 door de minste beweeging bloot hangen [...] Ook de afzonderlijke figuren in de Gordon Atlas - de groepsvoorstellingen laat ik voorlopig terzijde - zijn in eerste instantie etnografische typen. Er is namelijk een opvallende uniformiteit in de wijze van voorstellen. Bijna alle figuren zijn frontaal afgebeeld. Dit heeft zijn parallel in de zoölogische tekeningen, waar Gordon dieren van opzij afbeeldde, in navolging van de praktijk in Buffons Histoire naturelle. Volgens de Rookmaaker gebeurde dit om de voorgestelde dieren beter vergelijkbaar te 54 maken. De frontale voorstelling van mensen kan een soortgelijk doel gediend hebben. De frontale voorstelling is bij Gordon echter een ‘nulgraad’ van representatie. In de eerste plaats zijn er variaties mogelijk in de houding van de figuren. Ze kun-


98

19 De tekening van de rennende ‘Palo Kaffer’ moest aantonen dat de genitalia van Xhosa's volgens Hendrik Swellengrebel ‘door de minste beweeging bloot hangen’ (Swellengrebel-archief, F1-28).


99 nen stram staan of, iets eleganter, volgens gevestigde Europese conventies, met een ‘Renaissance elbow’ in de zij, zoals kapitein Coba. De Europese conventie om mannelijke, veelal militaristische heersersfiguren met de hand steunend op de heup 55 af te beelden is hier van toepassing gemaakt op een inheems stamhoofd (afb. 18). Terwijl veel van de martiale, Europese voorbeelden bijvoorbeeld een vaandel of een maarschalksstaf vasthouden, heeft kapitein Coba een bundel met assegaaien (werpsperen) in zijn andere hand. Op zijn hoofd heeft Coba een Nederlandse grenadiersmuts die Gordon hem had gegeven. Opmerkelijk is de parallellie tussen de koperen, Nederlandse Leeuw op de muts, met de pijlen in zijn klauw (goed te zien op de originele tekening), en Coba's bundel met assegaaien. Die parallellie zou een mate van onderdanigheid aan het VOC-gezag kunnen suggereren. Niet meer dan dat want de hele grenspolitiek van de VOC was erop gericht de Xhosa's, waartoe Coba behoorde, buiten de grenzen van de kolonie te houden. Ook veel andere figuren hebben Europese attributen. Zo heeft kapitein Ruiter een koperen ‘borststuk’ (een koperen plaatje dat door militairen in de achttiende eeuw 56 om de hals gedragen werd). Verschillende figuren hebben een zogenaamde kapiteinsstaf, een staf met een koperen knop die de VOC aan Khoi-stamhoofden gaf 57 als symbool van onderdanigheid aan het VOC-gezag. Opmerkelijk veel tekeningen van afzonderlijke figuren in de Gordon Atlas zijn trouwens voorstellingen van stamhoofden. Hun namen zijn bij de tekeningen geschreven. Deze sterkere individualisering van de afgebeelde figuren in de Gordon Atlas dan in de Swellengrebel-verzameling hangt samen met de grotere moeite die Gordon deed om inheemse mensen te leren kennen. Hendrik Swellengrebel slaagde er niet in met de inheemse bevolking in gesprek te komen. Hij werd bij het verzamelen van etnografische informatie te zeer gehinderd door taalproblemen en kon daardoor alleen noteren wat hij zag, zoals hij in zijn reisjournaal aangeeft. Om met de Xhosa's te kunnen praten, had hij drie tot vier tolken nodig omdat niemand zowel de taal van de Xhosa's als Nederlands kon verstaan, ‘terwijl het op zich zelve reeds moeijelijk is, om zijn denkbeelden aan zulk 58 een woest volk over te dragen’. Vandaar dat er bij Swellengrebel één portret is van een stamhoofd, waarvan de naam in het bijschrift van de tekening volgens 59 Gordon zelfs verkeerd was. In tegenstelling tot Swellengrebel deed Gordon grote moeite om een verstandhouding met de Xhosa's op te bouwen. In zijn reisjournaal noteert hij hoe hij Nederlandse liedjes voor ze zong, hun taal en namen leerde en 60 met ze danste. Dit intensieve contact leverde onder meer de eerste uitgebreide 61 woordenlijsten van het Xhosa op. Met kapitein Coba ontstond zelfs een vriendschappelijke verhouding. Voor het vertrek gaf Gordon aan Schumacher 62 opdracht portretten te maken van zichzelf, Coba en een van diens vrouwen. De goede verstandhouding hield ook na Gordons vertrek stand, want ze is er vermoedelijk de oorzaak van geweest dat Gordon bij een volgend bezoek in gezelschap van gouverneur Joachim van Plettenberg (1739-1793) de vrede aan de 63 oostgrens van de Kaapkolonie kon herstellen. Coba vertrouwde Gordon. Het portretteren bleef over het algemeen beperkt tot de weergave van voor een individu kenmerkende attributen en het noteren van de naam van de voorgestelde


100 persoon bij de tekening. Er zijn in de Gordon Atlas echter twee, aan elkaar verwante pogingen om ook karakteristieke gelaatstrekken weer te geven: de twee groepsportretten van de Namaqua-kapitein Noebè (door de Nederlanders ‘Wildschut’ genaamd) en zijn clangenoten (‘familie’), een groep Namaqua's uit het noordwesten 64 van Zuid-Afrika. Een dergelijke weergave van de fysionomie was uitzonderlijk in de etnografische kunst in de achttiende eeuw (afb. 20). Ook in dit geval blijkt uit Gordons geschriften dat hij intensief kennis gemaakt heeft met de clan van Noebè. Tijdens zijn verblijf bij deze groep heeft hij 65 woordenlijsten opgesteld en een beschrijving gegeven van hun begrafenis-ritueel. Dit laatste is in twee tekeningen geïllustreerd, een waar het lijk van de vader van 66 Noebè, kapitein Pluto (of Plato) in zijn mantel is gelegd voordat hij begraven zou 67 worden (zie afbeelding 20). Een van de figuren houdt een touw in zijn handen dat volgens het onderschrift bij de tekening en Gordons beschrijving bedoeld is om het lijk in de mantel te binden. Noebè (rechts op de tekening met de door de VOC aan hem gegeven kapiteinsstaf) wrijft in zijn ogen, wat overeenstemt met de opmerking in Gordons beschrijving dat Noebè erg verdrietig was over de dood van zijn vader die, volgens informatie die Gordon in de secretarie van de VOC in Kaapstad had gevonden, bij zijn dood meer dan honderd jaar oud was. Twee andere figuren, links op de tekening, houden een hand opgeheven, in wat een zegenend gebaar zou 68 kunnen zijn, als Europese conventies in de voorstelling gevolgd werden. Op een 69 andere tekening is een grafheuvel afgebeeld. Ook deze tekening illustreert een observatie van Gordon. De tekening kan worden opgevat als een vervolg op de tekening waar het lijk in de mantel is gelegd, want in hetzelfde verslag schrijft Gordon dat er stenen over het graf worden gestapeld om te voorkomen dat het lijk door wilde dieren wordt opgegeten. Men had ook de gewoonte om de boog van de overledene met gebroken pijlen op het graf te leggen (afb. 21). Gordons interesse voor het begrafenisritueel van de Namaqua's had zijn oorsprong in zijn lectuur van oudere publicaties over Zuid-Afrika. Tussen zijn papieren bevindt zich namelijk een lijst met vragen naar aanleiding van Peter Kolbs omvattende 70 beschrijving van de Kaap. Hieruit heeft Gordon ook een paar kwesties (met bijgaande antwoorden) genoteerd die verband hielden met de houding van de 71 Hottentotten tegenover de dood en hun begrafenisrituelen. Beschrijvingen van begrafenisgewoonten vormden overigens sinds de zestiende eeuw een vast 72 onderdeel van etnografische verhandelingen. Gordons reizen dienden er vooral toe om betrouwbare gegevens te verzamelen en antwoorden te geven op vragen die hij onder meer in de literatuur over Zuid-Afrika had gevonden. Een van de oudste en zeker een van de meest curieuze etnografische vraagstukken was dat van de verlengde schaamlippen van Hottentotvrouwen. Dit 73 vraagstuk was al lang een vast topos in de literatuur over de Kaap. Tijdens zijn eerste reis na zijn vestiging in Zuid-Afrika, in 1777-1778, heeft Gordon bij verschillende gelegenheden Hottentotvrouwen onderzocht en hun schaamlippen gemeten, wat erop wijst dat dit een vraagstuk was waarover hij dringend zekerheid 74 wilde hebben. Bij een van zijn onderzoekingen heeft hij ook een tekening gemaakt van het zogenaamde Hottentotschortje, die tussen


101

20 ‘Dode Hottentot’, een voorstelling van een begrafenisplechtigheid van de Namaqua's. De tekening is een voorbeeld van een poging om karakteristieke gelaatstrekken van inheemse mensen weer te geven. Een van de figuren heeft een kapiteinsstaf, waarmee onderdanigheid aan het VOC-bestuur werd gesymboliseerd (Rijksprentenkabinet, Gordon Atlas, G86).


102

21 ‘Hottentots Capteins graf’. Op het graf werden stenen gestapeld. De boog van de overledene werd met gebroken pijlen op het graf gelegd (Rijksprentenkabinet, Gordon Atlas, G93).


103 75

zijn papieren is bewaard gebleven. Gordon was niet de enige die het schortje heeft getekend. Zijn tijdgenoot Le Vaillant heeft er ook een paar tekeningen van gemaakt, waarvan er een is gepubliceerd. Verschillende tekeningen in de Gordon Atlas illustreren andere etnografische 76 77 78 feiten: het gebruik van staarten als ‘neusdoek’ of ‘lepel’, de os als draagdier, de 79 manier waarop Bosjesmannen ‘vrede slagten’, de dansen van de Namaqua's onder 80 begeleiding van blaasmuziek. Drie tekeningen demonstreren de buiten-proportionele vetafzetting op het achterste van San-vrouwen (staetopygia) door te laten zien dat 81 een kind op de billen kon staan. Elke tekening van inheemse bewoners toont de uiterlijke karakteristieken van een bepaalde groep.

Synoptische (re)constructies De etnografische tekeningen in de Gordon Atlas vormen een reflectie van het wetenschappelijke onderzoeksprogramma van Gordon. De meeste tekeningen zijn weergaves van geconstateerde feiten, vaak met het doel het Europese discours over Zuid-Afrika te bevestigen of te weerleggen. Een aantal etnografische tekeningen heeft echter een wijder bereik. Het zijn synoptische (re)constructies van de 82 bestaanswijze van een bepaalde groep: drie ervan zijn aparte tekeningen en vijf illustraties op Gordons grote kaart van Zuid-Afrika, een monumentaal werk verdeeld over twee bladen van meerdere vierkante meters, waarop Gordon zijn geografische 83 en een deel van zijn zoölogische en etnografische kennis heeft samengevat. Deze voorstellingen van de levenswijze van inheemse bevolkingsgroepen bieden meer dan de documentatie van een etnografisch feit. Ze komen op conceptueel niveau overeen met Gordons generaliserende opmerkingen over de samenstelling van de inheemse bevolking van Zuid-Afrika. De tekeningen volgen echter een indeling op een lager taxonomisch niveau. Terwijl hij in de brieven en een bijschrift op de grote kaart (bij de tekening van de ‘Moetoaanaas Huijshouding’) de bevolking verdeelt in twee hoofdgroepen - Hottentotten en Bosjesmannen enerzijds en de Kaffers (Xhosa's) anderzijds - geven de onderhavige afbeeldingen een voorstelling van de cultuur en economie van specifieke subgroepen, van hun ‘huijshouding’ in de 84 terminologie van Gordon op de grote kaart. De tekeningen tonen in situ hoe de leden van de groep eruit zien, hoe ze in hun levensonderhoud voorzien en hoe ze 85 wonen. Sporen van intercultureel contact, zoals ze op de portretten van individuen te zien zijn (Europese uniformdelen, VOC-staf, etc.), ontbreken in deze reconstructies. De afgebeelde culturele groep is erop voorgesteld in zijn gereconstrueerde oorspronkelijke toestand. Op enkele tekeningen worden ook muziek en dans in beeld gebracht, een klassiek onderwerp in etnografische kunst (afb. 22). Deze voorstellingen zijn op een ander moment ontstaan dan de tekeningen van individuele figuren. De individuele figuren zijn vermoedelijk naar het leven getekend, zoals blijkt uit de vermelding van het portretteren van Coba in Gordons reisjournaal. De tekeningen van ‘huishoudingen’ zijn eerder ideaal-typische


104

22 ‘Caffer Craal van Capitein Coba’. Er zijn verschillende tekeningen in de Gordon Atlas die de materiële cultuur van etnische groepen in situ moeten voorstellen, in dit geval van de ‘Caffers’ of Xhosa's (Rijks-prentenkabinet, Gordon Atlas, G73).


105 constructies die in de studio gemaakt zijn. Ze illustreren het uiterlijk van een bepaalde groep vreemde mensen en presenteren de verzamelde kennis over hun cultuur. De menselijke figuren op deze afbeeldingen staan in dienst van het grotere geheel, het beeld van de ‘huishouding’. Ze worden getoond bij de verrichting van verschillende handelingen - dansen, jagen, smeden, grondbewerking, tegen de achtergrond van hun hutten en hun vee. Het gevolg hiervan is dat de figuren op deze tekeningen schematischer zijn. De tekening beoogt een beeld te geven van collectieve eigenaardigheden en handelingen, niet van individuele hoedanigheden. De genealogie van sommige tekeningen van huishoudingen duidt er ook op dat ze niet naar het leven getekend zijn. Op één uitzondering na die nog ter sprake komt, zijn alle afbeeldingen van mensen op de grote kaart van Zuid-Afrika (Gordon 86 Atlas, G3; afb. 23) gebaseerd op eerder gemaakte tekeningen. Op hun beurt beschikken ook sommige van de gebruikte voorbeelden over een genealogie. Dit is bijvoorbeeld te zien aan het hergebruik van figuren van oudere tekeningen. Zo wordt de tekening van de ‘Caffer Craal van Capitein Coba’ bevolkt door figuren die zijn afgeleid van twee tekeningen van een mannelijke en vrouwelijke Xhosa. Een daarvan gaat zelfs terug op een tekening die Schumacher oorspronkelijk voor Hendrik Swellengrebel had gemaakt. In de voorstelling van de huishouding van de Kaffers (Xhosa's) zijn deze individuele figuren verveelvoudigd en in verschillende 87 houdingen opgesteld. Deze tekening van de nederzetting van de Xhosa's is later weer enigszins gewijzigd overgenomen op Gordons grote kaart van Zuid-Afrika. Eén tekening op de grote kaart van Zuid-Afrika, de voorstelling van de Moetoana's (tegenwoordig: Tswana's), heeft geen voorgeschiedenis (afb. 24). In afwijking van Gordons streng empiristische wetenschapsopvatting waarbij tekeningen visualiseringen zijn van geconstateerde feiten, geeft deze tekening een beeld van een groep waarvan Gordon nooit een nederzetting heeft bezocht. Tijdens zijn bezoek aan het Oranjerivier-gebied heeft hij alleen enkele individuele Moetoana's ontmoet. De afbeelding van de nederzetting is daarom een hypothetische constructie, gebaseerd op onvolledige informatie die hij over de Moetoana's had verzameld. Gordon had graag meer te weten willen komen over deze Moetoana's, die hij in navolging van het gangbare koloniale spraakgebruik aanvankelijk meestal Briqua's noemt. De Moetoana's die hij in 1779 bij de Oranjerivier, ten noorden van de Kaapkolonie, had ontmoet, had hij op grond van taal en uiterlijk terecht geklassificeerd als verwant aan de Kaffers die ten oosten van de Kaapkolonie 88 woonden. Zijn begeerte om nader kennis met ze te maken was gewekt door nijverheidsproducten van de Moetoana's. Hij kocht tijdens zijn reis een bewerkt vel dat als mantel gebruikt werd en in de Gordon Atlas bevindt zich ook een tekening 89 van een mes dat van drie kanten is weergegeven. Hij deed verder navraag naar huizen, ijzerbewerking en landbouw. In de hypothetische voorstelling van de ‘huijshouding’ van de Moetoana's zijn enkele van deze gegevens verwerkt. Prominent in het midden staat een man met zijn rug naar de toeschouwer en met


106

23 Het stroomgebied van de Oranjerivier (grensgebied van het tegenwoordige Zuid-Afrika en Namibië) op een fragment van de grote kaart uit de Gordon Atlas (Rijksprentenkabinet, Gordon Atlas, G3). Deze kaart biedt een samenvatting van Gordons kennis over zuidelijk Afrika.


107

24 ‘Moetoaanaas Huijshouding’. Gordon had de ‘Moetoaanaas’ of Tswana's nooit bezocht. De tekening poogt op basis van verzamelde kennis een hypothetische voorstelling te geven van hun materiële cultuur (Rijksprentenkabinet, Gordon Atlas, detail van Gordons grote kaart, G3).


108 90

een mantel aan zoals Gordon die in zijn reisjournaal beschrijft. Typerend is ook 91 de korte broek die de mannen als bedekking van de genitalia dragen. Links van het midden wordt ijzer gesmolten, wat verband houdt met Gordons interesse voor 92 ijzerbewerking door de Moetoana's. De manier waarop ijzer wordt gesmolten en ook de rest van de tekening lijken echter in hoge mate gebaseerd te zijn op de aanname dat de Moetoana's tot dezelfde hoofdgroep behoorden als de Kaffers, zoals in Gordons onderschrift bij de tekening ook wordt uitgelegd. Het was niet meer dan een veronderstelling, gebaseerd op geobserveerde overeenkomsten in taal en uiterlijk met de Kaffers dat de onbekende Moetoana's ongeveer op dezelfde manier leefden als deze Kaffers, dat ze dus vrij grote hutten hadden, landbouw en veeteelt beoefenden en hun ijzer op dezelfde manier bewerkten als de Kaffers, door lucht door koeienhoorns in het vuur te blazen, zoals Gordon dat gezien had tijdens zijn 93 bezoek aan kapitein Coba. Uit Gordons geschriften is af te leiden welke beginselen hij heeft gevolgd in de constructie van deze afbeelding. Het hoofdbeginsel is de vaststelling dat de Moetoana's die hij in het noorden gezien had in uiterlijk en taal overeenkwamen met de Kaffers die ver van Moetoana's woonden aan de oostgrens van de Kaapkolonie. De redenering moet zijn geweest dat als ze in uiterlijk en taal met de Kaffers overeenstemmen en ze dus tot dezelfde hoofdgroep behoren, hun nederzettingen en economie ook op die van de Kaffers moeten lijken. Voor de Moetoana's specifieke informatie, zoals hun korte broeken en mantels en het feit dat ze geiten hielden, is daarbij aangevuld.

Besluit In zijn etnografie maakt Gordon onderscheid tussen meer en minder beschaafd, wat er in de praktijk op neerkomt dat de voorgestelde groep meer of minder 94 overeenkomt met de West-Europese norm. De Moetjoeana's en Kaffers zijn beschaafder dan de andere groepen omdat ze meer als de Nederlanders in de Kaapkolonie leefden: huiden op dezelfde manier bewerkten, ijzer konden smeden 95 en landbouw bedreven. Dit soort evaluaties blijven bij Gordon echter beperkt tot constateringen over het technische vermogen van een cultuur. Aanmerkingen over het zedelijke gehalte van de beschreven groep ontbreken. Ze leiden ook nooit tot ‘othering’ in de zin van metaforisch op een afstand plaatsen van mensen die als 96 primitief geklassificeerd zijn. Gordon relativeert zijn indeling bovendien, omdat hij sommige bestaanswijzen door ecologische factoren bepaald acht. De primitieve economie van de jagers en verzamelaars is volgens hem bijvoorbeeld een gevolg van watergebrek. Gordon vermoedt dat er door droogte in grote delen van Afrika geen vee gehouden kan worden. De ecologie bepaalt of er in een gebied jagers en verzamelaars of 97 veehouders wonen. De sociaal-economische taxonomie houdt bij Gordon ook geen verband met zijn morele oordeel. Geregeld geeft hij zijn waardering te kennen voor de oorspronkelijke bevolking van Zuid-Afrika. In het algemeen stelt hij vast


109 dat mensen in hun kern niet veel van elkaar verschillen: [ik] vinde veel meer onderscheid tussen dieren dewelke wy seker weten van een paar te stammen, dan tusschen menschen. het frappeert iemant dewelke onder verschillende wilden reisd, deselve mensch te vinden, al 98 schynt het in den eersten opslag anders. Bij een dergelijke opmerking is het moeilijk het voor koloniale studies gangbare 99 cynisme over Europese representaties van vreemde mensen te handhaven. Gordons etnografische representaties zijn onderdeel van een encyclopedisch, wetenschappelijk project om alle mogelijke aspecten van de Zuid-Afrikaanse werkelijkheid te beschrijven. Hij heeft evenveel interesse voor geografie, dieren en planten als voor mensen. Je zou kunnen zeggen dat hij gedreven wordt door een nivellerende ‘mapping impulse’ waarbij alle aspecten van de vreemde werkelijkheid 100 even belangrijk zijn en letterlijk en figuurlijk in kaart gebracht moesten worden. De grote kaart uit de Gordon Atlas (G3) is de culminatie van deze drang. De belangrijkste culturele groeperingen zijn er naast de meest kenmerkende dieren als afbeeldingen op de kaart geïnscribeerd. Voor de volledigheid zijn zelfs voorstellingen opgenomen van een Kaapse boerderij en de rede van Kaapstad. De hele Zuid-Afrikaanse wereld is zo te overzien, maar door de omvang van de kaart wel in meer dan een oogopslag. De inheemse bewoners verbaasden zich over Gordons drang om alles te beschrijven en te (laten) tekenen, maar lijken, blijkens Gordons aantekeningen, geen aanstoot genomen te hebben aan zijn nieuwsgierigheid. De Kaffers vermaakten zich met zijn notities van hun woorden en namen. De Bosjesmannen in het noordwesten verbaasden zich over zijn ijver om alles te tekenen, maar vonden het een ongevaarlijke excentriciteit: [...] niets kon de surprise van de bosjesmans en einiquas evenaaren, op het sien der tekening. Sy seiden dat wy wonderlyke menschen waren, dat sy nu sagen dat ik alles coeroe-o-o, dit is voor namaken en schryven, en dat sy nu sagen dat ik daarom so ver heen en weer liep en keek, daar 101 sy te voren geen begrip onder sig van hadden. Deze tekeningen en notities zijn gedurende Gordons leven deel geweest van een grotere verzameling die geregeld bezoekers trok. In zijn huis bezat Gordon een klein museum met opgezette dieren, etnografische artefacten, kaarten en tekeningen. Hij schijnt gedacht te hebben aan publicatie, maar door zijn vroege dood is daar 102 nooit iets van terecht gekomen. Terwijl Gordons zoölogische en botanische werk verspreiding vond door publicaties 103 van anderen, is zijn etnografische onderzoek nauwelijks bekend geworden buiten de kring van mensen met wie hij omging of correspondeerde. Van zijn aantekeningen op dit terrein is niets gepubliceerd. Voorzover mij bekend zijn alleen twee etnografische tekeningen uit Gordons verzameling ver-


110

25 ‘Hottentots Residing at the Mouth of the Orange River’. De gravure uit A narrative of four journeys van William Paterson uit 1789 is gebaseerd op een tekening uit de Gordon Atlas.


111 werkt tot illustraties bij de reisbeschrijving van de Engelse reiziger William Paterson (1755-1810), die Gordon op twee reizen vergezeld heeft. Een afbeelding is een bewerking van een tekening van een Bosjesmannederzetting uit de Gordon Atlas. De voorstelling van de Strandlopers bij William Paterson is duidelijk een kopie van de tekening uit de Gordon Atlas (afb. 25). Niet alleen Paterson heeft etnografische tekeningen van Gordon gekregen. In een brief aan zijn beschermer griffier Fagel vraagt Gordon dat deze een tekening van een ‘hottentottin’ - blijkens een eerdere verwijzing in de brief en het bijschrift, vermoedelijk zijn eigenhandige tekening van de torso van een Hottentotvrouw 104 moest doorsturen naar de Leidse hoogleraar anatomie. In de British Library bevinden zich ook drie etnografische tekeningen die vermoedelijk uit Gordons 105 verzameling afkomstig zijn. Van een - een Bosjesman - bestaat zelfs geen origineel 106 in de Gordon Atlas, wat de indruk wekt dat er oorspronkelijk meer etnografische tekeningen moeten zijn geweest dan bewaard zijn gebleven in de Gordon Atlas.

Eindnoten: 1 De volgende werken van Gordon zijn in Engelse vertaling beschikbaar: Raper & Boucher (1988); Smith & Pheiffer (1992); Plug (1995). De belangrijkste biografische studies over Gordon zijn van Barnard (1950) en Cullinan (1992). Het Departement Archeologie van de Universiteit van Kaapstad onderhoudt een website waarop teksten van Gordon - met name zijn reisjournalen vergezeld van een Engelse vertaling toegankelijk zijn gemaakt (http://web.uct.ac.za/depts/age/people/Gordon/frameset.htm). 2 Vooral de historische zoöloog Kees Rookmaaker heeft in Nederland aandacht gegeven aan Gordon (met name Rookmaaker, 1981 en 1989). Gordon is de laatste tijd in Nederland wel iets bekender geworden dankzij een tentoonstelling van tekeningen uit de Gordon Atlas in het Rijksmuseum in 2002. 3 Zie voor een bespreking van deze ontmoeting: Porter (1991, p. 82) en Cullinan (1992, pp. 22-24). 4 Griffier Hendrik Fagel was ten tijde van het bewind van de stadhouders Willem IV en Willem V een bijzonder invloedrijke politieke figuur in Nederland (Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, III (1914, kol. 390-391). 5 Nationaal Archief (NA), Fagel-Archief, nr. 2515. 6 Le Vaillant (1790, p. 331). 7 Barnard (1950, p. 406-436). 8 P.W. Marnitz, ‘Verhaal van de Overgaave van de Kaap de Goede Hoop aan de Engelschen door Een vriend der waarheid aldaar. In 't tweede jaar der Batavische Vrijheid’ (CA, VC 75, fol. 252-256). Hierbij moet worden aangetekend dat de auteur een politieke tegenstander van Gordon is, zoals al blijkt uit de Bataafse jaartelling die Marnitz gebruikt. 9 Ik heb wel een testament kunnen vinden. Het werd opgesteld op 27 juni 1780, kort na zijn huwelijk met Susanna Margaretha Nicolet, ver voor zijn dood (CA, MOOC 7/1/40, nr. 81). 10 Rookmaaker (1989, p. 64). 11 Ik betrek de belangrijkste etnografische tekeningen uit de Gordon Atlas in dit onderzoek: de etnografische tekeningen op de grote kaart van Zuid-Afrika (G3), een landschapstekening waarop ook een inheemse nederzetting is afgebeeld (G32, ‘Gesigt op het land ...’) en de zuiver etnografische tekeningen (G69-93; met uitzondering van G92-93 zijn op deze tekeningen inheemse bewoners van Zuid-Afrika afgebeeld; G92 en G93 vertonen een mes en een graf). 12 Basalla (1967, pp. 611-622). 13 Rookmaaker (1989, pp. 118-128). Zie voor het botanische werk Dyer (z.j., p. 44-62). 14 Rookmaaker (1989, pp. 123-128); zie ook hoofdstuk 4. 15 CA VC 595, 80-104. Gordons geschriften, bekend als de Gordon Papers, bevinden zich in de Brenthurst Library in Johannesburg. Ik heb voor mijn onderzoek vooral gebruik gemaakt van fotokopieën van de Gordon Papers die bewaard worden in de Cape Archives in Kaapstad (CA VC 592-7).


16 ‘[...] je regardait Monsieur Buffon, comme ayant été un des plus grands hommes de la Terre, mais il n'a pus voire tout de ses propres ijeux’ (CA, VC 595, 148). Buffon had de uitgestrektheid van het onderzoeksveld van de natuurlijke historie geformuleerd: ‘l'Histoire naturelle, prise dans toute son étendue, est une histoire immense; elle embrasse tous les objets que nous présente l' univers’ (Buffon, 1749, I, p. 3). 17 Hypothese- en theorievorming waren betwiste onderwerpen in de nieuwe, post-Aristotelische natuurwetenschap (vergelijk Shapin & Schaffer, 1985, pp. 49-51; Shapiro, 2000, pp. 143-160). 18 Roger (1963); Eddy (1994). 19 ‘[...] dans l'étude de l'Histoire Naturelle on doive se borner uniquement à faire des descriptions exactes et à 's assurer seulement des faits particuliers, c'est à la vérité, et comme nous l'avons dit, le but essentiel qu'on doit se proposer d'abord; mais il faut tâcher de s'élever à quelque chose de plus grand et plus digne encore de nous occuper, c'est de combiner les observations, de généraliser les faits, de lier ensemble par la force des analogies, et de tâcher d'arriver à ce haut degré de connoissance où nous pouvons juger que les effets particuliers dépendent d'effets plus généraux, ou nous pouvons comparer la Nature avec elle même dans ses grandes opérations, et d'où nous pouvons enfin nous ouvrir des routes pour perfectionner les différentes parties de la Physique. Une grande mémoire, de l'assiduité et de l'attention suffisent pour arriver au premier but; mais il faut ici quelque chose de plus, il faut des vûes générales, un coup d'oeil ferme et un raissonnement formé plus encore par la réflexion que par l'étude; il faut enfin cette qualité d'esprit qui nous fait saisir les rapports éloignez, les rassembler et en former un corps d'idées raissonnées, après en avoir apprécié au juste les vrai-semblances et en avoir pesé les probabilités’ (geciteerd naar Roger, 1963, pp. 531-532). 20 Koningsveld (1982, pp. 65-73). 21 NA, Fagel-Archief, nr. 2533, 24 april 1779. 22 Michel Foucaults omschrijving van de observerende blik is op Gordons manier van waarnemen van toepassing: ‘De observerende blik ontplooit zijn vermogens pas in een tweevoudig stilzwijgen: in het relatieve zwijgen van de theorieën, inbeeldingen en alles wat een hinderpaal is voor de onmiddellijkheid van het zintuigelijke; en in het absolute zwijgen van elke aan het spreken van het zichtbare voorafgaande taal’ (Foucault, 1986, p. 141). 23 NA, Fagel-Archief, nr. 2533, 24 april 1779. 24 In het onderstaande zal ik Gordons etnoniemen met aangepaste spelling - Gordon had geen consequente orthografie - gebruiken. 25 NA, Fagel-Archief, nrs. 2515, 2533). 26 Bijschrift bij tekening van de ‘Moetoaanaas Huijshouding’ op Gordons grote kaart van Zuid-Afrika (Gordon Atlas, G3). 27 Met documenterende tekeningen, worden tekeningen bedoeld die tot doel hebben om vast te leggen wat wordt waargenomen (Smith, 1992, p. 53). 28 De afbeelding van Namaqua's in dit boek is gebaseerd op een schets van de Kaapse apotheker Hendrik Claudius (zie Huigen, 1996a, pp. 51-52). Het omgekeerde kwam ook voor. Andries Beeckman die in 1657-1658 tekeningen maakte van Khoikhoi aan de Kaap, baseerde een tekening van een Khoikhoi-man op een illustratie uit Thomas Herbert, Some Yeares Travels Into Africa & Asia (De Groot, 2005, p. 24). In de National Library in Kaapstad bevindt zich een verzameling naturalistische tekeningen van Khoikhoi van een onbekende Nederlandse tekenaar uit het einde van de zeventiende eeuw (gepubliceerd in Smith, 1993). 29 NA, Fagel-Archief, nr. 2533, fol. 6-7, 24 april 1779). 30 Barthes (1968, pp. 84-89). 31 Ik volg hier de definitie die Peter Mason heeft gegeven van exotisme: ‘The exotic is produced by a process of decontextualisation: taken from a setting elsewhere [...], it is transferred to a different setting, or recontextualized. It is not the “original” geographic or cultural contexts which are valued, but the suitability of the objects in question to assume new meanings in a new context’ (Mason, 1998, p. 3). Het voordeel van Masons omschrijving van exotisme is dat het begrip gebruikt kan worden als een bijzondere vorm van de voorstelling of het gebruik van vreemde objecten, waarbij sprake is van decontextualisering. 32 Boeken waarin dit standpunt wordt ingenomen, zijn bijvoorbeeld: E.W. Said, Orientalism (1978); C.L. Miller, Blank Darkness. Africanist discourse in French (1985); P. Mason, Deconstructing America (1990); P. Mason, Infelicities. Representations of the exotic (1998). Er is veel kritiek geleverd op deze benadering van de voorstelling van vreemde werelden die meestal vooral gericht is op Orientalism (1978) van Said. Deze kritiek blijft echter beperkt tot discours-theoretische vraagstukken - de mogelijkheid van een kritisch, westers ‘counter-discourse’ naast een koloniaal discours, waar Said (1978) slechts een onderdrukkend koloniaal discours ziet; de aanvechtbaarheid van de alomtegenwoordigheid van ‘strong othering’ (negatieve voorstelling van Ander) in westerse voorstellingen, zoals Said beweert; het bestaan van een verscheidenheid van koloniale discoursen in plaats van een westers discours. De manier waarop ervaring van de vreemde wereld het discours erover ondergraaft, heeft bij mijn weten echter nauwelijks aandacht gekregen. De ruimte ontbreekt hier om uitgebreid op deze problematiek in te gaan. Men zie voor een uitgebreidere, maar zeker niet volledige bespreking Huigen (1996a, pp. 23-59).


33 Stafford (1984, pp. 31-58). 34 Gordon verwijst bijvoorbeeld geregeld in zijn geschriften in corrigerende zin naar Peter Kolb (Capvt Bonae Spei Hodiernum). Voor de vragenlijst die Gordon opstelde zie: Smith & Pheiffer (1992, pp. 31-37). 35 Stafford (1984, p. 46). 36 Joppien & Smith (1985, I, pp. 6-9). 37 Smith (1992, p. 100). 38 Volgens Rookmaaker (1981, pp. 123-124) bestaat de Gordon Atlas uit zestien kaarten, 52 landschappen, 25 afbeeldingen van inheemse mensen (de illustraties op kaart G3 en G32 niet meegerekend), 114 zoogdieren, 110 vogels, 30 andere dieren en 108 planten. In deze indeling is niet verdisconteerd dat sommige afbeeldingen binnen meerdere categorieën vallen. Zo geeft G32 een beeld van het landschap, een Bosjesmannederzetting en de manier waarop de Bosjesmannen vee slachten om vrede te sluiten (‘vrede slagten’ - onderschrift van Gordon). Ook als grensgevallen in acht worden genomen, heeft de Atlas nog steeds een hoog natuurhistorisch gehalte. 39 Pratt (1992). 40 Smith (1992, pp. 75, 77); Joppien & Smith (1985, I, p. 47). 41 Cullinan (1992, pp. 32, 56-57, 73, 104-105, 124, 149). Van Johannes Schumacher is buiten zijn werk als tekenaar weinig bekend, niet meer dan dat hij in 1770 arriveerde in Zuid-Afrika, in 1778-1781 diende in de compagnie van Gordon en van 1782 tot 1789 als assistent in het arsenaal in Kaapstad werkte (Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, IV, 1968-87, p. 579). De tekeningen die Schumacher voor Hendrik Swellengrebel maakte worden bewaard in het Swellengrebel-Archief in St. Maarten (Noord-Holland). Hallema (1951) heeft de landschapstekeningen uit deze collectie in boekvorm gepubliceerd. De etnografische tekeningen zijn als illustraties opgenomen bij de publicatie van een fragment uit het reisjournaal van Swellengrebel (Hallema, 1932, pp. 131-137). 42 Rookmaaker (1989, p. 77). 43 Hendrik Swellengrebel was de zoon van een voormalige gouverneur van de Kaap. In 1776-1777 heeft hij drie reizen door het binnenland van Zuid-Afrika gemaakt (Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, III, p. 798); Schutte (1982, pp. 3-18). 44 St. Maarten, Swellengrebel-Archief, F1-24-29. 45 De volgende tekeningen in respectievelijk het Swellengrebel-Archief (F-nummers) en de Gordon Atlas (G-nummers) komen met elkaar overeen: F1-25 (‘Een Caffer Captein’) - G71 (‘Caffer’); F1-27 (‘Cafferin’) - G77 (‘Caffer’; in het onderschrift is de figuur bij Gordon van sekse veranderd!); F1-28 (‘Palo Kaffer’) - G72 (‘Caffer’); F1-29 (‘Mahotti-Kaboo-Polo-Caffer’) - G70 (‘Mahotti Caffer Captein’). 46 Gordon Atlas, G75. Onderschrift: ‘Dese Kaffers hieten sig selven Cosaas of Amma Cosa. Coba Caffer Captein, ses voet lang en git swart met sijn Schild en Assagaijen [speren]’; bijschrift rechtsboven: ‘ik had hem die muts vereerd’ (bedoeld wordt de grenadiersmuts die Coba op de tekening draagt). 47 CA, VC 592, 88, 11 december 1777. 48 ‘Kaffers Capteins vrouw a 1776<7>’ (met door Gordon gecorrigeerde datum; Gordon Atlas, G69); ‘Pusega Kaffers dogter van kaptein Coba git swart’ (G74). 49 Gordon Atlas, G91. 50 CA, VC 592, 176, 22 augustus 1779. 51 ‘Hottentottin’ (Brenthurst Library, MS.107/12; CA,VC 595, 54); zie hieronder. 52 Swellengrebel-Archief, F1-24-28. 53 Hallema (1932, p. 132). 54 Mondelinge mededeling van Kees Rookmaaker. 55 De ‘Renaissance elbow’ is ook gebruikt op andere tekeningen (Gordon Atlas, G88, 77, 79, 83). Voor de ‘Renaissance elbow’ in de Europese schilderkunst zie Spicer (1991). Met dank aan Herman Roodenburg die mij hierop wees. 56 Gordon Atlas, G80, 82. 57 Gordon Atlas (G78, 79, 83, 86). Zie: Elphick (1985, pp. 191-192). 58 Hallema (1932, p. 135). 59 ‘Mahotti-Kaboo-Polo-Caffer’, Swellengrebel-Archief, F1-29; CA, VC 592, 90, 12 december 1777. 60 CA, VC 592, 82, 5 december 1777. 61 Met name in: ‘Collection de mots des divers langages de l'Afrique Meridionale’, CA, VC 594, 106-127. 62 CA, VC 592, 88, 11 december 1777. 63 Bij hun tweede ontmoeting herkende Coba Gordon aanvankelijk niet: ‘hy bleef in het begin leggen en scheen soubsonneurs [wantrouwig], dog toen hem vroeg of hy zyn broer gordon niet meer kende sprong hy vrolyk op en gaf my vriendelyk de hand’ (CA, VC 593, 150, 15 oktober 1778). 64 Gordon Atlas, G78 (onderschrift: ‘Familie der Kleine Namaquas’; bijgeschreven namen: ‘'Kareés, 'Kakaûmaap, 'Neigaap, 'Eigaab, Kasaap, Capt. Noebé of Wildschut’); G86 (‘Dode Hottentot, So als men hem op de Regter Sijde legt, en in een bind in Sijn Vel of Caross om te begraaven’).


65 CA, VC 593, 99-101. 66 In Resolusies van de Politieke Raad (1981, IX, pp. 256-257, 13 maart 1739) wordt gesproken van een Namaqua-kapitein ‘Plato’. Dit zou dezelfde man kunnen zijn als ‘Pluto’. 67 Gordon Atlas, G86. 68 Vergelijk Bulwer (1974, pp. 109-117). 69 ‘Hottentots Capteins Graf’ (Gordon Atlas, G93). 70 Capvt Bonae Spei Hodiernum [...] (Kolb, 1719). 71 Smith & Pheiffer (1992, pp. 31, 35). 72 Hodgen (1964, p. 176). 73 Men zie het grote aantal vermeldingen in het register van de bloemlezing met passages uit Zuid-Afrikaanse reisbeschrijvingen van Raven-Hart (1971, II, p. 494). 74 Hij onderzocht Hottentot-vrouwen op de volgende data: 25 oktober 1777, 15 november 1777, 7 januari 1778. Het zogenaamde Hottentotschortje - de labia minora die zich uitstrekken buiten de labia maiora - is geen verzinsel, maar werd in de jaren 1970 geconstateerd bij San-vrouwen (Singer, 1978, pp. 124-125). Overigens onderzocht Gordon ook mannen voor het verschijnsel van de halve castratie - monorchie - waarbij een testikel werd verwijderd. 75 De tekening van een ‘Hottentottin’ (CA, VC 595, 54; Gordon Papers, MS. 107/12). Het bijschrift bij deze tekening luidt: ‘lengte der uithangende nimphen die, met de labia, als ene continuatie makende 6? duim rynlands [ongeveer 17 cm], in dese vrouw lang. men segt dat zy enige hordes het voor een schoonheid houden, en het langer maken, door er swaarte aan te hangen. in kinderen vind men even, de traces, van dese singuliere formatie der delen.’ 76 Gordon Atlas, G87. 77 Gordon Atlas, G90. 78 Gordon Atlas, G83. 79 Gordon Atlas, G32. 80 Gordon Atlas, G89. 81 Gordon Atlas, G3 (‘Bosjesman's Huijshouding’), G90, 32. Staetopygia was een intrigerend onderwerp voor reizigers. Voor een medische beschrijving van dit verschijnsel zie: Singer (1978). 82 Gordon Atlas, G73, 90, 91. 83 Gordon Atlas, G3. Zie voor commentaar over deze kaart: Forbes (1965, pp. 111-113). Forbes noemt deze kaart ‘the culmination of Dutch cartography at the Cape’ (Forbes, 1965, pp. 111-113). 84 De term ‘huishouding’ betekent volgens het Woordenboek der Nederlandsche taal op CD-Rom (2000) onder meer ‘samenleving’. De meer beperkte betekenis van ‘gezinsleven’ die de term ‘huishouding/res familiaris’ volgens Van den Boogaart bij Van Linschoten heeft, is bij Gordon niet van toepassing (vergelijk: Van den Boogaart, 2000, p. 6). 85 De in situ-voorstelling van vreemde culturen is nog steeds populair in etnografische musea, bijvoorbeeld in diorama's. De bedoeling ervan is dat het publiek de vreemde culturen kan ervaren zoals ze ‘werkelijk’ zijn (vergelijk Kirshenblatt-Gimblett, 1991, pp. 388-390). 86 De ‘Kaffers Huijshouding’ van de grote kaart is gebaseerd op Gordon Atlas, G73, en de illustratie van de Strandlopers op de kaart lijkt erg op G91. Daarnaast zijn G85 en G89 verwerkt in de voorstelling van de ‘Groote Namaquas Huijshouding’. Elementen uit G32 (‘Gesigt op het land ...’) - de hutten - en G90 (‘nog een schets van het bosjesmans huishouden’) - vrouwen en kinderen - zijn overgenomen in de voorstelling van de ‘Bosjesman's Huijshouding’ op Gordons kaart. 87 Gordon Atlas, G73, met gebruikmaking van de figuren G69 en G71. De tekening van een ‘Caffer’ (G71) die in G73 is verveelvoudigd, is op zijn beurt weer een kopie van ‘Een Kaffers Captein’ (F1-25) uit het Swellengrebel-Archief. 88 ‘[...] sag hier twe briquas [Moetoana's], synde de ene een regte Caffer, so als lang gedagt heb [...] hunne taal is deselve van de Cosaas [of Kaffers], dog een verschillend dialect’ (CA, VC 593, 64, 5 november 1779). Dit is een voorbeeld van Gordons voorzichtige inductieve theorievorming. 89 CA, VC 593, 63, 3 november 1779; Gordon Atlas, G92. 90 ‘de briquas of moetjoana dragen een kleinder vel van een calf of jong beest onder de het [sic] grote mantel vel van een harte beest daar de staart in de nek afhangt het vel als een mantel over de schouwders op de borst vast gemaakt, het twede vel hagt meest agter in het grote, niet lager als de dyen, (de mantel hangt tot de hielen [...]’ (CA, VC 593, 64, 5 november 1779); zie ook het onderschrift bij de tekening van de ‘Moetoaanaas Huijshouding’ op Gordons kaart van Zuid-Afrika (Gordon Atlas, G3). 91 ‘[...] hunne gansche schamelheid, is in een balsak van een bok of calf het hair na buiten’ (CA, VC 593, 64, 5 november 1779); zie ook onderschrift bij ‘Moetoaanaas Huijshouding’ (Gordon Atlas, G3). 92 Gordon heeft weinig informatie kunnen krijgen over ijzerbewerking door de Moetoana's, maar er is wel een afbeelding van een mes ‘dewelke de moetsjoäna en Capii's Natie seer kunstig maken’ in de Gordon Atlas (G92). 93 Gordon schrijft over ijzerbewerking door de Kaffers: ‘zag by de kraal komende capitein Coba die nog by deze kraal zyn bezoek bleef houden, besig met twe a drie van zyn volk assagayen [speren] te smeden, hunne hamer was van yser en hun aambeeld een klip, een zyner soldaten


94 95 96 97 98

99 100 101 102 103 104 105

106

had een ledere zak aan iedere hand aan wiers voorste eind een beeste hoorn opengemaakt was die in het vuur lag, so dat hy de zakken die by zyne handen open waren toedrukken het vuur sterker aanblies’ (CA, VC 592, 87, 10 december 1777). Vergelijk Huigen (1996a, p. 138). Opmerkingen over landbouw in onderschrift bij ‘Moetoaanaas Huijshouding’ (Gordon Atlas, G3). Fabian (1990, pp. 753-772). Onderschrift bij ‘Moetoaanaas Huijshouding’ (Gordon Atlas, G3). NA, Fagel-Archief, nr. 2533; de nadruk op ‘mensch’ is van Gordon. Georg Forster had een vergelijkbare opvatting, blijkens een uitspraak in zijn Ansichten vom Niederrhein uit 1790: ‘[...] wir bedenken nie, wie ähnlich wir den Wilden sind, und geben diesen Namen sehr uneigentlich allem, was in einem anderen Welttheile nicht Parisisch gekleidet ist’ (Forster, z.d., p. 731). Le Vaillant (1790, p.331) hoorde op zijn reis ook positieve opmerkingen over Gordon. De Xhosa's in het oosten vonden Gordon de enige fatsoenlijke blanke die ze kenden. Alpers (1989, pp. 119-168). CA, VC 593, 14 oktober 1779. Cullinan (1992, p. 165). Zie noot 6. NA, Fagel-Archief, nr. 2533, fol. 12, 24 april 1779. British Library, Add. MS 23.920, 24-26; een vierde tekening (nr. 23) is van een landschap. Forbes neemt aan dat de tekeningen via Joseph Banks in de British Library terecht zijn gekomen (vergelijk Forbes, 1951-2, pp. 87-89), met afbeeldingen van de tekeningen; de afbeeldingen zijn ook opgenomen in Forbes (1965). British Library, Add. MS 23.920, 24.


113

Hoofdstuk 6 De avonturen van een Surinaamse Fransman in Afrika: de reisbeschrijvingen van François le Vaillant De tegenpool van Peter Kolb in de achttiende-eeuwse literatuur over Zuid-Afrika is 1 de in Suriname geboren Fransman François le Vaillant (1753-1828). Tegenover de in meerdere opzichten uitputtende encyclopedische feitencollectie van Kolb biedt Le Vaillant spannende reisverhalen, de Voyage de M. Le Vaillant dans l'intérieur de l'Afrique uit 1790 en de Second Voyage de M. Le Vaillant dans l'intérieur de l'Afrique uit 1795. Het contrast tussen Kolb en Le Vaillant wordt al zichtbaar als we de frontispices van hun boeken naast elkaar leggen. Frontispices (of titelprenten) 2 hadden de taak om de inhoud van boeken treffend te verbeelden. De titelprenten in de boeken van Le Vaillant en Kolb laten twee manieren zien om de Afrikaanse werkelijkheid te representeren. Met name de titelprent van de Nederlandse vertaling van Kolbs werk verbeeldt 3 de epistemologie die aan het boek ten grondslag ligt (afb. 26). Alles staat in de prent van I.C. Philips in het teken van objectiviteit, nauwkeurige representatie en betrouwbaarheid. De allegorische actie wordt hoofdzakelijk uitgevoerd door drie vrouwelijke figuren. Op de voorgrond is de ‘Landkunde’ (de chorografie - de regionale aardrijkskunde) in de weer met het samenstellen van een kaart, dezelfde kaart die in de Nederlandse vertaling van Kolbs werk is opgenomen. Ze wordt omringd door putti met tekeningen - verkleinde ilustraties uit het boek - en instrumenten die helpen bij het vervaardigen van getrouwe voorstellingen van de werkelijkheid, zoals een kompas en een verrekijker. Onder de zuil met de boektitel zit de ‘Historikunde’, de beschrijvende wetenschap die zich laat leiden door de derde vrouwenfiguur op de prent, de ‘Ondervinding’ (Experientia). Deze figuur heeft in haar hand een toetssteen, symbool van het vermogen de waarheid te kunnen vaststellen. Ze draagt om haar arm een banderol met het moeilijk leesbare Latijnse motto ‘rerum magistra’, dit wil zeggen de ervaring is leermeester van alle dingen. Epistemologisch is zij de centrale figuur, want volgens de ‘Verklaaring der titelprent’ van Claas Bruin (1671-1732), die een toelichting bevat bij de voorstelling op de frontispice, heeft de Historikunde ‘haare ogen sterk gevest/ Op de Ondervinding die haar nadert ... Zy, aller dingen leermeestres’. Wat de Historikunde schrijft, wordt haar aangereikt door de (persoonlijke) waarneming van de werkelijkheid, de autopsie waarop Kolb zoveel nadruk legde. De aspecten van de werkelijkheid die door de Historikunde beschreven worden, zijn rondom de allegorische figuren afgebeeld: de Tafelbaai met de Tafelberg op de achtergrond, een leeuw, een olifant en enkele Hottentotten. De gebruiker van Kolbs boek moet de boodschap krijgen dat wat hij in het boek gaat lezen en zien een getrouwe kopie is van de Kaapse realiteit. 4 De titelprent van Le Vaillants Voyage (1790) is heel anders (afb. 27). Weliswaar wordt ook hier een onderdeel van de vreemde werkelijkheid afgebeeld in de ge-


114

26 Frontispice van Peter Kolb, Naauwkeurige Beschryving uit 1727, de Nederlandse vertaling van Kolbs Capvt Bonae Spei Hodiernvm.


115

27 Le Vaillant met giraffe op de frontispice van zijn Voyage uit 1790. De afbeelding van een giraffe op de titelbladzijde was wat voorbarig, want de jacht op giraffen kwam pas in Le Vaillants volgende boek, de Second voyage uit 1795, ter sprake.


116 stalte van een giraffe en een onduidelijk landschap met exotische fantasiebomen, maar opmerkelijk is vooral de gesticulerende en opvallend geklede figuur van de auteur op de voorgrond. De titelprent in de Voyage refereert naar een belangrijke belevenis van Le Vaillant, die overigens pas in zijn tweede boek, de Second Voyage (1795), zal worden beschreven: het schieten en prepareren van de huid van een giraffe in het zuiden van het huidige Namibië. Le Vaillant was daar geweldig trots op en vertelt ook 5 uitgebreid hoe hij te werk ging om delen van de giraffe te conserveren. Het vinden van een giraffe was het belangrijkste doel van zijn tweede reis in noordelijke richting geweest. Door een giraffe te schieten hoopte hij een roemrijke bijdrage te kunnen 6 leveren aan de natuurlijke historie. Hij had een goede kans beroemd te worden, want giraffen (Giraffa camelopardalis) waren ook na de publicatie van Nieuwste en beknopte beschryving in 1778 nog weinig bekend in Europa. Beschrijvingen, afbeeldingen en lichaamsdelen van giraffen konden daarom rekenen op grote 7 belangstelling. Visueel belangrijker dan de giraffe is de extravagante Le Vaillant-figuur op de voorgrond, met overdadig bepluimde hoed, geweer, pistolen in zijn riem en gehoorzame jachthonden. Zijn wijzende gebaar is vermoedelijk als aanwijzing voor de toeschouwer bedoeld. De Italiaanse kunsttheoreticus Alberti (1404-1472) adviseerde al om wijzende figuren te gebruiken die de aandacht van de toeschouwer 8 moesten vestigen op een onderdeel in de voorstelling. Het gebaar richt de aandacht op de giraffe maar kan tegelijk opgevat worden als bevel aan de jachthonden om 9 de giraffe aan te vallen. Toch trekt vooral de Le Vaillant-figuur de aandacht van de toeschouwer. Hij staat op de voorgrond, is scherper getekend en groter afgebeeld dan de giraffe waarnaar hij wijst. Het wezenlijke verschil tussen de frontispices van Kolb en Le Vaillant is dat Le Vaillant zijn boek niet lijkt te presenteren als objectieve kopie, maar als persoonlijke belevenis. Weliswaar is er ook een humanistisch schrijversportret van Kolb opgenomen in de verschillende edities van Capvt Bonae Spei Hodiernvm, maar dat staat gescheiden van de werkelijkheidsuitbeelding. Op de titelprent van Le Vaillants boek is de auteur geïntegreerd in de werkelijkheidsuitbeelding en voert hij bovendien de regie. De blik van de toeschouwer volgt de hand van de dominante Le Vaillant-figuur, zoals zijn vertellers-persona in het reisverslag de vreemde werkelijkheid voor de lezer ervaarbaar maakt als een serie belevenissen van de auteur. De giraffe op de frontispice is een giraffe die op het punt staat door de schrijver omgelegd te worden als unieke bijdrage tot de natuurlijke historie. Het is Le Vaillants giraffe, een episode uit zijn avonturen en een giraffe waarmee hij de wetenschap gaat verrijken, de grondslag voor zijn roem. Op deze wijze werd de Voyage van Le Vaillant ook in 1789 kort voor de verschijning aangekondigd in het tijdschrift Correspondance littéraire. De anonieme auteur van dit artikel zegt dat men bij het lezen van Le Vaillants boek ‘deelneemt aan zijn [Le Vaillants] vermaak, zijn gevaren, zijn succes; het lijkt wel alsof men met hem op reis gaat en men eindigt 10 het boek alsof men werkelijk een deel van zijn leven met hem heeft doorgebracht’. Door de buitengewone nadruk op subjectiviteit in de representatie bewerkstelligde Le Vaillants boek in formeel opzicht een kleine Franse Revolutie in de 11 wetenschappelijke reisliteratuur.


117

Populariteit Le Vaillant (afb. 28) was overigens geen doorsnee Fransman. Hij werd in 1753 in Paramaribo geboren en woonde daar tot zijn tiende toen hij in 1763 met zijn ouders vertrok naar Frankrijk. Hoewel hij alleen zijn kindertijd heeft doorgebracht in Suriname, legt hij in zijn boeken sterk de nadruk op zijn Surinaamse afkomst. Hij 12 presenteert zichzelf graag als ‘Amerikaanse creool’. Hij is daarmee misschien wel de eerste zelfbewuste Surinamer. Hij had er ook een bedoeling mee. Zijn afkomst moest onder meer zijn weerstand rechtvaardigen tegen heersende wetenschappelijke opvattingen en gebruikelijke manieren van schrijven, zoals ik nog wil laten zien. Le Vaillant was in dit opzicht een vroege postkoloniale schrijver, in de zin van iemand die tegen het centrum ‘terugschreef’ vanuit een, in zijn geval, grotendeels imaginaire positie in een kolonie. Hij construeerde voor zichzelf in zijn verhaal een identiteit als creool om zich daardoor te kunnen onttrekken aan gevestigde Europese wetenschappelijke en literaire conventies. Tussen 1781 tot 1785 maakte Le Vaillant twee lange reizen door Zuid-Afrika, eerst naar het oosten van de Kaapkolonie en daarna naar het noorden, misschien tot in Namibië. De beschrijving van zijn reizen verscheen in twee boeken, de Voyage de M. Le Vaillant dans l'intérieur de l'Afrique, par le Cap de Bonne-Espérance, Dans les Années 1780, 81, 82, 83, 84 & 85 uit 1790, die zijn reis naar de Oost-Kaap beschrijft en de Second Voyage de M. Le Vaillant dans l'intérieur de l'Afrique, par le Cap de Bonne-Espérance, dans les Années 1783, 84 et 85 uit het vierde jaar van de revolutionaire jaartelling (1795) dat een beschrijving bevat van zijn reis naar het grensgebied tussen Zuid-Afrika en Namibië. Beide boeken werden bestsellers. Zijn Surinaamse afkomst zal hem in de Kaapkolonie goed van pas zijn gekomen tijdens zijn reizen. Anders dan sommige van zijn reizende tijdgenoten, zoals de Zweden Sparrman en Thunberg, lijkt hij nergens problemen gehad te hebben om zich in de Kaapkolonie verstaanbaar te maken. Maar door zijn Surinaamse jeugd was zijn Frans helaas niet al te best en moesten zijn geschriften voor de publicatie ervan bewerkt worden. Zijn eerste reisverslag werd geredigeerd door zijn in Frankrijk geboren vader en mogelijk ook door Casimir Varron (1761-1796), een ‘philosophe’ van de tweede rang. Omdat Le Vaillants persoonlijke reisjournalen niet bewaard zijn gebleven, is het onduidelijk hoe groot de invloed van deze redacteurs op de 13 teksten is geweest. Behalve deze twee reisbeschrijvingen publiceerde Le Vaillant tussen 1796 en 1812 een prachtig geïllustreerde zesdelige Histoire Naturelle des Oiseaux d'Afrique, waarmee hij een belangrijke plaats verwierf in de geschiedenis 14 van de ornithologie, niet alleen in Zuid-Afrika, maar ook internationaal. De reisbeschrijvingen van Le Vaillant waren uitzonderlijk populair. Naast verschillende edities in het Frans verschenen er vertalingen in het Duits, Engels, 15 Nederlands, Italiaans, Zweeds en Deens, soms in verschillende edities. Le Vaillant was ook omstreden. Hij zou volgens negentiende-eeuwse ornithologen verschillende 16 vogelsoorten in zijn Histoire Naturelle des Oiseaux d'Afrique zelf hebben bedacht. Volgens latere reizigers was het ook uiterst twijfelachtig dat hij zo ver in


118

28 Portret uit 1820 van François le Vaillant op 67-jarige leeftijd (uit: François Levaillant and the birds of Africa, 2004).


119 het oosten en noorden van zuidelijke Afrika was doorgedrongen als hij in zijn 17 reisbeschrijvingen voorgaf. In twintigste-eeuwse publicaties is men echter geneigd hem meer krediet te geven. De historische geograaf Forbes kan niet uitsluiten dat 18 Le Vaillant toch diep in het binnenland gelegen gebieden bezocht heeft; de historische zoöloog Rookmaaker doet zijn best Le Vaillants ornithologische werk te 19 verdedigen. De grote populariteit van Le Vaillant tot in de negentiende eeuw wijst erop dat zijn geschriften kwaliteiten bezaten om een groot publiek te kunnen bereiken. Een van de kopstukken van de Duitse Aufklärung, de literator en geograaf Georg Forster (1754-1794), was bijvoorbeeld vol lof over Le Vaillants Voyage van 1790. Forster schreef maar liefst twee uitgebreide recensies, in de Göttingische Anzeigen (1790) en de Allgemeine Literatur-Zeitung (1791), waarin hij Le Vaillant verheft tot model 20 voor de contemporaine reisliteratuur. Forsters woord had in Noordwest-Europa een groot gewicht, omdat hij de reisliteratuur beroepsmatig goed volgde en zelf ook een belangrijke bijdrage aan het genre had geleverd in zijn verslag van een reis met James Cook naar de stille Zuidzee (A Voyage round the world (1777)) en zijn Ansichten vom Niederrhein (1790), een boek dat binnen de Duitse 21 literatuurgeschiedenis beschouwd wordt als een baanbrekend werk. Forster kende Kaapstad bovendien van korte bezoeken in 1772 en 1775, tijdens zijn wereldreis met James Cook. Forster vond vooral de vorm van Le Vaillants Voyage uitzonderlijk. Over de inhoud was Forster kort. Er stond niet veel in de Voyage wat niet al bekend was uit andere bronnen, al was wat Le Vaillant op dit terrein te bieden had op zichzelf wel de moeite 22 waard. Wat Forster echter vooral trof was de vormgeving, zozeer zelfs dat hij later 23 zijn eigen opvattingen over reisliteratuur aanpaste aan die van Le Vaillant. Le Vaillant was er volgens Forster in geslaagd om zijn lezer tot het einde te blijven boeien door een verhaal te vertellen in plaats van een onsamenhangende hoeveelheid informatie over hem uit te storten, zoals maar al te vaak in andere reisbeschrijvingen gebeurde: Wanneer men deze reisbeschrijving een keer heeft opengemaakt, kan men haar niet ongelezen wegleggen. Terwijl men leest, ontwikkelt het verhaal zich helemaal zonder haperingen, zonder oneffenheden zodat de voorstelling van een ondeelbare, in zekere zin bezielde totaliteit van het begin tot einde aan de lezer tegenwoordig blijft. De werken van smakeloze vlijt verraden daarentegen niet het minste spoor van scheppend 24 vermogen, maar zijn dode samenstellingen [...]. Le Vaillant geeft volgens Forster een synthetisch, ‘bezield’ en goed gecomponeerd totaalbeeld. Door vermakelijke anekdotes over zijn huisdieren en vooral over het door Le Vaillant vereerde Gonaqua-meisje Narina, houdt hij de spanning erin (p. 228). Zelfs als Le Vaillants voorstelling van zijn liefdesavontuur met Narina mooier zou zijn dan de werkelijkheid, is dat voor Forster geen bezwaar (p. 228). In zijn tweede recensie drukt Forster zich nog sterker uit. Hij noemt de reisbeschrijving van Le Vaillant daar een ‘kunstwerk’ en de episode met Narina een ‘kleine roman’


120 (p. 275). Hij legt nu helemaal de nadruk op de literaire betekenis van Le Vaillants beschrijving. In het onderstaande wil ik vooral twee facetten van Le Vaillants reisbeschrijvingen onderzoeken. Allereerst Le Vaillants literaire presentatie die Forster zo goed bevalt: Le Vaillants vermogen de zeer diverse ervaringen en observaties tot een persoonlijke belevenis te maken die de lezer in staat stelt zuidelijk Afrika samen met hem te beleven. In dit opzicht had zijn werk een betekenis die uitstijgt boven zijn bijdrage aan de representatie van Zuid-Afrika. Zijn boeken veranderden de conventies van de Europese reisliteratuur. In de tweede plaats wil ik ook zijn wetenschappelijke aspiraties onderzoeken. Le Vaillant werd door sommige tijdgenoten wel degelijk gewaardeerd voor de kennis die hij had verzameld. Met een slag om de arm waren de negentiende-eeuwse Engelse reizigers John Campbell (1766-1840) en William Burchell (1782-1863) bereid het gezag van Le Vaillant als etnograaf te erkennen. Al was hij dan volgens Campbell ‘romantic’, dit wil zeggen extravagant of verbeeldingrijk, toch waren met name zijn beschrijvingen van de Hottentotten uiterst waardevol: ‘yet he gives the 25 best account of the manners and customs of the Hottentots I have seen.’ Inderdaad maakte Le Vaillant ondanks al zijn grappen en grollen aanspraak op wetenschappelijk 26 gezag en werden zijn bijdragen door tijdgenoten ook op deze wijze gewaardeerd.

Esthetisering Le Vaillants reisverhalen volgen grotendeels de chronologie van de gebeurtenissen - de ‘natuurlijke aanbiedingswijze’ van een reisverslag, zoals de Zweedse reiziger 27 Anders Sparrman dat noemt. Hier en daar schemert de tekst van dagboekaantekeningen nog door, bijvoorbeeld in de datums die vrij willekeurig genoemd worden. Het geheel is echter voor publicatie bewerkt tot een doorlopend reisverhaal om de vermakelijkheidswaarde te maximaliseren. Le Vaillant is in zijn boek bijzonder prominent aanwezig als verteller, focalisator en personage. Je kunt hem letterlijk niet over het hoofd zien, doordat hij ook veel 28 op illustraties in het boek is afgebeeld. Je ziet hem op verschillende afbeeldingen met een breedgerande en bepluimde hoed rondbewegen. Als hij zelf niet te zien is, dan wel zijn attributen: zijn tent en wagen, huisdieren, personeel. Bijna alle topografische afbeeldingen geven daardoor te kennen dat Le Vaillant ter plaatse aanwezig was, voor het Heerenlogement, in de Olifantsrivier, in Namaqualand, aan de oevers van de Oranjerivier. Het informatiegehalte van dit soort afbeeldingen en de erbij behorende verhalen is vaak gering. Op de prenten zijn de contouren van het landschap meestal nauwelijks of niet te herkennen. De historische geograaf Forbes kon het equivalent van een 29 paar van Le Vaillants topografische afbeeldingen alleen met moeite terugvinden. Zelf heb ik kunnen constateren dat de overeenkomsten tussen het landschap bij het Heerenlogement - waar de situatie sinds de achttiende eeuw weinig


121 veranderd is - en Le Vaillants afbeelding ervan in zijn Second Voyage (Pl. iv) minimaal zijn. De prenten lijken daarom minder een informatieve en meer een 30 illustrerende waarde te hebben. Ze geven meer een beeld van de belevenissen van Le Vaillant op een bepaalde plaats - illustreren ze - en geven minder een afbeelding van het landschap. Een voorbeeld hiervan zijn het verhaal en illustratie van Le Vaillants oversteek van de Olifantsrivier, in de Westkaap. In de Second Voyage vertelt Le Vaillant met zelfspot hoe hij deze rivier in het westen van Zuid-Afrika overstak. Omdat hij niet kon zwemmen, werd het een ‘groteske’ vertoning. Op een boomstam zittend alsof het een gezadeld paard was, liet hij zich door zijn inheemse knechten (‘plaisans Tritons’ genaamd in het reisverslag) naar de overkant trekken. Het verhaal wordt in een afbeelding geïllustreerd. We zien Le Vaillant op de voorgrond met bepluimde hoed en volledig gekleed op zijn drijvende boomstam zitten in het water van de woest stromende rivier, voortgetrokken door zijn knechten. Voor het omliggende landschap is daardoor niet veel ruimte. Het is niet meer dan 31 een achtergrond van de voortdobberende reiziger. Verhaal en afbeelding lijken daardoor eerder bedoeld te zijn om de lezer te vermaken dan een beeld te geven van een deel van Zuid-Afrika. Waar het landschap meer aandacht krijgt, zoals in de afbeelding van de ‘Camp 32 de Pampoen-Kraal’ (afb. 29), gaat het maar om een aspect van een overigens clichématig afgebeeld landschap, een natuurlijke ‘grot’ in struikgewas, die door Le Vaillant als onderkomen is gebruikt en waarvan de kwaliteiten door hem in de tekst 33 worden bewierookt als superieur aan de artificiële tuinarchitectuur in Europa. De voorgrond en zelfs de achtergrond zijn druk bevolkt met miniatuurweergaven van een elders in het reisverslag opgenomen afbeelding van een Hottentot. Verder staan Le Vaillants tent en wagens erop, met zijn huisbaviaan Kees op de huif van de wagen en hijzelf met pluimhoed en geweer in miniatuur precies in het midden van de afbeelding. De hele exotische wereld lijkt rond Le Vaillant, als spil, gerangschikt te zijn. De exotische wereld is een decor voor de avonturen van de reiziger Le Vaillant. Le Vaillant gebruikt twee retorische strategieën die ervoor zorgden dat zijn reisverhalen zelfs kritische comtemporaine lezers, zoals Georg Forster, konden boeien. In de eerste plaats construeert hij, zoals we zagen, een centrale figuur in zijn reisverhaal en op illustraties, waarmee lezers zich kunnen identificeren. Zijn reizigers-persona is niet gereduceerd tot een ‘seeing man’, een reiziger die weinig 34 substantie heeft als personage en hoofdzakelijk de omgeving registreert, maar hij is iemand met herkenbare attributen en gevoelens, die liefde, eenzaamheid en melancholie kan voelen, emoties die de geest van de wetenschappelijke onderzoeker eerder vertroebeld moeten hebben, maar die wel hielpen om de ‘gevoelige’ achttiende-eeuwse lezers, die Goethe en Rousseau hadden gelezen, een personage 35 te bieden waarmee zij zich konden identificeren. Het grote voordeel van deze strategie is dat daarmee de fragmentatie wordt voorkomen die zoveel achttiende-eeuwse reisverslagen zo moeilijk leesbaar maakte. Het personale vertelperspectief houdt de overmatige variatie aan gebeurtenissen en wetenswaardigheden onder controle. In de tweede plaats biedt hij vermakelijke en niet helemaal geloof-


122

29 Het kamp van François le Vaillant bij Pampoenkraal met de auteur in het centrum van de afbeelding (uit: François le Vaillant. Voyage, 1790).


123 waardige verhalen, die in strekking variëren van kluchtig tot flauw-sentimenteel. Dit soort verhalen zorgen voor spanning, zoals Forster al opmerkte. De twee genoemde strategieën overlappen elkaar in veel gevallen, ook doordat de vermakelijke anekdotes voor een groot deel handelen over Le Vaillant en zijn persoonlijke omgeving. De anekdotes gaan bijvoorbeeld over zijn baard en kleding, zijn tamme baviaan Kees, zijn haan (die hij heeft meegenomen als reiswekker), zijn trouwe knecht Klaas en zijn liefde voor het Gonaqua-meisje Narina. Daarnaast krijgen we jachtavonturen, verhalen over geleden ontberingen en bedreiging door bandieten, de klassieke ingrediënten van avonturenromans. Het opzienbarendste verhaal is ongetwijfeld dat over zijn liefde voor Narina. Forster vond dat al zo mooi, maar twijfelde aan het waarheidsgehalte. Het valt inderdaad te betwijfelen of dit verhaal helemaal waar is. Ook de altijd zeer serieuze Engelse reiziger John Barrow - ‘Mr. Chronometer’ - had al twijfels en stelde daarom zelfs een onderzoek in. Toen hij de omgeving bezocht waar de Gonaqua's hadden gewoond, kon niemand hem iets over Narina vertellen. Haar naam was zelfs een 36 onbekend woord in deze omgeving. De hele Narina-episode heeft ook zo'n sterk bucolisch gehalte dat het verhaal inderdaad aan de literaire verbeelding van Le Vaillant lijkt te zijn ontsproten. Le Vaillant zou Narina voor het eerst hebben opgemerkt tijdens het uitwisselen van geschenken met het opperhoofd van de Gonaqua's. Ze was toen een meisje van zestien dat zich bij de eerste kennismaking terughoudend opstelde. Le Vaillant vond haar bekoorlijk. Zij had de mooiste tanden van de wereld. Met haar sierlijke 37 gestalte zou ze een geschikt model zijn geweest voor de schilder Francesco Albani. ‘Ze was de jongste van de drie Gratiën in de gedaante van een Hottentottin’. ‘Het 38 domein van de Schoonheid’ bleek zich te kunnen uitstrekken tot de Hottentotten. Narina voldeed aan de codes van het classicistische schoonheidsideaal. De bijgaande afbeelding moest dit bevestigen. Op de afbeelding, die een portret van Narina moet voorstellen (afb. 30), is ze afgebeeld in contrapposto: het gewicht op één been, het andere licht gebogen en met uitpuilende heup, een houding die in de schilder- en beeldhouwkunst geassocieerd werd met gratie en mensen uit hogere 39 standen. Ze lijkt in haar houding ook verdacht veel op de Venus de’ Medici, de 40 maatstaf voor vrouwelijke schoonheid voor veel achttiende-eeuwers. Volgens Le Vaillants verhaal was Narina bij de eerste kennismaking een beetje terughoudend geweest, maar nadat hij haar wat geschenken had gegeven werd ze toeschietelijker. De affaire bleef echter beperkt tot wederzijdse plagerijen en vleierijen. Hij plaagt haar wanneer ze met haar vriendinnen gaat zwemmen door op de oever op hun uitgetrokken kleren te gaan zitten. Zij beantwoordde dit met ‘dartele 41 plaagstoten’. Hij schiet vogels voor haar in plaats van voor zijn verzameling, maar hij bewaart toch tegenover haar zijn ‘ingetogenheid’ en stuurt haar naar haar moeder 42 als hij wil gaan slapen. Voor lezers die gewend waren aan achttiende-eeuwse romans was de beschrijving van deze pastorale taferelen prikkelende lectuur. Misschien zullen sommige lezers ook bewust zijn geweest van de dubbelzinnige 43 betekenis van de vogels die werden geschoten. Het Narina-verhaal heeft een dubbele functie. Het verlevendigt allereerst het


124

30 Portret van het Gonaquameisje Narina. Ze heeft de houding van de Venus de Medici (uit: François le Vaillant, Voyage, 1790).


125

31 Mannelijke Gonaqua (François le Vaillant, Voyage, 1790).


126 reisverhaal. Le Vaillant gebruikt het verhaal als omraming van een lange beschrijving van de zeden en gewoonten van de Gonaqua's en de kortere beschrijving van de Kaffers. Nadat deze leerzame maar ook wat saaie onderwerpen zijn behandeld, wordt de lezer beloond met een korte afscheidsscène tussen Le Vaillant en Narina. Het verhaal heeft echter ook een functie in het debat over de status van de Hottentotten. Kolb had al veel gedaan om hun morele status te verhogen, maar op esthetisch gebied sloot hij zich aan bij de bestaande opinie dat de Khoikhoi-vrouwen 44 de lelijkste vrouwen op aarde waren. Het Narina-verhaal en de bijgaande afbeelding bewijzen het tegendeel. Khoikhoi-vrouwen kunnen mooi zijn, zoals er trouwens ook fraaie mannelijke exemplaren bestaan. Zij krijgen eveneens een classicistische behandeling om ze voor het Europese publiek te fatsoeneren (afb. 31). De mannen heten bij Le Vaillant Jugurtha en Syphax naar Nubische helden uit Livius beschrijving 45 van de Punische Oorlogen. Le Vaillant maakte de Khoikhoi in de gedaante van de Gonaqua's moreel superieur èn lichamelijk aantrekkelijk. Hij voltooide zodoende de rehabilitatie van de Khoikhoi die door Kolb al zo ver was doorgevoerd.

Morele rangorde De Voyage en de Second Voyage zijn niet alleen egocentrische avonturenverhalen. 46 Ingebed in het reisverhaal, bevatten de boeken ook ‘uitwijdingen’ van verschillende lengte met bijbehorende illustraties over botanie, zoölogie en vooral de etnografie van zuidelijk Afrika, waarin Le Vaillant in discussie treedt met de bestaande literatuur. Le Vaillants boeken hebben ook wetenschappelijke pretenties. Ze willen binnen de empirische traditie van achttiende-eeuwse wetenschapsbeoefening feiten presenteren over nog onbekende dieren, zoals de giraffe, en Hottentotten in hun onbedorven toestand. Evenals Kolb ziet Le Vaillant zich op dit gebied als geschiedschrijver, dit wil in de achttiende eeuw zeggen iemand die feiten vastlegt: ‘Ik wil nog eens verklaren dat ik alleen maar een geschiedschrijver ben en dat ik niets wil bewijzen 47 en ook geen feiten wil verklaren.’ In het onderstaande zal ik me beperken tot zijn behandeling van etnografische ‘feiten’. Le Vaillant is primair geinteresseerd in ‘wilde’ volken die ver van de koloniale nederzetting wonen. Vandaar dat zijn etnografische beschrijvingen in de Voyage pas beginnen als hij aan de oostelijke grens van de Kaapkolonie de Gonaqua's heeft bereikt. De beschrijving die hij van de Gonaqua's geeft, is de meest uitgebreide etnografische beschrijving uit zijn twee reisverhalen en fungeert als fundament voor de kortere beschrijvingen van andere volken die daarna volgen, in de zin dat bij latere beschrijvingen vaak kan worden volstaan met het aanduiden van overeenkomsten en verschillen met de Gonaqua's. De bestaande literatuur, met name Kolb, is leidraad voor de beschrijvingen en 48 levert een checklist voor onderwerpen die behandeld moeten worden. Tegelijk zet Le Vaillant zich af tegen deze literatuur. Bij de eerste gelegenheid dat Kolb ter sprake komt, vertelt hij bijvoorbeeld al een aangedikte versie van La Caille's laster-


127 49

verhaal over Kolbs luiheid. Men zou aan de Kaap vertellen dat Kolb aan het einde van zijn verblijf aan de Kaap de kroegen afliep om zich door dronkaards de absurde 50 verhalen te laten dicteren die uiteindelijk in zijn boek terechtkwamen. Niettemin vinden we klassieke onderwerpen uit de literatuur bij Le Vaillant terug, zoals een beschrijving van het ‘Hottentot-schortje’, nu verlucht met een naar het leven getekend 51 portret van een vrouw die daarvan de bezitster was (afb. 3), en de gedeeltelijke castratie van Hottentotmannen, waarbij hij niet in de gelegenheid is Kolbs weergave 52 helemaal te weerleggen. Zelfs het verhaal over Narina's schoonheid is ingegeven door de bestaande literatuur, omdat het een weerlegging vormt van de door alle voorgaande schrijvers gevoelde afkeer voor het uiterlijk van Khoivrouwen. Nieuw is echter dat Le Vaillant een primitivistisch schema gebruikt om de verschillende bevolkingsgroepen aan de Kaap tegen elkaar af te wegen. Groeperingen, zoals de Gonaqua's, worden door hem uitgeroepen tot edele wilden, 53 ‘bon Sauvages’, die over bewonderenswaardige morele kwaliteiten beschikken die de Europeanen zijn kwijtgeraakt. Dit schema leidt in grote trekken tot waarderende opmerkingen over veel inheemse volksstammen en kritiek op het koloniale bewind en de mensentypen die het heeft voortgebracht. Primitivisme - de verheerlijking van de natuurmens als voorbeeld van menselijke 54 perfectie - was aan het einde van de achttiende eeuw al een gemeenplaats en had in allerlei cultuurproducten zijn neerslag gevonden. De ‘edele wilde’ stond in 55 achttiende-eeuws Europa op het toneel en zong zelfs in de opera. De idee had echter vanaf 1755 een bijzondere lading gekregen in Rousseaus's voorstelling van het primitieve bestaan in zijn Discours sur l'origine et les fondemens de l'inégalité 56 parmi les hommes - voortaan Discours sur l'inégalité. Het thema van deze tekts is het contrast tussen de goedheid van de natuurmens en de morele perversiteit van de egoïstische beschavingsmens. Rousseau beschrijft in zijn Discours sur l'inégalité het verval van het menselijke geluk in de loop van de geschiedenis van de mensheid. In het kort komt het erop neer dat de mens zich, na een periode van een stompzinnig maar tevreden dierlijk bestaan, in primitieve jagersgemeenschappen verenigde en daar een gelukkig evenwicht vond tussen natuur en cultuur, dat echter verstoord werd zodra hij begon met landbouw en metaalbewerking. Vanaf dat moment groeide de ongelijkheid tussen mensen en ontstond de geciviliseerde mens, een gedrocht van corruptie en kwaadwilligheid. Voor empirische gegevens had 57 Rousseau onder meer gebruik gemaakt van Kolbs beschrijving van de Hottentotten. Op de frontispice van de eerste editie van Rousseau's Discours sur l'inégalité is het moment afgebeeld waar deze Hottentot onder de ogen van commandeur Simon van der Stel en zijn landgenoten zijn Europese kleren heeft verwisseld voor een 58 quasi-inheems lendenschortje. Kolbs eerzame Hottentot, die door Rousseau tot edele wilde verder was opgewaardeerd, keert in deze nieuwe gedaante in Le Vaillants Voyage naar Zuid-Afrika terug. Hoewel Le Vaillant Rousseau niet noemt, zijn er duidelijke echo's te horen van 59 het Discours sur l'inégalité in de boeken van Le Vaillant. Allereerst natuurlijk de gedachte dat de mens in zijn natuurlijke toestand moreel superieur is aan de acht-


128 tiende-eeuwse bourgeois, hoewel deze gedachte ook gevonden wordt bij andere 60 sympathisanten van het primitivisme. Meer specifiek afhankelijk van Rousseau is Le Vaillants denkbeeld dat primitieve volken nog een indruk geven van de menselijke 61 soort in zijn ‘kindertijd’. Rousseau heeft deze gedachte in iets subtielere vorm uitgedrukt in zijn Discours sur l'inégalité, waar hij een onderscheid maakt tussen het dierlijk onschuldige bestaan van de in isolement levende natuurmens die de ‘kindertijd’ van de mens vertegenwoordigt en een gelukkig evenwicht tussen natuur en cultuur dat gevonden werd toen mensen zich verbonden in primitieve gemeenschappen, dat beschouwd kan worden als de ‘jeugd’ van de mensheid. De cruciale passage uit het Discours sur l'inégalité over deze ‘jeugdfase’ is de volgende: Hoewel de mensen iets minder robuust werden en het natuurlijke medelijden reeds een verandering had ondergaan, moet deze periode in de ontwikkeling van de menselijke vermogens, die toen het midden hielden tussen de indolentie van het primitieve bestaan en de ons geestloze egoïsme, het meest gelukkige en duurzame tijdperk zijn geweest. Hoe meer men erover nadenkt, hoe meer men vaststelt dat dit tijdperk het minste onderworpen was aan veranderingen en het beste geschikt was voor de mens en dat hij het niet had moeten verlaten door een ongelukkig toeval, dat voor het algemene nut nooit had moeten gebeuren. Het voorbeeld van de wilden, die men bijna allemaal in deze toestand heeft aangetroffen, lijkt [de stelling] te bevestigen dat de mens geschapen was om altijd in deze toestand te blijven en dat dit tijdperk de ware jeugd is van de wereld en dat alle latere ontwikkelingen evenzeer stappen lijken te zijn geweest in de richting van de vervolmaking van het individu en 62 uiteindelijk in de richting van het verval van de soort. Met zijn enthousiaste beschrijving van het gelukkige bestaan van de Gonaqua's wilde Le Vaillant hetzelfde aantonen als Rousseau, niet in de vorm van speculatieve geschiedschrijving, maar als waargenomen werkelijkheid. Hij leverde quasiempirische bewijzen voor de speculaties van Rousseau. Deze operatie had minder te maken met het wekken van respect voor de eigen cultuur en natuur van de Gonaqua's dan met Europese speculaties over de beste samenlevingsvorm. Om de Gonaqua's voor dit doel bruikbaar te maken, werden ze door Le Vaillant op een classicistische wijze gefatsoeneerd, zoals we hierboven zagen. Er zijn nog meer Rousseau-ontleningen terug te vinden bij Le Vaillant. Hij merkt op dat primitieve jagersgemeenschappen egalitair zijn. Er zijn geen rangen in de 63 oorlog; iedereen is tegelijk generaal en soldaat. Ook volgens het Discours sur l'inégalité zijn alle primitieve gemeenschappen egalitair totdat landbouw en metaalbewerking hun intrede doen. Verder zou de primitieve mens volgens Le 64 Vaillant geen jaloezie voelen in liefdesverhoudingen, een gedachte die eveneens wordt aangetroffen bij Rousseau, hoewel deze de afwezigheid van jaloezie eerder toeschrijft aan de primitiefste tijd, toen mensen nog niet samenleefden in 65 gemeenschappen. Een belangrijke overeenkomst is Le Vaillants negatieve beeld van de koloniale samenleving aan de Kaap die verwant is aan Rousseaus afkeer van


129 de ‘état civile’. De Kaapse koloniale samenleving is een lokale variant van de door Rousseau verafschuwde burgerlijke samenleving. De Kaapse samenleving was volgens Le Vaillant door bedrog tot stand gekomen. De stichter van de Kaapkolonie, Jan van Riebeeck, gebruikte volgens hem alle mogelijke misleidingen om de welwillendheid van de Hottentotten te winnen en zo hun land van ze af te troggelen. 66 ‘Hij bedekte de randen van de gifbeker met honing.’ Minstens in de geest Rousseau zijn andere klachten over de koloniale samenleving aan de Kaap. Bedrog is de belangrijkste karaktertrek van de kolonisten uit de directe omgeving van Kaapstad, 67 die tegelijkertijd kruiperig en hooghartig zijn. De Trekboeren zijn de schuldige partij in de grensoorlog met de Kaffers. In dit conflict hebben ze ‘alle wreedheden begaan 68 die in de hel bedacht zijn’. Een bijzonder product van de koloniale expansie in Zuid-Afrika zijn de kinderen van Europese vaders en Khoikhoi-moeders, de ‘Bastaards’, door Le Vaillant ook wel Bastaard-Blanken genoemd. Deze groep bezit vooral de eigenschappen van hun vaders. Ze zijn dapperder, energieker en ondernemender dan de Hottentotten, maar ook kwaadaardiger. De vermenging van Hottentotten met ‘Negers’ had betere resultaten opgeleverd, individuen die hardwerkend en trouw zijn. Ook het zeldzame product uit de verbintenis van een Blanke vrouw en een Hottentot is beter, omdat het kind dan de goede geaardheid van zijn vader heeft, want de man is in Le Vaillants erfelijkheidsleer de dominante partij. Helaas zijn de laatste twee soorten ver in de minderheid tegenover de eerste soort Bastaards, omdat de paring van Hottentotvrouwen met Blanken een talrijker nageslacht oplevert, aangezien blanke mannen actiever zouden zijn dan Khoi-mannen. Daarom voorziet Le Vaillant dat 69 het ‘onrustige’ geslacht van Bastaard-Blanken uiteindelijk de Kaap zal beheersen. Voor de nog bestaande primitieve volken vormt de hebzucht van de koloniale samenleving een ernstige bedreiging, die door Le Vaillant wordt uitgesproken in een innerlijke dialoog, die overigens een echo lijkt te zijn van een passage in Raynals 70 Histoire des deux Indes: Gelukkige stervelingen, zei ik tegen mezelf, behoudt nog lang die kostbare onschuld, maar leef onbekend! Arme Wilden, betreur het niet geboren te zijn onder een brandende Hemel, op droge en arme grond die nauwelijks hei en braamstruiken voortbrengt. Ach, bezie uw omstandigheden liever als een gunst waarop de Hemel jullie opmerkzaam maakt. Jullie woestenijen zullen nooit de begeerte van de Blanken opwekken. Verenig jullie met de gelukkige volksbenden die het geluk hebben ze [de Blanken] niet beter te kennen dan jullie. Vernietig, verdelg tot op de geringste sporen dat gele poeder [goud] dat zich tot metaal ontwikkelt in jullie bergkloven en in jullie rotsen. Jullie zijn verloren als ze het ontdekken. Leer dat het de gezel is van de aarde, de oorsprong van alle misdaden en belet vooral het naderbijkomen van een De Almagro, een Pizarro, een Hernán Cortés en de met bloed bevlekte ster van De 71 Valdivia. Le Vaillant is echter niet consequent in zijn toepassing van het primitivistische


130 schema. Vooral in zijn Second Voyage is hij heel wat minder enthousiast over primitieve volkeren. Hij gebruikt daar zelfs een orthodoxe beschavingshiërarchie. Naar aanleiding van zijn bezoek aan de Namaqua's in het zuiden van Namibië 72 beweert hij dat de Hottentotten intellectueel het minst bedeelde volk op aarde zijn. Een ander volk in deze streek is door het graven van putten ontstegen aan de ‘inferioriteit van het bestaan van de wilde’ en de Kabobiquois zijn door hun nomadische levenswijze superieur aan hun buren, onder andere omdat ze 73 beschikken over een ‘meer ontwikkelde moraal’. Tijdens zijn tweede reis ontdekt hij een beschavings-rangorde waarbij degenen die de Europese norm dichter benaderen door hem hoger geclassificeerd worden. Ronduit kolonialistisch is echter het maxime waarmee hij zich tussen de wilden tracht te handhaven: ‘De beste politiek om de Wilden ontzag in te boezemen is om met iets uitzonderlijks indruk op ze te maken, wat ze moet overtuigen dat het ras van de Blanken superieur is aan 74 dat van hun.’ Soms vergeet hij zijn primitivistische schema zelfs helemaal. Dit gebeurt als hij plannen ontvouwt voor de stichting van een nieuwe stad met uitgestrekte landerijen en een haven in het gebied Vierentwintig Rivieren, ten noorden van Kaapstad, bij Saldanhabaai, waar hij een landbouwkolonie wil vestigen. Op deze vruchtbare landerijen zouden typische koloniale gewassen verbouwd moeten 75 worden, zoals suikerriet, katoen en indigo. Le Vaillant lijkt zich overigens wel bewust te zijn van zijn inconsistentie. Wanneer hij tijdens zijn eerste reis de Gonaqua's verlaat, zegt hij eerst dat met pijn in zijn hart te doen, omdat hij zich nu weer - in de geest van Rousseau - door de ketenen van 76 de Burgerlijke Samenleving (de ‘Société’) zal moeten laten kluisteren. Dit teneerdrukkende gevoel wordt nog versterkt als hij op de terugweg de eerste tekenen van beschaving aantreft in het huisje van ‘Twee Negers’ die hem vriendelijk ontvangen. Zijn hart is bedrukt. Hij ontvangt hun vriendelijke hulp gelaten, omdat hij bij hen de gebruiken van de Burgerlijke Samenleving herkent. Op dat moment 77 begon hij zelfs de wilde dieren te missen. Maar even later erkent hij dat het allemaal aanstellerij was: Al die schimmige en romantische ideeën die me misleid hadden, al de verdrietigheden waarmee ik mijn hart voedde toen ik de Wilden verliet, begonnen uiteindelijk te verflauwen en de Rede hernam de overhand, die me voldoende duidelijk maakte dat ik andere verplichtingen moest nakomen, omdat ik niet geboren was voor dat zwervende en gevaarlijke 78 leven. Bij de verplichtingen die hem dwongen tot terugkeer dacht hij in eerste instantie aan zijn innige vriendschap met een koloniale ambtenaar, fiscaal Boers. In deze en andere vriendschappen met rijke beschermers uit de koloniale elite, die hij met trots vermeldt, wordt Le Vaillants ambiguë positie als kampioen van de natuurmens nog duidelijker. Zijn reis vanuit Nederland was mogelijk gemaakt door de Amsterdamse bewindhebber van de VOC, Jacob Temminck, en nadat hij tijdens oorlogshandelingen gedurende de Vierde Engelse Oorlog zijn bezittingen had verloren, ontving hij van de Kaapse fiscaal Willem Cornelis Boers (1745-1803) een ge-


131 79

heel nieuwe uitrusting. Veel hulp bij de voorbereiding van zijn reizen kreeg hij ook van Gordon, de bevelvoerder van de VOC-troepenmacht aan de Kaap, bij wie hij na het vertrek van Boers een tijd in huis woonde. Tijdens zijn reizen maakte hij gebruik van een aanbevelingsbrief van de gouverneur die kolonisten maande hulp te verlenen aan Le Vaillant. Zijn vriendschappen met koloniale ambstdragers waren vooral gebaseerd op een gedeelde interesse voor de exotische natuur van Zuid-Afrika. In ruil voor de hulp die hij van hen ontving heeft Le Vaillant bijdragen geleverd aan de 80 verzamelingen van deze ‘curieux’. De Voyage uit 1790 werd door hem aan Boers opgedragen.

Een natuurlijke natuuronderzoeker Ondanks zijn materiële afhankelijkheid van koloniale ambstdragers creëert Le Vaillant voor zichzelf een exclusieve positie in zijn verhalen. Dit hoort bij zijn persona van held van het verhaal, die soms de trekken aanneemt van een pikareske held die zich uit alle moeilijke situaties redt. Hij stelt zichzelf voor als de reiziger die altijd vertrouwen kan wekken bij inheemse stammen, die een oorlog wint, factiegevechten beëindigt (waarvoor men hem kapitein van de stam had willen maken), gebrouilleerde familieleden met elkaar verzoent en natuurlijk en masse dieren schiet. In wetenschappelijk opzicht maakt hij aanspraak op een exclusieve positie buiten en zelfs in oppositie tot de gevestigde wetenschapsbeoefening. De aandacht voor de reiziger en zijn ervaringen heeft niet alleen een verteltechnische functie. Le Vaillant gebruikt haar ook om zich af te zetten tegen zijn geleerde collega's. Hij doet zich voor als een gewone jongen zonder de pretenties van (in zijn ogen) studeerkamergeleerden zoals Kolb. De lezer moet weten dat Le Vaillant iemand is die liever vermakelijke anekdotes vertelt over het wangedrag van zijn tamme baviaan 81 dan de lezer te vervelen met geleerde, zoölogische beschrijvingen. Deze teneur is vanaf het begin al aanwezig in zijn verhaal. Het verslag van de eerste reis (Voyage) wordt namelijk voorafgegaan door een beschrijving van de ontwikkeling van de jonge natuuronderzoeker Le Vaillant. Reizigers vertellen bijna altijd over hun uit- en thuisreis, zoals ook Le Vaillant doet, maar het is volgens Le Vaillant wat ongewoon 82 om het reisverslag bij de geboorte van de reiziger te laten beginnen. Men vindt het misschien vreemd dat ik, om het relaas te vertellen van een reis die onlangs in Afrika is ondernomen, gedwongen ben terug te keren naar het verleden en mijn Lezers naar Zuid-Amerika te leiden op het spoor van de eerste voetstappen van mijn kindertijd. Het leek me echter niet onverstandig, door te vertellen over het begin van mijn leven, mijn manier van zien, denken en optreden te rechtvaardigen, die immers altijd de geur van de geboortegrond zal behouden, die [nl. de manier van zien etc.], misschien met strengheid beoordeeld, niet zal nalaten de onverdraagzame geesten te choqueren.


132 Dat zijn mensen die zich hun vooroordelen nooit zonder humeurigheid laten ontnemen, zeker niet wanneer men een frontale aanval durft te doen 83 op de beginselen en gebruiken die algemeen aanvaard worden. Zijn Surinaamse afkomst moet verklaren waarom zijn optreden en zienswijze afwijken van wat gangbaar is. Hij vindt het daarom gerechtvaardigd deze zaak aan het begin van zijn reisverslag ter sprake te brengen. Le Vaillant laat het echter niet bij een vermelding van zijn land van herkomst, maar vertelt in het kort ook in een ‘Précis Historique’ in de Voyage zijn wetenschappelijke werdegang, vanaf zijn geboorte in ‘Hollands Guiana’ (Suriname), een gebied waar uitzonderingen op de regel van de natuur gevonden worden, wat misschien ook impliceert dat de lezer de afwijkingen in Le Vaillants verhaal moet aanvaarden. Hij presenteert zich op die bladzijden als een natuurlijke natuuronderzoeker die al heel vroeg in navolging van zijn ouders begonnen is met de favoriete achttiende-eeuwse, wetenschappelijke activiteit, het verzamelen. Ook deze zelfpresentatie is volgens mij literair geïnspireerd. De natuur was in zijn verhaal Le Vaillants belangrijkste leermeester, zoals eerder al voor de jonge Émile uit de gelijknamige roman van Rousseau uit 1762. Rousseau zegt van Émile: ‘Op die manier leerde ik lopen in de wildernis en werd ik bijna geboren als 84 een natuurmens [...] de natuur was mijn eerste leermeesteres.’ De kleine Le Vaillant begon met een insectenverzameling, die echter door zijn tamme aapje met spelden 85 en al werd opgegeten, waarna hij maar overstapte op het verzamelen van vogels, een specialiteit die hem na zijn Zuid-Afrikaanse reis beroemd maakte. Zijn opvoeding verklaart volgens hem zijn latere reislust en rechtvaardigt ook zijn uitvallen tegen de gevestigde wetenschap, verderop in zijn reisverslag. Hij doet zich vanaf het begin voor als een onconventionele, door de natuur zelf gekweekte natuuronderzoeker die lak heeft aan de systematiek van de gevestigde wetenschap. Zijn gebrek aan wetenschappelijke opleiding wordt bovendien verholpen door zijn vertrouwdheid van jongs af aan met de natuur en natuuronderzoek. Zijn gezonde wetenschappelijke nuchterheid kwam al vroeg aan het licht. Toen hij in zijn jeugd drie jaar in Parijs verbleef, ‘brandde hij elke dag wierook voor het standbeeld’ van de welsprekende Buffon, maar kon hij toch niet ‘aan de wetenschapper de 86 overdrijvingen van de poëet vergeven’. Hiermee doelde hij tegelijk op de befaamde stijl van Buffon en elementen in diens Histoire naturelle die hij aanvechtbaar vond. Door zich voor te doen als iemand zonder formele opleiding deed hij echter geen afstand van wetenschappelijk gezag. Weliswaar distantieert hij zich bij herhaling 87 van de geleerde wereld, maar dat wil niet zeggen dat hij ook afstand doet van alle middelen om wetenschappelijk serieus genomen te worden. Het is eerder zo dat 88 zijn gebrek aan wetenschappelijke achtergrond en literaire vermogens omgebogen wordt tot een voordeel dat de betrouwbaarheid van zijn mededelingen moet 89 verhogen. Er is wel degelijk een ‘retoriek van betrouwbaarheid’ terug te vinden in zijn verhaal. Om, zoals Le Vaillant, geen kennis van het schrijven van boeken te 90 hebben is misschien wel een voordeel, omdat je dan zuiverder kunt ob-


133 serveren. Je kunt feiten opmerken die zich aan de systematiek van de wetenschap 91 onttrekken. Is de natuur niet zelf onsystematisch? Het ontbreken van een verfijnde stijl hoefde ook geen gemis te zijn. Een gebrek aan literaire vermogens werd al sinds Montaigne als een bewijs van betrouwbaarheid beschouwd, want ongeschoolden waren minder geneigd een vervalst beeld van de werkelijkheid te 92 geven. Le Vaillant hamert ook steeds op autopsie. Hij legt daar vooral de nadruk op bij verschijnselen die zijn lezers misschien ongeloofwaardig vinden: ‘ik zal tot vervelens toe herhalen: ik heb het gezien; en de meest welsprekende geschriften 93 of de schitterendste redevoeringen zullen mij nooit anders laten denken.’ De retoriek van betrouwbaarheid blijft echter beperkt tot afzonderlijk beweringen, terwijl het reisverslag in zijn geheel een opvallend literaire vorm heeft.

Besluit De literaire eisen van een vermakelijk verhaal wegen bij Le Vaillant uiteindelijk zwaarder dan de conventies van wetenschappelijke betrouwbaarheid en volledigheid. Zijn verhaal is volgens zijn zeggen gebaseerd op verhalen die hij gewoonlijk aan vrienden vertelde. Een plan ontbreekt eraan en eigenlijk had een van zijn luisteraars 94 het ook wel kunnen opschrijven. De spanning van het verhaal is belangrijker dan volledigheid. Een ‘bekwame schrijver’ zorgt ervoor dat hij de beschrijvende gedeeltes, die Le Vaillant uitwijdingen noemt, zo kort mogelijk houdt, om de gang van het 95 verhaal niet teveel te onderbreken. Bij etnografische beschrijvingen meent hij daarom te kunnen volstaan met aanvullingen bij zijn omstandige beschrijving van de Gonaqua's. Deze literaire pragmatiek in het reisverslag is in mindere mate ook te bespeuren bij andere reisbeschrijvingen aan het einde van de achttiende eeuw, zoals die van Anders Sparrman. Men was gaan afzien van de saaie, systematisch opgebouwde reisbeschrijvingen van de soort die Kolb schreef. De encyclopedisch geordende informatie van Kolbs reisbeschrijving was weliswaar gemakkelijk te raadplegen, maar moeilijk te lezen. Vandaar dat schrijvers van reisverslagen aan het einde van de achttiende eeuw overschakelden van het systematisch beschrijven van elementen van de vreemde werkelijkheid naar een samenhangend verhaal van ervaringen die in de loop van de reis werden verzameld. De systematiek werd niet helemaal 96 afgeschaft, maar ondergeschikt gemaakt aan een overkoepelend vertelperspectief. Dat zien we heel duidelijk bij Le Vaillant. Le Vaillant ging in dezelfde richting, maar verder dan andere schrijvers van reisteksten, omdat hij zichzelf ook tot centrale figuur van zijn verhaal verhief. Hij 97 vestigde geregeld de aandacht op zichzelf als reiziger - ‘Me voilà’ - meer dan nodig was voor het verloop van het verhaal. Zo geeft hij een gedetailleerde beschrijving van zijn opschik voor een bezoek aan het stamhoofd van de Gonaqua's. Die opschik had in Le Vaillants voorstelling een functie in de interactie met het Gonaqua-stamhoofd, omdat hij op die manier kon laten zien hoe anders hij was dan de Trekboeren waarvan de Gonaqua's het slachtoffer waren geweest. Terwijl de Trek-


134 boeren slordig gekleed gingen, was Le Vaillant extravagant uitgedost en droeg hij een (keurig gekamde) baard. De beschrijving van zijn uiterlijk is tegelijk bedoeld om de lezer te amuseren, op dezelfde manier als de anekdotes over zijn baviaan Kees. Met een sneer in de richting van de geleerde reisbeschrijvingen zegt hij over de Kees-episode: ‘Deze bijzonderheden [over het gedrag van Kees, de baviaan] zullen misschien onbenullig lijken [...]’ maar zijn mogelijk interessanter dan uitgebreide en 98 vervelende zoölogische beschrijvingen. De overheersende indruk die Le Vaillants werk achterlaat is dat de werkelijk-heidsuitbeelding ondergeschikt gemaakt is aan een discursieve presentatie die de lezer moet meevoeren. Een anonieme Duitse recensent van de Voyage [...] van het natuurwetenschappelijke tijdschrift Magazin für das Neueste aus der Physik und Naturgeschichte meende daarom dat Le Vaillants reisverslag meer uitblonk 99 door ‘Unterhaltung’ dan ‘Gelehrsamkeit’. Le Vaillant verschaft dit vermaak niet alleen door amusante verhalen te vertellen, maar ook door aan te sluiten bij de ideeënwereld van zijn lezers. Rousseau en zijn primitivistische voorgangers hadden deze lezers onder meer geleerd dat wilde mensen gelukkig waren en Le Vaillant geeft ze wat ze willen horen. Het valt daardoor niet goed uit te maken of zijn voorstelling van de Hottentotten een apologie is of een manier om het behagen te wekken van de lezer. Het had hoe dan ook consequenties voor het gehalte van zijn etnografie. Door de Gonaqua's te modelleren volgens de gangbare primitivistische en classicistische schema's geeft hij ze weliswaar een voor achttiende-eeuwse lezers aantrekkelijke gedaante, maar ontneemt hij ze ook hun eigenheid. Narina 100 heet niet Narina (‘bloem’) en ze is geen Venus de' Medici. Dat het ook anders kon, is te zien aan de etnografische voorstellingen van Gordon. Le Vaillants etnografische vertoog is bovendien tegenstrijdig, doordat hij literair geïnspireerde verontwaardiging over de dreigende ondergang van gelukkige inheemse samenlevingen afwisselt met kolonisatieplannen. Ook vanuit een wetenschappelijk gezichtspunt was de nadruk op ‘Unterhaltung’ gevaarlijk, omdat ze afbreuk deed aan zijn geloofwaardigheid. Hij heeft zich hier min of meer uit gered door van zichzelf een natuurlijke en creoolse natuuronderzoeker te maken die zich door zijn vertrouwdheid met de exotische natuur boven de regels van de wetenschap verheven voelde. Anders dan Europese studeerkamergeleerden achtte hij zich niet gebonden door systematiek. Een exotische identiteit moest de garantie zijn voor een superieur inzicht in de exotische natuur, terwijl zijn onconventionele vertelstijl de informatie optimaal toegankelijk maakte voor zijn lezers. Gezien Barrows reacties overtuigde dit niet al zijn lezers. Maar nieuwe waarnemingen konden dit gebrek aan gezag voor andere lezers wel 101 compenseren. Hoewel Le Vaillants werk belangrijk was voor de poetica van de reisliteratuur, heeft hij maar in een beperkte mate invloed gehad op de reisliteratuur over 102 Zuid-Afrika. Zijn tijdgenoten zetten zich vooral tegen hem af. De enige die hem vermoedelijk imiteerde was de Nederlands-Duitse reiziger Jacob Haafner (1755-1809). Blijkens verwijzingen in Haafners Verhandeling over het nut der zendelingen en zendelingsgenootschappen uit 1805 kende Haafner de 103 reisbeschrijvingen van Le Vaillant.


135

32 Jacob Haafner en zijn Khoikhoivriendin onder de Nederlandse vlag. Haafner imiteerde Le Vaillant met zijn romance (uit: Jacob Haafner, De werken van Jacob Haafner, deel I, 1992).


136 Het is daarom goed mogelijk dat de beschrijving van een romance tussen Haafner en ‘een jong Hottentotsch meisje’ in zijn postuum in 1820 gepubliceerde Lotgevallen 104 en vroegere zeereizen zijn bestaan dankt aan Le Vaillants Narina-verhaal. Haafner vertelt dat hij het meisje tijdens zijn tweede verblijf aan de Kaap (1769-1770) ontmoet had, toen hij planten liep te zoeken op de ‘Leeuwenstaart’ bij Kaapstad. Hij zag haar op de top van de berg. Ze bleek te behoren tot een groep onafhankelijke Hottentotten - evenals Narina - die de Kaap bezocht om met het Nederlandse bestuur te onderhandelen. Ook dit naamloze meisje was bij nadere beschouwing mooi: Buiten het walgelijk mengsel van vet en roet, waarmede zij, even als alle andere van hare natie, bestreken was, en dat ook eigenlijk tot hare gedaante niets afdeed, was zij het bekoorlijkste en fraaist gevormde 105 vrouwenbeeld, dat men zich met mogelijkheid voorstellen kan. 106

Ze contrasteerde sterk met de ‘doorgaande afzigtigheid van hare natie’, wat in een voetnoot door Haafner nog wordt uitgewerkt. Behalve dat het meisje naamloos blijft, is de ontmoeting ook veel soberder beschreven dan het geval was in de Narina-episode van Le Vaillant. Er gebeurt niet veel meer dan dat het meisje met de hand over het gezicht van Haafner strijkt. Als hij haar de volgende ochtend weer opzoekt is haar stam verdwenen. Op de bergtop vindt hij alleen de kralen die zij gedragen had: ‘dit was het eenigste aandenken, hetwelk ik van mijne Hottentotsche 107 geliefde behield’. De illustratie bij Haafners liefdesgeschiedenis (afb. 32) suggereert meer dan de tekst en lijkt een merkwaardige mengsel te zijn van Le Vaillants afbeelding van Narina (afb. 30) en die van de vrouw die haar ‘karos’ openslaat om het ‘Hottentot-schortje’ te tonen (afb. 3). Van dat laatste is hier overigens niets te zien omdat het meisje om haar middel een primitief fantasie-rokje draagt. Nieuw is natuurlijk dat Haafner met een wandelstok in zijn hand naast het meisje is afgebeeld 108 en boven het tweetal de Nederlandse vlag wappert. Toen Haafners boek in 1820 werd gepubliceerd was het wapperen van die vlag alleen nog een herinnering. De Engelsen hadden de Kaapkolonie inmiddels in bezit genomen. Engelse reizigers gingen vanaf dat moment ook een bepalende invloed uitoefenen op de beeldvorming over Zuid-Afrika.

Eindnoten: 1 Hieronder gebruik ik de meest gangbare schrijfwijze van Le Vaillants naam (er wordt soms ook naar hem verwezen als Levaillant). 2 Donat (1966, p. 169-170); Corbett & Lightbown (1979); Becker-Moelands (1985, p. 9); Bartelings (2001, pp. 245-247). 3 Kolb (1727). 4 De titelprent heeft als onderschrift: ‘Campement dans le Pays des Namaquois’. 5 Le Vaillant (1795, II, pp. 53-62). 6 Le Vaillant (1795, II, pp. 1-2). 7 De huid van de giraffe van Le Vaillant was in 1791 voor een Duitse bezoeker de belangrijkste attractie van zijn naturaliënkabinet. Doordat het plafond te laag was kon de huid echter niet op een stellage opgesteld worden (‘Nachricht von dem Naturalienkabinet des Hrn. le Vaillant’, 1791, p. 95). 8 Vergelijk Gandelmann (1986, p. 34).


9 David Bunn ziet de geheven arm van de Le Vaillant-figuur daarentegen als een gebaar van koloniale machtsuitoefening (Bunn, 1994, pp. 128-136). Bunn verdisconteert in zijn interpretatie niet de voor de hand liggende mogelijkheid dat het gebaar een indexicale bekenis heeft ten opzichte van de toeschouwer of dat de Le Vaillantfiguur binnen de fictie van de afbeelding een bevel geeft aan zijn jachthonden. 10 Geciteerd in Contarini (2004, pp. 260-261). 11 In de negentiende-eeuwse reisliteratuur werd de heroïsche ontdekkingsreiziger een algemeen verschijnsel (vgl. Ryan 1996, pp. 21-53). 12 Le Vaillant (1790, p. 202). 13 Rookmaaker (1989, p. 185). 14 Vergelijk Stresemann (1951, pp. 89-103). 15 Ogilvie (1962) biedt een lijst van de edities en vertalingen van de Voyage en Second Voyage. Ik verwijs in dit hoofdstuk naar de eerste drukken in quarto van de Voyage en Second Voyage. Van de Voyage bestaat nog een iets meer uitgebreide latere editie - vooral met meer afbeeldingen. Ik heb echter de editie van 1790 gebruikt, omdat deze versie ten grondslag heeft gelegen aan de vertalingen. 16 Rookmaaker (1989, pp. 188-189). 17 Forbes (1973). 18 Forbes (1973, p. 89). 19 Rookmaaker (1989, pp. 189-190). 20 Beide recensies zijn opgenomen in Georg Forsters Werke (Forster, 1992, XI, pp. 225-230, 270-278). Georg Forsters vader, Johann Reinholt Forster, had de reisbeschrijvingen van Le Vaillant in het Duits vertaald. 21 Hentschel noemt Forster de belangrijkste, achttiende-eeuwse kenner van reisliteratuur, in elk geval in Duitsland (Hentschel, 1999, p. 46). 22 Forster (1992, XI, pp. 226, 275). 23 Hentschel (1999, p. 56). 24 ‘Wenn man diese Reisebeschreibung einmal in die Hand genommen hat, kann man sie nicht ungelesen wieder weglegen, und indem man liest, läuft der Faden der Erzählung so ohne allen Anstoβ, ohne alle Unebenheiten fort, daβ die Vorstellung eines Unzertrennlichen, gleichsam beseelten, Ganzen dem Leser von Anfang bis zu Ende gegenwärtig bleibt, dahingegen die Werke des geschmacklosen Fleiβes von diesem schöpferischen Gepräge nicht die geringste Spur verrathen, sondern todte Zusammensetzungen sind [...]’ (Forster, 1992, XI, p. 225). 25 Campbell (1974, p. 330). 26 De oudere literatuur heeft zich vooral beziggehouden met het feitelijke waarheidsgehalte van Le Vaillants werk (Grant, 1957; Forbes, 1965, 1973). De nieuwere literatuur handelt ook over ideologische kwesties, maar geeft, zoals Pratt (1992, pp. 88-90) alleen in het voorbijgaan aandacht aan Le Vaillant of geeft onnauwkeurige aanduidingen, zoals Boisacq (1993), die vage verbanden legt tussen Le Vaillant enzerzijds en Diderot en Rousseau anderzijds. Ian Glenn publiceerde echter een waardevol artikel over de editie-problemen rond de Voyages [...] (Glenn, 1997). Contarini (2004) schreef een artikel over Le Vaillants natuurhistorische en antropologische bijdragen. Wat het laatste betreft, brengt ze zijn etnografische bechrijvingen ten onrechte in verband met Degérando's Considérations sur les diverses méthodes a suivre dans l'observation des peuples sauvages (1800), dat dateert van na Le Vaillants reis en reisbeschrijvingen en ook in andere opzichten ver af staat van Le Vaillants etnografische praktijk (zie hoofdstuk 9 voor Degérando). In Rookmaaker e.a (2004) wordt Le Vaillants bijdrage tot de natuurlijke historie in de achttiende eeuw onderzocht. Populaire publicaties, zoals The truth in masquerade, the adventures of François le Vaillant (1973) van Jane Meiring komen niet veel verder dan het navertellen van de anekdotes die Le Vaillant zelf verteld heeft. 27 Sparrman (1974-1977, I, p. 36). 28 Het auteurschap van deze illustraties is nog onduidelijker dan dat van de tekst van de reisbeschrijving. Ze gaan in elk geval terug op een meer uitgebreide reeks ingekleurde tekeningen die in de Parlementsbibliotheek in Kaapstad worden bewaard, die volgens de kunsthistoricus Bokhorst (1973, pp. 103-127) met medewerking van verschillende tekenaars onder toezicht van Le Vaillant tot stand zijn gekomen. Van sommige illustraties beweert Le Vaillant in zijn tekst dat ze op eigen schetsen zijn gebaseerd. Die schetsen zijn echter niet bewaard gebleven, evenmin overigens als het dagboek dat Le Vaillant bijhield tijdens zijn reis. 29 Forbes (1973). 30 Ik volg hierin een onderscheiding die door Bernard Smith gemaakt is (Smith, 1992, p. 53). 31 Second Voyage, I, pp. 124-8; ‘Passage de la Rivière des Éléphants’, Pl. V. 32 Le Vaillant (1790, tegenover p. 85). 33 Le Vaillant (1790, p. 85). 34 Pratt (1992, p. 7). 35 Le Vaillant spreekt zijn lezer een keer aan als ‘Le Lecteur sensible’ (Le Vaillant, 1795, I, pp. 204-205). Vergelijk ook Rookmaker e.a (2004, pp. 101-103). 36 Barrow (1801, p. 227).


37 Bedoeld wordt de Bolognese schilder Francesco Albani (1578-1660), een schilder van idyllische landschappen die bevolkt worden door gracieuse figuren. Albani (in het Frans Albane genaamd) werd in de achttiende eeuw erg bewonderd (Puglisi, 1996). 38 Le Vaillant (1790, p. 186). 39 Vergelijk Roodenburg (z.j., pp. 120-127). 40 Haskell & Penny (1982, pp. 325-328); Bindman (2002, p. 126). 41 Le Vaillant (1790, pp. 191-193). 42 Le Vaillant (1790, p. 189). 43 Refererend aan ‘vogelen’ dat zowel kan betekenen ‘op de vogeljacht gaan, vogels vangen met netten of in een kooi’ als ‘beslapen’ (Woordenboek der Nederlandsche Taal op CD-Rom). De geopende vogelkooi op genreschilderijen (ICONCLASS 33C4212) is symbolisch voor het verlies van maagdelijkheid. 44 Zelfs Kolb betuigt zijn afkeer van het uiterlijk van Hottentot-vrouwen, vooral als ze in het bezit zijn van een Hottentot-schortje, terwijl hij het gezicht van hun mannen ‘vriendelijk’ noemt (Kolb, 1719, pp. 425, 371). Het beeld van de Hottentot bij de Franse Philosophes bleef gedurende de tweede helft van de achttiende eeuw dubbelzinnig. Naast de onschuldige Hottentot die zijn bestaan te danken had aan de lectuur van Kolb, bleef de monsterlijke Hottentot voortbestaan (Fauvelle-Aymar, 2002, pp. 285-303). 45 ‘Amiroo’, de neef van Narina (Le Vaillant, 1790, p. 197) en ‘Jugurtha’ en ‘Syphax’ (Le Vaillant, 1795, II, p. 156). 46 Le Vaillant (1795, I, p. 44). 47 Le Vaillant (1795, I, p. 42). 48 Soms zegt hij dit ook expliciet: ‘Je leur faisoit sur-tout beaucoup de questions sur Kolbe & différens Auteurs; sur leurs religions, leurs loix, leurs usages. Ils me rioient franchement au nez’ (Le Vaillant, 1790, p. 70). 49 Vergelijk hoofdstuk 2. 50 Le Vaillant (1790, p. 48). 51 Le Vaillant (1790, p. 370 met afbeelding op Pl. viii). 52 Le Vaillant (1795, II, pp. 290-293). 53 Le Vaillant (1790, pp. 253-254, 257; 1795, II, p. 183). 54 In mijn gebruik van de term primitivisme volg ik de ruime omschrijving van Christian Marouby: ‘le primitivisme [...] c'est [...] la découverte d'une harmonie originelle, d'un état qui, loin de menacer l'homme d'une chute dans l'animalité, semble le rapprocher de sa perfection, de son humanité même’ (Marouby, 1990, p. 122). 55 Cro (1990, pp. 131-134). 56 In het onderstaande verwijs ik naar de standaardeditie van het Discours: Jean-Jacques Rousseau, Oeuvres complètes (1964, III, pp. 110-240). Ik ga voorbij aan de complexe verhouding van Rousseau met het primitivisme. Visies hierop in de literatuur over Rousseau zijn sterk afhankelijk van de definitie die wordt gegeven van het begrip primitivisme. Rousseaus beeld van een ideaal bestaan - de ‘gouden tijd’ van de mensheid die nog zou voortbestaan bij primitieve volken - is echter wel degelijk primitivistisch als de hiervoor geciteerde definitie van primitivisme wordt gevolgd die Marouby (1990) geeft. Voor een afwijkend standpunt verwijs ik naar het nog steeds invloedrijke artikel van Arthur O. Lovejoy, ‘The Supposed Primitivism of Rousseau's Discourse on Inequality’ (Lovejoy, 1960, pp. 14-37). 57 Pire (1956, pp. 355-378). 58 Een afbeelding van de titelprent is opgenomen in een moderne pocket-editie van het Discours sur l'origine et les fondéments de l'inégalité parmi les hommes (Rousseau, 1990). 59 Boisacq (1993, pp. 117-131) heeft op een andere wijze ook gewezen op parallellen tussen Le Vaillant en Rousseau. Le Vaillant vernoemde in 1793 zelfs een van zijn zoons naar Rousseau. 60 Le Vaillant (1790, pp. 253, 257). 61 Le Vaillant (1790, p. 255). 62 Ainsi quoique les hommes fussent devenus moins endurants, et que la pitié naturelle eût déjà souffert quelque altération, cette période du développement des facultés humaines, tenant un juste milieu entre l'indolence de l'état primitif et la pétulante activité de notre amour-propre, dut être l'époque la plus heureuse et la plus durable. Plus on y réfléchit, plus on trouve que cet état était le moins sujet aux révolutions, le meilleur à l'homme, et qu'il n'en a dû sortir que par quelque funeste hasard qui pour l'utilité commune eût dû ne jamais arriver. L'exemple des sauvages qu'on a presque tous trouvés à ce point semble confirmer que le genre humain était fait pour y rester toujours, que cet état est la véritable jeunesse du monde, et que tous les progrès ultérieurs ont été en apparence autant de pas vers la perfection de l'individu, et en effet vers la décrépitude de l'espèce (Rousseau, 1964, III, p. 171). 63 Le Vaillant (1790, p. 223). 64 Le Vaillant (1790, pp. 226, 253). 65 Rousseau (1964, III, p. 169). 66 Le Vaillant (1790, pp. 129-130). 67 Le Vaillant (1795, I, p. 24).


68 Le Vaillant (1790, pp. 146, 154-155). 69 Le Vaillant (1790, pp. 262-266). 70 Raynals apostrophe is gericht aan de Hottentotten: ‘Fuyez, malheureux Hottentots, fuyez! enfoncez-vous dans les fôrets. Les bêtes féroces qui les habitent sont moins redoutables que les monstres sous l'empire desquels vous allez tomber. Le tigre vous déchirera peut-être; mais il ne ôtera que la vie. L'autre vous ravira l'innocence & la liberté’ (Raynal, 1780, p. 399). 71 ‘Mortels heureux, me disois-je, conservez long temps cette précieuse innocence; mais vivez ignorés! Pauvres Sauvages, ne regrettez point d'être nés sous un Ciel brûlant, sur un sol aride & desséché qui produit à peine des bruyères & des ronces; regardez, ah! plutôt regardez votre situation comme une faveur signalée du Ciel; vos déserts ne tenteront jamais la cupidité des Blancs; unissez-vous aux peuplades fortunées qui n'ont pas plus que vous le bonheur de les connoître; détruisex, effacez jusque'aux moindres traces de cette poudre jaune qui se métallise dans vos ravines & dans vos roches; vous êtes perdus, s'ils la découvrent; apprenez qu'elle est le fléau de la terre, la source de tous les crimes, & redoutez sur-tout l'approche d'un Almagro, d'un Pizarre, d'un Fernand-Cortez, & l'étole ensanglantée des Vanverdes’ (Le Vaillant, 1790, p. 257). De vier conquistadores die hier door Le Vaillant genoemd worden zijn: Diego de Almagro (1518-1548), Francisco Pizarro (1480-1541), Hernán Cortés (1485-1547) en vermoedelijk Pedro de Valdivia (1500-1554). 72 Le Vaillant (1795, II, p. 98). 73 Le Vaillant (1795, II, pp. 165-166). 74 Le Vaillant (1795, I, p. 235). 75 Le Vaillant (1795, I, pp. 100-102). 76 Le Vaillant (1790, pp. 346-347). Men denke aan de beroemde uitspraak van Rousseau in Du contract social over de toestand van de mens in de ‘état civil’: ‘L'homme est né libre, et par-tout il est dans les fers’ (Rousseau, 1964, III, p. 351). 77 Le Vaillant (1790, pp. 380-381). 78 ‘Tout les idées chimériques & romanesques qui m'avoient bercé, tous ces déplaisirs dont je nourrissois mon coeur en quittant les Sauvages, commençoient enfin à se ralentir, & la Raison reprenant le dessus, me faissoit assez connoître que, n'étant point né pour cette vie errante & précaire, j'avois d'autres obligations à chérir’ (Le Vaillant, 1790, p. 392). 79 Le Vaillant (1790, p. 382). Over Boers zie Naudé (1950). 80 Rookmaaker (1989, pp. 256-271). 81 Le Vaillant (1795, I, p. 177). 82 Volgens Van Gelder kwam het echter ‘tot ver in de achttiende eeuw’ meer voor dat reizigers hun reisverslag begonnen met een jeugdverhaal (Van Gelder, 1997, p. 95). 83 ‘On trouvera peut-être étrange que, pour donner la relation d'une Voyage résemment entrepris en Afrique, j'aie été forcé de me replier sur le passé, & de conduire mes Lecteurs dans l'Amérique mériodionale sur les premiers pas de mon enfance; j'ai cru qu'il ne seroit pas mal à propos de justifier, par les commencemens de ma vie, ma manière de voir, de penser & d'agir qui conservera toujours le goût du terroir, & qui, jugé peut-être avec sévérité, ne manqueroit pas de choquer ces esprits intolérans qui ne souffrent jamais sans humeur qu'on leur enlève leurs préjugés, & qu'on ose heurter de front les principes & les usages jusques là généralement adoptés’ (Le Vaillant, 1790, ‘Préface’, p. viii). 84 Rousseau, Emile ou de l'éducation (1762). Ook voor Emile is de natuur in de vroegste fase van zijn leven de belangrijkste leermeester: ‘il [Emile] prend ses leçons de la nature et non pas des hommes’ (Rousseau, 1969, IV, p. 361). Het verschil is echter dat Le Vaillant de natuur ook bestudeert, wat geen onderwerp is van Emile [...]. Over de verhouding tussen Le Vaillant en (onder meer) Rousseau bestaat een schetsmatig artikel van Boisacq (1993). 85 Le Vaillant (1795, I, pp. 3-5). Deze keuze is misschien een echo van het zeventiendeeeuwse onderzoek van Maria Sibylla Merian (1647-1717) naar Surinaamse insecten. 86 Le Vaillant (1790, p. xvi). 87 Le Vaillant (1795, I, pp. 71, 177-178, 208-209; II, p. 54). 88 Le Vaillant (1795, I, p. 44). 89 Gitelman (1991, p. 56). 90 Le Vaillant (1795, I, p. 177). 91 Le Vaillant (1795, I, p. 71). 92 Gitelman (1991, p. 75). Zie ook hoofdstuk 4. 93 Le Vaillant (1795, I, p. 209). 94 Le Vaillant (1795, I, pp. 177-178). 95 Le Vaillant (1795, I, p. 44). 96 De Duitse literatuurhistoricus Hentschel spreekt in dit opzicht zelfs van een paradigmawisseling in de poëtica van het reisverslag aan het einde van de achttiende eeuw (Hentschel, 1999, p. 37). Contarini (2004, p. 266) ziet de nieuwheid van Le Vaillants reisverslag in de combinatie van autobiografie en natuurbeschrijving. Ze vergeet echter dat dit al vroeger door Sparrman gedaan was. Le Vaillant ging alleen verder in deze richting. 97 Le Vaillant (1795, I, p. 134).


98 Le Vaillant (1795, I, p. 177). 99 ‘Anzeige neuer Schriften und Auszüge’ (1791, p. 100). 100 Strother (1999, p. 18) maakt een vergelijkbare opmerking over de uitbeelding van ‘Narina’ door Le Vaillant: ‘Le Vaillant has stripped the figure of her true name and all the signs of Hottentot identity: hat, kaross, face painting, walking stick, or sandals. [...] Narina's image demonstrates that Le Vaillant can only transform the “Hottentot” into the noble savage by evacuating all signs of the Hottentot’ (oorspronkelijk cursivering). Strother gaat hierin iets te ver, door uit te gaan van een door hemzelf geconstrueerde archetypische Hottentot, waaraan de Gonaqua's niet helemaal beantwoord kunnen hebben omdat ze sterke invloed ondergaan hadden van de Xhosa's. Maar ik onderschrijf wel de hoofdgedachte van Strother. 101 De recensent van het Magazin für das Neueste aus der Physik und Naturgeschichte (1791) meende inderdaad dat Le Vaillant veel nieuwe ontdekkingen had gedaan. 102 Wel bezong een anonieme Duitse dichter de ontmoeting tussen Le Vaillant en Narina (‘Vaillant an Narina’, 1791, pp. 391-394). Door de grote verspreiding van de Voyage zijn er vermoedelijk meer literaire verwerkingen van deze episode te vinden. Een Zuid-Amerikaanse parallel van Le Vaillants Narina-verhaal is dat van de Suriname-reiziger John Gabriel Stedman (1747-1797) over zijn liefde voor de negerin Johanna in zijn Narrative of a five years' expedition, against the revolted negroes of Surinam waarvan de eerste Engelse editie in 1796 verscheen (Stedman z.j.), de Franse vertaling in 1797 en een Nederlandse in 1799-1800. Le Vaillant kan dit verhaal echter niet gekend hebben omdat zijn Voyage eerder verscheen dan het boek van Stedman (met dank aan Jean Kommers). Het omgekeerde is eerder mogelijk, vooral gezien de grote populariteit van Le Vaillant in de negentiger jaren van de achttiende eeuw. 103 Haafner (1993, pp. 39-40). 104 Haafner (1992). 105 Haafner (1992, I, p. 78). 106 Haafner (1992, I, p. 78). 107 Haafner (1992, I, p. 80). De bezorgers van Haafners werk, De Moor en Van der Velde, leggen geen verband tussen Le Vaillant en Haafner, evenmin als iemand anders die over Haafner heeft gepubliceerd. 108 Deze afbeelding geniet de laatste tijd populariteit als illustratie van rassenvermenging in de Kaapkolonie. Vergelijk onder meer de omslagillustratie van de tweede editie van Heese (2005).


137

Hoofdstuk 7 Een ‘Zwarte Legende’ over het Nederlandse kolonialisme in de Travels (1801-1804) van John Barrow De achttiende-eeuwse etnografische belangstelling bleef niet beperkt tot exotische volken. Er bestond in Europa bijvoorbeeld een sterk gevestigde en populaire traditie van typologieën van Europese volken, waarbij aan elk volk vaste eigenschappen werden toegeschreven: Spanjaarden waren trots, Duitsers dronken te veel, Fransen 1 waren lichtzinnig en Moskoviërs barbaars. Zoals in de etnografie van buiten-Europese volken had men ook belangstelling voor lichamelijke abnormaliteiten. Zo zouden alle inwoners van Stiermarken in Oostenrijk last hebben van struma. Bij sommige vrouwen zou het gezwel zelfs zo groot zijn dat ze het over hun schouder moesten slaan om hun kinderen de borst te kunnen geven. Deze eigenaardigheid had in de beschrijving van de vrouwen van Stiermarken dezelfde hardnekkigheid als het ‘hottentotschortje’ in de etnografie van de Khoikhoi. In de negentiende eeuw 2 gebruikte Charles Dickens het reuzegezwel nog in The Uncommercial Traveller. Reizigers uit de tweede helft van de achttiende eeuw hadden daarom ook belangstelling voor de Zuid-Afrikaanse kolonisten. Peter Kolb besteedde in het derde 3 deel van Capvt Bonae Spei Hodiernvm aandacht aan de kolonisten. Hij beschreef onder meer hun huwelijks- en begrafenisgebruiken en het conflict tussen de vrijburgers en gouverneur Willem Adriaan van der Stel in 1706. Bij latere reizigers was de aandacht voor kolonisten hoofdzakelijk gericht op hun rol binnen het door de reizigers bekritiseerde koloniale bestel. Als zelfstandige etnografische studieobjecten waren ze voor hen minder interessant, omdat hun curiositeitswaarde lager lag dan die van inheemse volken. Om deze reden werd het gedeelte van Capvt Bonae Spei Hodiernvm waarin Kolb de kolonisten had beschreven waarschijnlijk niet in het Engels vertaald en werd de Franse vertaling van dit gedeelte niet herdrukt. Het terloopse oordeel van de verlichte reizigers over de kolonisten was in het algemeen ongunstig. Sparrman dacht dat de luie kolonisten de Bosjesmannen tot 4 slaven wilden maken. Le Vaillant meende dat de kolonisten schuldig waren aan conflicten met de inheemse bevolking en de vernietiging van de gelukkige, niet door de decadente Europese beschaving aangetaste samenlevingen die in het binnenland 5 bestonden. Zowel Sparrman als Le Vaillant zagen de bedreiging van de inheemse bevolking door de kolonisten in een groter verband. Sparrman had ook kritiek op 6 het Nederlandse koloniale systeem in de Kaapkolonie met zijn onnodig wrede 7 strafrechtspleging. In de ogen van Le Vaillant liep er een lijn van de plunderingen die de Spanjaarden in de zestiende eeuw in Amerika uitgevoerd hadden naar de 8 wreedheden in de Kaapkolonie aan het einde van de achttiende eeuw. Dit negatieve beeld werd rond 1800 nog aangescherpt in de reisverslagen uit 1801 en 1804 van de Engelse koloniale ambtenaar John Barrow (1764-1848; afb. 33). Barrow verbleef tijdens de jaren van het Engelse tussenbewind (1795-1803) aan de


138

33 Miniatuurportret van John Barrow uit 1795 (uit: C. Lloyd, Mr. Barrow of the Admiralty, 1970).


139 Kaap. In tegenstelling tot de Zweed en de Fransman, die afkomstig waren uit landen die geen aanspraak maakten op de Kaapkolonie, hebben Barrows observaties over de Nederlandse kolonisten ook een politieke betekenis. Ze zijn tegelijk uitingen van een nieuwe, humanitaire gevoeligheid en bedoeld om het Engelse koloniale beleid te beïnvloeden. In dit hoofdstuk wil ik onderzoeken hoe Barrow de representatie van de Nederlandse kolonisten en het Nederlandse koloniale bewind verweeft met een pleidooi voor handhaving, dan wel herstel, na 1803 wanneer de Kaapkolonie weer Nederlands wordt, van Brits koloniaal gezag over de Kaapkolonie. Barrows kritische beschrijving van de kolonisten steunt op een achttiende-eeuws humanitair discours en op natuurrechtsargumenten over het gebruik van land in gekoloniseerde gebieden. Op basis hiervan leidt zijn argumentatie tot een veroordeling van de Boer (de ‘Dutch colonist’ of ‘Boor’, in Barrows termen). In het eerste deel van zijn reisbeschrijving, An account of travels into the interior of Southern Africa, in the years 1797 and 1798 [...], dat in 1801 verscheen, deed Barrow dit in de vorm van reisschetsen (‘sketches’) waarmee hij een geschakeerd beeld van de Zuid-Afrikaanse werkelijkheid wilde geven. De Boeren werden hierin alleen terloops bekritiseerd. In het tweede deel, An account of travels into the interior of southern Africa; in which is considered the importance of the Cape of Good Hope to the different European powers, as a naval and military station [...] uit 1804, legde hij sterker de nadruk op hun verwerpelijkheid om dit gegeven naast militair-strategische en economische argumenten te kunnen gebruiken in een pleidooi voor de herovering van de Kaapkolonie. In het onderstaande wil ik onderzoeken hoe Barrow zijn representatie van de Boer construeert en daarbij het ermee contrasterende beeld van de inheemse bevolking betrekken. De voorstellingen van Boer en inboorling sluiten op elkaar aan. Waar sommige inboorlingen in Barrows etnografische discours de hoogste trappen van ontwikkeling bereikten die haalbaar waren voor barbaarse volken, bevonden de Boeren zich op de laagste trap van Europese beschaving. Degeneratie stond in zijn optiek tegenover de belofte van ontwikkeling. Dit beeld was verbonden met een anti-Nederlands discours. Barrows gedegenereerde Nederlandse kolonist in de Kaapkolonie was het opvallendste element in het negatieve beeld dat hij en andere Engelse schrijvers van het Nederlandse kolonialisme hadden. Ze construeerden op die manier een ‘Zwarte Legende’ over het Nederlandse kolonialisme, zoals men dat in de zestiende en zeventiende eeuw had gedaan over wrede Spanjaarden in Zuid-Amerika. Barrows negatieve beeld van de Nederlandse kolonist in Zuid-Afrika is zeer invloedrijk gebleken. Zeker gedurende de eerste helft van de negentiende eeuw 9 waren schrijvers voor of tegen de mening van Barrow over de Boeren. Zelfs aan het einde van de negentiende eeuw werden de opinies van Barrow nog kritiekloos 10 herhaald.

De loopbaan en werkwijze van Barrow Opmerkelijk is dat Barrow niet alleen het beeld van zuidelijk Afrika diepgaand beïnvloed heeft. Zijn Travels in China, dat in 1804, kort na zijn Zuid-Afrika-boeken


140 verscheen, was uiterst belangrijk voor het Europese beeld van China in de negentiende eeuw. Barrow was de uitvinder van de stagnatie-these ten aanzien van China. Volgens deze these zou China eeuwen lang een hoogstontwikkelde beschaving hebben gehad, waarna de ontwikkeling ergens in de vijftiende eeuw stagneerde. Het land was daardoor aan het einde van de achttiende eeuw ver achter geraakt bij het technologisch vooruitstrevende West-Europa. Deze these was de belangrijkste vooronderstelling in het werk van China-experts in de negentiende 11 eeuw. Gezien zijn eenvoudige afkomst is het verbazingwekkend dat Barrow zo invloedrijk kon worden. John Barrow werd in 1764 nabij Ulverston in Lancashire geboren als de zoon van een kleine boer. Zijn schoolopleiding bleef beperkt tot een aantal jaren op plaatselijke Grammar Schools, waar hij tot zijn dertiende vooral grondig literatuuronderwijs heeft gehad: Homerus, Xenophon, Livius, Horatius, Vergilius en 12 het memoriseren van grote stukken Shakespeare. De sporen hiervan zijn terug te vinden in zijn geschriften. In de Zuid-Afrika-boeken citeert hij bijvoorbeeld geregeld uit de Engelse en Latijnse literatuur. In zijn vrije tijd leerde hij er wiskunde, navigatiekunst en landmeetkunde bij. Na zijn schooljaren werkte Barrow op de administratie van een ijzergieterij in Liverpool. Vervolgens voer hij op een walvisvaarder naar Groenland, met als gevolg een levenslange belangstelling voor het Noordpoolgebied. Na zijn terugkeer werd hij aangesteld als docent wiskunde aan een zeevaartacademie in Greenwich. Een van zijn leerlingen was de zoon van de invloedrijke George Staunton die Barrow in contact bracht met George Macartney (1737-1806), een voormalige hoogwaardigheidsbekleder van de East India Company. Vanaf dit moment genoot Barrow de protectie van invloedrijke Tory-potentaten, zoals George Macartney. In 1792 vergezelde hij Macartney tijdens een twee jaar durende gezantschapsreis naar China. Tijdens de terugreis liep Barrow honderden kilometers door het land, waarbij hij een beetje Chinees leerde en informatie over China verzamelde die door Staunton gebruikt zou worden in zijn Authentic account [...] of an embassy from the king of Great Britain to China (1797). Toen Macartney aangesteld werd als gouverneur van de Kaapkolonie, ging Barrow als secretaris met hem mee. Van 1797 tot 1803 verbleef hij aan de Kaap, waar hij in 1799 trouwde met Anna Maria Truter, de dochter van een Nederlandse ambtenaar. Terug in Engeland werd hij in 1804 benoemd tot tweede secretaris van de Admiraliteit, een betrekking die hij bijna veertig jaar zou bekleden. Barrow ontwikkelde zich hier tot een invloedrijke figuur. Hij publiceerde in 1804 het tweede deel van zijn boek over Zuid-Afrika, gevolgd door Travels in China (1804) en A voyage to Cochinchina (1806) over zijn bezoek aan Viëtnam. Op instigatie van Barrow konden in het tweede en derde decennium van de negentiende eeuw expedities naar het noordpoolgebied ondernomen worden en werd zijn naam in Canada en Alaska verbonden aan Point Barrow, Cape Barrow, Barrow's Strait en Barrow Bay. Hij publiceerde een boek over poolreizen, A chronological history of voyages into the Arctic region (1818) en over de muiterij op de Bounty, The eventful history of the mutiny [...] of H.M.S. Bounty (1831). In 1830 was hij een van de oprichters van de Royal Geographical Society. In 1847 verscheen zijn Autobiographical memoir, een beschrijving van zijn


141 13

loopbaan. Na zijn dood werd hij in 1850 vereerd met een gedenktoren op een heuvel nabij Ulverston. Deze toren heeft Barrows roem niet kunnen vasthouden. De filmgeschiedenis heeft hem ingehaald, want volgens een toeristische website is de in Ulverston geboren Stan Laurel van Laurel & Hardy de bekendste zoon van dit 14 stadje. Tijdens zijn verblijf in Zuid-Afrika ondernam Barrow drie binnenlandse reizen. De eerste reis van juli 1797 tot januari 1798 werd ondernomen in opdracht van gouverneur Macartney. Tijdens deze reis naar de Oost-Kaap bezocht hij Graaff-Reinet, Algoabaai en de Winterhoekbergen, en had hij een gesprek met de Xhosahoofdman Gaika (Ngqika). Barrow had als opdracht om zich tijdens deze reis een beeld te vormen van de politieke situatie en het economisch potentieel van het binnenland, en cartografische informatie te verzamelen. Voor het overige liet 15 Macartney hem vrij, vertrouwend op Barrows nieuwsgierigheid. Van april tot mei 1798 maakte hij een tweede, korte reis naar Saldanhabaai en het Roggeveld en van 8 maart tot 8 juni 1799 vergezelde hij een detachement militairen naar opstandige boeren in Outeniqualand en het gebied rond Mosselbaai. De beide eerste reizen zijn beschreven in het eerste deel van zijn Zuid-Afrika-boeken, An account of travels into the interior of Southern Africa, in the years 1797 and 1798 (1801). De beschrijving van de derde reis verscheen in hoofdstuk 2 van het tweede deel, An account of travels into the interior of Southern Africa [...] Volume the second (1804). Barrow beschikte over een beperkte wetenschappelijke uitrusting tijdens zijn reizen. Hij had landmeetinstrumenten - een kompas, sextant, meetketting en 16 chronometer - en een thermometer bij zich. Voor het determineren van planten en dieren beschikte hij over het Systema Naturae van Linnaeus (waarna hij herhaaldelijk 17 verwijst in zijn boeken) en Hortus Kewensis van William Aiton uit 1789. In zijn 18 autobiografie vermeldt hij dat hij aanvankelijk slechts ‘little Dutch’ praatte, wat de communicatie met tolken, kolonisten en de inheemse bevolking natuurlijk bemoeilijkte. Na het huwelijk met de Nederlandse Anna Truter in 1799 moet zijn kennis van het Nederlands wel iets beter zijn geworden, maar toen had hij zijn belangrijkste reizen al gemaakt. Barrow verzamelde op een breed terrein informatie. Alles interesseerde hem: de drie koninkrijken van de natuur evengoed als de mensen die hij in het binnenland ontmoette. Zijn tijdgenoten vonden deze allesomvattende wetenschappelijke 19 nieuwsgierigheid (‘curiosity’) opvallend. Gouverneur Macartney schreef naar aanleiding van Barrows reis naar de Oostkaap aan generaal Dundas: ‘I have sent [...] Mr. Barrow, a Gentleman of my family, who is well qualified to observe, to judge, and to act, and whose journey, as he is known to be fond of natural history, passes 20 for a tour, not of business, but of curiosity, science and botanical research.’ De Kaapse society-dame Anne Barnard beschrijft Barrow als volgt in haar brieven: ‘just one of the pleasantest, best-informed and most eager-minded young men in the world about everything curious or worth attention’. Overal vond hij ‘novelties and amusements’, ‘darted at plants and fossils’ en ‘wherever we saw a questionable 21 stone or ore, Mr. Barrow attacked it with a hammer’. Barrow bezat een alles omvattende begeerte naar kennis die ook verzamelaars in de vroegmoderne tijd 22 kenmerkte.


142 De informatie die hij verzamelde, werd door Barrow vóór de publicatie ervan vergeleken met de bestaande literatuur. Barrow had de belangrijkste boeken over Zuid-Afrika gelezen. De oudste schrijvers - Tachard, Mercklin, Valentyn en Kolb waren volgens hem niet competent omdat ze het binnenland nooit bezocht hadden. Van de eigentijdse schrijvers had Sparrman goede natuurbeschrijvingen, maar hij geloofde te gemakkelijk in de onzin van Kolb. Thunbergs boek was ‘a collection of incomplete and unconnected paragraphs’ en Paterson schreef ‘a mere journal of occurences’. De reisjournalen van VOC-reizigers, zoals het journaal van landmeter Brink van de reis van Hendrik Hop uit 1761-1762, deugden evenmin. Le Vaillants boeken bevatten waardevolle inlichtingen, maar hij mengde er fictie door. Welk nut had de mensheid immers van Le Vaillants vermakelijke beschrijvingen van zijn huisaap Kees? Het was erg irritant dat ‘Monsieur’ Le Vaillant steeds de held was in 23 zijn eigen verhaal. De bestaande literatuur voldeed dus niet. De Nederlanders hadden als koloniale gezagsdragers ook nagelaten de zuidpunt van Afrika behoorlijk 24 te beschrijven en karteren. Genoeg reden om het zelf beter te doen. Zijn eigen bevindingen en hypotheses confronteert Barrow vaak met wat in de wetenschappelijke, vooral natuurhistorische literatuur over een onderwerp gezegd was. Hij was een kritische waarnemer die bestaande kennis vergeleek met wat hij zelf gezien had en soms hypotheses durfde op te stellen die wetenschappelijke paradigma's in twijfel trokken. Ik zal hiervan maar één voorbeeld geven. Tijdens zijn reis naar de oostgrens van de Kaapkolonie zag hij gnoes. Volgens het Systema Naturae van Linnaeus behoorden deze dieren tot de antilopen, wat Barrow vreemd vond, aangezien de gnoe volgens hem eigenschappen deelde met het paard, de wilde os, het hert en de antiloop. Dit bracht hem op de gedachte dat er misschien behoefte was aan de introductie van ‘intermediate genera’ binnen de taxonomie van Linnaeus, dit wil zeggen dieren die tot meer dan een soort behoren. Dit zou meteen aantonen dat de Grote Keten van de Schepping uit fijnere schakels bestond 25 dan tot nu toe werd aangenomen. Anders dan bijvoorbeeld de Nederlandse reiziger Gordon nam hij geen genoegen met de rol van nederige verzamelaar van data, maar verstoutte hij zich speculatieve voorstellen te doen om de wetenschappelijke theorie beter te laten aansluiten bij de empirie. Behalve reisbeschrijvingen heeft Barrow in 1801 ook de eerste betrouwbare kaart van de Kaapkolonie gepubliceerd. Zijn boeken en kaart kregen in de negentiende eeuw dezelfde betekenis als Peter Kolbs Capvt Bonae Spei Hodiernvm voor de achttiende eeuw had vervuld: dat van een naslagwerk en vergelijkingspunt voor eigen waarnemingen. Je kon in de negentiende eeuw niet om Barrow heen, al kon je met hem van mening verschillen.

Barrows imperialistische ogen Dankzij Mary Louise Pratt geniet Barrow in de postkoloniale kritiek momenteel een twijfelachtige faam. Bij twee gelegenheden heeft Pratt Barrow op een venijni-


143 ge manier aangevallen als exponent van koloniale wetenschapsbeoefening. In 1986 verscheen ‘Scratches on the face of the Country; or, What Mr. Barrow Saw in the Land of the Bushmen’. Dit opstel is in enigszins gewijzigde vorm later opgenomen 26 in Pratts invloedrijke studie over koloniale reisbeschrijvingen, Imperial Eyes. Ze geeft hierin een erg gechargeerd beeld van het eerste deel van Barrows Travels (1801). Ze verwijt Barrow onder andere zijn grote belangstelling voor natuurlijke 27 historie. Pratt ziet daarin een kwaadwillige poging ‘to minimize the human presence’. Menselijke aanwezigheid wordt volgens Pratt door Barrow zoveel mogelijk verzwegen. Barrows ‘rondreizende oog’ produceert ‘lege’ landschappen waarvan het economische potentieel beoordeeld wordt. Voorzover de inwoners, inclusief de kolonisten, ter sprake komen, is het alleen om aan te geven in hoeverre ze niet voldoen aan Barrows maatstaven. Hij beschrijft generaliserend en objectiverend hun zeden en gewoonten, vooral die van de San die zijn ‘chief ethnographic interest’ 28 zouden vormen. Deze karakteristiek van Barrows werk is eenzijdig en in veel opzichten foutief. Barrow heeft wel degelijk interesse voor de bevolking van Zuid-Afrika en bovendien zijn de San niet zijn belangrijkste etnografische onderwerp. Hij heeft meer te zeggen over de Xhosa's en de Nederlandse kolonisten. Barrows beschrijving van de verschillende bevolkingsgroepen is veel gecompliceerder dan op te maken valt uit Pratts gratuite bespreking waarin ze stukken uit Barrows werk geplukt heeft om haar opvattingen over wetenschappelijke reizigers aan het einde van de achttiende eeuw mee te illustreren. Haar hoofdthese is dat dit soort reizigers hoofdzakelijk geïnteresseerd is in landschaps- en natuurbeschrijving. Indien de inheemse bevolking al ter sprake komt, zou de beschrijving zich bepalen tot lichamelijke eigenschappen, die dan meestal ongunstig worden voorgesteld. Grote delen van Barrows boeken handelen inderdaad over de Zuid-Afrikaanse 29 natuur, die door Barrows ‘traveling eye’ beschreven wordt of waarover hij voor de vuist weg wetenschappelijke hypotheses opstelt. Deze natuurhistorische belangstelling moet echter gezien worden tegen de achtergrond van wetenschapsopvattingen uit de achttiende eeuw. Barrow schreef in een tijd dat er nog geen specialisering bestond in de wetenschappelijke beschrijving van de niet-Europese wereld. Zoals zijn voorgangers probeert hij alles wat hem opvalt of waarvan hij vermoedt dat het zijn lezers interesseert, te beschrijven. De grote Paarl-rots of de gnoe evengoed als de zeden en gewoonten van de kolonisten en inheemse volken. Als hij mensen beschrijft, zal hij dat in veel gevallen in generaliserende termen doen, want dat was in de vroegmoderne tijd de gewoonte, 30 ook als er geschreven werd over Europese volken. Omdat een specialistische interesse ontbrak, bestond er ook geen duidelijke hiërarchie tussen de onderwerpen die in reisbeschrijvingen aan bod kwamen. Alle aspecten van de vreemde werkelijkheid waren evenzeer de aandacht waard, al is het wel zo dat Barrow veel meer bladzijden besteedt aan de zeden en gewoonten van een bepaalde bevolkingsgroep dan aan de habitat van specifieke planten en dieren of geologische verschijnselen. Etnografie speelt bij Barrow dus wel degelijk een relatief belangrijke rol, ook omdat dit hem de gelegenheid bood een standpunt in te nemen over de vraag of de Kaapkolonie een En-


144 gelse kolonie moest zijn. In zijn etnografische beschrijvingen neemt Barrow een Engels-koloniaal, ‘verlicht’ standpunt in waarbij hij de inheemse bevolking gunstig voorstelt of minstens in bescherming neemt tegen kritiek, terwijl hij een erg negatief beeld schetst van de Nederlandse kolonisten en het Nederlandse koloniale bewind. Voorzover er in de Travels sprake is van zich distantiëren van vreemde mensen (‘othering’ genoemd in de Engelse vakliteratuur) is het primair gericht tegen mede-Europeanen. Ik zal hier later op terugkomen. Achtereenvolgens kwam Barrow tijdens zijn drie reizen - als we zijn terminologie gebruiken - met Hottentotten, Kaffers, Bosjesmannen en Namaqua's in aanraking. Bovendien was hij voortdurend in contact met de Nederlandse kolonisten. Dit contact leidt in zijn twee boeken tot beschrijvingen van deze vijf groepen, waarbij Barrow het minste te zeggen heeft over de ‘Kleine’ Namaqua's in het noordwesten van 31 Zuid-Afrika omdat er van deze groep in zijn tijd weinig meer over was. Ook de meeste Hottentotten in de oostelijke delen van de Kaapkolonie hadden veel van hun oorspronkelijke levensvormen verloren, waardoor Barrow weinig over hen te 32 melden had. De zwijgzaamheid van de reiziger over een bepaalde inheemse bevolkingsgroep kon daarom het gevolg zijn van hun verdwijning door acculturatie, 33 iets wat Pratt ontgaat. Barrow neemt inheemse groepen dikwijls in bescherming tegen critici. De Hottentotten in de Kaapkolonie zijn er volgens hem weliswaar miserabel aan toe, maar het is onrechtvaardig ze daarvoor te veroordelen, want ze zijn door de 34 kolonisten beroofd van hun bestaansmiddelen; het is waar dat de Bosjesmannen woeste wilden zijn, maar ze zijn zo geworden doordat de kolonisten hun vrouwen 35 en kinderen gestolen hebben, vroeger waren ze juist vreedzaam; de slechtheid van de Kaffers (Xhosa's) is gewoonweg een kwaadaardig verzinsel van de 36 kolonisten. Verder probeert hij de goede eigenschappen van inheemse bevolkingsgroepen te benadrukken, vooral van de Kaffers die hij tijdens zijn eerste reis naar de oostgrens van de Kaapkolonie had bezocht. De Kaffers en niet de Bosjesmannen krijgen bij Barrow trouwens de meeste aandacht (anders dan Pratt 37 beweert). De nieuwswaarde van zijn mededelingen lag hier hoger, omdat er nog maar weinig gepubliceerd was over de Kaffers, omdat Le Vaillant in zijn Voyage en Second Voyage bijvoorbeeld al uitgebreid had bericht over de Bosjesmannen en Hottentotten. Wellicht daarom dat Barrow veel aandacht besteedt aan etnografie in verhouding tot landschapsbeschrijving in het gedeelte dat handelt over zijn bezoek aan het gebied aan de overzijde van de Visrivier, het woongebied van de Kaffers. 38 Van de 35 bladzijden die hij aan dit gebied besteedt, zijn 29 gewijd aan de Kaffers. Etnografie is anders dan Pratt het doet voorkomen absoluut geen ondergeschikt 39 onderwerp in de Travels. Barrow begint het gedeelte over zijn bezoek aan Kafferland met de beschrijving van zijn ontmoeting met de jonge ‘koning’ Gaika (Ngqika; 1775-1829), met wie hij onderhandelingen voert die moesten leiden tot beëindiging van de vijandigheden tussen de Kaffers en de kolonisten. In de beschrijving die volgt, gebruikt Barrow weliswaar het discriminerende onderscheid tussen geciviliseerde en ongeciviliseerde volken, maar geeft hij ook een bewonderende beschrijving van de Kaffers in het algemeen en zijn gespreksgenoot Gaika in het bijzonder - hij noemt


145 Gaika's uiterlijke schoonheid en verbazingwekkende intelligentie voor iemand die 40 nog zo jong is en ‘voor een Kaffer’. De Kaffers vallen op grond van hun relatief laag ontwikkelde technologie binnen de categorie onbeschaafd. Hun wapens zijn bijvoorbeeld onhandig, hun ambachtelijke vaardigheden beperkt en ze hebben zich nooit gewaagd aan zeevaart. Bij dat laatste haalt hij een paar verzen van Horatius aan (Oden I, 3, strofe 3), waarin zeevaart overigens een vorm van overmoed wordt 41 genoemd. Technologisch waren de vermogens van de Kaffers dus beperkt, maar het ontbreekt ze niet aan intelligentie en andere voortreffelijke, vooral lichamelijke kwaliteiten. Die nadruk op lichamelijke en meer specifiek fysionomische eigenschappen is geen persoonlijke hebbelijkheid van Barrow en ook niet bedoeld om de Kaffers tot natuurverschijnsel te degraderen, maar komt voort uit achttiende-eeuwse discoursen op grond waarvan aan lichamen psychologische 42 betekenissen konden worden afgelezen. De Kaffers vertoonden anatomische en fysionomische perfectie. Anatomisch leken sommige mannen op het summum van 43 mannelijke schoonheid, de Hercules Farnese, waarvan Joseph Addison dacht dat 44 het een van de vier mooiste klassieke standbeelden was. Het sterke lichaam van de Kaffer was volgens Barrow een gevolg van een gezonde, eenvoudige levenswijze, omdat hij niet was blootgesteld aan de verzwakkende invloeden van de beschaving, een redenering die een primitivistische indruk maakt. Fysionomisch bekleedden de Kaffers de hoogste plaats in de ‘great chain of being’, de hiërarchische keten van levensvormen met de Europeaan aan de top: Hoewel ze zwart of bijna zwart zijn, delen ze geen uiterlijke eigenschappen met de Afrikaanse neger. De vergelijkende anatoom zou in verwarring kunnen raken wanneer hij de schedel van een Kaffer een plaats zou willen geven in de keten van levensverschijnselen die door hem zo ingenieus in elkaar gezet is en waarin alle elementen een plaats hebben, van de meest volmaakte Europeaan tot de orang-oetan en daarvandaan tot aan de hele apenstam. Het hoofd van een Kaffer is niet langwerpig en de occipitale beenderen vormen bijna een halve cirkel. De lijn die vanaf het voorhoofd naar de kin over de neus getrokken wordt is convex, zoals bij de meeste Europeanen. Kortom, als de natuur hem niet het beginsel geschonken had dat zwartheid veroorzaakt, waarvan anatomisten hebben vastgesteld dat het te danken is aan een bepaalde gelatineachtige vloeistof die zich tussen de epidermis en de opperhuid [sic] bevindt, zou hij op dezelfde rang als de beste Europeanen gestaan 45 hebben. Volgens het achttiende-eeuwse fysionomische discours mocht men aannemen dat het lichaam iets kon meedelen over de ziel. Op die manier hoopte Barrow het weinige wat Gaika hem via een Nederlandstalige Hottentottolk kon vertellen aan te 46 vullen. Dit gesprek stokte door vertaalproblemen, zodat Barrow andere semiotische middelen moest gebruiken om tot de geest van de Kaffers door te dringen. Hij probeerde daarom hun lichamen te lezen. In de hierboven geciteerde passage doet hij dit door toepassing van de ‘gelaatshoek’ (linea facialis) van de Nederlandse 47 anatoom Petrus Camper (afb. 34). De gelaatshoek maakte het mogelijk mensentypen


146

Fig.1. 34 De gelaatshoek van Petrus Camper (uit: M. Meijer, Race and aesthetics, 1999).


147 aan elkaar te relateren. Een gelaatshoek werd berekend door een lijn te trekken van het uitstekende deel van het voorhoofd naar de boventanden. Deze lijn sneed een horizontale lijn die van de onderkant van de neus naar de oorholte liep. Op het snijpunt produceerden deze lijnen een hoek die voor uiteenlopende mensentypen en apensoorten verschillend was. De orang-oetan had een gelaatshoek van 58 graden, de Angolees en Kalmuk hadden een hoek van 70 graden en de Europeaan 48 van 80 graden. Hoe groter de gelaatshoek, hoe hoger de soort zich in de hiërarchie bevond, die overigens verder reikte dan levende mensen. Romeinse standbeelden bereikten hoeken van tussen 85 en 90 graden en Griekse 100 graden. De gelaatshoek van de Kaffer moest volgens Barrow rond de 80 graden gelegen hebben, gelijk aan die van de Europeaan. In het citaat lijkt Barrow de donkere huidskleur als een schoonheidsfoutje op te vatten. Elders zegt hij dat het afkeurende oordeel over 49 een donkere huidskleur alleen berust op vooroordeel (‘the prejudice of color’), een standpunt dat overigens ook door Camper werd gehuldigd. Toepassing van de gelaatshoek en bewustzijn van kleurvooroordeel waren op het moment dat Barrow 50 hierover schreef in elk geval in Engeland nog erg nieuw. Fysionomie en anatomie gaven niet alleen algemene indicaties over de plaats van de Kaffer in de menselijke hiërarchie, maar wezen ook op intellectuele kwaliteiten waarvoor in de materiële cultuur van de Kaffers slechts beperkte aanwijzingen te vinden waren: ‘The ancients were of the opinion that the face was always the index 51 of the mind. Modern physiognomists have gone a step further’, zegt Barrow. Volgens 52 de fysionomie betekende uiterlijke schoonheid inwendige goedheid en intelligentie. Het gezicht van de Kaffer bewees daarom zijn vermogen tot hogere cultuur, wat erop wees dat hij gemakkelijk civiliseerbaar was. Hoewel Barrow complimenteus was over de Kaffers, was het systeem dat hij daarvoor gebruikte discriminerend. Europese gelaatstrekken en standbeelden uit de Klassieke Oudheid bepaalden de plaats van niet-Europeanen in de hiërarchie.

De Nederlandse Kolonisten Heel anders was Barrows opinie over de kolonisten. In het voorgaande schemerde Barrows opinie over hen al door waar hij de kolonisten verantwoordelijk stelde voor de negatieve beeldvorming van inheemse bevolkingsgroepen. Barrows typering van de kolonisten is over het algemeen uiterst neerhalend. Zijn karakteristiek van hen geeft de indruk dat je beter aan de top van de ongeciviliseerde volken kunt staan, met de mogelijkheid om tot de geciviliseerde groep toe te treden, zoals de Kaffers, dan zoals de Nederlandse kolonisten in Zuid-Afrika, de ‘Boors’, de hekkensluiters van de beschaafde voorhoede te vormen. De kolonisten kenden 53 volgens Barrow maar één deugd, gastvrijheid. Voor het overige heeft Barrow alleen kritiek. In het eerste deel van zijn Travels uit 1801 schetst hij alleen terloops een beeld 54 van de kolonisten (afb. 35). Systematische uitweidingen zijn slechts kort. De aanval wordt in het tweede deel van de Travels ingezet als onderdeel van een pleidooi


148

35 Interieur van een kolonistenwoning in de Kaapkolonie (uit: John Barrow, Travels, 1806).


149 voor het heroveren van de Kaapkolonie die op dat moment (1804) weer in Nederlandse handen was. De verdorvenheid van de Nederlandse kolonisten groeit dan uit tot een stelling die in de volgende bladzijden bewezen moet worden: Intussen zal ik alleen opmerken, als een aanname die hierna bewezen moet worden, dat de Nederlandse boeren uit de Kaap beter gevoed zijn, meer indolent, meer onwetend en wreedaardiger dan enige andere groep 55 mensen op de aardbodem die de naam heeft dat ze beschaafd zijn. Mikpunt van kritiek blijkt echter vooral één categorie kolonisten te zijn, de 56 veeboeren, of zoals ze nu in de geschiedschrijving bekend staan, de trekboeren. Barrow heeft ook wel kritiek op de bewoners van Kaapstad - ze zijn volgens hem domme, vadsige zuiplappen en slavenhouders die geen boeken lezen -, maar het zijn de veeboeren in het binnenland die de zwaarste kritiek te verduren krijgen. Dat ze goed gevoed zijn, zoals hij in het citaat zegt, is een eufemisme. De kolonisten zijn in veel gevallen overvet. Mannen hebben door hun hangbuiken moeite om van 57 een paard af te stijgen en hij zag onder hen de dikste vrouw die hij ooit in zijn leven 58 gezien had. Deze vetzucht hangt samen met de tweede eigenschap uit het citaat, de luiheid van de kolonisten. Hij komt hier geregeld op terug. Luiheid had economische en morele consequenties. Ze leidt onder andere tot een slecht gebruik van de natuurlijke hulpbronnen in Zuid-Afrika. De Nederlandse boeren zijn niet 59 geïnteresseerd in de verbetering van landbouwmethodes en hebben niet 60 geprobeerd quagga's en buffels te domesticeren. Barrow denkt hier zelfs te maken te hebben met een algemeen heersende Nederlandse koloniale kwaal. Ook in 61 Batavia zijn de Nederlanders lui en laten ze al het werk doen door Chinezen. Het verwijt van luiheid is binnen een koloniale context zwaarwegender dan het op het eerste gezicht lijkt. Luiheid van de Boeren betekent niet alleen dat ze niet 62 voldoen aan de nieuwe normen van vlijt die in de industriële samenleving golden. Het slechte gebruik van natuurlijke hulpbronnen neemt ook de rechtvaardiging weg voor koloniale verovering. In het natuurrechtsdenken vanaf de zeventiende eeuw, zoals dat geformulereerd is door Francis Bacon, Hugo de Groot, John Locke en Emeric de Vattel, was efficiënt grondgebruik het belangrijkste argument om grond waarop nomaden woonden in bezit te kunnen nemen. De nomaden deden immers niets met de grond en dus was deze grond terra nullius, eigendom van niemand. Maar dan rustte ook de plicht op de nieuwe eigenaar optimaal gebruik te maken 63 van de grond. Hieraan voldeden de Nederlandse kolonisten volgens Barrow niet, zeker niet de nomadische trekboeren. Meer was volgens Barrow in dit opzicht onder 64 een Engels regime te verwachten: ‘the spirit of improvement that has always actuated the minds of the English in all their possessions abroad, will no doubt shew 65 itself at this place.’ Het natuurrechtsargument over grondgebruik wordt door Barrow tegen de Nederlandse koloniale concurrent aangewend. Nederlanders voldoen niet aan de geldende normen voor koloniale inbezitname; Engelsen koloniseren beter dan luie Nederlanders. Het natuurrechtsdenken legde aan kolonisten ook de plicht op de inheemse


150 66

bevolking goed te behandelen. Dit voorschrift werd in Engeland aan het einde van de achttiende eeuw nog sterker benadrukt binnen een nieuw ‘humanitair’ discours. Binnen dit discours werd de ‘man of feeling’ geprezen als iemand die gevoelig was voor het leed van anderen en daardoor blijk gaf van een deugdzame natuur. De humanitaire gevoelens richtten zich op een steeds groter aantal gemarginaliseerde groeperingen, zoals misdadigers, slaven en waanzinnigen, en leidde tot kritiek op 67 vormen van wreedheid die voorheen acceptabel waren. Aan het einde van de 68 achttiende eeuw verzetten opgevoede Engelsen zich ook tegen dierenmishandeling. Medelijden en weerzin tegen nodeloze wreedheid werden betiteld als gecivilizeerde emoties, terwijl deze wreedheid een teken werd van barbaarsheid. Dit humanitaire discours ontwikkelde zich in de negentiende eeuw zelfs tot een speciale variant van het Engelse koloniale discours. Volgens dit humanitair getinte koloniale discours moest een Engels koloniaal bewind zorgen voor humanitaire omstandigheden. Het Engelse publiek moest zich gaan identificeren met het leed van de onderdrukte 69 Ander, terwijl (wrede) kolonisten vaak het doelwit van kritiek werden. Verzet tegen slavernij en medelijden met de mishandelde inboorling werden voorgesteld als een 70 speciale kwaliteit van het Britse volk. Barrow lijkt een voortrekkersrol te hebben vervuld in de ontwikkeling van dit discours, dat pas na zijn Zuid-Afrikaanse publicaties in de negentiende eeuw tot bloei kwam. Het verwijt van wreedheid tegen de inheemse bevolking (en dieren) speelt een belangrijke rol in Barrows aanklacht tegen de Nederlandse kolonisten. In zijn betoog schemert ook door dat Brits gezag hieraan paal en perk kon stellen. Steeds vindt hij aanleiding voorbeelden te geven van wreed optreden door kolonisten tegen de inheemse bevolking. De kolonisten zijn volgens hem schuldig aan alle conflicten 71 met de inheemse bevolking en hij vermeldt een groot aantal gevallen van 72 mishandeling of moord door kolonisten. ‘Inhumanity’ is volgens hem de ergste 73 eigenschap van de kolonisten. Een van zijn voorbeelden is berucht geworden: afranseling van Hottentotten waarvan de duur wordt vastgesteld op grond van het 74 aantal pijpen dat de bestraffende boer rookt (‘flogging by pipes’). Barrow leidt zijn beschrijving van dit onderwerp in met de opmerking dat je in de Kaapkolonie alle wrede straffen vindt die gangbaar zijn in de West-Indische slavenkoloniën, maar het ergste vindt hij de gevoelloosheid waarmee straf wordt toegediend. De Nederlandse boer is het tegenovergestelde van een beschaafde ‘man of feeling’: Bij vergrijpen van een te geringe betekenis om het flegma van de Nederlandse boer in beroering te brengen, is de koelheid en rust die hij ten toon spreidt tijdens de bestraffing van zijn slaaf of Hottentot in de hoogste mate lachwekkend en tegelijk een aanwijzing van een barbaarse neiging tot gevoelloze wreedheid die in zijn hart schuilt. Hij slaat ze niet volgens een vastgesteld aantal slagen, maar volgens tijd; en omdat ze geen uurwerken hebben of andere middelen om kleinere tijdseenheden te markeren, heeft hij een excuus gevonden voor een van zijn meest geliefde genoegens. Hij slaat zo lang tot hij het aantal pijpen heeft gerookt 75 dat volgens hem in overeenstemming is met de omvang van de misdaad.


151 Barrow geeft niet alleen voorbeelden van wreedheid jegens mensen maar ook tegen dieren. Over het afbeulen van ossen zegt hij: ‘an instance of brutality and cruelty 76 that will scarcely be supposed to exist in a civilized country’. Barrow schetst een erg donker beeld van de Boeren. Als we de meest gebruikte loci a persona langsgaan, zoals die door Cicero, de Rhetorica ad Herennium en bij Quintilianus gegeven worden, dan krijgen de Boeren op alle punten een slechte 77 kwalificatie. Wat betreft hun lichaam zijn de Boeren te dik en te lomp; hun karakter is lui, wreed en gevoelloos; natuurlijke hulpbronnen worden als gevolg van luiheid niet goed benut. Quintilianus noemt bovendien afstamming als element van de 78 persoonsbeschrijving. Ook hier kregen de Boeren een slechte kwalificatie. Hun 79 luiheid wijst erop dat ze niet afstamden van de vlijtige Nederlanders. Veeleer waren ze afstammelingen van Duitse huursoldaten die ook zelf aan mishandeling gewend 80 waren, wat ook de wreedheid van de Boeren verklaart. Het resultaat is een vituperatio (scherpe afkeuring) van de Nederlandse kolonisten, waaraan alleen de aan het Engelse bewind gehoorzame kolonisten van het Sneeuwberggebied, in het 81 oosten van de Kaapkolonie, ontkomen. In sommige gevallen gaat deze vituperatio over in kritiek op het Nederlandse koloniale bewind dat verantwoordelijk wordt gesteld voor de slappe regering, verwaarlozing van de kennisvergaring over de 82 kolonie en een wreed strafrechtstelsel. Op twee plaatsen trekt Barrow zelfs parallellen met andere Nederlandse koloniale vestigingen. Luie kolonisten worden 83 ook in Batavia gevonden en ‘flogging by pipes’ werd volgens hem ook toegepast 84 in de Nederlandse kolonie Malacca. De remedie voor deze misstanden is een streng maar rechtvaardig Engels koloniaal bewind. Het Nederlandse bewind van voor 1795 had de kolonie verwaarloosd. Als de Engelsen niet waren gekomen, was de kolonie overgeleverd 85 geweest aan ‘Jacobinism’, een benaming voor radicaal-democratische politiek die geïnspireerd was door de Franse revolutie en die in de Kaap vooral gevonden werd onder de opstandige veeboeren van Graaff-Reinet, dezelfde groep die ook verder 86 het grootste deel van Barrows gram te verdragen kreeg. Zolang de Engelsen het gezag uitoefenden aan de Kaap, kreeg Jacobinisme geen kans. Het Engelse bewind 87 had gezorgd voor humanisering van het strafrecht en moest zorgen voor bestraffing 88 van wreedheden die door Boeren tegen de inheemse bevolking begaan waren. 89 Ook het slechte gebruik van de grond kon onder Engels gezag verbeterd worden. Hoe goed bestuur het wrede optreden van de Boeren kon helpen voorkomen, liet 90 Barrow met een eigenaardig voorbeeld zien. Tijdens zijn verblijf aan de oostgrens van de Kaapkolonie organiseerde hij een strafexpeditie (‘commando’) naar de Bosjesmannen die bestond uit gewapende boeren. Het verhaal over dit commando valt uit de toon tussen Barrows neutraal geformuleerde observaties, omdat dit gedeelte als persoonlijke belevenis met aandacht voor de details van het gebeuren verteld wordt (de retorische figuur enargeia/demonstratio). Deze expeditie had twee doelstellingen. Voor Barrow zelf was het doel om te zien hoe boeren optraden tegen Bosjesmannen (‘be eye-witness of the manner in which the farmers conducted their 91 expeditions against these miserable set of beings’ ). Hij verdacht de boeren namelijk van onnodig geweld tegen Bosjesmannen. Tegen de boeren die hem


152 vergezelden zei hij echter iets anders. Hij beveelt ze alleen geweld te gebruiken voor zelfverdediging, aangezien het enige doel (‘the sole object’) was om een gesprek 92 te hebben met de hoofden van de Bosjesmannen. De dubbele doelstelling maakt deze passage erg ambigu. Je krijgt de indruk dat hij een experiment wil uitvoeren waarnemen hoe Boeren Bosjesmannen mishandelen - waarbij de deelnemers aan het experiment zich niet bewust moeten zijn van hun rol, terwijl hij anderzijds ook niet medeplichtig kan zijn aan het soort misdaden dat hij zelf verafschuwt. Vandaar het bevel alleen geweld te gebruiken voor zelfverdediging. Als de Bosjesmannen gelokaliseerd zijn in de buurt van de Tower-berg, overvalt de expeditie de volgende ochtend vroeg hun kamp en wordt er ook geschoten. Als Barrow aan de leider van het commando vraagt waarom hij toch heeft geschoten, antwoordt deze: ‘Good God! [...] have you not seen a shower of arrows falling among 93 us?’ Barrow zag echter geen pijlen en hij moedigt de Boeren aan afgeschoten pijlen als bewijs te zoeken met de bedoeling de Bosjesmannen zodoende gelegenheid te geven om te ontkomen, daarmee blijk gevend van humanitair optreden. Het experiment is echter voldoende om te zien dat schieten van Bosjesmannen voor de boeren een sport is: ‘like true sportsmen when game was 94 sprung, they could not withhold their fire’. Dat de Bosjesmannen inderdaad pijlen hadden afgeschoten, hoort de lezer pas een paar bladzijden verder, nadat Barrow beschreven heeft hoe de Bosjesmannen dichterbij durven te komen en geschenken 95 krijgen, na de schrik van de overval. Er was dus wel degelijk uit zelfverdediging geschoten en niet alleen voor het plezier. De passage heeft iets onoprechts. De dubbele doelstelling, het tijdelijk verzwijgen van de rechtvaardiging voor het schieten door de boeren, en Barrow die dirigeert en manipuleert. De passage is echter ook een demonstratie van de door Barrow bepleite humanitaire, koloniale politiek. De kolonisten stonden onder zijn bevel en geweld werd daardoor tot een minimum beperkt en vervangen door overreding, toen de Bosjesmannen met geschenken overgehaald werden hun strooptochten te staken. Deze strooptochten zijn een reactie op de vergrijpen van de kolonisten, die de Bosjesmannen van hun grond verdreven en hun kinderen als slaven weggevoerd 96 hadden. De Bosjesmannen zelf kregen bij Barrow overigens een lagere plaats in 97 de volkerenhiërarchie dan de atletische Kaffers. Ze zijn een ‘disgusting pigmy race’, een opinie die volgt op de bestudering van het beruchte ‘Hottentot-schortje’ bij de vrouwen.

Een Nederlandse ‘Zwarte Legende’ Binnen het geheel van Barrows pleidooi voor behoud (voor 1803), c.q. herovering (na 1803) van de Kaapkolonie is zijn vertoog over de kolonisten maar een van vele argumenten die pleiten voor een Engels bewind over de Kaap. De economische en vooral militair-strategische argumenten die in het tweede deel van de Travels uiteengezet worden, wogen vermoedelijk zwaarder. Wie de Kaap bezat, bestreek de zeeroute naar Azië. Om de Kaap in Nederlandse handen te laten was gevaarlijk,


153 want in de Bataafse tijd (1803-1806) was de Kaap volgens Barrow in de greep van 98 Franse agenten. Door het negatieve beeld van de Boeren hielp Barrow echter ook een Nederlandse Zwarte Legende te fabriceren, een afkeurend discours over Nederlandse kolonisten en het Nederlandse kolonialisme, dat natuurlijk wel degelijk raakpunten had met de 99 realiteit. Dat was ook het geval met de oervorm van de Zwarte Legende, la Leyenda Negra, de door protestants Europa gecultiveerde afkeer van de wreedheden die de Spanjaarden begaan hadden tegen de Indianen in Zuid-Amerika. De belangrijkste bron hiervoor was het dikwijls herdrukte en vertaalde Brevisima relación de la destrucción de las Indias (‘Zeer kort relaas van de vernietiging van de Indiën’) uit 100 1552 van Bartolomé de las Casas. In Engeland werd deze Zwarte Legende (Black Legend) in de zeventiende eeuw gebruikt om het eigen kolonialisme in vergelijking 101 met het Spaanse als moreel superieur voor te stellen. De Zwarte Legende over Nederlands Zuid-Afrika vertoont hiermee opmerkelijke parallellen, want beschuldigingen van wreedheid en aanspraken op morele superioriteit van het Britse kolonialisme zijn beide prominent bij Barrow. Bij hem niet alleen. In 1804 verscheen An account of the Cape of Good Hope van de Engelse legerofficier Robert Percival (1765-1826). Percival had in 1796 en in 1801 een paar maanden aan de Kaap doorgebracht en in het binnenland gereisd. In alle opzichten was Percival de mindere van Barrow. Zijn boek herhaalt voor een groot deel Barrows aanklacht tegen de kolonisten en, nadrukkelijker dan bij Barrow, tegen het Nederlandse koloniale bewind. De Nederlandse kolonisten behandelen 102 de inheemse bevolking wreed, ze zijn vuil (p. 204), te dik (p. 205), lui (pp. 205, 212-213, 220, 255), dom en onwetend (pp. 206, 230, 280), slechtgemanierd (pp. 206, 277) en maken geen goed gebruik van de natuurlijke hulpbronnen (pp. 211-242). Qua afkomst zijn de kolonisten een mengsel van avonturiers van allerlei slag, ‘low and profligate wretches’ (gemene en losbandige schoften; pp. 4, 241-242). Het Nederlandse bewind worden de wrede executies van slaven en zwarte misdadigers aangewreven. De degeneratie van de kolonisten ziet Percival als een gevolg van het verval van de Nederlandse macht. Nederland is volgens hem ten onder gegaan aan factiegevechten. Het is daardoor een schim van wat het ooit geweest is: De indruk die Nederland op alle staten van Europa maakt, behoort afschrikwekkend te zijn en zal, naar ik hoop, een nuttige les voor ze zijn. De ontaarding van de Nederlandse kolonisten hoeft ons minder te verrassen, wanneer we letten op de bedroevende veranderingen die zich in de geest van het moederland hebben voltrokken, dat midden in Europa en de beschaafde wereld gelegen is. Als we de huidige inwoners van Nederland gadeslaan, dan kunnen we nauwelijks geloven dat het dezelfde mensen zijn die vroeger zo vurig de zaak van de vrijheid waren 103 toegedaan. De Nederlanders zijn volgens Percival een vadsig volkje geworden, egoïstisch, niet in staat tot intellectuele inspanningen, ‘indolent and sluggish in their habits’, zonder vaderlandsliefde en, wat het ergste is, ze hebben hun prins verraden en de kant


154 gekozen van de Fransen en behandelen hun goede vrienden, de Engelsen, als vijanden. Je zou ze dus collectief ‘Jacobines’ kunnen noemen, om Barrows term te gebruiken. Als gevolg van deze belabberde instelling hebben ze hun koloniën verwaarloosd (pp. 233-238, 244). In Britse koloniale kringen in Azië bestonden ook 104 dergelijke sentimenten. De oplossing voor de gedegenereerde toestand van de Kaapkolonie is, evenals bij Barrow, Engels koloniaal gezag. Het is volgens Percival immers een feit dat Engeland nooit nalaat beschaving, overvloed en nijverheid naar haar koloniën te 113

brengen. De Engelsen zouden de inheemse bevolking kunnen opheffen uit haar achtergebleven toestand, zoals blijkt uit het succes dat ze hadden met het 105 detachement Hottentottensoldaten gedurende het Engelse tussenbewind (p. 93). Vandaar dat de inheemse bevolking de voorkeur geeft aan een Engels koloniaal gezag (p. 250). De kolonie zal onder Engels gezag een glorieuze toekomst tegemoet gaan door het wijze bestuur van de Engelse regering, de inspanningen van Engelse kolonisten en doordat de inheemse bevolking door een welwillende politiek haar ‘luiheid zal afschudden’. Slavernij zal afgeschaft worden in de Kaapkolonie omdat Engelsen daar nu eenmaal weerzin tegen voelen, hoewel het - niet geheel consequent - nog wel een noodzakelijk kwaad blijft in de Engelse, West-Indische koloniën (pp. 246-247). In het werk van Barrow en Percival is niet de inheemse bevolking van Zuid-Afrika, maar het in hun ogen perverse Nederlandse kolonialisme doelwit van kritiek. Door het optreden van de Nederlandse concurrent en zijn plaatselijke vertegenwoordigers, de kolonisten, in een slecht licht te stellen, wordt het Engelse kolonialisme gerechtvaardigd, zoals dat in de zestiende en zeventiende eeuw al gedaan was door het exploiteren van de Zwarte Legende over Spaanse vergrijpen in Zuid-Amerika. De postkoloniale kritiek ziet deze vormen van ‘othering’ gemakkelijk over het hoofd omdat ze over het algemeen behept is met de tegenstelling wit/zwart en de voorstelling van een coherent Europees koloniaal discours - een of andere 106 vorm van ‘orientalisme’ - dat het uitsluitend voorzien heeft op de nietwesterse mens. Op de Europese concurrentie werd echter vaak ook met scheve, imperialistische ogen neergezien. Het door Barrow (en Percival) gecreëerde beeld van de Boeren had langdurige gevolgen. Voor veel negentiende-eeuwse Engelsen stond vast dat de Boeren ‘a 107 backward, indolent and cruel race of men’ waren. Men kon, zoals Thomas Buxton, de leider van de abolitionisten, in het Engelse Parlement in 1834 op gezag van ‘Mr Barrow of the Admiralty’ beweringen doen over het optreden van de Boeren 108 tegenover de inheemse bevolking. Eigentijdse waarnemers zagen echter dat veel misstanden onder het Engelse koloniale bewind bleven voortduren. De Schotse zendeling John Philip (1775-1851) schreef bijvoorbeeld dat hij bij zijn komst naar Zuid-Afrika in 1819 aanvankelijk op gezag van Barrow had gedacht dat de misstanden uitsluitend voor rekening kwamen van het Nederlandse koloniale heersers, maar dat hij tot zijn teleurstelling moest vaststellen dat het nieuwe bewind 109 het niet veel beter deed. Zoals we nog zullen zien werd Barrows voorstelling van de Zuid-Afrikaanse kolonisten aanvankelijk ook in Nederland geloofd.

Eindnoten:


1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38

39

40 41

42 43 44 45

Zie onder meer: Meijer Drees (1997); Stanzel (1999); Koolhaas-Grosfeld (2003). Stanzel (1999, p. 15). Kolb (1719, pp. 583-846). Sparrman (1977, pp. 131, 200). Le Vaillant (1790, pp. 146, 245, 331; 1795, II, p. 206). Sparrman (1977, p. 112). Sparrman (1977, pp. 49, 86). Le Vaillant (1790, p. 257). Streak (1974). Van Wyk Smith (2003). Adas (1989, pp. 177-198). Barrow (1847, p. 6). Barrow (1847); Lloyd (1970). www.Jhdepot.com/Digest/Story. Theal (1898, pp. 110-1). Barrow vervaardigde in 1798 een verslag van zijn bevindigen, de ‘General Description’, dat de basis vormde van zijn Travels (1801 en 1804) (Boucher en Penn 1992, p. 91). Voor Barrows werk als cartograaf zie Penn (1993). Barrow (1804, pp. 22-23). Barrow (1847, p. 143). Barrow (1847, p. 157). Zie Daston en Park (1998, pp. 303-328) voor een uiteenzetting over wetenschappelijke nieuwsgierigheid in de achttiende eeuw. Theal (1898, p. 113). Barnard (1973, p. 46). Pomian (1990, pp. 43-60). Barrow (1804, pp. 14-21). Barrow (1801, p. 8; 1804, p. 13). Barrow (1801, pp. 259-260). Impliciet sluit Barrow daarmee aan bij de gedachte dat de levensverschijnselen onderling verbonden zijn in een ‘great chain of being’ (vergelijk Lovejoy, 1965). Pratt (1992, pp. 58-68). Pratt (1992, p. 59). Pratt (1992, pp. 57-67). Pratt (1992, p. 59). Stanzel (1999); Koolhaas-Grosfeld (2003, p. 210). De ‘Grote’ Namaqua's woonden in wat thans Namibië is. Barrow (1801, p. 144). Guelke en Guelke (2004, pp. 26-27) maken ook deze aanmerking op Pratt. Barrow (1801, p. 156). Barrow (1801, p. 285). Barrow (1801, p. 176). Pratt (1992, p. 63). Gebied aan de overzijde van de Visrivier (Barrow, 1801, pp. 190-225); over de Kaffers (Barrow, 1801, pp. 193-221). In het tweede deel van zijn Travels heeft Barrow een kortere beschrijving van een paar bladzijden opgenomen, naar aanleiding van zijn derde reis (II, pp. 166-7). Volgens Pratt bestaat het reisverslag van Barrow ‘overwhelmingly of landscape and nature description’ (Pratt, 1992, p. 59). Om dit te illustreren citeert ze vervolgens een korte landschapsbeschrijving van het gebied bij de Visrivier, bij aankomst van Barrow in ‘Kafferland’. Wat Pratt echter niet vermeldt, is dat na deze korte landschapsbeschrijving een lange etnografische beschrijving volgt. Barrow (1801, p. 195). ‘Illi robur et aes triplex/ Circa pectus erat, qui fragilem truci/ Commisit pelago ratem/ Primus’ (‘Hij moet wel een hart hebben gehad, dat door een eikenhouten schild en een drievoudig koperen harnas beschermd wordt, die voor het eerst zijn broze schip aan de woeste zee toevertrouwde’) (Barrow, 1801, p. 211). Magli (1989). Barrow (1801, p. 169). Haskell en Penny (1981, p. 229). ‘Though black, or very nearly so, they have not one line of the African negro in the composition of their persons. The comparative anatomist might be a little perplexed in placing the skull of a kaffer in the chain, so ingeniously put together by him, comprehending all the links from the most perfect European to the Ourang-Outang, and thence all the monkey-tribe. The head of the Kaffer is not elongated and the occiputal bones form nearly a semicircle; and a line from the forehead to the chin drawn over the nose is convex like that of most Europeans. In short had not nature bestowed upon him the dark-coloring principle that anatomists have discovered to be owing to a certain gelatinous fluid lying between the epidermis and the cuticle, he might have ranked


46 47 48 49 50

51

52 53 54 55

56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75

76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88

among the first Europeans’ (Barrow, 1801, p. 205). Volgens de Oxford English Dictionary (http://dictionary.oed.com/) zijn ‘cuticle’ en ‘epidermis’ synoniemen. Barrow (1801, p. 214). Het meest invloedrijke geschrift van Camper was zijn Verhandeling over het natuurlijk verschil der wezenstrekken in menschen van onderscheiden landaart en ouderdom [...] (1791). Vergelijk Meijer (1999, p. 108). Barrow (1801, p. 168). Meijer (1999, p. 167). Na 1780 was huidskleur in het specialistische debat over lichamelijke verschillen tussen Johann Friedrich Blumenbach, Immanuel Kant, Johann Gottfried Herder, Petrus Camper en Georg Forster een ondergeschikte categorie geworden. Anderzijds werd een lichte huidskleur over het algemeen wel mooier gevonden (Mazzolini, 2005). Er werd meer waarde gehecht aan anatomische en fysionomische verschillen (Bindman, 2002, p. 178). Barrow heeft vermoedelijk uit de verte kennis genomen van dit debat, dat zich in de achttiende eeuw vooral in Duitsland afspeelde en met vertraging doordrong in Engeland. Barrow (1801, pp. 207-208). De bekendste van deze ‘modern physiognomists’ was Johann Caspar Lavater (1741-1801), auteur van Physiognomische Fragmente zur Beförderung der Menschenkenntnis und Menschenliebe (1775-1778). Vergelijk Tytler (1982); Magli (1989); Tytler (1995). Barrow (1801, p. 83). Barrow (1801, pp. 76-84). ‘In the mean time I shall just observe, as a position to be proved hereafter, that the Dutch peasantry of the Cape are better fed, more indolent, more ignorant, and more brutal, than any set of men, bearing the reputation of being civilized, upon the face of the earth’ (Barrow, 1804, p. 79). Met name Barrow (1804, pp. 93-111, 401-410). Barrow (1804, pp. 37-38). Barrow (1801, pp. 123-124). Barrow (1801, pp. 67, 89). Barrow (1801, pp. 93, 130). Barrow (1804, pp. 29-30). Vergelijk Coetzee (1988, pp. 28-31). Vergelijk Muthu (1999, p. 974); Tuck (1999, pp. 232-233, 183); Pagden (2003, pp. 182-184). Barrow (1801, pp. 8, 67). Barrow (1801, p. 17). Pagden (2003, p. 191). Vergelijk Spierenburg (1984, pp. 183-199); Laqueur (1989, pp. 176-204); Halttunen (1995, pp. 303-304). Turner (1980, p. 14). Lambert & Lester (2004). Lester (2001, p. 25). Barrow (1801, pp. 111, 165, 285). Barrow (1801, pp. 85, 145, 354); Barrow (1804, pp. 53, 96-97, 99-100, 133-134, 406-407). Barrow (1804, pp. 406-407). Barrow (1801, p. 146). Percival (1804, pp. 292-293) beschrijft deze straf toegepast op slaven. ‘In offences of too small moment to stir up the phlegm of a Dutch peasant, the coolness and tranquility displayed at the punishment of his slave or Hottentot is highly rediculous, and at the same time indicative of a savage disposition to unfeeling cruelty lurking in his heart. He flogs them, not by any given number of lashes, but by time; and as they have no clocks nor substitutes for them capable of marking the smaller divisions of time, he has invented an excuse for the indulgence of one of his most favorite sensualities, by flogging them till he has smoked as many pipes of tobacco as he may judge the magnitude of the crime to deserve’ (Barrow, 1801, pp. 145-146). Barrow (1801, p. 182); Barrow (1804, pp. 40-41). Voor de loci a persona zie Lausberg (1960, pp. 131-134); Cicero (1949, pp. 343-345); Rhetorica ad Herennium (1954, pp. 175-183). Quintilianus (1958, pp. 468-469). Barrow (1804, p. 138). Barrow (1804, p. 101). Barrow (1801, p. 251). Barrow (1801, pp. 8, 17, 44-45). Barrow (1804, pp. 29-30). Barrow (1801, p. 147). Barrow (1801, p. 52). Philp (1998). Barrow (1801, pp. 44-45). Barrow (1804, p. 133).


89 90 91 92 93 94 95 96

97 98 99 100 101 102 103

104 105 106 107 108

109

Barrow (1801, pp. 17, 67). Barrow (1801, pp. 268-275). Barrow (1801, p. 269). Barrow (1801, p. 269). Barrow (1801, p. 272). Barrow (1801, p. 272). Barrow (1801, p. 274). Voor een andere lezing van deze passage, zie Pratt (1992, pp. 66-67). Mijn interpretatie is gericht op de retorische aspecten van dit gedeelte (hoe wil Barrow de lezer overreden), terwijl die van Pratt psychologiserend is. Pratt maakt de volgende opmerkingen: ‘The venture seems to have been a traumatic one for him [Barrow] [...] outburst of emotion [...] Barrow's loss of innocence’. Pratt merkt overigens ook de morele dubbelzinnigheid van deze passage op. Barrow (1801, p. 279). Barrow (1804, pp. 139-140). Zie bijvoorbeeld Newton-King (1999, pp. 105, 112, 116-149) en Penn (2005, pp. 146-148; mede gebaseerd op uitlatingen van Barrow). Maltby (1971); Shaskan Bumas (2000). Shaskan Bumas (2000, p. 108). Percival (1804, pp. 92, 96). ‘The picture which Holland presents to all states of Europe, should be an awful, and will, I hope, prove a useful lesson to them. The degeneracy of the Dutch colonists ought indeed to surprise us less, when we observe the sad changes which have taken place in the spirit of the mother country, situated as it is in the midst of Europe, and of civilization. When we observe the present inhabitants of Holland, we can scarcely believe them to be the same people who formerly were so zealous in the cause of freedom’ (Percival, 1804, p. 232). Marshall (1988); Taylor (1988, pp. 126-147). Reeds ten tijde van de VOC bestond er een detachement met Khoisan-soldaten; Percival (1804, p. 93). Said (1991). Streak (1974, p. 121). Streak (1974, p. 7). Volgens Merians (2001, p. 220-221) werd Barrows perspectief op de Hottentotten en de Boeren zelfs de officiële Britse opinie aan het begin van de negentiende eeuw. Philip (1828, I, p. xvi).


155

Hoofdstuk 8 Bataafse koloniale politiek en reisverslagen over Zuid-Afrika Begin 1803 werd de Kaapkolonie teruggegeven aan de Bataafse Republiek. Het gebied was in 1795 door de Engelsen bezet, maar in 1802, bij het verdrag van Amiens, werd afgesproken de bezetting weer te beëindigen. Op 1 maart 1803 konden commissaris-generaal Jacob Abraham de Mist (1747-1823) en gouverneur Jan Willem Janssens (1762-1838) het gezag over de Kaapkolonie van de Engelsen overnemen. Het Bataafse regime heeft maar kort geduurd. Na het uitbreken van vijandelijkheden in Europa voer een Britse vloot van 61 schepen naar de Kaap. Op 6 januari 1806 landde een Engels expeditieleger ten noorden van Kaapstad bij Blaauw bergstrand, waar het een paar dagen later slaags raakte met een Nederlandse troepenmacht. Het haastig samengetrommelde Bataafse leger bestond uit een samenraapsel van Duitse huurlingen, Kaapse burgers, Franse mariniers, verschillende Nederlandse detachementen, ‘Javaanse’ artillerie en een bataljon Khoikhoi, kortom mensen ‘van alle taalen en landaard [...], die hier byeen gebragt waren, niet minder onderling verschillend, beginnende met de fatzoenlykste kinderen 1 uit de volkplanting, tot Oostersche en Mozambicqsche slaaven incluzive’. Efficiënt was dit multiculturele legertje helaas niet, maar de samenstelling ervan was wel erg geschikt voor een herdenking van de veldslag in januari 2006, in het twaalfde bestaansjaar van het multiculturele ‘Nieuwe Zuid-Afrika’. De Bataafse troepen werden voor de gelegenheid verheven tot de manhaftige verdedigers van de democratische regenboognatie tegen een blanke Britse agressor. Bij de beschrijving van het gebeuren lag vooral de nadruk op het aandeel van de inheemse deelnemers aan de strijd, hoewel er in werkelijkheid aan de Bataafse kant veel meer Europese 2 soldaten sneuvelden. Dat het in 1806 ging om een confrontatie tussen twee koloniale 3 mogendheden werd vooral bij de officiële herdenking liever vergeten. Na de verloren veldslag op 8 januari 1806 werd op 18 januari de overgave door gouverneur Janssens met relatief gunstige voorwaarden getekend. Janssens kon met de kern van zijn troepenmacht naar Nederland terugkeren. De overgave betekende echter niet dat Nederland verder afzag van aanspraken op de Kaapkolonie. Het duurde nog tot 1814 tot het Engelse gezag over de Kaap door Nederland erkend werd. In de korte periode dat het Bataafse regime gezag kon uitoefenen heeft het veel vlijt betoond. Men wilde het bestuur en de economie van de Kaapkolonie grondig hervormen tot voordeel van haar inwoners en van Nederland. Dit had ook invloed op de tekstproductie. Om hun gezag te vestigen en het land te leren kennen, trokken de Bataafse ambtenaren het binnenland in en kwamen ze terug met reisjournalen (afb. 36). In iets minder dan drie jaar leverde dit tien ambtelijke reisjournalen op.


156

36 Het oversteken van een rivier door het reisgezelschap van de Bat aafse commissaris-generaal Jacobus Abraham de Mist, zijn dochter Augusta en dr. Hinrich Lichtenstein bij de oostelijke grenspost Fort Frederick, het tegenwoordige Port Elizabeth (uit: Hinrich Lichtenstein, Reisen im südlichen Afrika, 1811-1812).


157 Aan de hand van deze Bataafse reisteksten over Zuid-Afrika wil ik in de eerste plaats laten zien hoezeer dit soort teksten verbonden was met de ontwikkeling van koloniale politiek. Ze waren voornamelijk bedoeld als feitenverzamelingen en ook als zij met zorg waren geschreven, stonden ze in dienst van de ontwikkeling van een koloniaal beleid. Alle kennis over koloniale gebieden was in beginsel voor dit doel bruikbaar, zelfs wanneer de auteur van een reisverslag, zoals Sparrman, antikoloniale standpunten innam. In de tweede plaats wil ik onderzoeken hoe de Bataafse reisjournalen van elkaar onderscheiden kunnen worden en welke beelden ze van Zuid-Afrika overdragen. Bij dat laatste zal ik me in hoofdzaak beperken tot de manier waarop de inwoners worden voorgesteld. De meeste teksten die ik ter sprake breng, werden allereerst opgesteld om bij te dragen aan de vorming van koloniaal beleid. Ze vertonen daardoor meer gemeenschappelijke eigenschappen dan het werk van wetenschappelijke reizigers, maar waren tegelijk minder eenvormig dan VOC-reisjournalen, omdat een sterk ontwikkeld ‘center of calculation’ tijdens de korte Bataafse periode aan de Kaap ontbrak. Het Bataafse bewind duurde vermoedelijk te kort om de verzameling van informatie te formaliseren, zoals de VOC dat had gedaan. In plaats daarvan sloten met name de ontwikkelde reizigers bewust of onbewust aan bij de gepubliceerde achttiende-eeuwse reisliteratuur.

Reisteksten en koloniale beleidsvorming Bij het ontwerpen van een nieuwe koloniale politiek voor de Kaapkolonie was men in Nederland voor de teruggave van de Kaapkolonie geheel afhankelijk van reisteksten en van de informatie die in de VOC-archieven lag opgeslagen. Tussen 1795 en 1803 was er immers bijna geen contact tussen Nederland en de Kaap. Toen het erop leek dat de Kaap weer onder Nederlands beheer zou komen, kreeg Jacobus Abraham de Mist, de latere Bataafse commissaris-generaal in de Kaapkolonie, opdracht een rapport op te stellen over de wijze waarop het bestuur 4 van de Kaap hervormd zou moeten worden. De Mist doet in zijn rapport uit 1802 verstrekkende hervormingsvoorstellen. De tijden dat het gebied een mislukt wingewest was, zijn nu voorbij. De Kaap zal bestuurd worden als een Nederlandse provincie; er zullen nieuwe districten gesticht worden die geen namen maar nummers krijgen; het bestuursapparaat zal op een nieuwe grondslag worden opgebouwd, wat onder meer een beter beheer van de financiën mogelijk zal maken. Omdat het belang van de ‘ingezetenen’ (kolonisten) voorop staat, zal men het hun mogelijk maken om vrij handel te drijven met Nederland en de Nederlandse koloniën. Ook de inboorlingen worden niet vergeten. De smet die er kleeft aan de Nederlandse naam, als gevolg van berichten in reisbeschrijvingen over mishandelingen van inboorlingen door kolonisten, moet uitgewist worden door maatregelen die de inheemse bevolking beschermen. Het opmerkelijke aan dit rapport - dat in 1802 door de Aziatische Raad aanvaard is als basis van het nieuwe beleid voor de Kaapkolonie - is dat het werd op-


158 gesteld door iemand die nog nooit in Zuid-Afrika geweest was. Voor zijn informatie was De Mist afhankelijk van de oude VOC-archieven en voor de periode na 1795 vooral van de Travels (1801) van John Barrow. Reisteksten als deze moesten, ‘ongeacht de menigvuldige, daarinvoorkomende dwaalingen, vergrootte voorstellen, 5 en scherpe gispingen, aan nationaalen trots en naayver toeteschryven’, de verre werkelijkheid naderbij brengen en inzichtelijk maken. De Mist was zich van de 6 gebreken van zijn bronnen bewust, maar hij beschikte over niets beters. Hij was niet de enige die steunde op reisverslagen van anderen voor zijn ontwerp van een nieuwe koloniale politiek. Nadat de Kaap in 1802 bij verdrag in Amiens aan de Republiek was teruggeven, stelde de rentenierende staatsman Gysbert Karel van Hogendorp (1762-1834; later bekend geworden als leider van de Orangistische omwenteling van 1813 en grondlegger van een grondwet voor het Koninkrijk der 7 Nederlanden) een ontwerp op voor een nieuw koloniaal beleid voor de Kaap. Ook hij had Zuid-Afrika niet zelf bezocht en, anders dan De Mist, had hij bovendien geen toegang tot VOC-documenten. Daarom baseerde hij zijn ontwerp voor een nieuwe koloniale politiek voor de Kaapkolonie overwegend op gepubliceerde reisteksten. Zijn pleidooi voor de ontwikkeling van de Kaap als landbouwkolonie, waarvan de producten, zoals bij De Mist, vrij binnen het Bataafse gemenebest verhandeld konden worden, presenteert hij als niet veel meer dan een systematisering van de empirische 8 informatie die hij in de reisteksten had aangetroffen. Idealiter moest de lezer van zijn ontwerp beginnen bij de verzameling fragmenten uit reisteksten die hij in de 9 ‘Bylaagen’ had toegevoegd. In het betoog zelf wordt hij namelijk steeds verwezen naar deze fragmenten in de bijlagen. Wat hieruit duidelijk wordt, is het geweldige gezag dat aan bestaande reisteksten werd toegekend, ondanks de tekortkomingen die ze hadden. Voorzover men geen koloniale archieven tot zijn beschikking had, was men in Europa aangewezen op informatie die in reisteksten over buiten-Europese gebieden bij elkaar gebracht was. Daarbij ging men wel kritisch te werk bij de lectuur ervan. Van Hogendorp maakt bijvoorbeeld onderscheid tussen de verschillende soorten reizigers en de belangstelling die ze hadden: Onder alle de bekende Berigten van den Kaap de Goede Hoop, heb ik er eenigen moeten uitkiezen, en mij bij deezen nog bepaalen tot het geen in het gezigtspunt samentrof, uit welk ik deeze Kolonien beschouw. De Botanist hegt veel aan allerhande kruiden, die aan de Politijke Economie vrij onverschillig zijn; terwijl hij er anderen opnoemt, die of tot voedsel der Inwooneren dienen, of als een aanzienlijken handelstak den meesten aandagt waard zijn. De Geoloog zift over de lagen der bergen, zonder iets belangrijks voor den Staatsman te bepaalen; maar het gebeurt ook, de hoedaanigheeden van den grond ter ontginning, of ter ontdekking van nuttige delfstoffen, of de ligging van gebergten en rivieren ter verdediging tegen den vyand, op te geeven. Ik heb derhalven geen éénen Reiziger versmaad, noch ook een eenigen geheel tot grond van myn werk 10 gelegd.


159 Door herordening en herinterpretatie was de informatie uit bestaande reisteksten voor eigen doeleinden te gebruiken. Van Hogendorp noemt dit ‘het gezigtspunt [...] uit welk ik deeze Kolonien beschouw’. Hij biedt de fragmenten uit de reisteksten aan in een voor zijn eigen betoog bruikbare volgorde en voegt tussen haakjes eigen commentaar toe aan de geciteerde passages. Hoewel elke tekst over Zuid-Afrika wel iets te bieden had, was geen reisverslag invloedrijker onder de Bataven dan dat John Barrow. Het eerste deel van zijn An Account of Travels into the Interior of Southern Africa was in 1801 kort voor de vrede van Amiens verschenen. In hetzelfde jaar kwam een Franse vertaling uit en in deze 11 versie namen de Bataven kennis van Barrows reis. Barrows kaart was de beste waarover men op dat moment kon beschikken; zijn boek was het meest recente. Het was ook aantrekkelijk vanwege de ‘wijde’ blik van de schrijver - Barrow had de 12 Kaapkolonie met een ‘Staat- Huishoud- en Natuurkundig oog [...] doorkruist’. Zijn gezag was in Nederland zo groot dat Bataafse reizigers zich overwegend door zijn boek lieten leiden. Men zou de meeste Bataafse reisjournalen over Zuid-Afrika dan ook tot op grote hoogte kunnen lezen als aanvullingen en correcties op het eerste deel van Barrows Travels.

Bataafse reisjournalen over Zuid-Afrika Nadat de Bataven met veel geharrewar het bewind van de Engelsen in 1803 hadden overgenomen was informatie over het binnenland dringend noodzakelijk. Door de enorme uitgestrektheid van de Kaapkolonie (zo groot als Spanje, aldus Van Hogendorp) en de slechte toegankelijkheid van dit pas verworven gebied, kon men vanuit Kaapstad moeilijk inschatten hoe de toestand was in met name de oproerige, oostelijke delen van de kolonie. Om de nodige informatie over dit binnenland te verwerven en tegelijk het nieuwe bewind tot aan de grenzen van de kolonie te vestigen, werden diverse expedities ondernomen, die in sommige gevallen in 13 verschillende reisjournalen resulteerden: - De reis van gouverneur Janssens naar de Oost-Kaap (2 april - 13 augustus 1803) leverde drie reisjournalen op. Een officieel reisjournaal, geschreven door de adjudant van Janssens, kapitein W.B.E. Paravicini di Capelli, Journaal en 14 verhaal eener landreyse in den jaare 1803 (1), een ten opzichte van het officiële journaal uitgebreider privé-dagboek van Paravicini di Capelli, ‘Reize 15 in de binnen-landen van Zuid-Africa’ (2) en tenslotte een journaal van de kolonist Dirk Gysbert van Reenen, ‘Dag-Verhaal eener Reize naar de 16 binnenlanden van Afrika beoosten de Kaap de Goede Hoop geleegen [...]’ (3). - De rondreis van commissaris-generaal De Mist door de kolonie (9 oktober 1803 - 20 maart 1804) leverde twee reisjournalen op. Allereerst het officiële journaal, opgesteld door A.L. de Mist, de zoon van commissaris-generaal De Mist die zijn vader als secretaris vergezelde: ‘Klad journaal der reize door den commissaris generaal Mr. J.A. de Mist en deszelfs gevolg in de binnenlanden van Afri-


160 17

-

-

-

-

-

ka’ (4); vervolgens het privé-journaal van commissaris-generaal De Mist zelf: 18 ‘Memoranda van de Kaapsche Landreize 1803’ (5); tenslotte het reisverslag van zijn dochter Augusta de Mist, ‘Dagverhaal van eene reis naar de Kaap de Goede Hoop, en in de binnenlanden van Afrika door Jonkvr. Augusta Uitenhage 19 de Mist, in 1802 en 1803’ (6). Het journaal van een reis van de landmeter J.W. Wernich naar de Oost-Kaap (1 april-24 juli 1804): ‘Journaal of Dagregister der gedane reize over Zwellendam 20 naar de Fleesch, Mossel en Plettenbergsbaaij [...]’ (7). Het journaal van een reis door landdrost Van de Graaf(f) naar de Tswana's (‘Briquas’) (7 mei-7 aug 1805): ‘Dagverhaal der Ryze van de Drosdye Tulbagh, 21 naar de Briquas en terug’ (8). Het journaal van de reis van gouverneur Janssens naar de Saldanha- en St. Helena-baaien (17-27 mei 1804): ‘Journal eener landreize naar de Saldanha 22 en St. Helena-Baayen in de Maand Mey 1804’ (9). Het journaal van dokter Lichtenstein van een reis naar de Karoo, die tot doel had de inwoners van dit gebied te bewegen zich te laten inenten tegen pokken 23 (19 aug - 9 sept 1805): ‘Dagverhaal op eene reize door de Carroo’ (10). Het journaal van commissie van Veeteelt naar het Roggeveld en het Hantamdistrict (25 september - 9 november 1805): ‘Notul of Dagverhaal der Reis en Verrichtingen van President en gecommiteerde Leden uit de Commissie 24 van Veeteelt [...]’ (11).

Ten slotte is er het verslag van baron Von Bouchenroeder over zijn reis naar de oostelijke delen van de Kaapkolonie; het werd in 1806, na zijn terugkeer in Nederland, 25 gepubliceerd (12) en is samen met Lodewyk Alberti's De Kaffers aan de Zuidkust van Afrika, Natuur- en Geschiedkundig beschreven (1810, zie hoofdstuk 9) het enige reisverslag dat uitkwam in de tijd dat Nederland aanspraken maakte op de Kaapkolonie. Met uitzondering van het reisverslag van Augusta de Mist (1783-1832) zijn de overige hierboven genoemde reisverslagen als archiefdocumenten overgeleverd. Van de officiële teksten is een aantal in het begin van de twintigste eeuw als historische bronnenpublicatie verschenen. Het omvangrijkste reisverslag dat zijn bestaan te danken heeft aan de Bataafse periode is Reisen im siidlichen Afrika [...] (1811-1812) van de Duitse arts Hinrich Lichtenstein (1780-1857), die aanvankelijk huisonderwijzer van de zoon van Janssens was en later majoor en officier van gezondheid in het Bataafse leger in de Kaapkolonie. Lichtensteins Reisen en Augusta de Mists reisverslag staan een beetje apart van de andere, bestuurlijk georiënteerde Bataafse reisverslagen. Augusta de Mist schreef over persoonlijke ervaringen en Lichtenstein een wetenschappelijk reisverslag dat in veel opzichten een aemulatie was van de Travels van Barrow. Lichtenstein nam wel gedeeltes uit het officiële reisjournaal van Janssens en het persoonlijke journaal van De Mist in 26 zijn boek op. De bestuurlijke Bataafse reisteksten kunnen grofweg in twee groepen verdeeld worden: journalen die aansluiting zoeken bij een bestaand discours over Zuid-Afrika, zoals dat met name door buitenlandse, gepubliceerde reisbeschrijvingen tot stand is gebracht, en teksten die dit niet doen. De auteurs van deze eerste groep,


161 die we bij gebrek aan een betere term ‘erudiet’ zullen noemen, zijn kapitein Paravicini di Capelli, commissaris-generaal J.A. de Mist, zijn zoon A.L. de Mist, dokter 27 Lichtenstein en baron Von Bouchenroeder. Hun reisteksten worden gekenmerkt door een wijde blik op de Zuid-Afrikaanse werkelijkheid. De auteurs ervan doorkruisen de Kaap met een ‘Staat-Huishoud- en Natuurkundig oog’ en, zoals we nog zullen zien, met aandacht voor het landschap en de inwoners. De overige reisjournalen zijn met veel beperktere oogmerken geschreven en verschillen niet wezenlijk van de journalen die door VOC-dienaren geschreven waren tot 1795. Het informatie-gehalte is daardoor beperkt gebleven tot aangelegenheden die direct met de missie te maken hebben. Zo bevat het journaal van de Commissie van Veeteelt uit 1805 bijna uitsluitend gegevens over de gevolgde route en de inspanningen die de commissie zich getroost heeft om onwillige Europese boeren in het Roggeveld over te halen wolgevende schapen te gaan houden. De beperking valt vooral op in het reisjournaal van landdrost Van de Graaf van zijn reis naar de Thlaping, een Tswana-stam (in eigentijdse bronnen bekend als ‘Briquas’), in 1805. Op het moment dat Van de Graaf de Tswana's bezocht, bestonden er pas een paar jaar contacten tussen dit Bantoetalige volk in het 28 noordwesten van Zuid-Afrika en de Kaapkolonie. Er had daarom veel nieuws over hen gemeld kunnen worden. Van de Graaf beperkt zich echter tot de nogal droge constatering dat de door hem bezochte nederzetting van de Tswana's erg omvangrijk is (wel zeshonderd huizen, elk met een eigen erf) en dat het in de brede straten ook wemelt van de mensen. Diezelfde dag heeft hij de ‘koning’ van de ‘Tswana's gesproken, maar we komen niet meer te weten dan dat het gesprek ging over de 29 verhouding tussen de Tswana's en de zendelingen. Nadat hij zijn plicht had gedaan, was Van de Graaf onmiddellijk vertrokken. Dokter Lichtenstein, die hem op de expeditie vergezelde, heeft echter in zijn Reisen im südlichen Afrika een omvangrijk en op sommige plaatsen zelfs extatisch verslag van hetzelfde bezoek aan de Tswana-nederzetting opgenomen. Toen hij door de nederzetting liep, werd hij overvallen door ‘een zeer heugelijk gevoel, dat het mij door het lot vóór zoveel anderen was gegeven, onder deze opmerkelijke mensen rond te lopen, waarvan het bestaan als half beschaafd volk zo lang voor de wetenschap verborgen was gebleven en waarvan ik elk uur meer ging houden 30 en die ik meer ging hoogachten’. Het verschil tussen de voorstellingen van Lichtenstein en Van de Graaf is dat Lichtenstein, zoals hij ook zelf in het citaat zegt, met wetenschappelijke oogmerken schrijft, als een door nieuwsgierigheid gedreven reiziger. Elk detail over een nog onbekend volk was vanuit die optiek van het grootste belang en de ontdekking ervan maakt de schrijver-reiziger geestdriftig. Voor Van de Graaf was het genoeg om zijn ambtelijke plicht gedaan te hebben in zijn verslag. ‘Erudiete’ journaalhouders, zoals kapitein Paravicini di Capelli en vader en zoon De Mist, schreven in navolging van de wetenschappelijke reisverslagen die in de laatste decennia van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw over Zuid-Afrika verschenen waren en waarnaar geregeld verwezen werd. In de bagage van de heren De Mist en Lichtenstein tijdens hun reis door het binnenland bevonden zich bijvoorbeeld alle gezaghebbende boeken die er over Zuid-Afrika waren


162 31

verschenen. Barrows Travels nam een speciale plaats in; zijn boek werd als een soort Lonely Planet voortdurend geraadpleegd om het met eigen observaties te vergelijken. Soms kon men in zijn eigen tekst zelfs volstaan met een verwijzing naar 32 Barrow. De rondreizende Bataven schreven ook in andere opzichten met wat ze gelezen hadden in gedachten. Dit leidde in hun eigen werk tot een verzorgde schrijfstijl en presentatie, en vooral tot een hoog informatiegehalte. Belangrijker echter waren de lessen in waarneming die de bestaande reisliteratuur bood. Men had hieruit geleerd dat natuurhistorische onderwerpen en vooral de inwoners belangstelling verdienden en dat men verder moest kijken dan alleen vanuit een utilitaire, politieke en economische belangstelling. Vooral in de persoonlijke reisjournalen van Paravicini di Capelli en commissaris-generaal De Mist is de blik op de werkelijkheid zeer ruim. Opmerkelijk voor bestuurlijke reisjournalen is met name de aandacht voor natuurschoon, een onderwerp dat in oudere reisbeschrijvingen nooit zo uitgebreid aan bod was gekomen. Het landschap wordt minder op zijn nut voor landbouw en veeteelt beoordeeld, zoals het geval is bij de ‘niet-erudiete’ journaalhouders, en meer gewaardeerd om zijn schoonheid. Mooie landschappen zijn ‘schilderachtig’, ‘pictoresque’, wat vaak letterlijk genomen moet worden: het zijn landschappen zoals op een schilderij. Zo noteert De Mist (1803) bijvoorbeeld in zijn persoonlijke journaal, op 16 oktober 1803: ‘Schoonen avond. Het ensemble van de Huismanswooning, stallen, slavenwooningen, vee, Paarden, Menschen enz. enz. maakte het schoonste tafereel voor het Penseel van Teniers, 33 Wouwerman, van Breugel en dergelyke Boerelandgezichten-schilders.’ Zoiets kwam ook, zij het met minder omhaal, terecht in het officiële journaal van zijn zoon, 34 die hem op zijn reis vergezelde. Deze fascinatie met het schilderachtige landschap was een Europees fenomeen, dat in Engelse studies over het pittoreske landschap geïnterpreteerd is als een aristocratische perspectief op de omgeving, de visie van 35 de landeigenaar. Bij de Bataafse reizigers lijkt het perspectief eerder zuiver esthetisch te zijn. De Mist senior heeft hoofdzakelijk waardering voor groene landschappen, niet voor de ‘akelige uitgedroogde Karo-velden’ (4 februari 1804; afb. 37) al kan de ‘stoute, levenlooze’ natuur met steile afgronden en ‘verschrikkelyk’ gebergte hem wel imponeren (13 november 1803). Ook Paravacini di Capelli was onder de indruk 36 van steile afgronden (‘de woestheid van deeze diepte heeft iets prachtig schoon’). En zelfs de ‘niet-erudiete’ landmeter Wernich noteert een enkele keer zijn fascinatie voor de omgeving. Over de branding van de Indische Oceaan bij Mosselbaai schrijft hij: In deze wonder overhangende rotze of grotte dan zynde heeft men 't vermaak de zee te beschouwen. Aan den voet derzelve zwelt zy met vreeslyke beweginge en drijft met drift de snel omhoog gereeze baaren schuimende over de rotze. Dit was een gezigt dat myn aandagt niet alleen naar zig trok maar waar ik niet dan door 't byhebbend gezelschap en den 37 vallenden avond konde terug gebragt worden.


163

37 Voorstelling van het onherbergzame Karoo-landschap. De Karoo is een semi-woestijn in het noordoosten van de toenmalige Kaapkolonie (uit: Hinrich Lichtenstein, Reisen, 1811-1812).


164 Vader en zoon De Mist, Paravicini di Capelli (en, bij uitzondering, ook landmeter Wernich) waren dus niet ongevoelig voor het sublieme, wilde landschap waarvoor ontwikkelde Europeanen sinds het einde van de achttiende eeuw waardering 38 kregen. Maar evenals Paravicini di Capelli voelde commissaris-generaal De Mist zich toch beter op zijn gemak onder lommerrijke bomen bij stromend water. Zo noteert hij in zijn dagboek over de boerderij De Vondeling: een verrukkende ligging vooral wanneer men op den heeten dag uit het onbelommerd Africa, voor het eerst zich onder een boschje van schoone eiken en lemoenboomen, met een koele loopende bron doorsneden, mag nederzetten. Alles hier naar een schoone Geldersche boerenplaats gelykende. Ik vergeet dit Paradys nooit [...] (21 oktober 1804; oorspronkelijke onderstreping). 39

Paravicini di Capelli heeft enkele van deze ‘schilderachtige gezichten’ getekend.

De inwoners Het zijn ook vooral de ‘erudiete’ reisjournalen waarin de inwoners van de bezochte gebieden werden beschreven. De andere reisjournalen beperken zich overwegend tot een beschrijving van de landbouwmogelijkheden en de gevolgde route. Nu ontbreken routebeschrijvingen - met uitzichten (zie hierboven) - ook niet in de ‘erudiete’ reisjournalen, maar meer dan het land zijn de inwoners onderwerp van beschouwing. De enige uitzondering hierop vormt het reisverslag van Von Bouchenroeder, Reize in de binnenlanden van Zuid-Afrika (1806). Von Bouchenroeder was blijkens de inleiding van zijn boek goed op de hoogte van eerder gepubliceerde reisverslagen over Zuid-Afrika (en schreef derhalve ook ‘erudiet’) maar in afwijking van zijn voorgangers is zijn aandacht voor de bevolking minimaal. Dat is wel begrijpelijk, want Von Bouchenroeder had een andere bedoeling met zijn verslag. Evenals Van Hogendorp was hij van mening dat vooral de streek bij Plettenbergbaai geschikt was om een landbouwkolonie te stichten. Met dit doel was hij met een groep kolonisten naar de Kaap gekomen en in 1803 ondernam hij een reis naar de Oost-Kaap om dat gebied te bezichtigen. Het koloniale bestuur zag om allerlei redenen echter af van het kolonisatie-project en Von Bouchenroeder werd na strubbelingen met Janssens en De Mist uit de kolonie verbannen, waarop hij na terugkeer in Nederland zijn Reize in de binnenlanden van Zuid-Afrika publiceerde. Het was een aanklacht tegen de Kaapse regeerders, die hij van willekeur betichtte, en tegelijk de bewijsvoering voor de stelling dat de kolonisatieplannen van Van 40 Hogendorp en hemzelf wel degelijk te realiseren waren. Voor dit doel levert hij vooral veel gegevens over de kwaliteit van de grond en bijna niets over de inwoners van de door hem bezochte streken. Maar als gezegd waren de meeste ‘erudiete’ reizigers wel in de bevolking van de kolonie geïnteresseerd. Voordat het bewind de welvaart kon bevorderen, moest het eerst orde op zaken stellen in de oostelijke delen van de kolonie waar


165 kolonisten in het verleden tegen de VOC en de Engelsen in opstand waren gekomen en waar opstandige Hottentotten (Khoi), Bosjesmannen (San) en binnenvallende Kaffers (Xhosa's) de hegemonie van de Europeanen dreigden te vernietigen. De reizen van gouverneur Janssens en commissaris-generaal De Mist waren vooral bedoeld om de orde in de grensdistricten te herstellen (afb. 38). Kolonisatie en verbetering van grondgebruik - de hoofdbedoeling van Von Bouchenroeder en Van Hogendorp - hadden ten opzichte van deze dringende problemen geen prioriteit. De bestaande reisliteratuur heeft het perspectief van de Bataafse reizigers op de lokale bevolking sterk beïnvloed. Daarin had zich rond het einde van de achttiende eeuw een tamelijk vast beeld van de inwoners van de Kaapkolonie uitgekristalliseerd. Bij de beoordeling van de inwoners golden twee criteria: economische prestaties (met name het arbeidsvermogen) en morele kwaliteiten. Hierdoor ontstond een tegenstrijdige hiërarchie. Economisch achtte men de kolonisten en de van hen door vermenging met Khoisan afstammende ‘Bastaarden’ superieur. Moreel was deze groep van hele en halve Europeanen echter verwerpelijk, met name vanwege zijn wreedheid tegen de inheemse bevolking. De inheemse bevolking werd beklaagd om het onrecht dat zij van de kolonisten moest dulden en dikwijls ook bewonderd, vooral in het geval van de Kaffers, die volgens Barrow een plaats verdienden naast 41 ‘the first Europeans’. De Mists eigen ‘Memorie’ uit 1802, ontstaan voordat hij Zuid-Afrika met eigen ogen gezien had, sluit geheel aan bij deze courante opinies, en vooral bij Barrows Travels. De ‘Memorie’ biedt een uiterst negatief beeld van de kolonisten, met name die in het oosten van de kolonie. Hun zeden zijn ‘verbasterd’ door het ontbreken van omgang met ‘beschaafde’ mensen, het herdersleven dat ze leiden en de voortdurende consumptie van vlees. Ze voeren een georganiseerde jacht op Bosjesmannen en Kaffers, van wie het leven voor hen niet meer betekent dan dat van een haas of een wolf. Het is de schuld van de kolonisten dat er oorlog gevoerd wordt met de Kaffers. De kolonisten in het westen van de Kaap verschillen alleen gradueel van deze woestelingen aan de grens. Om dit stel verwilderde Europeanen op te voeden, wil De Mist een beschavingsoffensief ontketenen. Er moeten kerken komen om de zeden te helpen verbeteren, onderwijs moet aan de onwetendheid een einde maken en ervoor zorgen dat ook de Kapenaren weer Nederlanders 42 43 worden. Soortgelijke opinies komen ook voor bij Van Hogendorp. De lage dunk die De Mist had van de morele kwaliteiten van de kolonisten in het oosten van de Kaapkolonie is ook terug te vinden in een ‘Memorandum voor de Gouverneur Janssens over het karakter van met name genoemde boeren’ uit 1803. De Mist zegt hierin dat Janssens moet verwachten dat de grensboeren ‘indolent, lui en lafhartig’ zijn. Hij herhaalt dat het aan de misdragingen van de boeren te wijten is dat er oorlog is met Kaffers en Hottentotten. De boeren zijn ‘onbegrijpelijk absurde Menschen in hunne idees ligtgeloovig, vreesagtig, zig volstrekt alles laatende wijs maaken, en [...] [ze] bezitten het character van lafhartige Tirannen’. Hun personeel mishandelen ze. Het document eindigt met een lijst namen met daarbij een aanduiding van de kwaliteiten van de daarmee aangeduide personen.


166

38 Generaal Janssens voert onderhandeligen met de Xhosa's aan de oostgrens van de Kaapkolonie (uit: Lodewyk Alberti, Zuid-Afrikaansche Gezichten, 1810).


167 Van de 50 met name genoemde boeren vallen 38 in de categorieën ‘slegte’ en ‘intriguante Characters’. Sommigen worden meer specifiek aangeduid als ‘een zeer slegt subject’, ‘een Tiran’ en zelfs ‘een oud beest’. De inboorlingen zijn daarentegen zachtaardige lieden die alleen uit reactie op vergrijpen van de kolonisten oorlog 44 voeren. Conform het bestaande beeld uit de achttiende-eeuwse reisliteratuur wordt in de ‘erudiete’ reisjournalen betoogd dat de inboorlingen binnen en buiten de kolonie (Hottentotten en Bosjesmannen) beschermd moeten worden tegen vergrijpen van de kolonisten. Ter adstruering worden mishandelingen van Hottentotten door kolonisten herhaaldelijk vermeld - ‘[m]en doet byna geen stap in deeze oord of de kreet van mishandelingen klinkt in de ooren’ - en negatief verklaard uit bijvoorbeeld de opvatting ‘dat deeze wreedaerds zig zottelyk verbeelden hoogere meer bevoorregte wezens te zyn dan de arme Hottentot welke op grond zyner geboorte 45 aan hem dienstbaar is’. En wanneer een kolonist met de naam ‘Fereyra’ aan gouverneur Janssens uitlegt dat de ‘Hottentotten het door God gevloekte en tot slavernye gedoemde ras van Cham was’, wordt dit door de gouverneur niet goed 46 opgenomen. Door zijn relatief lange verblijf onder de Kaffers was Paravicini in staat om Barrows informatie op allerlei punten aan te vullen, onder andere door een verbeterde woordenlijst van het Xhosa samen te stellen. De Kaffers worden ook door hem buitengewoon sympathiek beschreven, zoals in de volgende passage: De Kaffers zyn schoone algemeen welgebouwde sterk opgegroeide menschen, minder zwart dan de negers, hebbende een niet onbevallige koperen couleur. [...] Vreedsamer, gedienstiger menschen als deze natie leven er niet; altyd tevreden, zelfs dan als men hunne bedelaryen afwysd. Wy hebben gedurende ons verblyf tusschen de Kaffers geen schyn van ongenoegen gehad, en het deed ons wezendlyk leed hun zoo spoedig 47 te moeten verlaten. Maar terwijl de voorstelling van de inheemse bevolking geheel aansluit bij die in de gezaghebbende reisverslagen als dat van Barrow, geven de Bataafse reisteksten toch wel een zekere nuancering te zien in het beeld van de kolonisten. Enerzijds worden misdragingen van de kolonisten genoteerd, anderzijds blijkt men oog te hebben voor bepaalde sympathieke trekjes en wordt de voorstelling van de stelselmatig mishandelende kolonist enigszins gerelativeerd. Zo stelt Paravicini vast dat mishandelingen geen regel zijn, zoals men op grond van Barrows Travels zou kunnen geloven, maar hoogstens incidenten. Bovendien brengen zowel hij als De Mist senior de mening naar voren dat Barrows afkeer van de kolonisten uit xenofobie 48 is voortgekomen. Onder de gunstige eigenschappen van de kolonisten telt De Mist 49 hun gastvrijheid jegens reizigers en het feit dat zij minder vloeken dan Nederlanders. Zijn zoon vindt het het vermelden waard dat er onder deze lieden hier en daar ook 50 wel een vrouw te vinden is die zich in goed gezelschap zou kunnen vertonen. Een verklaring voor dit meer genuanceerde beeld is mogelijk gelegen in de po-


168 litieke verbondenheid die de Bataafse reizigers, anders dan hun niet-Nederlandse voorgangers, met de kolonisten deelden: voor hen waren zij geen vreemdelingen, 51 maar ‘Medeburgers’ van een verre provincie van de Bataafse Republiek. Met de term ‘medeburger’ werd in het Bataafse spraakgebruik niet primair gedoeld op politiek burgerschap, de burger als deelnemer aan het politieke proces, maar meer 52 als een object van bestuurlijke hervorming. In de omstandigheden van de Kaapkolonie moesten verbeteringen in de economie en het onderwijs, en de verlening van godsdiensvrijheid de omstandigheden scheppen voor de ontwikkeling van bekwame en deugdzame burgers die op eigen kracht de welvaart van het gebied konden laten groeien. Het Bataafse beleid was daarbij steeds gericht op verbetering van het lot van de ‘ingezetenen’, de kolonisten; het lot van de andere inwoners kwam op de tweede plaats. Nergens wordt dit duidelijker dan in de opvatting van De Mist senior over slavernij. Hoewel hij slavernij een afschuwelijke instelling vindt, 53 moet ze terwille van de koloniale economie maar niet meteen worden afgeschaft. De enige belangrijke concessie aan de inwoners die De Mist overweegt, is een inkrimping van de veel te grote kolonie om zodoende meer ruimte te geven aan de Bosjesmannen. Hij meent dat er dan een einde zal komen aan de oorlog tussen Bosjesmannen en kolonisten. Bij elkaar genomen bevatten de Bataafse reisjournalen een samenhangend koloniaal discours over grondgebruik en inwoners dat de regeerders moest helpen om een betere greep op het binnenland te krijgen (de details daarvan vallen buiten de oogmerken van dit hoofdstuk). De reisjournalen boden betrouwbare informatie over de brandhaarden in het binnenland, zoals de veel geplaagde oostelijke delen van de Kaapkolonie. Maar niet alles in de reisjournalen was met dit doel opgeschreven. Vooral de persoonlijke reisjournalen van De Mist senior en Paravicini di Capelli bevatten veel wat het politieke nut te buiten gaat: verhalen over moeilijkheden gedurende de reis, anekdotes over mensen die men onderweg ontmoet, jachtverhalen en beschrijvingen van landschappen. Hoewel de journalen bedoeld waren voor het ambtelijke circuit, konden ze ook deel worden van het algemeen publieke discours over Zuid-Afrika. In het verleden was dit een aantal keren gebeurd met VOC-teksten, zoals we gezien hebben. In het geval van de Bataafse reisjournalen werden enkele teksten opgenomen in de Reisen im südlichen Afrika van Hinrich Lichtenstein, een van de belangrijkste en omvangrijkste wetenschappelijke reisverslagen over Zuid-Afrika uit de eerste helft 54 van de negentiende eeuw. Lichtenstein had alleen en in gezelschap van De Mist en Van de Graaf door het binnenland gereisd. Voor zijn Reisen heeft hij gebruik 55 gemaakt van officiële en persoonlijke, Bataafse reisjournalen, vooral de ‘erudiete’, die door hun grotere rijkdom aan informatie ook het meeste te bieden hadden. Hij bewerkte stukken uit Paravicini's officiële journaal van de reis van gouverneur 56 Janssens. Daarnaast heeft hij uitgebreid gebruik gemaakt van de twee reisjournalen van vader en zoon De Mist, die hij vergezelde. Het verslag van deze reis vormt de 57 kern van het eerste deel van zijn boek. Lichtenstein is een voorbeeld van een wetenschappelijke reiziger die het koloniale systeem voor zijn eigen doelen wist te gebruiken. Hij vergezelde generaal


169 Janssens als huisonderwijzer van diens zoon, omdat het hem de gelegenheid bood een lang gekoesterd verlangen te verwezenlijken om Afrika te bezoeken. In de Kaapkolonie bestond de mogelijkheid alleen en in gezelschap van De Mist reizen door het binnenland te maken die materiaal opleverden voor zijn reisbeschrijving. Zijn Zuid-Afrikaanse reis lag ten grondslag aan zijn verdere glansrijke loopbaan na zijn terugkeer in Duitsland. Dankzij zijn Zuid-Afrikaanse reis werd Lichtenstein in 1811, nog vóór de publicatie van zijn Reisen, door Alexander von Humboldt (1769-1859) gevraagd voor het professoraat in de natuurwetenschappen aan de nieuw opgerichte Berlijnse universiteit - de tegenwoordige Humboldt Universität hoewel hij de vereiste vooropleiding miste (Lichtenstein was medicus). Als hoogleraar heeft hij zich in Berlijn vooral ingezet voor een publieke rol van de natuurlijke historie door de inrichting van een openbaar toegankelijk natuurhistorisch museum in 1813 en de stichting van de Berlijnse dierentuin (Zoologischer Garten) in 1844. Als wetenschapper stelde hij niet zoveel voor, maar door zijn Zuid-Afrikaanse reis en zijn reisbeschrijving was hij een graag geziene society-figuur die bijvoorbeeld een paar keer dineerde met Wolfgang Goethe en verkeerde in de kringen van het 58 koninklijke hof in Berlijn.

Een laat naschrift Een aantal jaren na het einde van het Nederlandse bewind over de Kaap verscheen in 1835 in het damestijdschrift Penélopé het ‘Dagverhaal van eene reis naar de Kaap de Goede Hoop, en in de binnenlanden van Afrika door Jonkvr. Augusta 59 Uitenhage de Mist, in 1802 en 1803’. Dit Dagverhaal was een fragment van een eerder anoniem in het Frans voor familie en vrienden gepubliceerde tekst die ook Augusta de Mists bezoek aan Amerika bestrijkt, de Rélation d'un voyage en Afrique 60 et en Amérique par Madame (1821). Het Dagverhaal had weinig nieuwswaarde op het moment van verschijning, maar werd door de redacteur van Penélopé, Anna Barbara van Meerten-Schilperoort, toch voor haar lezeressen de moeite waard geacht omdat het ‘niet onbehaaglijk zou wezen’ en ‘om sommige mijner lezeressen die 's zomers ook wel eens een togtje wagen, meer geduldig en tevreden te maken, met de kleine tegenspoeden hieraan soms verbonden’. De tekst was vermakelijk 61 en instructief, wat paste bij het programma van Penélopé. Hoewel het Dagverhaal van Augusta de Mist (afb. 39) van ondergeschikt belang is wat betreft het informatieve gehalte, verdient het vanuit een genderperspectief aandacht. Het is de enige tekst van een vrouwelijke auteur over een binnenlandse Zuid-Afrikaanse reis in deze periode. Vooral door toedoen van Sara Mills' Discourses of Difference: An analysis of Women's Travel Writing and Colonialism (1991) bestaat tegenwoordig de verwachting dat vrouwen door hun sociale positie een afwijkend perspectief op de koloniale werkelijkheid hadden en meer sympathiek stonden tegenover de oorspronkelijke bevolking dan westerse mannen die de dragers waren van koloniale macht. Weliswaar staan vrouwelijke schrijvers volgens Mills niet buiten het koloniale discours, maar in hun teksten zou er minstens sprake zijn van


170

39 Augusta de Mist (uit: Augusta de Mist, Diary of a journey, 1954).


171 een conflict tussen dit koloniale discours en een discours van ‘vrouwelijkheid’, waarbij 62 dat laatste soms zou overheersen. Bij Augusta de Mist is echter niets te bespeuren van een dergelijk conflict. Haar visie lijkt zelfs kolonialistischer te zijn dan die van mannelijke collega's. Augusta de Mist presenteert zichzelf in haar reisverslag als de liefhebbende, nog ongetrouwde dochter die haar vader niet alleen op reis kon laten gaan. Dorre landschappen zijn ook in haar ogen over het algemeen gruwelijk, maar worden 63 ‘pittoresque’ waar meer water en begroeiing was. Haar etnografie vertoont grotendeels het patroon van die van andere Kaapse reizigers. Bosjesmannen zijn 64 65 verschrikkelijk lelijk, wreedaardig en dierlijk, Hottentotten lui en de Kaffers zijn ook in haar ogen bewonderenswaardig. Voor dat laatste steunde ze volledig op een 66 verslag van kapitein Lodewyk Alberti die in het volgende hoofdstuk ter sprake komt. In tegenstelling tot mannelijke reizigers is ze echter zonder voorbehouden vol van bewondering voor de kolonisten. Zij is verheugd over hun ‘aartsvaderlijke levenswijs, de goedheid met welke zij hunne Hottentotten en slaven behandelden, hunne 67 nijverheid en hunne onvermoeide werkzaamheid’. De kolonisten hebben bovendien 68 ‘doorgaans schone vrouwen en niet min schone kinderen’. Het lijkt soms alsof ze de kolonisten beziet vanuit een vroeg-romantisch, sentimenteel perspectief, zoals in een dramatiserende beschrijving van de terugkeer van een echtgenoot: Den volgenden nacht bragten wij weder onder het gastvrij dak van eenen Kolonist door. Hij was afwezig, doch zijne jonge bevallige vrouw, omringd door vijf lieve kinderen, schonk ons het uitmuntendst onthaal. Wij vonden in dit verblijf eene groote zindelijkheid en het voorkomen van welvaren en huisselijk geluk. Evenwel onze gastvrouw kon niet geheel een zeker gevoel van angst verbergen. Zij was ongerust over haren man, die, sedert vier weken op de jagt zijnde, reeds voor twee dagen terug had moeten zijn. Zij deelde ons dit verdriet mede, daar zij wel zag, dat wij belang in haar stelden. Daar opent zich eensklaps de deur, en zij ligt in 69 de armen hares echtgenoots. Hoewel Bataafse reizigers met meer sympathie schreven over de kolonisten dan reizigers met een andere nationaliteit, hadden zelfs zij kritiek op misstanden. Elk spoor daarvan ontbreekt bij Augusta de Mist. Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat haar reis geen bestuurlijke of wetenschappelijke bedoeling had en het er daarom niet zo op aankwam exact vast te stellen hoe de verhoudingen in het binnenland lagen. De empiristische impuls die gangbare opinies tegenging, ontbrak bij haar. Ze vervalt daardoor tot een mogelijk door de contemporaine literatuur geïnspireerde verheerlijking van het eenvoudige en deugdzame boerenbestaan van de kolonisten. Deze had aan het einde van de achttiende eeuw mede door Rousseau een nieuwe impuls gekregen, waardoor bijvoorbeeld Marie-Antoinette een boerderijtje 70 in de paleistuin van Versailles liet bouwen. Augusta de Mist creëerde haar boerenidylle in de wildernis van Zuid-Afrika.

Eindnoten:


1 In de woorden van generaal Janssens, geciteerd door Krynauw (1999, p. 85). 2 Krynauw (1999, pp. 84, 154). 3 Het Kaapse dagblad Die Burger bracht op 6 januari 2006 zelfs een speciale bijlage uit ter gelegenheid van de herdenking. Een van de bijdragen heeft de veelzeggende titel: ‘Moslems, boere en bruines veg dapper teen Britse invallers by Blaauwberg.’ Overigens heeft de Bataafse tijd in de Zuid-Afrikaanse historiografie en in historische romans altijd al een goed beeld gehad. Omdat de Bataafse periode zo kort duurde en de regeerders zoveel goede intenties hadden, is ze altijd een geschikt projectiescherm voor historische wensdromen geweest. 4 De Mist (1920). 5 Zie ‘Rapport van het Departement tot de Indische zaaken’ (Jeffreys & Gie, 1920, p. 4). Behalve Barrow worden ook de reisbeschrijvingen van Kolb(e), Damberger, Le Vaillant, Sparrman en Stavorinus genoemd als bronnen van informatie voor de tijd voor 1795. 6 De Mist (1920, pp. 34-35). 7 Voor het sluiten van het verdrag had Van Hogendorp al een schetsmatig ontwerp opgesteld in zijn Verhandelingen over den Oost-Indischen Handel (Van Hogendorp, 1801, pp. 48, 93-100). Na Amiens heeft hij zijn voorstellen voor een koloniaal beleid voor de Kaap uitgewerkt in een afzonderlijk boek, Verhandelingen over den Oost-Indischen Handel, Tweede Stuk. Behelzende eene staatkundige beschouwing van de kolonien benoorden en beöosten, Kaap de Goede Hoop. Met Bylaagen (Van Hogendorp, 1802). 8 Van Hogendorp (1802, ‘Inleiding’, p. vii). 9 Van Hogendorp (1802, ‘Inleiding’, p. vi). De afzonderlijk gepagineerde ‘Bylaagen’, met een totale omvang van 371 bladzijden, bevatten fragmenten uit de belangrijkste reisverslagen over Zuid-Afrika uit de achttiende en het begin van de negentiende eeuw. 10 Van Hogendorp (1802, ‘Inleiding’, pp. iii-iv). 11 Voyage dans la partie méridionale de l'Afrique; fait dans les années 1797 et 1798 (Barrow, 1801). 12 Jeffreys & Gie (1920, p. 4). 13 Voorzover mogelijk verwijs ik in het onderstaande naar de gepubliceerde versies van de reisjournalen. 14 ‘Journaal en verhaal eener landreyse in den jaare 1803 door den gouverneur en generaal deeser colonie J.W. Janssens door de binnenlanden van Zuid-Africa gedaan’ (Paravicini di Capelli, 1965). De auteur van dit reisjournaal was de adjudant van generaal Janssens, kapitein W.B.E. Paravicini di Capelli. 15 Paravicini di Capelli (1965, pp. 1-198). 16 Van Reenen (1937). 17 ‘Klad journaal der reize door den commissaris generaal Mr. J.A. de Mist en deszelfs gevolg in de binnenlanden van Afrika.’ Auteur was A.L. de Mist, de zoon van de commissaris-generaal J.A. de Mist (Klad journaal, 1911). 18 J.A. de Mist, ‘Memoranda van de Kaapsche Landreize 1803’ (CA, Microfilm ZD/L4) (het reisjournaal loopt tot 17 maart 1804). 19 De Mist (1835, pp. 71-127). Dit was een fragment van een eerder voor familie en vrienden in het Frans gepubliceerd reisverslag Rélation d'un voyage en Afrique et en Amérique par Madame (De Mist/anoniem, 1821). 20 ‘Journaal of Dagregister der gedane reize over Zwellendam naar de Fleesch, Mossel en Plettenbergsbaaij benevens een gedeelte van 't Auteniqua land als daar toe door den Gouverneur Generaal en chef Jan Willem Janssens benevens den Politiquen raade met den landdrost A.A. Faure gecommiteerd’ (CA, BR 550, fol. 3-39). De auteur van dit journaal was J.W. Wernich (Blommaert, 1929, p. 44). 21 ‘Dagverhaal der Ryze van de Drosdye Tulbagh, naar de Briquas en terug ter order van den Gouverneur en Generaal en Chef over de Colonie de Kaap de Goede Haap, en den ressorte van dien & Jan Willem Janssens, door den ondergetekende Hendrik van de Graaf, Landdrost van Tulbagh, gedaan in den Jaare 1805’ (CA, BR 549, fol. 2-93). Auteur was de landdrost van Tulbagh, Hendrik van de Graaf. 22 ‘Journal eener landreize naar de Saldanha en St. Helena-Baayen in de Maand Mey 1804’ (Paravicini di Capelli, 1965, pp. 199-213). 23 ‘Dagverhaal op eene reize door de Carroo’ (CA, BR 549, fol. 96-132). De auteur was Hinrich Lichtenstein. 24 ‘Notul of Dagverhaal der Reis en Verrichtingen van President en gecommiteerde Leden uit de Commissie van Veeteelt en Landbouw in de beide Roggevelden, den Hantam, &c.’ (Theal, 1911, pp. 324-435). 25 Reize in de binnenlanden van Zuid-Afrika, gedaan in den jare 1803 (Von Bouchenroeder, 1806). 26 Ik kom hier later op terug. 27 Het betreft de teksten 1, 2, 4, 5, 10 en 12. 28 In 1801-1802, ten tijde van het Engelse bewind over de Kaapkolonie, was een expeditie onder leiding van Sommerville en Truter naar de Twana's getrokken (Bradlow, 1979). 29 Van de Graaf (CA, BR 549, 30 juni 1805, fol. 62-64)


30 ‘ein höchst freudiges Gefühl, dass es mir vom Schicksal vor so vielen Andern gestattet war, unter diesen merkwürdigen Menschen zu wandern, deren Dasein als eines mehr als halbgebildeten Volks so lange der Wissenschaft fremd geblieben war und die ich mit jeder Stunde lieber gewann und höher achten lernte’ (Lichtenstein, 1812, II, p. 511). 31 Lichtenstein (1811, I, p. 27). 32 Bijvoorbeeld Paravicini di Capelli (1965, p. 78). 33 De Mist dacht waarschijnlijk aan de volgende schilders: David Teniers de Oudere (1582-1649), Philip Wouwerman (1619-1668) en Pieter Brueghel de Oudere (1525-1569). Wouwerman kan men niet echt een ‘Boerelandgezichten-schilder’ noemen; hij was meer gespecialiseerd in slagveldscenes en paarden. De Mist noemt hem waarschijnlijk vanwege dat laatste thema. 34 De Mist (1911, p. 126). 35 Barrell (1988); Seymour (2000). Voor het picturesque landschap in negentiendeeeuwse representaties van Australië zie Ryan (1996, pp. 60-76). 36 Paravicini di Capelli (1965, p. 35). 37 ‘Journaal of Dagregister [...]’, april 1804 (CA, BR 550, fol. 13-14, 27). Dit is wel de enige keer dat Wernich zijn natuurervaring beschrijft. De erudiete reizigers doen dit daarentegen bij herhaling. 38 Thomas (1984, pp. 254-269). Het concept ‘subliem’ voor woeste landschappen die bij de toeschouwer huivering en angst veroorzaakten was ontwikkeld door Edmund Burke (1729/30-1797) in A philosophical Enquiry into the Origins of Our Idea of the Sublime and Beautiful (1757). 39 Paravicini di Capelli (1965, pp. xxvi). 40 Zie voor het kolonisatieproject van Van Hogendorp en Von Bouchenroeder: Von Bouchenroeder (1806); Van Hogendorp (1876, pp. 211-225); Blommaert (1926); Van der Merwe (1926, pp. 285-292); Freund (1971, pp. 415-430). 41 Barrow (1801, p. 206). 42 De Mist (1920, pp. 44-50, 109-116). 43 Van Hogendorp (1802, pp. 76, 84). 44 ‘Memorandum voor Gouverneur Janssens’ (1932). 45 Paravicini di Capelli (1965, p. 34). 46 Paravicini di Capelli (1965, p. 49). 47 Paravicini di Capelli (1965, pp. 128, 140). 48 Paravicini di Capelli (1965, p. 29); De Mist (1920, p. 112). 49 ‘Memoranda van de Kaapsche Landreize 1803’, 6 November 1803 (CA, Microfilm ZD/L4). 50 De Mist (1911, 2 december 1803, p. 45). 51 Freund (1971, p. 163). 52 Het concept van de verlichte burger had binnen de Nederlandse context, in tegenstelling tot Frankrijk, vooral een morele inhoud. Zie voor ideeën over verlicht burgerschap in Nederland rond 1800: Kloek & Mijnhardt (2001, pp. 143-317); Kloek & Mijnhardt (2002, pp. 155-172). 53 De Mist (1920, pp. 109-112). 54 Vertalingen van Lichtensteins Reisen verschenen in het Engels (1812), Nederlands (1813-1815 en 1818) en Frans (1842) (Lichtenstein, 1973, pp. 6-7). 55 Lichtenstein had een groot aantal Bataafse documenten verzameld (Lichtenstein, 1973, pp. 85-88). 56 Lichtenstein (1811, I, pp. 500-545; 1812, II, pp. 61-103). 57 Lichtenstein (1811, I, p. xxxiii). 58 Mauersberger (1994). 59 De Mist (1835, pp. 71-127). Van deze tekst is een Engelse vertaling gepubliceerd (De Mist, 1954). 60 Volgens het begeleidende voorwoord is dit boekje in een kleine oplaag voor familie en vrienden verschenen. 61 Zie over dit tijdschrift en zijn redacteur: Gelderblom (1997, pp. 29-44). In het onderstaande gebruik ik de Nederlandse tekst uit het tijdschrift Penélopé, omdat dit de versie is met de grootste verspreiding en vanuit een genderperspectief (zie onder) de interessantste. Augusta de Mist wordt hierin als auteur genoemd (de Franse tekst verscheen anoniem als zelfstandige publicatie) en bovendien verscheen de Nederlandse tekst in een damestijdschrift. Van de Franse tekst moeten erg weinig exemplaren verschenen zijn, want via de Karlsru her Virtueller Katalog heb ik slechts één exemplaar kunnen opsporen in de catalogus van het Bibliotheksservice Zentrum Baden-Würtenberg. 62 Mills (1991, p. 63). Coetzee (1995, pp. 69) heeft naar aanleiding van het reisverslag van Augusta de Mist kritiek geleverd op Mills. 63 De Mist (1835, p. 87). 64 De Mist (1835, pp. 88, 97-98). 65 De Mist (1835, p. 90). 66 De Mist (1835, pp. 113-118). Het is niet helemaal duidelijk of dat alleen een mondeling verslag is van Alberti, die De Mist op haar reis door het binnenland heeft ontmoet, of gebaseerd op


67 68 69 70

Alberti's Kaffers aan de Zuidkust van Afrika uit 1810, een boek dat De Mist na haar terugkeer heeft kunnen raadplegen. Zie hoofdstuk 9 voor een bespreking van Alberti's boek. De Mist (1835, p. 87). De Mist (1835, p. 96). De Mist (1835, pp. 93-94). Zie voor de verheerlijking van het boerenbestaan aan het einde van de achttiende eeuw en de rol van Jean-Jacques Rousseau daarin Charlton (1984, pp. 178-198) en Van Tieghem (1960, pp. 213-221). Coetzee (1995, p. 70) betoogt mijns inziens ten onrechte dat Augusta de Mist het politieke project van de Bataafse regering van de Kaapkolonie volgt.


173

Hoofdstuk 9 De eerste etnografische monografie: De Kaffers aan de Zuidkust van Afrika (1810) van Lodewyk Alberti In achttiende-eeuwse reisbeschrijvingen was etnografie een vast onderdeel van een meeromvattende, encyclopedische belangstelling voor de vreemde wereld. Mensen werden naast landschappen, planten en dieren beschreven. Maar tussen 1770 en 1790 zijn er in de Duitstalige landen en Rusland aanzetten tot specialisering 1 te bespeuren. In aansluiting bij een vergelijkbare, iets latere ontwikkeling in Frankrijk verscheen in Nederland in 1810 de eerste etnografische monografie, De Kaffers aan de Zuidkust van Afrika, Natuur- en Geschiedkundig beschreven van Lodewyk 2 of Ludwig Alberti (1768-1812). Alberti's boek biedt een beschrijving van de westelijke Xhosa's, die op het moment dat hij over hen schreef het gebied aan beide zijden van de Visrivier en een stuk van de zuidkust van Zuid-Afrika bewoonden. Bij Alberti's boek verscheen ook een grote platenatlas in oblong-formaat, Zuid-Afrikaansche 3 Gezichten, met drie grote etnografische afbeeldingen op een totaal van vier. In 1811 werd van beide boeken een Franse editie gepubliceerd. Na Alberti's dood in 1812 werd op initiatief van zijn familie in 1815 de oorspronkelijke Duitse tekst van De Kaffers aan de Zuidkust van Afrika gepubliceerd als Die Kaffern auf der Südküste 4 von Afrika nach ihren Sitten und Gebräuchen aus eigener Ansicht beschrieben. De 5 moderne Engelstalige editie is hiervan een vrije vertaling. Alberti's boek is in meerdere opzichten een unicum. Het is de oudste etnografische beschrijving van de ‘Kaffers’, zoals de Xhosa's toen algemeen genoemd werden, de eerste Nederlandse etnografische monografie en ook de enige praktische toepassing van de etnografische vragenlijst van Joseph-Marie Degérando (1772-1842), de Considérations sur les diverses méthodes a suivre dans l'observation des peuples sauvages (1800). Deze vragenlijst bekleedt een belangrijke plaats in de geschiedenis van de Franse antropologie als vroegste poging om een wetenschappelijke grondslag te geven aan etnografische beschrijvingen. Ten slotte is De Kaffers aan de Zuidkust van Afrika een zeer vroeg voorbeeld van gebruiksetnografie (applied anthropology), in de zin van etnografie die binnen een 6 koloniale context bestuurlijke doelen moet dienen. Hoewel Alberti's boek in de Zuid-Afrikaanse historiografie een belangrijke bron is voor de geschiedenis van de Xhosa's (bijvoorbeeld in de historische studie over de 7 Xhosa's, The House of Phalo van Peires), is het boek als zodanig nooit onderzocht. In dit hoofdstuk wil ik de opbouw van De Kaffers aan de Zuidkust van Afrika analyseren en nagaan op welke wijze Alberti de vragenlijst en het etnografische paradigma in de Considérations van Degérando gevolgd heeft. Ik zal de Nederlandse versie van Alberti's boek als uitgangspunt voor mijn onderzoek nemen, omdat ze 8 de oudste gepubliceerde versie is en de enige die door Alberti geautoriseerd is. Deze versie verscheen op het moment dat Nederlandse aanspraken op de Kaapko-


174

40 ‘Gezigt van eene Kaffersche woonplaats, aan de zuidkust van Afrika’ (uit: Lodewyk Alberti, Zuid-Afrikaansche Gezichten, 1810).


175 lonie nog geldig waren. Dit is van belang voor een derde aspect dat ik wil onderzoeken: de manier waarop Alberti met behulp van zijn boek zijn ambitie probeerde te verwezenlijken om (opnieuw) benoemd te worden als landdrost van het district Uitenhage.

Alberti biografisch Ludwig Alberti werd in 1768 geboren in het Duitse graafschap Waldeck. Hij kwam in 1784 als luitenant van een regiment Waldeckse huurlingen naar Nederland en vertrok in 1802 als commandant van een compagnie Waldeckers naar de Kaap. Hij werd met een kleine troepenmacht in 1803 ver van Kaapstad gestationeerd in Fort Frederick, op de plaats van het huidige Port Elizabeth (afb. 36). In oktober van dat jaar werd Alberti commandant van het fort en in februari 1804 ook landdrost (districtsbestuurder) van het nieuw gestichte district Uitenhage. Hij verbleef hier tot de Kaapkolonie in 1806 opnieuw door de Engelsen bezet werd. Als landdrost van Uitenhage had Alberti een bijzonder moeilijke taak. Met een veel te klein detachement troepen moest hij de rust bewaren in een gemakkelijk ontvlambaar grensgebied. Sinds de late jaren van het Compagniesbewind was de oostgrens van de Kaapkolonie het terrein van confrontaties tussen Xhosa's, Khoisan en Europese kolonisten. De zwakste partij in dit conflict waren de Khoisan (de moderne verzamelnaam van ‘Hottentotten’ en ‘Bosjesmannen’) die aan het eind van de achttiende eeuw vrijwillig of onder dwang voor een belangrijk deel waren opgenomen binnen de Xhosagemeenschap of als veehoeders werkten voor de Europese boeren. Xhosa's en Europese boeren expandeerden in tegengestelde richting: de boeren in oostelijke richting en de Xhosa's naar het westen. In het Zuurveld, een gebied tussen de Zondagsrivier en de Visrivier, dat sinds 1778 door de koloniale overheid werd gezien als oostgrens van de Kaapkolonie, botsten deze bewegingen op elkaar wat aanleiding gaf tot verwoestende grensoorlogen die tot ver in de negentiende eeuw voortduurden en die uiteindelijk geleid hebben tot de 9 onderwerping van de Xhosa's in het midden van de negentiende eeuw (afb. 4). De Europese boeren in het oostelijke grensgebied zorgden ook in andere opzichten voor problemen. Tussen 1795 en 1801 kwamen ze driemaal in opstand tegen het koloniale gezag. Ondanks het conflict met de Xhosa's over weigrond en vee sloten de trekboeren soms kort durende bondgenootschappen met Xhosa-stammen tegen de koloniale regering. Het Bataafse bewind probeerde na 1803 dit explosieve grensgebied te stabiliseren. De belangrijkste maatregel hiertoe was de stichting van het nieuwe grensdistrict Uitenhage waarvan Alberti de landdrost werd, zonder dat hij echter over voldoende troepen beschikte. Niettemin heeft hij zich succesvol van zijn taak gekweten. De belangrijkste prestatie van het kort durende Bataafse bewind is dat er tussen 1803 en 1806 vrede was aan de oostgrens. Dit was grotendeels Alberti's prestatie. Door geregelde onderhandelingen met de Xhosa's en een slimme 10 verdeel-en-heers politiek kon hij de strijdende partijen uit elkaar houden. Na zijn vertrek in 1806 vlamden de grensconflicten weer snel op.


176 Alberti keerde na de overgave van de Kaap naar Nederland terug. Hij vocht vervolgens in Spanje als majoor in een Nederlands detachement. Na de publicatie van de Nederlandse editie van zijn boek vergezelde hij de voormalige Kaapse gouverneur Janssens naar Nederlands-Indië. Janssens was door Napoleon Nederland was in juli 1810 deel van het keizerrijk geworden - benoemd tot gouverneur-generaal van Nederlands-Indië. In mei 1811 kwam Janssens met 500 man in Batavia aan. Zijn bewind was maar van korte duur want op 3 augustus 1811 landde een Engelse troepenmacht op Java. Nadat Batavia was gevallen trok Janssens zich terug op het fort in Meester Cornelis. Tijdens de Engelse aanval op het fort (10 augustus) werd Alberti door een kogel getroffen. Een aantal maanden later, op 2 juni 1812, stierf Alberti aan ‘koorts’. Hij werd begraven op de begraafplaats 11 van Weltevreden.

Etnografische systematiek Alberti wilde met zijn boek verschillende doelen verwezenlijken. In de eerste plaats is het boek een sollicitatiebrief. Het boek is opgedragen aan Lodewijk Napoleon (1778-1846), de broer van Napoleon en op het moment dat het boek gedrukt werd koning van Holland (1806-1810). Alberti dient zich in zijn ‘Voorberigt’ bij de koning aan als toekomstig bestuurder van zijn oude district Uitenhage. Nergens was hij in zijn leven gelukkiger, dan als landdrost van dit woelige grensdistrict, zegt hij. In 1810 was zo'n open sollicitatie nog mogelijk, want de Kaapkolonie was na 1806 alleen tijdelijk door Engeland bezet. Pas bij het verdrag van Londen in 1814 kwam de Kaapkolonie met andere Nederlandse bezittingen officieel onder Engels gezag. Op grond van wat Alberti in het ‘Voorberigt’ zegt, is het boek bedoeld als een bewijs van zijn competentie als districtsbestuurder. Zijn competentie bestond uit etnografische en bestuurlijke kennis, waarbij zijn kennis als etnograaf zijn vermogen als bestuurder versterkte. Maar het boek is toch vooral een etnografische monografie. De eerste twintig en de laatste twee hoofdstukken van De Kaffers aan de Zuidkust van Afrika bevatten een beschrijving van de Xhosa's. Dit gedeelte heeft grotendeels de vorm van wat men nu in de antropologie een ‘realist tale’ noemt, een beschrij ving waarin de gezaghebbende auteur schuil gaat achter een lijst met feiten over 12 het dagelijks leven van de inheemse bevolking. Alberti benadrukt de nieuwheid van zijn informatie. De enige publicaties die volgens hem voor 1810 over dit onderwerp verschenen waren, zijn het verslag van Jacob van Reenen van een Nederlandse expeditie naar de Oost-Kaap om schipbreukelingen te zoeken van het 13 gestrande Engelse schip Grosvenor en een passage uit John Barrows Travels uit 14 1801. Veel waarde hadden deze teksten volgens Alberti niet, omdat zijn voorgangers maar korte bezoeken gebracht hadden aan ‘Kafferland’ en er ook niet ver in doorgedrongen waren. Zelf was hij herhaaldelijk naar Kafferland gereisd en had hij ook gemerkt hoezeer zijn aanvankelijke waarnemingen verschilden met wat 15 hij later opmerkte. Helemaal volledig is Alberti niet in de vermelding van voorgangers, want hij laat na de beschrijving te vermelden die de Nederlandse zendeling Johannes van


177 der Kemp (1747-1811) in 1801 voor het eerst had gepubliceerd in de Transactions van de London Missionary Society. In 1804 werd deze beschrijving herdrukt in een bundeling met andere berichten van zendelingen onder de titel ‘An Account of the religion, customs, population, government, language, history, and natural productions 16 of Caffraria’. Alberti had in zijn jaren als landdrost beroepsmatig contact met Van 17 der Kemp gehad. Vermoedelijk wist hij niet van het bestaan van dit artikel, want ontleningen aan het verslag van Van der Kemp heb ik niet kunnen vaststellen. Het etnografische deel van Van der Kemps artikel was in elk geval een stuk beknopter dan het boek van Alberti; het bestaat grotendeels uit losse observaties. Van der 18 Kemp publiceerde echter wel linguïstische gegevens, een onderwerp dat bij Alberti vrijwel ontbreekt. Alberti publiceerde niet alleen de voor die tijd meest omvattende etnografie van de Xhosa's, maar ging ook systematisch te werk. Hij had volgens eigen zeggen geprobeerd ‘om dat gene op te teekenen, wat een ieder, eigenaardig, verlangt te weten van eene Natie, welke, tot hiertoe, bijkans nog in staat der natuur schijnt te 19 leven’. In de praktijk volgde hij hierbij de richtlijnen die baron Joseph-Marie de Gérando of, gedurende de periode die hier van belang is, ‘citoyen’ Degérando (1772-1842) in 1800 had opgesteld voor etnografische beschrijvingen, de Considérations sur les diverses méthodes a suivre dans l'observation des peuples 20 sauvages. De meest opvallende verbinding tussen Degérando en Alberti is een citaat uit de Considérations in het hoofdstuk in De Kaffers aan de Zuidkust van Afrika waarin de vraag besproken wordt in hoeverre het wenselijk is primitieve volkeren 21 ‘beschaafd’ te maken. Als men Degérando's Considérations naast De Kaffers aan de Zuidkust van Afrika legt, wordt duidelijk dat Alberti ook voor de selectie van zijn materiaal en de indeling van zijn boek steunt op Degérando. Alberti bepaalt zich, evenals Degérando, bijna uitsluitend tot de studie van de cultuur van het vreemde volk. Weliswaar spreekt hij in de titel van zijn boek van een ‘natuurkundige’ beschrijving, naast een ‘geschiedkundige’, maar in de praktijk behelst het eerste niet veel meer dan een korte beschrijving van het woongebied van de Xhosa's (hoofdstuk 2), hun uiterlijk (hoofdstuk 3) en lichaamskracht (hoofdstuk 5). De rest van het boek is grotendeels gewijd aan hun cultuur. Hij volgt hierbij Degérando's onderscheid tussen de beschrijving van de mens als individu en als deel van de gemeenschap. Ook specifieke vraagstukken die volgens Degérando door reizigers onderzocht moesten worden, zijn bij Alberti terug te vinden en bovendien ook nog ongeveer in de volgorde van Degérando. Het onderstaande schema maakt deze overeenkomsten alvast duidelijk (tabel 2). Alberti's afhankelijkheid van Degérando is groot. Wanneer hij zegt dat het zijn doel is ‘om dat gene op te teekenen, wat een ieder, eigenaardig, verlangt te weten 22 van eene Natie, welke, tot hiertoe, bijkans nog in staat der natuur schijnt te leven’, dan zijn het voor een belangrijk deel de vraagstukken die Degérando in zijn Considérations in dit opzicht relevant geacht had.


178

Tabel 2: Parallellen tussen Alberti's Kaffers [...] (1810) en Degérando's Considérations [...] (1800): Hoofdstukken uit Alberti's Kaffers (1810a)

Voorberigt

Degérando's Considérations (aantekeningen in de marge) (1978) Premier défault (peu de séjour [...] au milieu d'eux) (133-134)

I

Oorsprong der Kaffers

Huitième défault (origine) (137), Traditions (166)

II

Ligging, grootte en Climat (145) gesteldheid van de landstreek der Kaffers in de Nabijheid van de Kaap

III

Ligchamelijke form en uiterlijk voorkomen der Kaffers

Etat des sauvages et d'abord de l'individu. Son existence physique (145)

IV

Spijsen der Kaffers

Aliments (145)

V

Ligchamelijke sterkte der Kaffers

Forces et actions physigues (146)

VI

Gewone slaap en rust der Repos (146) Kaffers

VII

Kleeding en sieraden der Vêtements (146-7) Kaffers

VIII

Ligchamelijke en zedelijke Education physique (148), kinderopvoeding Education morale des enfants (157)

IX

Ziekten, geneesmiddelen Effets moraux de maladies en leeftijd der Kaffers (147); Longévité (148)

X

Taal, teeken-, schrijf-en telkunst, tijdrekening en zielsvermogens

XI

God, godsdienst, bijgeloof, Dieu; Esprits; Idées sur tooverij en zedelijke son existence; Immortalité onreinheid der Kaffers (151-152)

XII

Huiselijk leven en bezigheden der Kaffers

Société domestique (155)

XIII

Kinderlijke eerbied, betrekkingen van maagschap en aanzien van bejaarde personen, onder de Kaffers

Autorité des pères (155)

Facultés (152-154)


XIV

Invloed en zedigheid des vrouwelijken geslachts, onder de Kaffers

Femmes. Leur état (155), Pudeur (156)

XV

Liefde en huwelijk der Kaffers

Amour; Mariage; Son caractère, ses effets; Divorce, polygamie (156-157)

XVI

Maatschappelijk leven der Kaffers

XVII

Regeeringsform, achting, Rapports politiques 1 schattingen en erfelijkheid, intérieurs; Magistrats. Leur van de opperhoofden der titre. Leur autorité (158) Kaffers

XVIII

Rechtspleging der Kaffers Délits (161)

XIX

Krijg en vrede der Kaffers Guerre; Causes; Circonstances; Art militaire, Armes; Courage; Effets de la guerre, Paix, Alliance (159-160)

XX

Begrafenis en Rouwplegtigheden der Kaffers

Tombeaux (166)


179

XXI

Betrekkingen tusschen de Kaffers en de Volkplanting

XXII

Gedachten over de behandeling der Kaffers, ten opzigte van de rust en welvaart der Volkplanting

XXIII

Gedachten over de beschaving der Kaffers

XXIV

Karaktertrekken en bijzonderheden van Gaïka

XXV

Volksmeening wegens de Huitième défault (origine) oorsprong der Kaffers (137), Traditions (166)

Alberti citeert op p. 248-249 Degérando om diens opinies over het beschaven van ‘sauvages’ te bestrijden (132)

Degérando en de Société des Observateurs de l'Homme Degérando had zijn Considérations op verzoek van de Société des Observateurs de l'Homme opgesteld om ervoor te zorgen dat wetenschappelijke reizigers etnografische informatie terugbrachten die bruikbaar was voor vergelijkend antropologisch onderzoek. De aanleiding hiertoe vormden de Franse expeditie onder leiding van Nicolas Baudin (1754-1803) naar Australië en een voorgenomen, nieuwe expeditie van François le Vaillant naar Afrika. Le Vaillant is echter nooit vertrokken voor een nieuwe expeditie en de man die verantwoordelijk was voor antropologische waarnemingen tijdens de expeditie van Baudin, François Péron (1775-1810), heeft 23 de richtlijnen van Degérando niet opgevolgd. In de literatuur over Degérando en de Observateurs blijft Alberti echter ongenoemd, hoewel hij de enige is geweest die uitvoering heeft gegeven aan Degérando's ideeën, die binnen de geschiedenis van de Franse antropologie en de ontwikkeling van de culturele antropologie een 24 voorname plaats innemen. Besprekingen van de uitvoering van Degérando's ideeën mondden tot nu toe uit in een beschrijving van de mislukte toepassing ervan door Péron. De succesvolle uitvoering door Alberti is steeds over het hoofd gezien. Degérando en de Société des Observateurs de l'Homme spelen een belangrijke rol in de geschiedenis van de antropologie, omdat zij als een van de eersten geprobeerd hebben de studie van de mens en menselijke cultuur een wetenschappelijke grondslag te geven. De Société was in 1799 gesticht om de wetenschappelijke studie van de Mens in zijn ‘fysieke, morele en intellectuele bestaan’ te stimuleren. De werkzaamheid van het genootschap was echter van korte duur, want door interne problemen werd het genootschap in 1804 al opgeheven. Leden waren onder meer de natuurhistorici Cuvier, Lamarck, Jussieu en Saint-Hilaire, de medici Cabanis en Pinel, en de reizigers Bougainville en Le Vaillant. De jeugdige linguïst Degérando was een van de op dat moment minder bekende leden van het genootschap. De samenstelling van het genootschap laat al zien dat de benadering tot de an-


180

41 ‘Eene horde van Kaffers op reis’ (uit: Lodewyk Alberti, Zuid-Afrikaansche Gezichten, 1810).


181 tropologie encyclopedisch was. Geen discipline had voorrang. Naast de fysieke eigenschappen moesten de culturele kwaliteiten van de mens bestudeerd worden. Met het oog op het eerste stelde Georges Cuvier (1769-1832) voor de expedities van Le Vaillant en Baudin richtlijnen op voor het verzamelen van fysieke data over vreemde mensen, de Note instructive sur les recherches à faire relativement aux différences anatomiques des diverses races d'hommes. Je kon er bijvoorbeeld uit leren hoe je skeletten en schedels moest prepareren (je moest ze uitkoken). Degérando gaf richtlijnen voor het verzamelen van culturele data. Doel van de Observateurs was (nuttige) zelfkennis onder het motto ‘Gnoti te auton’, ken u zelf. Door de Ander te bestuderen kon men ontdekken wat alle mensen met elkaar deelden. Uitgangspunt hierbij was een dualistisch mensbeeld. In navolging van de natuurhistoricus Buffon en in oppositie tot heersende materialistische mensbeelden 25 (zoals die van de Idéologues) hielden de Observateurs vast aan het paradigma van de homo duplex, de mens als samenstel van morele en fysieke eigenschappen, waarbij het ene niet reduceerbaar is tot het andere. De Oberservateurs verdedigden de menselijke waardigheid tegen aanvallen van de materialisten. In de visie van de Observateurs stonden de morele vermogens van de mens los van het lichaam. Onder het primaat van de rede was de mens perfectioneerbaar en niet gedetermineerd door lichamelijke eigenschappen. Wetenschappelijk racisme, zoals dat in de negentiende eeuw gangbaar werd, was binnen dit paradigma uitgesloten. Menselijke verschillen hadden volgens de Observateurs geen lichamelijke oorzaak, maar een klimatologische, culturele, sociale of politieke oorsprong. Weliswaar maakten ze een etnocentrisch onderscheid tussen ‘beschaafd’ en ‘wild’ (de Europeanen waren over het algemeen beschaafd; sommige mede-Europeanen konden echter ook wild zijn), maar de verschillen tussen deze categorieën waren gradueel. Alle mensen vormden één grote familie, deelden één ‘Esprit’. Ze onderscheidden zich van elkaar alleen in gradaties (‘intervallen’) van beschaving. De hele mensheid maakte in beginsel dezelfde ontwikkeling door, waarbij sommige groeperingen alleen verder gevorderd waren op de lange weg van beschaving dan andere. Dit maakte de studie van wilden historisch relevant. De wilden waren de contemporaine voorouders van de verder ontwikkelde Europeanen. Men kon aan 26 de wilden aflezen hoe de eigen voorouders geleefd hadden. Dat de wilden achter geraakt waren bij de rest van de mensheid was volgens de Observateurs een gevolg van hun geografische isolement. Behalve de studie van wilde mensen was het ook de taak van de Observateurs om wilden uit hun isolement te bevrijden. De antropologie van de Observateurs was een filantropische wetenschap met een 27 expliciete ‘mission civilisatrice’. De hoofdtrekken van de filosofie van de Observateurs waren ook aanwezig in de Considérations van Degérando. Het primaire doel van zijn geschrift was echter om antropologisch onderzoek te normeren, ervoor te zorgen dat de wetenschappelijke reiziger - de voyageur-philosophe - de nodige moeite deed en informatie verzamelde die bruikbaar was voor vergelijkend antropologisch onderzoek. Degérando wilde 28 de habitus van de observator construeren. Zijn observator moest met aandacht de vreemde samenleving bestuderen, de taal leren van zijn studieobjecten en zoveel mogelijk integreren in de vreemde samenleving. Hij moest door lan-


182

42 ‘Knods gevegt der Kaffers’ (uit: Lodewyk Alberti, De Kaffers aan de Zuidkust van Afrika, 1810).


183 29

ger verblijf een concitoyen, medeburger, worden, waarmee Degérando dicht in de buurt komt van moderne voorstellingen over etnografisch veldwerk. De studie van de mens viel volgens Degérando in drie hoofddelen uiteen die afzonderlijk behandeld worden in de Considérations: bestudering van de fysieke natuur en omstandigheden van de geobserveerde groep (hierover is Degérando maar kort), de studie van de 30 mens als ‘intellectueel en moreel wezen’ in zijn verschillende levensfasen en (via een beschrijving van familieverhoudingen) als lid van de gemeenschap waarvan hij 31 een deel vormde. Deze hoofdcategorieën worden in de Considérations verder uitgewerkt tot meer specifieke vragen en subvragen. Als deel van de psychologische eigenschappen van het individu moest bijvoorbeeld de rust/slaap (‘Repos’) onderzocht worden. Dit gaf aanleiding tot de volgende meer specifieke vragen: Men moet ons vertellen hoeveel uur hij [de wilde] slaapt; of zijn slaap diep is; of hij rustig is of verontrust wordt door dromen; welk karakter zijn dromen kunnen hebben; of hij een vast uur heeft om te gaan slapen; of hij het niet lastig of ongemakkelijk vindt om wakker te zijn; in welke houding 32 hij slaapt of rust. Alberti levert in het zesde hoofdstuk van zijn boek, ‘Gewone slaap en rust der 33 Kaffers’ enkele directe antwoorden op deze vragen. We leren daar dat de Kaffers niet graag slapen en dat als ze slapen, hun slaap rustig en licht is; je kunt ze daardoor gemakkelijk uit hun slaap wekken. 's Ochtends zijn ze goed uitgerust. ‘Voor het overige zijn deze Menschen zeer gaarne bezig, en genieten bijkans geene andere 34 rust, dan ter bevrediging hunner eigenlijke behoeften noodig is.’ Een dergelijke beschrijving van het slaappatroon moest volgens de richtlijnen van Degérando inzicht geven in de mentale eigenschappen van het vreemde individu.

Alberti's etnografische vernieuwingen In grote lijnen volgt Alberti de hoofdcategorieën waarin Degérando zijn kwesties verdeeld heeft. De fysieke leefomstandigheden en lichamelijke eigenschappen worden in het begin kort aan de orde gesteld (hoofdstukken 2-5), waarna de rest van Alberti's boek de cultuur van de Kaffers beschrijft, hun morele en intellectuele bestaanswijze, in de woorden van Degérando en de Observateurs. Ook binnen dit gedeelte volgt Alberti het patroon van Degérando door eerst de mens als individu te beschouwen - slaappatroon, kleding, opvoeding, in de hoofdstukken 6-10 - om via de familieverhoudingen te komen tot een beschrijving van de eigenschappen van de samenleving (hoofdstukken 11-20). Alberti is zich ook bewust van de kwaliteitseisen die Degérando aan een beschrijving stelt. Hij weet dat veel gelegen is aan de frequentie en duur van de contacten, wanneer hij Barrow verwijt dat deze te kort in Kafferland is geweest. Alberti merkt ook op dat er een groot verschil was tussen de indrukken die hij zelf had na zijn eerste bezoek aan de Xhosa's en zijn opvattingen later, na herhaalde bezoe-


184 35

ken. Dat is weliswaar nog ver verwijderd van de eis die Degérando aan de observator stelde dat hij een ‘concitoyen’ moest worden van de mensen die hij observeerde, maar het laat wel zien dat Alberti zich bewust was van deze problematiek. Tegelijk geeft hij daarmee te kennen dat hij een leerproces heeft doorgemaakt van buitenstaander tot relatief ingewijde in de vreemde cultuur, een 36 topos dat ook in twintigste-eeuwse etnografie teruggevonden wordt. In het ‘Voorberigt’ noemt Alberti bovendien de beperkingen waaronder hij zijn informatie had verzameld. Hij sprak de taal van de Xhosa's niet (Degérando hechtte grote 37 waarde aan taalbeheersing), waardoor hij aangewezen was op tolken. Mede als gevolg hiervan heeft hij weinig kunnen vaststellen over de verstandelijke vermogens 38 van de Xhosa's en de oorsprong van hun ‘bijgelovige handelingen’. Dat laatste was ook onmogelijk omdat ze hier zelf niets over wisten en omdat er onder hen geen priesters waren, de groepering die gewoonlijk over dit soort zaken informatie 39 kon verstrekken. Een dergelijke toegeving van de eigen beperkingen heeft bovendien een retorische functie omdat ze de geloofwaardigheid verhoogt van andere mededelingen die dan kennelijk wel de toets van zelfkritiek doorstaan hebben. Alberti had gebruik gemaakt van inheemse informanten. Een belangrijke bron van Alberti was ‘Gaika’ of Ngqika (1775-1829) aan wie hij een kort hoofdstuk wijdt, 40 ‘Karaktertrekken en bijzonderheden van Gaika’, dat een karakterbeschrijving van Ngqika wil bieden door het schetsen van situaties en het citeren van uitspraken waaruit Ngqika's prudentie blijkt. Ngqika was op het moment dat Alberti met hem te maken had de meest invloedrijke leider van de westelijke Xhosa's. Ngqika was eerder een belangrijke bron van informatie geweest voor John Barrow. In brede trekken volgt Alberti het wetenschappelijke paradigma van Degérando en de Observateurs. Alberti heeft hoofdzakelijk belangstelling voor de cultuur van de vreemde ‘Natie’ die hij ziet als een product van historische omstandigheden, die 41 echter, zoals we zagen, niet altijd voor hem achterhaalbaar waren. De Xhosa's verschilden volgens hem niet wezenlijk van Europeanen: ze waren geen ander, laat 42 staan een minderwaardig ‘ras’, alleen een ‘wilde, of liever half wilde natie’. Ze bevonden zich in een andere beschavings-interval, maar vormden deel van dezelfde mensheid als de Europeanen. Tegenover de mission civilisatrice van de Observateurs stond Alberti echter sceptisch. In een van de slothoofdstukken van zijn boek stelt hij de kwestie aan de orde of het wenselijk is om hen beschaafd te maken, zoals Degérando en de Observateurs graag wilden. Alberti wijdt hieraan het 23e hoofdstuk: ‘Gedachten 43 over de beschaving der Kaffers’, waarbij het woord ‘beschaving’ hier een werkwoordelijke betekenis heeft: het beschaafd maken. Alberti herformuleert dit vraagstuk als volgt: ‘Of het waare geluk eener wilde, of liever half wilde Natie door 44 hare beschaving inderdaad bevorderd worde of niet?’ De vraag die hieraan vastzit, is of beschaafde dan wel onbeschaafde volken gelukkiger te noemen zijn. Op het eerste gezicht is de ‘beschaafde Mensch’ er beter aan toe, maar de wilde is gelukkiger omdat hij minder behoeften heeft, die daardoor ook gemakkelijker te vervullen zijn. Beschaving creëert nieuwe behoeften en verstoort het geluk. In aansluiting hierop citeert Alberti (in vertaling) de aansporing van Degérando om wel de voordelen


185 van de beschaving over te dragen, maar niet de nadelen: [Geef hun] onze kunsten, maar niet ons bederf; het wetboek onzer zeden, maar niet de voorbeelden onzer ondeugd; onze wetenschappen, maar niet onze leerstellingen, waarover men heviglijk twist; de voordeelen der beschavinge, maar geenszins hare misbruiken: verberg hun zorgvuldig, hoe zeer de menschen ons, zelfs in de meest verlichte landen, elkanderen door geschillen verscheuren, en zich zelven door hunne 45 hartstogten vernielen. Hierbij levert Alberti het volgende commentaar: Bij eene getrouwe opvolging van dit voorschrift zouden de weldaden der beschavinge aan mindere twijfelingen zijn bloot gesteld: en echter staan de uitersten, door den Heer Degerando [sic] tegen elkanderen overgesteld, in zulk een naauw verband, dat de mededeeling der voordeelen niet ligtelijk zal kunnen plaats grijpen, zonder dat ook het 46 nadeelige zich te gelijk daarmede vermenge. Met andere woorden: de voor- en nadelen van beschaving zijn volgens Alberti moeilijk van elkaar te scheiden. Het zou daarom wreed zijn de gelukkige en gezonde gesteldheid van de Xhosa's te veranderen als daarmee de nadelen van de beschaving werden doorgegeven. Aan het slot van dit hoofdstuk maakt Alberti deze vraag nog gecompliceerder door overwegingen van koloniaal bestuur erbij te betrekken. Gesteld dat het beschaven van de Xhosa's voor hen voordelig zou zijn, dan mag het alleen gebeuren wanneer het niet nadelig is voor de kolonie. In elk geval moeten zendelingen hierbij niet betrokken worden, want ‘[z]oodanige Persoonen zijn meestal diep onkundig, 47 uit de laagste Volks-klasse afkomstig en doorgaans godsdienstige dweepers’. 48 Alberti koesterde overigens een persoonlijke weerzin tegen zendelingen. Met deze laatste overwegingen verlaat Alberti de thematiek van Degérando. Koloniaal bestuur speelt bij Degérando nergens een rol omdat hij vooral denkt aan de beschrijving van wilde volken buiten een koloniale context. Alberti besteedt daarentegen relatief veel ruimte (in totaal 37 bladzijden) aan de problematische verhoudingen tussen de Xhosa's en de Kaapkolonie in hoofdstukken 21 en 22: 49 ‘Betrekkingen tusschen de Kaffers en de Volkplanting’ en ‘Gedachten over de 50 behandeling der Kaffers ten opzigte van de rust en welvaart der Volkplanting’. Het eerstgenoemde hoofdstuk bevat een historisch overzicht van het grensconflict tot aan het vertrek van de Bataafse regeerders in 1806. Het daarop volgende hoofdstuk geeft een schets voor een beleid voor het grensgebied. Alberti is in deze hoofdstukken niet langer de neutrale etnograaf, maar neemt de persona aan van een ervaren koloniale bestuurder met etnografische en politieke kennis van zaken. Volgens Alberti's historische overzicht is het conflict aan de oostgrens van de 51 Kaapkolonie niet te wijten aan de Xhosa's. Hij volgt de premisse dat de Xhosa's als wild volk zich goed gedragen bij een goede behandeling. Helaas hebben de


186 ‘christelijke Naburen’ in de kolonie de Xhosa's niet zo goed behandeld, wat een corrumperend effect op hen heeft gehad. Deze opinie had hij in 1805 al uitgesproken 52 in een brief aan gouverneur Janssens. In zijn boek schreef Alberti dat de problemen echter werden vergroot door onderlinge verdeeldheid tussen de Xhosa's, een anarchistische houding van de ‘Jakobijnsche’ kolonisten tegenover de regering, een verbintenis tussen de Xhosa's en de door de kolonisten mishandelde Hottentotten, en een onevenwichtige politiek van het tijdelijke Engelse bewind (1795-1803). Alleen met Engels geweld (voor 1803) en veel Bataafse diplomatie (1803-1806) kon de rust provisorisch hersteld worden. Voor een blijvende regeling zou het echter nodig zijn de Xhosa's die zich binnen de grenzen van de kolonie hadden gevestigd te verjagen. Door de oorlogsdreiging was het Bataafse bewind hiertoe helaas niet in staat. In het volgende hoofdstuk, ‘Gedachten over de behandeling der Kaffers ten opzigte 53 van de rust en welvaart der Volkplanting’, geeft Alberti een blauwdruk voor een blijvende oplossing van de problemen in het grensgebied. Zijn voorstellen bevatten twee kernpunten: de verdrijving van de Xhosa's uit de kolonie en volmachten voor de landdrost van het grensdistrict Uitenhage, de positie die Alberti bekleed had en die hij weer ambieerde. De landdrost moest na verjaging van de Xhosa's de strijdende partijen uit elkaar houden en goede betrekkingen onderhouden met de Xhosa's. ‘Deze landdrost behoort een werkzaam man te zijn, ijverig voor den dienst der Volkplanting, allezins verlicht van denkwijze omtrent onbeschaafde Natiën en billijk 54 in derzelver behandeling.’ Aan deze ‘verlichte denkwijze omtrent onbeschaafde Natiën’ geeft hij even verderop een invulling. ‘Verlicht’ betekende dat de landdrost van Uitenhage moest beschikken over etnografische kennis. Hij moest weten hoe de Xhosa's denken en daardoor in staat zijn op de juiste knoppen te drukken om een gewenst effect te bereiken. Tekenend is het voorbeeld dat zijn gedachte moest illustreren. Hij wilde hiermee laten zien hoe etnografische kennis helpt bij machtsuitoefening: Eindelijk, gelijk menschenkennis in het algemeen de zekerste regelmaat verschaft omtrent alle handelingen van mensch tot mensch, ook alzoo behoort men den geest ener wilde of half wilde Natie naauwkeuriglijk te kennen, om op derzelve met voordeel te werken en het bepaalde oogmerk te bereiken. Het is ten dezen opzigte, dat de hier voorgaande beschouwingen genoegzame gevolgtrekkingen opleveren, om tot grondslag van volgende handelingen te dienen. Dus, bij voorbeeld, hebben de Kaffers een zeer hoog denkbeeld van den wil der Oppermagt, welke zij gewoon zijn te eerbiedigen. Zeer verschillende is daarom de indruk, dien het verbod van den Gouverneur der Volkplanting op hen maakt, van dien der planters, wanneer deze het een of ander ernstig van hun 55 verlangen, en daartoe zelfs een bevelenden toon bezigen. 56

Met andere woorden: zoals ‘menschenkennis’ onontbeerlijk is in de burgerlijke omgang, zo moet je ook de ‘geest ener wilde of half wilde Natie’ kennen om tegenover zo'n natie een effectief beleid te kunnen voeren. Als je bijvoorbeeld weet aan


187 wie de Xhosa's gezag toekennen, weet je als koloniale bestuurder hoe je het beste over hen gezag kunt uitoefenen. Etnografische kennis is dus onmisbaar voor een effectieve bestuurder en deze kennis is vervat in Alberti's boek. Opvallend aan de uitspraak is ook dat Alberti geen principieel onderscheid maakt tussen etnografische kennis en burgerlijke savoir vivre. Beide zijn middelen tot zelfhandhaving; de Europese werkelijkheid is dus niet wezenlijk anders dan die van de ‘wilde Natien’.

Besluit Op een handige manier heeft Alberti de draden in de slothoofdstukken aan elkaar geknoopt en zijn geschiktheid voor het ambt van landdrost van Uitenhage bewezen. De eerste twintig hoofdstukken getuigen vooral van zijn etnografische kennis, waarna hij in het 22e hoofdstuk zegt dat deze kennis onmisbaar is voor iemand die het ambt van landdrost van Uitenhage moet uitoefenen. Hij presenteert zichzelf aan het slot als pragmatische bestuurder voor wie de belangen van de kolonie prioriteit hebben. Hoe zuiver van karakter de Xhosa's als ‘wilde of half wilde Natie’ ook moge zijn, door contact met de schijnheilige kolonisten zijn ze nu helaas bedorven en is het beter ze over de grenzen van de kolonie te jagen. Tijdens hun jachttochten trokken ze volgens Alberti zelfs diep de kolonie in, wat onrust onder de daar wonende kolonisten veroorzaakte. De paradoxale positie van de koloniale ambtenaar als etnograaf komt in deze vroege etnografische beschrijving al naar voren. Hoewel Alberti sympathiek staat tegenover de Xhosa's en hun leider Ngqika, wint in laatste instantie toch de raison d'état. Alberti heeft met zijn boek geen geringe prestatie geleverd. Hij is ergens tussen 1800, toen Degérando's Considérations in Parijs verscheen, en voor 1810, het jaar waarin De Kaffers aan de Zuidkust van Afrika gepubliceerd werd, in het bezit gekomen van de nieuwste en op dat moment beste etnografische vragenlijst die hem tot leidraad diende voor de selectie van zijn materiaal en de opbouw van zijn boek. Alberti is de enige geweest die deze vragenlijst met succes heeft toegepast. Door zijn praktijkervaring is hij echter zelf op het idee gekomen dat etnografische kennis relevant kan zijn voor koloniaal bestuur. In één keer is daardoor niet alleen de eerste, wetenschappelijk gefundeerde etnografie ontstaan die in Nederland verscheen, maar ook een aanzet gegeven voor gebruiksetnografie. Meer dan een aanzet was het niet, want de bestuurlijke toepassing van etnografische kennis blijft beperkt tot één voorbeeld, dat vooral Alberti's competentie als ‘verlicht’ koloniaal bestuurder moest illustreren. Alberti heeft ermee willen laten zien hoe geschikt hij was om opnieuw benoemd te worden als landdrost van Uitenhage, zodat hij kon terugkeren naar de streek waar hij de gelukkigste periode in zijn leven had doorgebracht: ‘Naar Afrika's Zuidpunt, ter voortzettinge van mijnen dienst en van mijn onderzoek, te mogen wederkeeren zoude gewisselijk de vervulling van eenen 57 mijner vurigste wenschen uitmaken.’

Eindnoten: 1 Volgens de gangbare ideeën zou de culturele antropologie pas ontstaan zijn met de oprichting van volkenkundige musea (1836-1837) en etnologische verenigingen (1839-1843). Vermeulen


2

3 4 5 6

7

8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

21 22 23 24

25

26 27 28 29 30 31 32

33 34 35 36

(1995; 1996, pp. 5-16) heeft echter aangetoond dat het begin van specialisering ongeveer 70 jaar vroeger gedateerd moet worden. De termen Ethnographie, Ethnologie, Völkerkunde en Volkskunde werden in Duitsland bijvoorbeeld al tussen 1770 en 1790 gebruikt. Zie voor een overzicht van de vroege Nederlandse etnografie: Ellen (1976), Vermeulen & Kommers (2002). De Nederlandse editie van De Kaffers aan de Zuidkust van Afrika [...] was uit het Duits vertaald door de hoogleraar theologie Konijnenburg (Alberti, 1810a, ‘Voorberigt’). Alberti (1810b). Alberti (1815). Alberti (1968). De Engelse benaming hiervoor is ‘applied anthropology’. Gulliver (1985, p. 37) omschrijft dit genre als volgt: ‘In my view [...] “applied anthropology” involves both a particular orientation of research and a mode of presentation and use of its results. Research and its findings are specifically directed to the concerns of governments and their officers and are intended to be applied to policy making and administration.’ Kommers (1996, p. 97) spreekt bij gebruiksetnografie van de ‘pretentie’ van een evidente betekenis voor koloniaal bestuur. Alberti komt inderdaad niet veel verder dan pretentie. Peires (1981). Switzer (1993) heeft voor zijn studie van de Xhosa's in Ciskei niet eens de moeite genomen Alberti te raadplegen, maar neemt genoegen met het boek van Peires (met dank aan Jean Kommers die mij hierop wees). Alberti (1815, p. 202). Peires (1981), Giliomee (1989), Mostert (1992). Freund (1971, pp. 319, 324). Alberti (1815, ‘Vorbericht’); Alberti (1968, pp. ix-xiv). Vergelijk Van Maanen (1988, pp. 46-54). Vroegste publicatie in 1792 in de Engelse vertaling van Riou; Van Reenen (1792). Barrow (1801, pp. 193-221). Alberti (1810a, ‘Voorberigt’, p. ii). Van der Kemp (1804). Enklaar (1988, pp. 151, 155-156). Van der Kemp (1804, pp. 442-458). Alberti (1810a, ‘Voorberigt’, p. iii). Ik verwijs in het onderstaande steeds naar de moderne editie van de Considérations sur les diverses méthodes a suivre dans l'observation des peuples sauvages uitgegeven door Copans en Jamin (De Gérando, 1978). Alberti (1810a, pp. 248-249). Alberti (1810a, ‘Voorberigt’, p. iii). Stocking (1968, pp. 31-34). Vergelijk Stocking (1968, pp. 13-41), Moore (1969), Moravia (1970), Copans & Jamin (1978), Chappey (2002). Chappey's omvangrijke en gedegen studie uit 2002, La Société des Observateurs de l'Homme (1799-1804), is de meest volledige over Degérando en de Observateurs, maar ook hier ontbreekt elke verwijzing naar Alberti. Voor de beschrijving van de ideeën van de Observateurs steun ik vooral op Chappey. De Idéologues, zoals Antoine Destutt de Tracy (1754-1836), de auteur van Elements d'idéologie, zagen de psychologische faculteiten van de mens (de menselijke ‘ideologie’) als deel van diens fysiologie. Het geestelijke leven van de mens zou volgens Destutt de Tracy herleid kunnen worden tot zintuigelijke prikkels. In de latere, negentiende-eeuwse evolutionistische antropologie was dit een hardnekkig topos. Zie hierover Fabian (1983). Chappey (2002). Chappey (2002, p. 268). De Gérando (1978, pp. 131-132, 135, 138). De Gérando (1978, pp. 138, 140). De Gérando (1978, p. 134). ‘On nous dira combien d'heures il accorde au repos; si son sommeil est profond; s'il est tranquille, ou s'il paraît occupé par des songes; quel peut être le caractère de ces songes; s'il a une heure fixe pour le sommeil; s'il supporte la veille sans déplaisir et sans incommodité; quelle est son attitude dans le sommeil ou le repos’ (De Gérando, 1978, p. 146). Alberti (1810a, pp. 48-51). Alberti (1810a, p. 50). Alberti (1810a, ‘Voorberigt’, p. ii). Vergelijk Clifford (1988, p. 40) en Van Maanen (1988, pp. 75-78). De Nijmeegse antropoloog Jean Kommers schreef mij naar aanleiding van mijn opmerkingen over Alberti het volgende: ‘In [twintigste-eeuwse] etnografieën komt het leerproces veelal tot uitdrukking in het obligaat afstand nemen van het toeristisch reizen: door het langere verblijf of het telkens terugkeren merk je dat de eerste indrukken veelal tot illusies leiden: de toerist die na veertien dagen de andere wereld


37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48

49 50 51 52

53 54 55 56

57

“kent”. Tijdens veldwerk ga je die illusies doorzien en ga je langzamerhand ontdekken “wat je nog niet weet” [...]: precies wat Alberti ervoer’ (email Jean Kommers, 14 april 2006). Alberti (1810a, pp. 86, 256). Alberti (1810a, ‘Voorberigt’, pp. iii, iv). Alberti (1810a, ‘Voorberigt’, pp. iv; 94). Alberti (1810a, pp. 253-257). Alberti (1810a, ‘Voorberigt’, pp. ii, iii). Alberti (1810a, p. 246). Alberti (1810a, pp. 246-252). Alberti (1810a, p. 246). Alberti (1810a, p. 248); De Gérando (1978, p. 132). Alberti (1810a, p. 249). Alberti (1810a, p. 250). Deze weerzin tegen zendelingen had een persoonlijke oorzaak. Alberti en het Bataafse bestuur ergerden zich al in 1804 aan de zendelingen in de Kaapkolonie, met name aan Van der Kemp, omdat deze de Khoikhoi afraadde om soldaat te worden (het Bataafse bewind vormde een regiment met inheemse troepen) en onwillig was Khoikhoi die zich onder zijn hoede bevonden af te staan als arbeidskrachten voor Fort Frederick, waarvan Alberti bevelhebber was (vergelijk Freund, 1971, pp. 381, 384; Enklaar, 1988, pp. 151, 155-156, 161). Alberti had in 1804 ook al afgeraden dat Van der Kemp zending kon bedrijven onder de Xhosa's (Freund, 1971, p. 391). Alberti (1810a, pp. 207-233). Alberti (1810a, pp. 234-245). Alberti (1810a, pp. 207-233). ‘Niemand kan meer van de onbevoegdheid der Europeaanen, vreedzaame volken van andere werelddelen, uit het bezit hunner oorsprongkelijke woonoorden te stooten om daar door eenig politiek of financieel voordeel te behaalen overtuigd zyn dan ik, deeze overtuiging kan niet dan het uiterste afschuuwen van al het noodeloose moorden of ook maar het mishandelen van individus tot de natien, welke deezen uithoek bewoonen, ten gevolge hebben’ (brief van Alberti aan Janssens, 12 juni 1805, CA, BR 377, f. 67). Alberti (1810a, pp. 234-245). Alberti (1810a, p. 242). Alberti (1810a, p. 244). Het Woordenboek der Nederlandsche Taal op CD-Rom definieert ‘menschenkennis’ als volgt: ‘Duidelijk inzicht in het karakter der menschen in 't algemeen, of in dat van de menschen binnen een bepaalden kring’. Alberti (1810a, ‘Voorberigt’, p. viii).


189

Hoofdstuk 10 Conclusie: kennis en kolonialisme Inleiding ‘Waar, vraagt men zich af, is iedereen toch? Het landschap wordt beschreven alsof het onbewoond is, zonder eigenaars, zonder geschiedenis, zonder bewoners. Zelfs 1 de reizigers ontbreken.’ Volgens de auteur van deze uitspraak, Mary Louise Pratt, hadden wetenschappelijke reizigers de gewoonte inheemse mensen en ook zichzelf weg te laten uit hun beschrijvingen. Ze zouden vergezichten over verlaten landschappen beschrijven ter voorbereiding van koloniale expansie en kapitalistische exploitatie. Wanneer ze al mensen opmerkten, zouden ze van Linnaeus en Buffon geleerd hebben om ze als natuurverschijnselen voor te stellen. De reizigers verzwegen ook hun eigen aanwezigheid om de indruk van objectiviteit te verhogen. Ze zijn in hun boeken niet meer dan een rondreizend oog dat de natuur registreert. Alleen Peter Kolb had de volle menselijkheid van de inheemse bevolking in aanmerking genomen, omdat hij leefde in een tijd voordat de natuurlijke historie van Linnaeus en Buffon, de oorzaak van dit veronderstelde reductionisme, haar verderfelijke invloed kon laten gelden. Door deze retorische vorm van ethnic cleansing draagt de achttiende-eeuwse wetenschap daarom volgens Pratt mede 2 schuld aan koloniale wreedheden in Zuid-Afrika. Maar zoals we met name zagen in het hoofdstuk over John Barrow, geeft Pratt een gechargeerd beeld van de representaties van wetenschappelijke reizigers en overschat ze bovendien het politieke effect dat deze representaties konden hebben. Anders dan Pratt beweert, was etnografie in een beperkte mate zelfs een onderdeel van de natuurhistorische interesse voor de vreemde wereld. Zo spoorde Linnaeus reizigers daadwerkelijk aan de materiële levensomstandigheden van de inwoners van een gebied te onderzoeken in de paragraaf ‘Oeconomica’ van zijn ‘Handleiding voor de [wetenschappelijke] reiziger’, de Instructio Perigrinatoris uit 3 1759. Etnografie komt ook aan de orde in de natuurhistorische vragenlijst van Robert Boyle, de ‘General Heads for a Natural History of the Countrey, Great or small’ die voor het eerst werd gepubliceerd in 1666 in de Transactions van de Royal Society. Boyle zegt onder meer: ‘[...] there must be careful account given of the Inhabitants themselves [...]’, waarbij ook hun ‘Traditions’ in aanmerking genomen 4 moesten worden. Indien de inheemse bevolking in de door Pratt geanalyseerde teksten uit de representatie zou worden weggelaten of tot natuurverschijnsel gereduceerd (wat dus niet het geval is), dan is het bovendien zeer de vraag of de koloniale expansie daardoor zou zijn aangemoedigd, zoals Pratt aanneemt. Het koloniale onteigeningsproces in Zuid-Afrika was op het moment dat de door Pratt onderzochte tek-


190 sten gepubliceerd werden al langer dan een eeuw in volle gang en werd gedreven door sociaal-economische motieven - met name de aanhoudende honger van 5 kolonisten naar grond voor extensieve veehouderij. In de kringen van trekboeren, de groep die hoofdzakelijk verantwoordelijk was voor deze koloniale expansie, las 6 men hooguit de bijbel of calvinistische traktaten, geen reisbeschrijvingen. Koloniale ambtsdragers, zoals Abraham de Mist, lazen reisbeschrijvingen om hun kennis van het door hen te besturen gebied te vergroten, maar werden daardoor allerminst 7 aangemoedigd tot uitbreiding van de kolonie, zoals Pratt meent. Ze wilden alleen meer te weten komen over het gebied dat al tot de kolonie gerekend werd. Door de lectuur van reisbeschrijvingen was De Mist ook kritisch gestemd tegenover de kolonisten, de groep die belang had bij verdere expansie. In achttiende-eeuwse reisteksten over Zuid-Afrika is er in elk geval geen sprake van het verzwijgen van de inheemse bevolking. Zoals uit de voorgaande hoofdstukken is gebleken, combineerden de meeste Zuid-Afrika-reizigers hun belangstelling voor de natuur met etnografie binnen een ruimer encyclopedisch, niet strikt natuurhistorisch onderzoeksprogramma. Vreemde mensen kregen binnen dit onderzoeksprogramma volop aandacht. In het werk van Alberti is etnografie zelfs het enige onderwerp. Wetenschappelijk onderlegde Europese reizigers kregen zelfs als eersten pas werkelijk belangstelling voor inheemse mensen in Zuid-Afrika. De zeventiende-eeuwse passanten die ver ‘voor Linnaeus’ de Kaap aandeden, waren verknocht aan stereotiepe beschrijvingen van de half-dierlijke Hottentotten. Peter Kolb maakte in 1719 pas mensen van ze. Met name onderzoekers uit het laatste kwart van de achttiende eeuw - Gordon, Le Vaillant en Barrow - en de eerste jaren van de negentiende - de Bataafse reizigers, met name Alberti - volgden hem hierin en breidden de antropologische belangstelling uit naar de Gonaqua's, Xhosa's en de Tswana's. In hun opzet om alles te beschrijven gaven representaties van Zuid-Afrika ook aandacht aan de cultuur van de inheemse bevolking. De mate waarin dat met respect voor de alteriteit van inheemse mensen gebeurde, verschilde echter. Men had over het algemeen moeite de San als volwaardige mensen te beschouwen. De Khoikhoi waren door Kolb en Le Vaillant tot op zekere hoogte in ere hersteld, maar doordat ze in de loop van de achttiende eeuw in een uitzichtloze toestand van horigheid belandden, werd hun lot door de meeste reizigers met een huiver van afschuw betreurd. Le Vaillant kon de Khoikhoi pas salonfähig maken door ze aan te te passen aan Europese schoonheidsidealen en primitivistische wensbeelden. Alleen de Xhosa's en Tswana's in de Oost- en Noordkaap werden zonder veel voorbehouden als bewonderenswaardig ervaren, al kon men zich ook hier in beschrijvingen niet geheel onthouden van aanpassing aan de Europese smaak. De pogingen het beeld van de inheemse bevolking in positieve zin te corrigeren hadden zelfs effecten buiten de kringen die zich specifiek met Zuid-Afrika bezighielden. Er bestaat een weinig opgemerkte verbinding tussen Kaapse etnografie en de filosofische voorhoede van de Verlichting in de gedaante van Diderot, Kant en Herder, filosofen die onlangs zijn aangeduid als ‘anti-imperialistische, politieke denkers’, vanwege hun kritische houding tegenover het kolonialisme en


191 8

hun vermogen vreemde culturen als gelijkwaardig te beschouwen. Via directe 9 receptie van Kolbs werk, zoals door Kant, of indirect via de door iedereen in verlicht Europa gelezen Jean-Jacques Rousseau, was Kolbs etnografie van invloed op de voorstellingen die de genoemde filosofen zich gevormd hadden van primitieve samenlevingen. Rousseau speelde op zijn beurt ook weer een rol bij de representatie van inheemse mensen in Zuid-Afrika aan het einde van de achttiende eeuw. Le Vaillant boetseerde in zijn Voyage (1790) zijn beeld van de voortreffelijke Hottentot naar het voorbeeld van Rousseau's edele wilde. Diderot, Kant en Herder kwamen tot de voor die tijd radicale gevolgtrekking dat culturen niet onderling vergelijkbaar zijn, waardoor de ene cultuur ook niet kan 10 worden gemeten aan de normen van de andere. Met dit idee hadden Kaapse reizigers meer moeite. Een tolerante houding tegenover afwijkende bestaanswijzen is in achttiende-eeuws Zuid-Afrika zonder voorbehoud alleen terug te vinden bij Robert Jacob Gordon, de meest empiristische van de wetenschappelijke reizigers. In zijn oeuvre komt geen neerbuigende opmerking over inheemse mensen voor. Zelfs de door andere reizigers verafschuwde San waren in Gordons ogen volwaardige mensen met een intrigerende eigen cultuur. Mede vanuit een natuurhistorisch perspectief concludeerde hij dat mensen in het algemeen meer op elkaar leken dan dieren die volgens de achttiende-eeuwse wetenschap tot dezelfde soort behoren. Anders dan Pratt betoogt, kon het natuurhistorische perspectief dus ook leiden tot het benadrukken van structurele overeenkomsten tussen mensen die op het eerste gezicht sterk van elkaar verschillen. Al heeft Pratt het dan bij het verkeerde eind als ze wetenschappelijke reizigers voorstelt als wegbereiders van koloniale expansie in Zuid-Afrika, toch zijn deze en andere reizigers wel degelijk aangewezen geweest op samenwerking met het koloniale bestel. Ze dankten hun kennis van Zuid-Afrika en zijn inwoners mede aan het koloniale bewind en de dikwijls door hen verafschuwde kolonisten. Op z'n minst was het binnenland van Zuid-Afrika dankzij de koloniale expansie beter toegankelijk geworden voor wetenschappelijke reizigers. De betrekkingen tussen kolonialisme en wetenschap zijn bij nadere beschouwing zelfs nog intiemer. Om beter zicht te krijgen op de verwevenheid van kolonialisme en kennisvergaring in de achttiende eeuw in Zuid-Afrika moeten we het analytische perspectief echter wijzigen en de aandacht richten op de netwerken waarbinnen de representaties een rol spelen. De omvang van de samenwerking wordt pas duidelijk wanneer men onderzoekt hoe representaties binnen samenwerkingsverbanden tot stand zijn gekomen, ook representaties die kritisch staan tegenover het koloniale bestel. Wetenschappelijke reizigers konden hun activiteiten alleen ontplooien door steun te verwerven van koloniale instanties en individuen. Binnen andere omstandigheden is dat voor hedendaagse wetenschappers niet veel anders. Volgens de Franse wetenschapsantropoloog Bruno Latour is de behendigheid van wetenschappers om buiten het domein van de wetenschap steun te verwerven voor hun projecten een 11 belangrijke sleutel tot hun succes. Voor een beter begrip van de verwevenheid van kolonialisme en kennisvergaring moeten we daarom onderzoeken hoe de interactie tussen de reizigers en het koloniale bestel verliep. Ik zal daarbij


192 12

alle typen reizigers betrekken die in dit boek ter sprake zijn gekomen. In het onderstaande zal ik verschillende Kaapse exploratienetwerken onderscheiden. Daarmee doel ik op samenwerkingsverbanden die tot doel hadden 13 informatie te verzamelen over het binnenland van zuidelijk Afrika. Elk netwerk ging het primair om een ander soort kennis: het commerciële netwerk van de VOC als handelsmaatschappij (1652-1795) was het te doen om commercieel relevante inlichtingen; binnen het bestuurlijk netwerk wilde men bestuursdata verzamelen over het gebied; en de wetenschappelijke netwerken ging het om kennis die binnen de Europese wetenschap op dat moment relevant geacht werd. De twee eerste netwerken overlappen elkaar in het geval van de VOC. De VOC was een commerciële onderneming, maar trad ook op als koloniale staat. Feiten die één netwerk had verzameld, konden ook van belang zijn voor een ander netwerk. Zo was de giraffe voor de VOC potentieel van belang als lastdier, maar betekende ook en vooral een belangrijke natuurhistorische ontdekking voor de wetenschap. Vanuit een ruimer wetenschapshistorisch perspectief zal ik na de beknopte beschrijvingen van de Kaapse exploratienetwerken eveneens aandacht schenken aan de epistemologie die binnen de netwerken werd gebruikt, met name de wetenschappelijke netwerken.

Het commerciële exploratienetwerk Het oudste exploratienetwerk was dat van de VOC. Vanaf 1660 tot aan het einde van haar bewind in 1795 onderzocht de VOC de economische mogelijkheden van het binnenland van zuidelijk Afrika. Om betrouwbare informatie te verzamelen was al in de zeventiende eeuw een eigen exploratienetwerk ontwikkeld. Dit netwerk kreeg zijn vaste vorm tijdens de expeditie die onder leiding van commandeur Simon van der Stel in 1685-1686 naar Namaqualand trok. Latere expedities volgden dit model en kregen in enkele gevallen ook het reisjournaal van Van der Stels tocht mee als voorbeeld voor de verslaggeving. Het commerciële exploratienetwerk werd gekenmerkt door een hiërarchische structuur waarbij degenen die het binnenland introkken ideaal gesproken verlengstukken waren van hun opdrachtgevers, die op deze wijze de beschikking hoopten te krijgen over betrouwbare informatie. Men ging als volgt te werk. Na een opdracht of de goedkeuring van de Heren Zeventien in Amsterdam of een gevolgmachtigde commissaris wees de Politieke Raad, het lokale bestuur aan de Kaap, het personeel aan dat de expedities moest uitvoeren en stelde een ‘memorie’ of ‘instructie’ op waarin bepaald werd hoe de expeditie moest optreden en wat ze moest onderzoeken. De memorie moest ervoor zorgen dat de expedities voor de opdrachtgevers ‘transparant’ waren, dat de deelnemers aan expedities zoveel mogelijk uitvoerders waren van de wil van de opdrachtgevers. De handelingsvrijheid van de reizigers werd door het institutionele kader beperkt. Doel van zo'n expeditie was meestal om specifieke commerciële mogelijkheden te onderzoeken (goudhandel met Monomotapa, koperwinning in


193 Namaqualand). In elk geval moest een expeditie terugkeren met een reisjournaal dat hoofdzakelijk een routebeschrijving was en liefst ook een kaart van de gevolgde 14 route terugbrengen. Het onderscheid tussen tekst en kaart was onscherp, want het reisjournaal had een sterk cartografisch karakter door de vaste aanduiding van 15 afgelegde afstanden en gevolgde marsrichting. Daardoor kon de Engelse kapitein Riou bijvoorbeeld op basis van een VOC-routebeschrijving een kaart vervaardigen van de route die een expeditie in 1790-1791 had gevolgd naar de plaats waar het 16 Engelse schip de Grosvenor was gestrand. Het model-Van der Stel bepaalde bovendien dat VOC-expedities omvangrijk moesten zijn. De expedities bestonden uit grote aantallen manschappen voorzien van wagens en trek- of draagossen. Dit beperkte de bewegingsvrijheid van de expedities aanmerkelijk, omdat de meegenomen voedselvoorraden op een bepaald moment uitgeput raakten of omdat er onderweg vaak te weinig water te vinden was voor een lange karavaan. Het enige voordeel was dat men militair in het algemeen 17 het overwicht had op inheemse tegenstanders. Voorafgaande aan de landtocht uit 1761-1762 onder leiding van Hendrik Hop bestonden de expedities hoofdzakelijk uit soldaten. Sinds 1761 waren de manschappen meestal kolonisten waardoor de onkosten van exedities lager werden. Het rendement van de VOC-landtochten was echter in alle gevallen gering. De lange karavanen brachten hooguit betrouwbare routebeschrijvingen en in veel gevallen ook een kaart mee terug. Incidenteel werden reisjournalen van VOC-landtochten buiten het commerciële netwerk van de VOC gepubliceerd. Zo konden ze deel worden van wetenschappelijke netwerken. Het blijft merkwaardig dat een handelsmaatschappij zoals de VOC tot aan het einde van de achttiende eeuw bleef vasthouden aan deze dure vorm van exploratie. Intussen hadden individuele wetenschappelijke reizigers veel betere resultaten geboekt met kleinschalige en relatief autarkische organisatievormen. Wetenschappelijke reizigers hadden meestal maar een of twee wagens nodig, een Europese knecht en een paar Khoikhoi. Zij konden zich daardoor gemakkelijker voortbewegen en langer op reis gaan, omdat ze door jacht in hun eigen onderhoud konden voorzien. De informatie die ze terugbrachten in de vorm van dagboekaantekeningen, specimina, tekeningen en cartografische opnames was ook van een hogere kwaliteit en grotere omvang dan waartoe de omslachtige VOC-expedities in staat waren. Concluderend kunnen we zeggen dat het commerciële exploratienetwerk van de VOC gekenmerkt werd door zeer beperkte doelstellingen, strenge organisatie en laag rendement. De VOC als handelsmaatschappij had alleen behoefte aan beperkte informatie over het binnenland. Slechts incidenteel werd er gezocht naar 18 wetenschappelijk relevante kennis. Niet iedereen binnen de VOC was daarmee tevreden. VOC-bewindhebber Nicolaas Witsen (1641-1717), die een grote wetenschappelijke belangstelling had, beklaagde zich hierover in 1712 tegenover een vriend: ‘Wat vraagt Uwel. Ed: na geleerde curieusheyt van Indiën? Neen, Heer, het is alleen gelt en geen wetenschap die ons luyden soeken aldaar, 't gunt is te 19 beklagen.’


194

Het bestuurlijke exploratienetwerk Behalve als handelsmaatschappij trad de VOC ook op als koloniale staat tegenover inheemse gemeenschappen en binnen het gebied waarop ze aanspraak maakte. Voor haar bestuurlijke taken had zij informatie nodig over de steeds verder uitdijende Kaapkolonie, die vanuit Kaapstad en regionale ‘drostdijen’ bestuurd werd. De opvolgers van de VOC, het Engelse en Bataafse bewind, hadden nog meer behoefte aan informatie, vooral over het sinds 1779 bijna voortdurend onrustige oostelijke grensgebied. Het Bataafse koloniale bewind had een bijkomende behoefte aan informatie omdat het zichzelf zag als een bestuur dat het welzijn van ‘medeburgers’, de kolonisten, wilde bevorderen. Dat kon alleen effectief gebeuren als de regeerders de levensomstandigheden van hun burgers kenden. Twee belangrijke middelen om een bestuurlijke greep te verkrijgen op afgelegen gebieden van de kolonie waren het uitvoeren van inspectiereizen door hooggeplaatse ambtenaren en de vervaardiging van topografische kaarten. VOC-gouverneur Van Plettenberg, commissaris-generaal De Mist en de Bataafse gouverneur Janssens hoopten hun beleid een empirische grondslag te geven door een groot deel van de kolonie te doorkruisen, gesprekken met inwoners te voeren en het problematische grensgebied te bezoeken, waar onderhandelingen gevoerd werden met de Xhosa's. In de uitvoering van deze inspectiereizen en bij het ontwikkelen van een beleid steunde de koloniale overheid mede op de reisverslagen van wetenschappelijke reizigers. Het laat zien hoe dit soort teksten van het wetenschappelijke netwerk naar het bestuurlijke netwerk konden worden verplaatst. Dat gebeurde omdat de wetenschappelijke reisverslagen voor bestuurlijke doeleinden bruikbare informatie bevatten, niet vanwege een retoriek die koloniale expansie 20 aanmoedigde, zoals Pratt beweert. Zo had De Mist zijn koloniale beleid voor de Kaapkolonie in Nederland ontworpen op basis van VOC-archieven en het eerste deel van de Travels van John Barrow, hoewel hij zich later ergerde aan de kritiek die Barrow leverde op het Nederlandse koloniale bestel. Tijdens hun binnenlandse reis beschikten Lichtenstein en De Mist zelfs over een vrij volledige bibliotheek met reisliteratuur. De door hen zelf verzamelde informatie werd vooral gebruikt om de bestaande representaties te corrigeren en aan te vullen. Opvallend is verder dat de reisjournalen van ambtsdragers zoals De Mist en Paravicini di Capelli in hun informatierijkdom en wijde blik veel weg hebben van wetenschappelijke reisverslagen. Wetenschappelijke reizigers hadden aan het einde van de achttiende eeuw de habitus van de reiziger en de vorm van het reisverslag zo sterk bepaald dat bestuurders ze overnamen. Het bestuurlijke netwerk bood werk aan personen met een wetenschappelijke belangstelling, die dit netwerk in veel gevallen voor hun eigen doeleinden 21 gebruikten. Gordon diende als officier in het leger van de VOC, Barrow was tijdens zijn belangrijkste Zuid-Afrikaanse reizen secretaris van de Engelse gouverneur Macartney, Lichtenstein was het grootste deel van zijn verblijf aan de Kaap officier van gezondheid in het Bataafse leger en Alberti in dezelfde periode legerkapitein en waarnemend landdrost van Uitenhage. De werken van deze vier onderzoekers


195 hadden maar voor een klein deel een politieke of bestuurlijke betekenis. Het oeuvre van Gordon en het gepubliceerde werk van Lichtenstein waren hoofdzakelijk wetenschappelijk van aard. Slechts een klein deel van Alberti's De Kaffers aan de Zuidkust van Afrika laat zien hoe men antropologische kennis voor bestuurlijke doelen kon gebruiken. Het grootste deel van het boek was echter geconcipieerd met behulp van Degérando's Considérations, dat reizigers wilde instrueren om wetenschappelijk bruikbare etnografische informatie te verzamelen en geen rekening hield met een koloniale situatie. Het officiële einde van het Nederlandse gezag over de Kaapkolonie in 1814 ontnam elk politiek belang aan De Kaffers aan de Zuidkust van Afrika. Lichtenstein integreerde fragmenten uit de reisjournalen van commissaris-generaal De Mist en gouverneur Janssens, die met bestuurlijke bedoelingen waren geschreven, in zijn Reisen. Door de publicatie ervan in de Reisen verkregen deze van oorsprong ambtelijke verslagen een wetenschappelijke betekenis. De kennis die de hier genoemde onderzoekers verzamelden, sloot aan bij bestaande wetenschappelijke vraagstukken en kreeg een plaats binnen de Europese wetenschap. De impact van hun kennis was in Europa groter dan binnen het kleine bestuurlijke netwerk in de Kaapkolonie, dat in de periode 1795-1814 voortdurend aan verandering onderhevig was. Alleen het tweede deel van Barrows Travels uit 1804 had een politieke doelstelling. Barrow wilde met dit boek Engelse politici en de publieke opinie ervan overtuigen dat de Kaap weer onder Engels gezag moest komen door de militair-strategische en economische waarde van de Kaap aan te tonen. Een belangrijk aspect van bestuurlijke activiteit gedurende de laatste decennia van de achttiende eeuw was de samenstelling van kaarten. Dit waren geen routekaarten van verkenningsexpedities die alleen een smalle strook land ter weerszijden van de marsroute in kaart brachten, zoals de expedities deden die de VOC het binnenland instuurde, maar topografische kaarten die een volledig overzicht wilden geven van de Kaapkolonie. Er bestaat een direct verband tussen de vervaardiging van deze topografische kaarten in Zuid-Afrika aan het einde van de achttiende eeuw en het streven om aan de Kaapkolonie een omlijnde vorm te 22 geven. Dat laatste was in de praktijk een ernstig probleem in het oosten van de kolonie waar kolonisten en Xhosa's elkaar voor de voeten liepen en de koloniale overheid een duidelijke scheiding tot stand wilde brengen om geen last te hebben van eindeloze conflicten. Men slaagde daar slecht in, waardoor er tot diep in de negentiende eeuw bloedige grensoorlogen uitgevochten werden. Het probleem was dat het erg moeilijk bleek te zijn om grensafspraken te maken met de Xhosa's, omdat de Xhosa's geen centraal gezag kenden en de macht van de koloniale overheid aan de oostelijke grens tot aan de Engelse tijd uiterst beperkt was. De onoverzichtelijke geografie ter plaatse (bergen en dichte bossen), vermoedelijk gevoegd bij vertaalproblemen tijdens de onderhandelingen met de Xhosa's, maakten het in 1778 lastig om een grens te bepalen. In de Zuid-Afrikaanse geschiedschrijving gaat men er over het algemeen van uit dat delen van de Grote Visrivier sinds 1778 de grens vormden tussen de Kaapkolonie en ‘Kafferland’, maar zelfs VOC-gouverneur Joa-


196

43 Het betwiste oostelijke grensgebied van de Kaapkolonie op een kaart van landmeter C.H. Leiste uit 1780 die het grondgebied van de kolonie voor het eerst een visuele gedaante moest geven voor het bestuur (uit: C. Koeman, Tabvlae geographicae, 1952).


197 chim van Plettenberg lijkt niet helemaal zeker te zijn geweest welke grens hij in 1778 23 had afgesproken. In een persoonlijke brief uit maart 1780 aan zijn vriend Hendrik Swellengrebel lijkt hij te suggereren dat zijn grensafspraken juridisch geen stand 24 zouden houden en ook de Heren Zeventien niet zouden overtuigen. Hij hoopte echter dat de nieuwe topografische kaart van landmeter Leiste de twijfels over de grensafspraken zou wegnemen (afb. 43): de Landmeeter Leijste is werkelijk besig met de Kaart, die voornemens ben mijne Heeren Meesteren [i.e. de Heren Zeventien] aan te bieden, in verwagting dat door dat Canaal [de kaart] publijcq sal gemaakt werden, waartoe Ik geene vrijheijd hebbe. De voornaamste Baaijen sal ik in groot bestek er bij voegen, tot narigt voor de Zeevaart, die onse Cust gansch 25 onbekend is. Landmeter C.H. Leiste maakte enkele topografische kaarten van de Kaapkolonie, 26 maar ook bij hem ontbreekt een duidelijke aanduiding van de oostgrens. In opdracht van Van Plettenbergs opvolger, C.J. van de Graaff (gouerneur in 1785-1791), werd voor het eerst een topografische kaart gemaakt waarop het hele gebied van de kolonie in beeld gebracht was en die als basis kon dienen voor bestuurs- en 27 defensiemaatregelen. Pas tijdens het Engelse tussenbewind kreeg de kolonie in 28 1798 een gesloten grens die daarna ook op kaarten is aangegeven. Gouverneur Macartney kondigde af dat de grens van de Kaapkolonie vanaf de monding van de Visrivier via een in 1778 door Van Plettenberg in het noordoosten opgericht 29 grensbaken liep tot aan de monding van de Buffelsrivier in het noordwesten. In tegenstelling tot de routekaarten van expedities en de grote kaart van zuidelijk Afrika van Gordon, die zover strekte als diens kennis, hadden de officiële 30 topografische kaarten van na 1778 vooral een bestuurlijke betekenis. Ze laten bijna uitsluitend het grondgebied van de kolonie zien en constitueren het op die manier. Terwijl koloniale gezagsdragers tijdens inspectiereizen op een onsystematische manier informatie verzamelden over het land en de bewoners van de Kaapkolonie en er, blijkens de twijfels van Van Plettenberg, onduidelijke afspraken gemaakt waren met de Xhosa's, was het gebied van de kolonie op de topografische kaarten grotendeels ingekleurd. Dit suggereerde een totaaloverzicht en rechtszekerheid. Kaarten waren in het algemeen een handzaam middel om 31 bezitsaanspraken op koloniaal gebied te legitimeren. De kolonie kreeg door de topografische kaarten aan het einde van de achttiende eeuw een visuele gedaante voor zijn bestuurders, waardoor er een vanzelfsprekende grondslag kon ontstaan 32 voor de bestuurspraktijk. Het belangrijkste en gevaarlijkste aspect van deze kaarten was dat ze een illusie van zekerheid gaven aan de grens die de kolonie scheidde van het ‘Kafferland’ in het oosten. Door de kaarten had de grens van de kolonie een ontologische betekenis voor het Europese bestuur, maar betekende weinig voor de semi-nomadische Xhosa's, die geen topografische kaarten kenden en geen centraal bestuur hadden. 33 Het bestuurlijke exploratienetwerk bepaalde zich tot het koloniale gebied. Door meer kennis hoopte men het gebied beter te kunnen besturen. Cartografi-


198 sche kennis zorgde ervoor dat de kolonie een eenheid ging vormen en verdeeld 34 kon worden in duidelijk afgebakende districten. Kaarten hielpen de bestuurders een symbolische greep op hun gebied te krijgen.

Wetenschappelijke exploratienetwerken De gebruikelijke manier om buiten het gebied van de kolonie kennis te verzamelen was het uitvoeren van verkenningstochten, met als eindproduct een chronologisch 35 reisverslag en een routekaart. Het VOC-bestuur speelde voor zijn expedities de rol van een alles bedillend ‘center of calculation’ dat bepaalde welke informatie ontdekkingsreizigers moesten verzamelen en hoe ze moesten optreden. Door het optreden en de waarnemingen van reizigers zoveel mogelijk te binden aan voorschriften functioneerden ze ideaalgesproken als telescoop in de handen van hun opdrachtgevers. In Frankrijk werd dit systeem in de achttiende eeuw in 36 toenemende mate ook toegepast op wetenschappelijke reizigers. In Zuid-Afrika traden wetenschappelijke onderzoekers zelfstandig op, ook al maakten ze, zoals Alberti, soms gebruik van richtlijnen die door studeerkamergeleerden waren opgesteld 37 voor de ordening van de verzamelde informatie. De koloniale overheid kon personeel met wetenschappelijke capaciteiten goed gebruiken. De kundigheid van Barrow en Lichtenstein werd ingezet bij de kartering van de Kaapkolonie. Het was vermoedelijk mede te danken aan de antropologische kennis die Alberti zich had eigen gemaakt dat de oostgrens van de Kaapkolonie in de Bataafse tijd rustig bleef. De genoemde reizigers in koloniale dienst hadden echter ook eigen ambities, die ze binnen een koloniaal dienstverband wisten te verwezenlijken. Ze waren door hun dienstverband deel van het bestuurlijke netwerk in de Kaapkolonie, maar door hun ambities verbonden met de internationale wetenschappelijke wereld. Lichtenstein was aanvankelijk als huisonderwijzer in het gevolg van generaal Janssens meegegaan naar Zuid-Afrika omdat hij sinds zijn kindertijd er al naar 38 verlangde Zuid-Afrika te bezoeken. Ook Barrow lijkt zijn eigen redenen te hebben gehad om in te gaan op gouverneur Macartney's verzoek om een inspectietocht door de kolonie te maken. Macartney had de indruk dat Barrows officiële reis naar de oostgrens voor hem zelf vooral een wetenschappelijk uitstapje was. Degene die zijn officiële positie het beste voor wetenschappelijke doeleinden wist te gebruiken was Gordon. Tot nu toe zijn er geen aanwijzingen gevonden dat hij zijn lange reizen ondernam met een officiële opdracht, al zal hij wel toestemming gekregen moeten hebben om het garnizoen in Kaapstad zo lang te kunnen verlaten. Zijn natuurhistorische en etnografische onderzoek kan alleen een beperkt nut voor het VOC-bewind hebben gehad, omdat de VOC hoofdzakelijk belangstelling had voor de economische mogelijkheden die het binnenland bood. Hooguit kreeg het bestuur 39 door Gordons reizen een beter zicht op de geografie van Zuid-Afrika. Dat veroorzaakte misschien ook dat Gordon zich moest verweren tegen aantijgingen dat hij alleen maar naar Zuid-Afrika was verhuisd om wetenschappelijk onderzoek 40 te doen.


199 Een iets ander geval is Peter Kolb. Hij was in opdracht van een Pruisische Geheimrat naar Zuid-Afrika gekomen om astronomische waarnemingen te verrichten, maar hij schrijft daar bijna niet over in Capvt Bonae Spei Hodiernvm. Gedurende zijn tijd als secretaris van de VOC in Stellenbosch had hij op de drostdij toegang tot inlichting uit het binnenland en raakte hij bevriend met de voormalige secretaris van de Politieke Raad, Van Grevenbroek (1644-1726), die etnografische informatie over 41 de Khoikhoi had verzameld. De interesses van wetenschappelijke reizigers lieten zich zeer wel combineren met de belangen van het bestuurlijke netwerk. Particulieren zoals Le Vaillant, Sparrman en Thunberg maakten ook gebruik van het koloniale systeem. Le Vaillant kreeg bijvoorbeeld in Nederland al steun van VOC-bewindhebber Jacob Temminck en later aan de Kaap van vice-gouveneur Hacker en de als corrupt te boek staande fiscaal Boers, die een liefhebber was van 42 natuuronderzoek. Boers financierde onder meer een nieuwe uitrusting voor Le Vaillant nadat hij de zijne bij een zeeslag tussen Nederlandse en Engelse schepen tijdens de Vierde Engelse Oorlog in Saldanhabaai had verloren. Het huis van Boers, Rust en Vreugd in Kaapstad, gebruikte Le Vaillant na afloop van zijn eerste reis als depot voor zijn verzameling (afb. 44). Om Boers voor zijn hulp te belonen, droeg Le Vaillant in 1790 zijn Voyage aan hem op. Het voorgaande rechtvaardigt de conclusie dat er in de achttiende-eeuwse Kaapkolonie op verschillende manieren een symbiotische verhouding bestond tussen wetenschappelijk onderzoek en het koloniale establishment, waaruit de wetenschappers echter het meeste voordeel trokken. Dit is ook te zien aan de publicatiegeschiedenis van enkele reisverslagen uit deze periode. Lichtensteins Reisen steunde op informatie die hij in koloniale dienst had verzameld. Grote delen eruit waren zelfs overgenomen uit de ambtelijke reisjournalen van Janssens en De Mist. Het VOC-reisjournaal van Carel Frederik Brink uit 1761-1762 werd door professor Allamand als een wetenschappelijke tekst uitgegeven. Reisjournalen die met commerciële of bestuurlijke bedoelingen waren geschreven, bevatten feitenmateriaal dat vanuit een wetenschappelijk gezichtspunt interessant werd gevonden, al werd het aan het einde van de achttiende eeuw soms nodig het wetenschappelijke gewicht van dit soort teksten te verhogen, zoals blijkt uit Allamands bemoeienis met het reisjournaal van Brink. Wetenschappelijke reizigers in Zuid-Afrika traden in beginsel onafhankelijk van elkaar op. Incidenteel reisden bijvoorbeeld de twee studenten van Linnaeus, Sparrman en Thunberg, wel gezamenlijk door het binnenland en werd Gordon vergezeld door de Engelsman William Paterson, maar dat gebeurde in een collegiale 43 verhouding, terwijl iedereen zijn eigen reisjournaal schreef. Daarom wil ik spreken van wetenschappelijke exploratienetwerken in het meervoud. De verbindingen tussen de reizigers lagen eerder op het terrein van een gedeelde wetenschapspraktijk: ze lazen het werk van hun voorgangers, probeerden op basis daarvan zekerheid te verkrijgen over dezelfde kwesties (en voegden daar ook nieuwe aan toe), gebruikten dezelfde empirische methode van onderzoek en voelden zich als veldwerkers in oppositie tot de studeerkamergeleerden die Europa nooit verlaten hadden. Door deze gedeelde wetenschapspraktijk wekken de wetenschappe-


200

44 De buitenplaats Rust en Vreugd in Kaapstad werd in 1777-1778 gebouwd in opdracht van fiscaal Willem Cornelis Boers, verzamelaar van naturalia en vriend en beschermer van François le Vaillant die hier na zijn eerste reis verbleef (foto van auteur).


201 lijke Zuid-Afrika-reizigers in de terminologie van de Poolse wetenschapssocioloog Ludwik Fleck de indruk van een ‘Denkkollektiv’, zoals wetenschappers in moderne 44 disciplines. Centraal in de epistemologie van achttiende-eeuwse wetenschappelijke reizigers stond de opvatting dat de beschreven feiten ook met eigen ogen moesten zijn waargenomen. Betrouwbare kennis behoorde te berusten op autopsie. De visuele waarnemingen werden vastgelegd in notities van allerlei aard, maar ook door ter plaatse tekeningen te maken van planten, dieren, mensen en landschappen. De waarnemingen moesten bovendien nauwkeurig zijn, wat vooral bij Gordon resulteerde in het verzamelen van allerlei data zoals afmetingen van dieren, barometerstanden 45 en temperaturen, die met behulp van instrumenten verkregen waren. Typerend voor de moeite die Gordon deed om nauwkeurig te observeren is een uitspraak zoals deze: ‘het aflopen van een kleine streep water langs de verdieping der rots, 46 byna tegen syne natuur niet te vergeten’. Zelfs de geringste details verdienden geconcentreerde aandacht. Binnen de geografie was nadruk op eigen waarneming overigens even oud als 47 het kennisgebied zelf. Herodotus vond autopsie reeds het belangrijkste kenmiddel. Het vroegmoderne empirisme verhief zintuiglijke kennis, vooral visuele waarneming, later tot epistomologisch beginsel voor alle wetenschapsbeoefening en gebruikte 48 het als tegengif voor geloof aan overgeleverde ideeën. Om geloofwaardig te zijn moest de waarnemer echter ook betrouwbaar zijn, wat gegarandeerd werd door 49 zijn sociale status als heer van stand of zijn speciale deskundigheid. In elk geval moest hij niet liegen. Wie het, zoals Le Vaillant, niet zo nauw nam met de waarheid en dingen vertelde die hij niet beleefd had, kreeg daarom de gram en spot te verduren van anderen uit het Denkkollektiv, zoals Gordon en Barrow. De autopsie kreeg in de gepubliceerde reisverslagen over Zuid-Afrika vanaf het einde van de achttiende eeuw bovendien een cartografisch fundament. Deze boeken waren, sinds Sparrman hiermee in 1783 begon in zijn Zuid-Afrikaanse reisverslag, voorzien van een kaart waarop de gevolgde reisroute was aangeduid door een stippellijn of een streep, meestal met aanduiding van de namen van de plaatsen waar de reiziger zijn kamp had opgeslagen. Door de namen van de kampplaatsen aan te geven, was het mogelijk om het chronologische reisverslag met de kaart te 50 correleren. Het effect van deze correlatie is dat de waarnemingen uit de tekst een grondslag krijgen in het spoor op de kaart, die op haar beurt een reflexie vormt van de ruimte die zij verbeeldt. Toevoeging van een kaart aan een reisverslag maakte 51 de waarnemingen ‘met eigen ogen’ nog overtuigender. Elke waarneming kon nu bij benadering op de kaart gelokaliseerd worden die zelf zo goed als mogelijk het gerepresenteerde gebied verbeeldt. Het opgetelde werkelijkheidseffect van deze schakels is dat de waarnemingen bijna direct in de gerepresenteerde ruimte 52 gesitueerd lijken te zijn. Bijna, want iemand als Lichtenstein verbergt niet dat zijn kaart een gecompliceerde constructie is die de werkelijkheid alleen benadert en 53 geen aanspraak maakt op volledigheid. Behalve een epistemologie deelden de reizigers ook de kwesties die ze wilden onderzoeken. Enerzijds zijn dat bekende thema's uit oudere reisteksten die men


202 nog eens wilde controleren. Zo bevindt zich tussen de manuscripten van Gordon een ‘vel met vragen n.a.v. Kolb’, een lijst met kwesties die ontleend zijn aan Kolbs Capvt Bonae Spei Hodiernvm, vermoedelijk de Nederlandse vertaling van het boek. Bij veel vragen heeft Gordon ook antwoorden gevoegd, zoals op de inmiddels bekende vraag over testikelverwijdering: ‘het bal sneiden was sulks ooyt een gebruik. Ant. niet by de kleine namacquas’. Hierop volgen nog meer specifieke vragen - ‘hoe word dat verrigt? is de sneider van een kraal in groot aansien en hoe hiet hy’ kwesties waar Kolb heel precieze antwoorden op geeft, die door Gordon kennelijk 54 niet vertrouwd werden. Naast oude kwesties, zoals monorchie bij de Khoikhoi, waren er ook nieuwe. Een actuele kwestie vormden bijzonderheden over de giraffe na de (her)ontdekking van dit dier in 1760. Om deze indrukwekkende dieren te kunnen zien, en skeletten en huiden van ze te kunnen meenemen, reisden Gordon (zeker) en Le Vaillant (vermoedelijk) over de Oranjerivier naar het huidige Namibië. Giraffen waren lange tijd alleen bekend uit oude natuurhistorische verhandelingen, waardoor men was gaan twijfelen of deze dieren ook werkelijk bestonden. De expeditie van Hendrik Hop had in 1761-1762 de eerste betrouwbare gegevens over het dier verzameld. Een tekening van de hand van landmeter Brink was door Allamand in 1776 opgenomen in de Nederlandse uitgave van de Histoire Naturelle van Buffon en nogmaals gepubliceerd in zijn editie van de Nieuwste en beknopte beschryving in 1778. Gordon voerde het volledigste onderzoek uit en zorgde er ook voor dat een skelet van een giraffe verscheept werd naar het natuurhistorische kabinet van stadhouder Willem V. Dit skelet is na de Franse inval in 1795 met andere 55 kostbaarheden uit de stadhouderlijke collectie naar Parijs overgebracht. Giraffen waren spectaculaire dieren voor Europeanen uit de achttiende eeuw. Georg Forster merkte bij een bezoek aan de Haagse collectie op dat giraffen zo bijzonder waren, dat ze eerder uit de verbeelding ontsproten leken, dan een schakel in de keten van 56 levensverschijnselen te vormen. Het enthousiasme over het aantreffen van giraffen in Zuid-Afrika wekte het vermoeden dat er nog meer sensationele ontdekkingen gedaan konden worden. Het leidde bijvoorbeeld tot hernieuwde zoektochten naar een ander dier dat alleen uit de literatuur bekend was en aan het einde van de achttiende eeuw een erg twijfelachtige wetenschappelijke faam genoot: de eenhoorn. Bij deze zoektochten naar eenhoorns wil ik wat langer stilstaan, omdat daardoor een paar belangrijke eigenschappen van de wetenschapsbeoefening in achttiende-eeuws Zuid-Afrika zichtbaar worden. De zoektochten maken drie dingen duidelijk. Door te gaan zoeken naar eenhoorns week een belangrijk deel van het Kaapse Denkkollektiv af van de wetenschappelijke hoofdstroom in Europa, waar men in de loop van de achttiende eeuw de belangstelling voor de kwestie van het bestaan van eenhoorns had verloren. Verder laat deze casus zien hoe wetenschappelijke reizigers erin slaagden personen van buiten de wetenschap in hun onderzoeksproject te betrekken, zo zelfs dat de koloniale overheid het op sommige momenten zag als haar eigen taak dat eenhoorns gevangen werden. Ten slotte maakt het geval ook iets duidelijk van de mentaliteit van de wetenschappelijke reiziger in Zuid-Afrika, omdat begeerte naar nieuwe kennis soms ertoe leidde dat hij bereid


203 was geldende beginselen voor goed wetenschappelijk onderzoek te vergeten. Het beginsel van autopsie werd soms ondergeschikt gemaakt aan het verlangen naar publicitair succes. Ik zal hieronder eerst het ontstaan en de ontwikkeling van het Kaapse eenhoornonderzoek beschrijven en aan het slot van het hoofdstuk terugkeren naar de hier genoemde kwesties.

Eenhoorns in Zuid-Afrika Op 15 december 1797 vond John Barrow een afbeelding van een eenhoorn. Het was niet gemakkelijk gegaan. Na een moeizame tocht van grot naar grot in het Tarkagebergte in het oosten van de Kaapkolonie was zijn reisgezelschap in een hoge en dichtbegroeide kloof aangekomen. Helemaal achterin de kloof was een grot waarvan de opening was dichtgegroeid met struikgewas. Een van Barrows begeleiders drong door het struikgewas en riep naar de anderen dat de wanden van de grot bedekt waren met tekeningen van Bosjesmannen. Nadat het struikgewas was verwijderd kon Barrow de tekeningen bekijken. Eindelijk had hij een afbeelding van een eenhoorn gevonden, al was het helaas niet meer dan een kop, omdat de rest van het lichaam bedekt was door een nadien gemaakte tekening van een olifant. Barrow kopieerde de tekening en publiceerde haar later in zijn reisverslag (afb. 45). Hij tekende de vindplaats ook aan op zijn kaart van de Kaapkolonie (afb. 46). De eenhoornkop was het eerste tastbare bewijs voor het bestaan van de Zuid-Afrikaanse eenhoorn. Toch was Barrow teleurgesteld dat hij geen volledige afbeelding van een eenhoorn had aangetroffen. Zijn teleurstelling wekte het leedvermaak van de Kaapse kolonisten die hem op zijn zoektocht vergezeld hadden. Het was duidelijk niet hun zaak dat de eenhoorn gevonden werd. Zodra Barrow echter een beloning van 5000 rijksdaalders had uitgeloofd voor wie hem lichaamsdelen van een echte eenhoorn kon brengen, maakte het leedvermaak plaats voor ondernemingslust. Men was onmiddellijk bereid om een expeditie op touw te zetten naar het land achter de Bamboesberg, buiten de grenzen van de kolonie, het gebied waar eenhoorns 57 gevonden zouden worden. Van 1776 tot diep in de negentiende eeuw is er in Zuid-Afrika gezocht naar eenhoorns. Het opmerkelijke hiervan is dat men in Zuid-Afrika begon te zoeken, terwijl de wetenschappelijke hoofdstroom in Europa het geloof aan eenhoorns over het algemeen had laten varen. Buffon gaf geen aandacht aan de eenhoorn in zijn 58 zo volledige Histoire Naturelle, evenmin als Linnaeus in zijn Systema Naturae. Aan de Zuid-Afrikaanse zoektochten zijn in het verleden slechts twee studies gewijd 59 die verder geen sporen hebben nagelaten in meer recente literatuur. Baanbrekend was een artikel van Smith uit 1968 waarin de passages in reisverslagen die aan eenhoorns gewijd zijn, werden geïnventariseerd. Een artikel van Voss uit 1979 steunt sterk op dat van Smith. De belangrijkste toevoeging van Voss aan het filologische eenhoornonderzoek in Zuid-Afrika is een categorisering van de verklaringen die men voor de eenhoorn aanvoerde:


204

45 Facsimile van de rotstekening van een eenhoorn die John Barrow in 1797 in de Oost-Kaap ontdekt had (uit: John Barrow, Travels, 1801).


205

46 Detail van de kaart uit Barrows Travels (1801) met een aanduiding van de plaats waar hij de rotstekening van een eenhoorn had gevonden (‘Drawing on the Rocks of an Unicorn and other Wild beasts’).


206 1

de eenhoorn is een door mensen gemaakt dier (een dier waarvan één hoorn verwijderd is); 2 de eenhoorn is een dier dat ooit bestaan heeft maar uitgestorven is of een dier dat in terra incognita leeft; 3 de eenhoorn is eigenlijk een neushoorn of een oryx; 4 ten slotte natuurlijk dat het een fabeldier is. Het was Anders Sparrman die de eenhoorn in Zuid-Afrika tot een wetenschappelijk onderzoeksthema heeft gemaakt. Sparrman wijdde in 1783 als eerste een aantal bladzijden aan de eenhoorn in zijn reisverslag. Evenals Barrow had hij in het oosten van de kolonie gehoord over rotstekeningen van eenhoorns. Zijn zegsman was een kolonist uit Agter Bruintjes Hoogte, Jacob Kok. Dat er ergens zulke tekeningen te vinden waren, was voor Sparrman genoeg reden om te geloven in de mogelijkheid van het bestaan van het dier. Het was immers uitgesloten dat de ‘Snese Hottentotten’ (letterlijk: Chinese Hottentotten - Bosjesmannen/San), die de tekening gemaakt hadden, in staat waren om een eenhoorn te bedenken, want daarvoor waren ze te primitief. Als natuurvolk moesten ze in hun rotsschilderingen daarom wel de werkelijkheid afbeelden, zodat een rotsschildering van een eenhoorn bewees dat een dergelijk dier door de Bosjesmannen ook gezien was. Daarbij kwam nog een tweede argument: Zuid-Afrika en zijn dierenwereld waren voor natuurlijke historici in de achttiende eeuw nog voor een belangrijk deel onontgonnen terrein. Er was zoveel dat men nog niet wist. Pas onlangs had men ontdekt hoe olifanten copuleren en de giraffe was toen Sparrman zijn boek schreef pas gepromoveerd van fabeldier tot zoölogische species. Waarom zou met de eenhoorn daarom niet hetzelfde kunnen 60 gebeuren als met de tot voor kort even fantastische camelopardalis? Ter adstructie van zijn stelling dat de eenhoorn bestond, drukte Sparrman een fragment af uit een brief van de Duitse Siberië-reiziger, en vooraanstaand lid van de Russische Academie van Wetenschappen en de Royal Society, Peter Simon Pallas (1741-1811), waarin deze het bestaan van eenhoorns voor mogelijk houdt. Steun van een gezaghebbende zoöloog maakte Sparrmans claim sterker. Nadat Sparrman een paar bladzijden in zijn reisverslag aan de eenhoorn had gewijd, bleef het beest de nieuwsgierigheid van latere schrijvers prikkelen. Het vraagstuk van de Zuid-Afrikaanse eenhoorn werd na Sparrman zelfs een topos in geschriften over het binnenland van Zuid-Afrika. Dat zoiets kon gebeuren hangt samen met de aard van het wetenschappelijke veldwerk in de achttiende eeuw. In hun boeken waren reizigers voortdurend bezig om hun eigen waarnemingen te vergelijken met de beschrijvingen van hun voorgangers. Nadat een bepaald onderwerp door een gezaghebbende schrijver, zoals de geleerde Sparrman, een leerling van de grote Linnaeus, met steun van Pallas naar het leek, eenmaal was geïntroduceerd, bleef het hardnekkig in de geschriften van anderen terugkeren. Doordat ook de invloedrijke Barrow veel aandacht aan het beest besteedde, had de eenhoorn een stevige plaats verworven in het zoölogische vertoog over Zuid-Afrika. Eigenaardig is wel dat de speurtochten naar eenhoorns pas in 1776, tijdens Sparrmans reis begonnen. Aan het begin van de achttiende eeuw noemt Valentyn


207 61

de eenhoorn, en zo zijn er nog een paar schrijvers, maar niemand vond het nodig bladzijdenlang te theoretiseren over de mogelijkheid van het bestaan van een eenhoorn in Zuid-Afrika, tot Sparrman dit deed. Het is vreemd dat de eenhoorn pas aan het einde van de achttiende eeuw zijn opwachting maakte in reisteksten over Zuid-Afrika, nadat de aandacht daarvóór tot terloopse opmerkingen beperkt was gebleven. Je zou juist verwachten dat er een langzame afname van de belangstelling zou optreden toen de empirische natuurstudie het wetenschappelijke onderzoek ging domineren. Wonderen werden gedurende de Verlichting in toenemende mate uit het gebied van de wetenschap verbannen. De hoorns van eenhoorns in rariteitenkabinetten waren lang geleden al opnieuw gecatalogiseerd als hoorn van 62 de narwal. Opmerkelijk aan de Zuid-Afrikaanse situatie is dat de eenhoorn juist een nieuw leven gegund werd door de moderne wetenschap. Zoals bekend, heeft de eenhoorn een lange geschiedenis. Het dier doet zijn intrede in de wetenschappelijke literatuur bij de Griekse schrijver Ktesias (omstreeks 400 v. Chr.), die de eenhoorn in India situeert. Aristoteles (384-322 v. Chr.) en Plinius (23-79 n. Chr.) zeggen hem dit na. Julius Caesar (100-44 v. Chr.) daarentegen denkt dat de eenhoorn in Duitsland gevonden wordt. Je hebt volgens hem in dat ontoegankelijke land dichte bossen met veel nog onbekende dieren, waaronder de eenhoorn. De eenhoorn speelde ook een rol in religieuze teksten. Daar hadden de Hellenistische vertalers van de Septuaginta voor gezorgd door het Hebreeuwse woord re-em met het Griekse woord voor eenhoorn, monoceros, te vertalen. De kerkvaders hebben de eenhoorn daarna allegorisch opgepoetst als symbool voor Christus. De wetenschappelijke en de theologische traditie zijn door de Physiologus (omstreeks 300 n. Chr.) vervolgens versmolten tot allegorisch dierenverhalen waar de eenhoorn (Christus) door een maagd (Maria) gevangen wordt. Het onderwerp 63 is rijk vertegenwoordigd in de middeleeuwse iconografie. In de achttiende eeuw bestond er tegenover deze traditie een gezond en gegrond wantrouwen. Volgens de filologische eenhoornkenner Shepard ging het slecht met 64 de eenhoorn voordat Sparrman hem van stal haalde. Ook wie over Zuid-Afrika publiceerde had tot aan het einde van de achttiende eeuw maar weinig belangstelling voor de eenhoorn. Hij komt niet voor in het encyclopedische werk van Peter Kolb, Capvt Bonae Spei Hodiernvm, dat toch probeert om zo volledig mogelijk te zijn. Zuid-Afrika moest eerst het jachtgebied worden van de achttiendeeeuwse wetenschap van de natuur, de natuurlijke historie. Een belangrijk aspect in de wetenschappelijke waarnemingen was de vergelijking met de bestaande literatuur. Sparrman wilde bijvoorbeeld meer weten over het paargedrag van olifanten. Uit de literatuur wist hij dat hierover weinig bekend was omdat de olifant te kuis was om onkiese handelingen onder het oog van mensen te verrichten, zelfs in een donker hok. Alleen daarom al was het verhaal dat de vrouwtjesolifant tijdens de paring op haar rug lag verdacht. In Zuid-Afrika hoorde Sparrman echter dat het vrouwtje zich door haar voorpoten liet zakken om aan het mannetje toegang te bieden. Zijn informant had een vrouwtje zo twee uren zien wachten terwijl twee mannetjes elkaar de eer betwistten. Omdat het wachten te lang duurde was de informant echter weggegaan voordat de daad voltrokken werd. Toch was dit genoeg


208 65

voor Sparrman om de gangbare opvatting te bestrijden. De opdracht van de natuurlijke historie was immers volgens Sparrmans leermeester Linnaeus om 66 bijgeloof te ontmaskeren. De achttiende-eeuwse wetenschap was echter niet altijd consequent, iets wat in de recente historiografie over wetenschap gedurende de Verlichting een beetje over 67 het hoofd gezien wordt. Wanneer de Duitse filosoof Georg Christoph Lichtenberg (1742-1799) in 1783 een opsomming geeft van de prestaties waarop de achttiende met recht trots kon zijn, dan noemt hij ook het ontdekken van dieren ‘die an Wunder 68 selbst die Fabel der Lemäschen Schlange übertreffen’. Niemand minder dan Linnaeus kon ook zoeken naar de bevestiging van overgeleverde kennis of daar zelfs onkritisch in geloven. Toen er in Denemarken een ‘zeemeermin’ was gevangen toonde Linnaeus hevige interesse. In een brief aan de Zweedse Academie van Wetenschappen schreef hij plechtig dat de wetenschap nog steeds onzeker was over het bestaan van een dergelijk wezen. Bij een andere gelegenheid bleek hij een aanhanger van de opvatting dat zwaluwen overwinteren op de bodem van een meer, 69 hoewel zoiets anatomisch onmogelijk is. En wie een kijkje neemt bij Linnaeus' primaten, zal daar naast de Homo sapiens ook de Homo caudatus (staartmens) en de troglodiet aantreffen. Tegen deze achtergrond was het niet vreemd dat zijn leerling Sparrman in 70 Zuid-Afrika een eenhoorn dacht te kunnen vinden. Binnen de ‘style of reasoning’ van de achttiende-eeuwse natuurlijke historie bestond het reservoir aan kennis behalve uit empirisch bevestigde data ook uit boekenkennis die bevestigd of weerlegd kon worden, maar die ondanks de nadruk op autopsie niet bij voorbaat naar het rijk der fabelen werd verbannen. Bovendien liepen er in Zuid-Afrika veel rare beesten rond waarvan men weinig of niets wist. Een daarvan noemt Sparrman wanneer hij de mogelijkheid van het bestaan van de eenhoorn verdedigt: de giraffe. Evenals de eenhoorn was de giraffe lang alleen bekend geweest uit de literatuur. Dat Sparrman in zijn reisverslag zolang stilstond bij de eenhoorn, heeft volgens mij sterk te maken met de recente ontdekking van de giraffe, die nog maar kort daarvoor, ook volgens Sparrman, voor een fabeldier werd aangezien. Wanneer zulke rare dieren als giraffen in zuidelijk Afrika blijken te leven, waarom dan geen eenhoorn? We weten immers maar zo weinig van de Zuid-Afrikaanse natuur, redeneert Sparrman. Hebben we 71 niet ook onlangs pas vastgesteld hoe de welbekende olifant copuleert? Zolang harde bewijzen ontbraken bleef het bestaan van de eenhoorn een debateerbaar onderwerp. De meest empiristische Zuid-Afrikaanse onderzoeker, Robert Jacob Gordon, 72 wees het bestaan van de eenhoorn echter af. In Europa werden de opmerkingen van Sparrman bekritiseerd door de befaamde Groningse hoogleraar Petrus Camper (1722-1789). Camper liet zich in 1786 in de Schriften der Berlinischen Gesellschaft naturforschender Freunde vernietigend uit over Sparrmans beweringen over de eenhoorn. Wat Sparrman over de eenhoorn had te melden ‘betekende niet veel’, terwijl zijn informatie ook nog afkomstig was van getuigen die ‘wat betreft de wetenschap in de grootste onwetendheid verkeerden’. Vervolgens bewijst Camper door een vergelijking met andere, bekende hoorndragende dieren dat een eenhoorn een


209 anatomische onmogelijkheid is. Het belangrijkste element in zijn redenering is dat alle hoorndragende dieren twee hoorns hebben die zich alleen aan weerszijden van hun kop kunnen bevinden. De hoorn van de eenhoorn zou daarom op een onmogelijke plaats groeien, op de naad die de twee delen van het voorhoofdsbeen (os frontis) met elkaar verbindt. Dicht daarbij in de buurt, op de plaats waar de hoorn van de eenhoorn zou moeten zitten, bevinden zich ook voor de ademhaling onmisbare holtes (de sinus frontales) die dienen voor de doorstroom van lucht. Anatomisch gezien is er dus midden op de schedel van een zoogdier geen plaats voor een hoorn. Zijn conclusie is dat de eenhoorn een fabeldier is dat zijn bestaan te danken heeft aan een schilder of een ‘afgodendienaar’ die op Egyptische wijze een allegorisch dier had bedacht. De eenhoorn hoort daarom voor hem in het rijtje thuis van andere bewezen fabelwezens zoals de zevenkoppige draak van Seba, 73 sirenen, en de met visschubben voorziene bisschop en monnik van Rondelet. Tegen de achtergrond van algemene en, in het geval van Camper, goed gefundeerde scepsis moesten degenen die het bestaan van de eenhoorn verdedigden hun vermoedens met argumenten staven, waarbij niemand overigens Campers anatomische bezwaren in acht nam en zich ook weinig stoorde aan de status van de getuigen die zeiden eenhoorns gezien te hebben. Gewoonlijk zijn dat de volgende argumenten: 1 Rotstekeningen van Bosjesmannen laten eenhoorns zien. Omdat deze lieden te primitief zijn om fabelwezens te verzinnen, moeten de afbeeldingen wel 74 corresponderen met de werkelijkheid. De enige die er overigens in geslaagd 75 is een tekening te reproduceren, is Barrow. 2 Informanten - kolonisten of inheemse bewoners - hebben de eenhoorn gezien. Volgens Lady Anne Barnard, de vrouw van een Engelse koloniale ambtenaar aan de Kaap, zouden de Hottentotten de eenhoorn herkend hebben toen ze 76 hem in het Britse wapen zagen. De Kaapse vrijburger Hendrik Cloete had van de ‘Bastaard Hottentot’ Gerrit Slinger een verhaal over eenhoorns gehoord. Slinger had tijdens een expeditie buiten de oostgrens van de kolonie een kudde 77 eenhoorns aangetroffen waarvan hij een beschrijving kon geven. Barrow heeft beschrijvingen van eenhoorns van drie kolonisten in zijn reisverslag 78 opgenomen. 3 Het bestaan van de eenhoorn kon ook aannemelijk gemaakt worden door getuigenissen uit de literatuur en gezaghebbende auteurs. Barrow verwijst 79 naar de beschrijving van eenhoorns door de zeventiende-eeuwse jezuïet Lobo, en Sparrman voegt een passage uit een brief van de gezaghebbende Duitse natuurhistoricus Pallas toe die de mogelijkheid van het bestaan van de eenhoorn 80 bevestigt op grond van oude reisberichten.

Barrow heeft de wetenschappelijke problematiek rond het vraagstuk van het bestaan van de Zuid-Afrikaanse eenhoorn vanuit het perspectief van de reizigers bondig geformuleerd:


210 Het geschoolde verstand is ertoe geneigd om al het nieuwe te verwerpen, tenzij het als bewezen feit gepresenteerd wordt. Helaas kan het bewijs niet altijd geleverd worden. Anderzijds accepteert de lichtgelovigheid het bedrog in zijn meest doorzichtige omhulling. Het eerste is misschien evenzeer geneigd de waarheid uit te sluiten als het andere om leugens te aanvaarden. Het uitgestrekte domein van de natuur is echter te veelsoortig om gevangen gehouden te worden in een syllogisme. Er kunnen immers nog zoveel volken, dieren, planten en andere voortbrengselen van de natuur ontdekt worden in onbekende gebieden op aarde. In elk geval kan iemand die de natuur vanuit zijn studeerkamer bestudeert onmogelijk verwaand genoeg genoemd worden om een 81 schatting te durven doen [...]. Zolang de wereld nog niet in zijn geheel onderzocht was, kon de eenhoorn bestaan, ergens buiten de oostelijke grenzen van de Kaapkolonie, ‘tusschen de zogenaamde tafelberg en de zeekoe rivier, achter de Bamboesberg’, ergens ‘achter 82 Tamboekies en Cafferland’ (volgens de Kaapse kolonist Hendrik Cloete). Om 83 dezelfde reden ging men in de negentiende eeuw eenhoorns zoeken in Tibet. Het vertoog over een Zuid-Afrikaanse eenhoorn was in elk geval een product van de moderne natuurwetenschap en kan niet herleid worden tot de volkscultuur in de Kaapkolonie. De eenhoorn is vanuit Europa in Zuid-Afrika geïntroduceerd, zou je kunnen zeggen. Het grootste aandeel is daarbij door Sparrman en Barrow geleverd. Zij hebben de mogelijkheid van het bestaan van een Zuid-Afrikaanse eenhoorn binnen het vertoog over Zuid-Afrika gezag verschaft. De inwoners van de Kaapkolonie werden pas tot deelname aan het onderzoek geprikkeld nadat er geldprijzen waren uitgeloofd. We zagen dit al gebeuren toen Barrow een prijs van 5000 rijksdaalders uitloofde. Tijdens de Bataafse tijd zouden gouverneur Janssens en commissaris-generaal De Mist de prijs nog verhogen tot het bedrag van een ossenwagen met een span van twaalf trekossen. Janssens wilde daar zelfs nog 84 1000 rijksdaalders bij doen. De koloniale overheid zag de wetenschappelijke zoektocht dus ook als haar eigen project.

Besluit: een Kaapse wetenschapspraktijk De geschiedenis van zoektochten naar de Zuid-Afrikaanse eenhoorn demonstreert een wetenschappelijke houding die gedeeltelijk afwijkt van wat over het algemeen op hetzelfde moment in Europa gangbaar was. Twee aspecten vallen vooral op. Ten eerste dat het geloof in het bestaan van de eenhoorn in Zuid-Afrika door indirecte bewijzen aangewakkerd en in leven werd gehouden. Wanneer de onderzoeker zelf geen waarneming heeft kunnen doen, is het voldoende dat allerlei binnen de geldende epistemologie minder betrouwbare, koloniale getuigen - Boeren, Bastaards 85 en Bosjesmannen - het verschijnsel hebben waargenomen. Ten tweede kon de wetenschappelijke ratio bij het uitblijven van harde bewijzen tegen zichzelf gericht worden, zoals het citaat van Barrow laat zien. Dat het bestaan van een bepaald


211 feit niet bewezen kon worden, bewees niet dat het niet bestond. Het bij voorbaat ontkennen was juist irrationeel. Barrows redenering doet denken aan de anekdote die John Locke (1632-1704) vertelt over het gesprek tussen de koning van Siam en een Nederlandse ambassadeur. De Nederlandse ambassadeur vertelde de koning onder meer dat het water in zijn vaderland tijdens koud weer zo hard werd, dat men erop kon lopen. Hierop antwoordde de koning: ‘Tot nu toe heb ik de vreemde dingen die u me vertelde geloofd, omdat ik u als een verstandig en eerlijk man 86 beschouwde, maar nu ben ik er zeker van dat u liegt.’ Men moest, als het om eenhoorns ging, niet dezelfde denkfout maken als de koning van Siam. Het eenhoorngeval brengt nog een paar andere eigenaardigheden aan het licht over wat we maar Kaapse wetenschap zullen noemen. Allereerst het opmerkelijke succes in het verwerven van steun van personen die buiten het wetenschappelijke bedrijf stonden. Over een breed spectrum weten wetenschappers koloniale handlangers voor hun project te vinden, al is daar soms een financiële aanmoediging voor nodig. Tijdens de Bataafse tijd is de overheid zelfs bereid die aanmoediging te verschaffen, terwijl deze overheid nota bene te kampen had met grote financiële tekorten. Succesvolle uitvoering van wetenschappelijk onderzoek was daarom mede afhankelijk van samenwerking met kolonisten en koloniale ambtenaren. Opmerkelijk is verder dat de Kaapse veldwerkers in conflict kwamen met Europese studeerkamergeleerden. In het hierboven gegeven citaat maakt Barrow een verachtelijke opmerking over studeerkamergeleerden, terwijl Petrus Camper zich 87 erg onvriendelijk uitliet over Anders Sparrman. In het wetenschapsbedrijf van de Verlichting kwam zo'n conflict tussen veldwerkers en studeerkamergeleerden vaker voor. Reizigers fundeerden hun gezag in het algemeen - natuurlijk niet bij eenhoorns - op directe waarneming van natuurverschijnselen, terwijl de geleerde in zijn anatomisch kabinet of natuurhistorisch museum zich juist beriep op het grotere overzicht, omdat hij in alle rust de om hem heen verzamelde specimina met elkaar 88 kon vergelijken. Kennis ontstond volgens de laatste niet in het veld, maar in het museum, het ‘center of calculation’ in de terminologie van Latour. Camper reageert wat dat betreft op een typerende manier omdat hij de beweringen van Sparrman weerlegt door middel van een anatomische vergelijking met andere, bekende dieren. Het meest opvallend is toch wel dat de Kaapse reizigers door hun geloof in de mogelijkheid van het bestaan van eenhoorns gevestigde epistemologische beginselen aan hun laars lapten. De beweringen over eenhoorns stoelden niet op autopsie het beste kenmiddel van de veldwerker volgens de geldende epistemologie - maar alleen op twijfelachtige getuigen. Dit doet vermoeden dat de begeerte om eenhoorns te ontdekken wel erg groot moet zijn geweest. Wetenschappelijke nieuwsgierigheid wordt door reizigers dikwijls genoemd als een reden om de verre reis naar Zuid-Afrika 89 te maken. Dat was meer dan een topos. Thomas Hobbes (1588-1679) had de wetenschappelijke nieuwsgierigheid al geclassificeerd als een begeerte: ‘Desire, to know why, and how, CURIOSITY [...]’. Wetenschappelijke nieuwsgierigheid (‘curiosity’) was volgens Hobbes een zuivere begeerte die gekenmerkt werd door ‘a perseverance of delight in the continuall and indefatigable ge-


212 90

neration of Knowledge, [which] exceedeth the short vehemence of carnall Pleasure’. Waar het om eenhoorns ging, was deze begeerte echter minder zuiver en liet ze zich ook niet altijd door het verstand in toom houden. Men kon immers roem verwerven met de ontdekking van natuurwonderen, zoals eenhoorns, op dezelfde wijze of nog meer dan met giraffen. De giraffe was een van de belangrijkste redenen 91 waarom de op publiciteit beluste Le Vaillant naar de Kaap gereisd was. Niet voor niets liet Le Vaillant zich in 1790 al op de titelbladzijde van zijn Voyage afbeelden met een giraffe terwijl de jacht op het dier pas in de Second Voyage ter sprake kwam die verscheen in 1795. In de tweede helft van de achttiende eeuw was deze op sensationele natuurwonderen gerichte nieuwsgierigheid in geleerde kringen een beetje verdacht geworden. Volgens de Encyclopédie was de ‘nobele’ wetenschappelijke belangstelling eerder gericht op gewone natuurverschijnselen, zoals zwaartekracht en electriciteit. Wetenschappelijke nieuwsgierigheid die door 92 natuurwonderen werd geprikkeld, werd daarentegen vulgair gevonden. Toegegeven, het eenhoorngeval is een extreem voorbeeld, maar juist daardoor maakt het ook bepaalde tendenzen in het Kaapse exploratiewezen duidelijker zichtbaar. Terwijl de Europese wetenschap over het algemeen een ‘onttovering’ van het wereldbeeld nastreefde waarin steeds minder ruimte was voor natuurwonderen, bood de Kaapse periferie een eigen ruimte voor kennisproductie 93 waar geboekstaafde natuurwonderen wetenschappelijke realiteit konden worden. Een (onder meer) op verbazingwekkende verschijnselen gerichte encyclopedische wetenschap die de vreemde wereld als een reusachtig rariteitenkabinet zag, kon hier beter dan in Europa voortleven, waar de wetenschap zich in toenemende mate 94 richtte op ‘normale’ natuurverschijnselen. Ook op het terrein van etnografie is deze interesse voor het ongewone terug te vinden. Onderzoekers aan het einde van de achttiende eeuw waren over het algemeen niet erg geïnteresseerd in geassimileerde Khoikhoi. Hun belangstelling voor de kolonisten was vooral politiek bepaald om de verwerpelijkheid van het Nederlandse koloniale systeem of het kolonialisme te kunnen aantonen. De etnografische interesse ging hoofdzakelijk uit naar inheemse volken die buiten de koloniale invloedssfeer leefden, waarbij men een groot interesse had voor curieuze gewoontes en ongebruikelijke lichamelijke eigenschappen. Anders dan bij het eenhoornonderzoek kwam men daarbij niet in botsing met studeerkamergeleerden, omdat het etnografische onderzoek zich vanaf het begin had ontwikkeld als 95 veldwetenschap. De reiziger als etnograaf bezat automatisch een op autopsie gebaseerd gezag dat hij alleen ten opzichte van andere reizigers hoefde te bevestigen. Anders dan bij zoölogie en botanie, die sterk steunden op vergelijkend onderzoek van specimina in het natuurhistorische kabinet, kon niemand in Europa met evenveel autoriteit over de cultuur van vreemde mensen spreken als reizigers die hen ontmoet hadden. Studeerkamerantropologen probeerden dit gemis enigszins te ondervangen door het opstellen van instructies voor wetenschappelijke reizigers, zoals de vragenlijst van Degérando. Maar Alberti gebruikte deze vragenlijst als een handig beschrijvingsmodel, zonder zich te bekommeren om Degérando's achterliggende motief: het streven naar kalibrering van etnografische informatie voor


213 verdere bewerking door geleerden in Europa. De andere reizigers lieten zich leiden door de tamelijk willekeurige kwesties die hun voorgangers opmerkelijk hadden gevonden. Naast de mogelijkheid van sensationele ontdekkingen bood zuidelijk Afrika ook carrièreperspectieven aan personen met wetenschappelijke ambities, gezien de voorspoedige loopbanen in Europa van Sparrman, Thunberg, Le Vaillant, Lichtenstein en Barrow. Als aanloop tot deze succesvolle carrières gebruikten ze het koloniale netwerk in de Kaapkolonie. Opmerkelijk aan de Kaapse wetenschapsbeoefening is daarom niet zozeer dat wetenschappelijk gevormde individuen in dienst waren van het koloniale bestuur, maar eerder dat ze handig gebruik wisten te maken van het koloniale netwerk. De wetenschap trok per saldo meer voordeel uit deze samenwerking dan het koloniale bestuursapparaat. Wanneer we de wetenschappelijke reizigers zien als deel van een netwerk, lopen de krachtlijnen in een andere richting dan Pratt beweert. In haar analyse volgt Pratt in wezen het spoor van de oudere historiografie over Zuid-Afrikaanse ontdekkingsreizigers, door de wetenschappelijke reizigers te zien als wegbereiders van het koloniale regime. Ze blijven ook voor Pratt in de eerste plaats Pioneer travelers, om de titel van het boek van Forbes uit 1965 te gebruiken. Alleen hebben ze hun heroïsche gedaante bij Pratt verwisseld met die van een koloniale spion met Imperial eyes. In mijn analyse komt aan de wetenschappelijke reiziger een meer zelfstandige rol toe. Weliswaar werden de resultaten van zijn onderzoek incidenteel gebruikt door het koloniale bestuur, maar de reiziger bepaalde zelf zijn onderzoeksdoelstellingen in een dialoog met het geldende wetenschappelijke discours. Hij zocht primair antwoorden op wetenschappelijke vragen, niet op geopolitieke of economische. In intellectueel opzicht bleef hij daardoor relatief autonoom tegenover het koloniale bestel, al wist hij dat goed voor zijn eigen doelen te gebruiken. Om het sterk uit te drukken: in de verhouding tussen wetenschap en kolonialisme was de wetenschap in achttiende-eeuws Zuid-Afrika de imperialistische partij.

Eindnoten: 1 Pratt (1992, p. 51). 2 In Engelstalige studies over reisbeschrijvingen vindt deze visie veel aanhang. Pratts visie op wetenschappelijke reizigers (Pratt, 1992, pp. 1-68) wordt onder meer onderschreven door Musgrove (1999, p. 36), Wheeler (1999, p. 19), Blanton (2002, p. 12) en Fulford, Lee & Kitson (2004, pp. 12-13). De electronische databasis Web of Science bevat bijna duizend verwijzingen naar Pratts Imperial Eyes (april 2006), wat een indicatie is van de invloed van haar werk. Zie ook de volgende kritiek op Pratt: Beinart (1998); Huigen (1998); Guelke & Guelke (2004). 3 Ik heb gebruik gemaakt van de editie van de Instructio Perigrinatoris in Linnaeus (1760). Voor commentaar op de Instructio zie: Kury (2001, pp. 109-110). 4 Boyle (1666, pp. 188-189); oorspronkelijke cursivering. 5 De koloniale expansie is in de historische literatuur afdoende verklaard. Ik volsta met een verwijzing naar de opstellen in The Shaping of South African Society, 1652-1840 (Elphick & Giliomee, 1989). 6 Van Zijl (z.j.). 7 Pratt laat de receptie van reisliteratuur overigens buiten beschouwing. Ze doet alleen beweringen over het retorische effect van reisteksten. 8 Muthu (2003). 9 Firla (1994). 10 Muthu (2003, pp. 259-283).


11 Bruno Latour zegt het volgende met betrekking tot Louis Pasteur: ‘He who is able to translate others' interest into his own language carries the day. [...] So it is useless to look for the profit that people can reap from being interested in Pasteur's laboratory. Their interests are a consequence and not a cause of Pasteur's laboratory. Their interests are a consequence and not a cause of Pasteurs efforts to translate what they want or what he makes of them’ (Latour, 1983, p. 144). 12 Het analytische perspectief dat ik volg, is ontleend aan de acteurnetwerktheorie (afgekort als ANT), die sinds de tachtiger jaren door Michel Callon, Bruno Latour, John Law en anderen ontwikkeld is om activiteiten van wetenschappers te onderzoeken: Latour (1983); Latour (1987); Latour (1990); Latour (1996); Latour & Woolgar (1986); Callon (1986); Law (1986). 13 Toepassing van acteurnetwerktheorie op de activiteiten van ontdekkingsreizigers is overigens niet nieuw. Twee van de drie meest prominente ANT-onderzoekers hebben zich hier al mee beziggehouden. Bruno Latour (1987, pp. 215-232) beschreef de kartering van het eiland Sachalin door de achttiende-eeuwse Franse ontdekkingsreiziger La Pérouse en John Law (1986) onderzocht de schepen van vijftiende- en zestiendeeeuwse Portugese ontdekkingsreizigers, met hun bemanning, uitrusting en vermogen om te navigeren, als netwerken. 14 Het commercieel gemotiveerde exploratie-netwerk van de VOC in de zeventiende eeuw wordt meer uitgebreid beschreven in Huigen (1996a, pp. 23-59). 15 Men kan bij de meeste VOC-reisjournalen spreken van cartografische teksten, omdat ze hetzelfde doel dienen als routekaarten. Over de verhouding tussen routebeschrijving en kaart zie: Hoogvliet (1999). 16 De kaart van Riou is gevoegd bij het door hem vertaalde en gepubliceerde reisjournaal van Jacob van Reenen (Van Reenen, 1792). 17 Zoals we gezien hebben, was dit niet het geval bij de expedities die vanuit Fort Lijdsaamheijd het binnenland introkken. 18 In Zuid-Afrika bijvoorbeeld in opdracht van Hendrik Adriaan van Reede tot Drakestein en Nicolaas Witsen (zie: Huigen, 1996a, pp. 31-33, 54-55). Zie verder voor de in veel gevallen stroeve betrokkenheid van de VOC bij de wetenschappelijke projecten Van Berkel (1998, pp. 131-146). 19 Geciteerd naar Blussé & Ooms (2002, p. 8). Witsen was onder meer bekend als auteur van Noord en Oost Tartaryen (1705) waarin hij Siberië beschreef. 20 Het punt is dat Pratt haar best doet de kwade trouw van wetenschappelijke reizigers te bewijzen. Volgens haar was hun handelen gericht op aanmoediging van koloniale expansie terwijl ze zich verschuilden achter een scherm van onschuld, een houding die door Pratt betiteld is als ‘anti-conquest’. Dat koloniale bestuurders, zoals De Mist, gebruik maakten van reisverslagen, bewijst niets over de intentie waarmee deze reisverslagen zijn geschreven. Overigens komt dat gebruik van reisverslagen door het koloniale bestuur bij Pratt niet eens ter sprake. Ze volstaat met de veronderstelling dat er kwade intenties in reisverslagen van wetenschappelijke reizigers aangetroffen worden. 21 Wetenschappelijke nieuwsgierigheid was voor velen een passie. Volgens Hobbes was wetenschappelijke nieuwsgierigheid zelfs een begeerte en evenzeer een kenmerk van de mens als zijn verstand (Daston & Park, 2001, p. 307). Ik kom hier later op terug. 22 Zie ook Penn (1993). 23 Een bespreking van de grensproblemen is te vinden in Bergh & Visagie (1985). 24 Van Plettenberg schrijft aan Swellengrebel dat hij eraan twijfelt dat zijn grensafspraken de toets van kritiek kunnen doorstaan: ‘En selfs dunkt mij, dat deeze quaestie [de grens] eens in een Disputeer Collegie wordende voorgesteld, een welspreekend opponens aan den Seer geleerden Heer Defendens nogal werk soude verschaffen’ (Schutte, 1982, p. 109). In een resolutie van de Politieke Raad van 14 november 1780 wordt meegedeeld dat met de Xhosa-stamhoofden was afgesproken dat de Visrivier de oostgrens van de Kaapkolonie vormde (Jeffreys, 1928, pp. 93-94). 25 Schutte (1982, pp. 109-110). Met de woorden ‘waartoe ik geene vrijheijd hebbe’ doelt Van Plettenberg op zijn twijfel over het recht militair op te treden tegen de Xhosa's na grensoverschrijdingen. Hij lijkt te redeneren dat hij dat recht wel zou verwerven nadat de Heren Zeventien de kaart goedgekeurd hebben. 26 Delen van de Grote Visrivier zijn tijdens het bewind van gouverneur Plettenberg na onderhandelingen als oostgrens vastgesteld in 1778. Dit werd in 1780 nog eens door de Politieke Raad bevestigd. Niettemin bleef er ook in latere tijd onzekerheid bestaan over de grens van de Kaapkolonie (Bergh & Visagie, 1985). C. Koeman heeft een kaart van Leiste opgenomen (Koeman, 1952b, Pl. vi). In het algemeen waren staatsgrenzen ook in Europa in de achttiende eeuw nog onduidelijk en weinig permanent. Men probeerde rechtszekerheid te verkrijgen door gezamenlijke kaarten voor verdragen samen te stellen (Konvitz, 1987, pp. 32-33). In Zuid-Afrika was zoiets niet mogelijk. 27 Koeman (1952b, p. 25). De kaart is als Pl. xi opgenomen in Koemans atlas (Koeman, 1952b). 28 Bijvoorbeeld op de kaart die gevoegd is bij Barrows Travels (1801) en een kaart die in 1805 tijdens de Bataafse tijd is samengesteld door J.H. Voorman (‘Generale Kaart van de Colonie Kaap de Goede Hoop in Zuid-Afrika [...]’, CA, M 4/9).


29 Vergelijk de proclamatie van Macartney van 14 juli 1798 (Theal, 1905, pp. 450-452). Zie Penn (1993) voor de karteringen van Barrow tijdens het Engelse tussenbewind. 30 Vergelijk de grote kaart van Gordon (Rijksprentenkabinet, Gordon Atlas, G 3). 31 Harley (2001, p. 165); MacMillan (2003, pp. 426-430). 32 Volgens Zandvliet (1998, p. 132) hechtte de VOC grote waarde aan kaarten als basis voor een efficiënt georganiseerd administratief apparaat. Jacques Revel (1991, p. 147) merkt het volgende op in een artikel waarin hij onder meer het politieke belang van de cartografische gedaante van Frankrijk bespreekt: ‘[...] what better symbolizes the rulers' hold over the territory, what better expresses control over it than the map. [...] It is from the map on the classroom wall that children have learned, over the decades, to read the contours of their country, have learned of the unbearable loss of Alsace and Lorraine after the defeat of 1870 [...] Reduced to a hexagon, the national shape became both evident and necessary’. 33 Tussen 1721 en 1730 werden dit soort karteringen ook uitgevoerd bij Delagoabaai. Op de ‘Generale Kaart van de Colonie Kaap de Goede Hoop’ van J.H. Voorman uit 1805 (CA, M4/9) is bij uitzondering ook informatie toegevoegd over gebied buiten de grenzen van de kolonie, op basis van een expeditie uit 1801-1802 naar de Tswana's. Over het algemeen beperken de topografische kaarten uit de periode die hier ter sprake is zich tot het gebied van de kolonie. 34 Dat is bijvoorbeeld al te zien op de kaarten van Leiste, waar in het oosten de grens tussen de districten Stellenbosch en Swellendam duidelijk is aangegeven. 35 Edney spreekt hier van ‘reconnaissance’, dat hij definieert als ‘the purposeful movement through and examination of the world’ (Edney, 1999, p. 176). 36 Kury (1998); Spary (2000, p. 84). 37 Een uitzondering was Francis Masson die onder bevel stond van Joseph Banks in Londen (Drayton, 2000, p. 46; Fulford, Lee & Kitson, 2004, pp. 90-92). Binnen het discours over Zuid-Afrika speelde Masson hoofdzakelijk een rol op het terrein van botanie. 38 Lichtenstein (1811, p. 5). 39 De VOC was wat dit betreft niet aangewezen op Gordon, want in dezelfde tijd maakte landmeter Leiste zijn kaarten van de Kaapkolonie. 40 Nationaal Archief (NA), Fagel-Archief, nr. 2515. 41 Van Grevenbroek had in 1695 een in zijn tijd niet gepubliceerde brief geschreven waarin hij een positief beeld schetst van de de Khoikhoi (Van Grevenbroek, 1933; Van Stekelenburg, 2001); zie hoofdstuk 2. 42 Le Vaillant (1790, pp. 1-2, 28). 43 Collegiale omgang betekent niet dat auteurs ook dezelfde opinies hadden. Berman (1998, pp. 21-64) laat bijvoorbeeld zien hoe de beschrijvingen van Georg Forster en James Cook, die over dezelfde gebeurtenissen handelen, van elkaar afwijken, hoewel beide heren grote waardering voor elkaar hadden. 44 Ik gebruik de oorspronkelijke Duitse term van Fleck die in de Engelse vertaling wordt weergegeven als ‘thought collective’ (Fleck, 1979, pp. 98-110). 45 Gedurende de achttiende eeuw werd bij de vervaardiging van representaties (kaarten, beschrijvingen, afbeeldingen) in toenemende mate de nadruk gelegd op nauwkeurigheid, wat onder meer tot gevolg had dat meetinstumenten een grotere rol gingen spelen (vergelijk Licoppe, 1996; Bourguet, Licoppe & Sibum, 2002). 46 Brenthurst Library, Houghton, Gordon Papers, MS 107/15, Miscellaneous notes. 47 Hartog (1980, p. 272). 48 Shapin (1996, pp. 69-70). 49 Ik zeg het hier iets te eenvoudig. In feite bestaat er in de historische literatuur een controverse over de vereisten die in de moderne tijd gesteld werden aan wetenschappelijke getuigenissen. De wetenschapshistorici Steven Shapin en Simon Schaffer hebben sterk de nadruk gelegd op status (van gentleman, heer van stand) als vereiste voor betrouwbare getuigen tijdens de wetenschappelijke revolutie in de zeventiende eeuw (Shapin & Schaffer, 1985; Shapin, 1994). Barbara Shapiro (2000, p. 141) meent dat expertise evenzeer telde. 50 Lichtenstein zegt hierover: ‘Da unsre Karte hauptsächlich dazu dienen soll, die Beschreibung des auf der Reise genommenen Weges zu versinnlichen, so sind alle in dem Buche genannten Örter sorgfältig auf die Reiseroute eingetragen und selbst die mit aufgenommen worden, die, wenn man nicht diese Absicht vor Augen hatte, zu unbedeutend gewesen sein würden’ (Lichtenstein, 1811, I, p. 681). 51 Lestringant (2003, pp. 12, 266, 353) wijst op het retorische effect van een beroep op autopsie. Schrijvers van imaginaire reisverhalen gebruikten het daarom om hun verhaal waarschijnlijker te maken. 52 De term ‘werkelijkheidseffect’ is ontleend aan Roland Barthes' opstel over het ‘effet de réel’ (Barthes, 1968). Het werkelijkheidseffect wekt de illusie dat de representatie de werkelijkheid zelf is. Dit gebeurt volgens Barthes door de signifiant niet naar een signifié te laten verwijzen, maar onmiddellijk naar de werkelijkheid. 53 Lichtenstein (1811, I, pp. 673-682).


54 Antwoorden op de genoemde vragen ontbreken in het vragenlijstje van Gordon, omdat het antwoord op de hoofdvraag - wordt een testikel uitgesneden - reeds ontkennend was (Brenthurst Library, Houghton, Gordon Papers, MS 107/6, ‘Particularités relatives a quelques hordes Hottentottes’). In de map Brenthurst Library, Houghton, Gordon Papers, ms 107/12, ‘Observations & Reflexions sur divers sujets’ bevindt zich ook een blad met aantekeningen die ontleend zijn aan VOC-reisjournalen. 55 Rookmaaker (1983; 1989, pp. 291-293). 56 Forster zegt het volgende over zijn bezoek in zijn reisverslag Ansichten vom Niederrhein uit 1790: ‘Herr Vosmaer führte uns freundschaftlich zu verschiedenenmalen in diesem reichen Tempel der Naturwissenschaft [de stadhouderlijke collectie in Den Haag] umher, und zeigte uns auch die neu hinzu gekommene Stücke, die noch nicht an ihrem bestimmten Orte aufgestellt waren, wie [...] das Gerippe des Cameleopardalis der Alten oder der Giraffe der Neuern, dieses seltsamen Thieres, das mehr einem Traum der Einbildungskraft, als ein Glied in der Naturkette ähnlich sieht’ (Forster, 1967-1970, II, p. 715). 57 Barrow (1801, pp. 311-313). 58 Shepard (1967, p. 204). Lorraine Daston en Kathrine Park (2001, pp. 331, 333) noemen dit als voorbeeld van het afnemende geloof in wonderen in de achttiende eeuw, wat door hen beschouwd wordt als een centrale ontwikkeling binnen de wetenschap tijdens de Verlichting. Wat betreft eenhoorns is het proefschrift van Faidutti (1996) momenteel het meest volledige overzicht van het Europese debat tot aan de negentiende eeuw over het bestaan van deze dieren. 59 Smith (1968) en Voss (1979). De Zuid-Afrikaanse zoektochten naar een hoorns hebben in de internationale literatuur maar weinig aandacht gekregen. Faidutti (1996), die een volledig overzicht wil geven van het discours over eenhoorns, verwijst niet naar deze artikelen, maar stelt de Zuid-Afrikaanse zoektochten wel kort aan de orde in hoofdstuk 3.3 van zijn proefschrift. Gerritsen zegt daarentegen niets over de kwestie van een Zuid-Afrikaanse eenhoorn in zijn tentoonstellingscatalogus, wanneer hij het bij de opmerking laat: ‘[i]n de achttiende eeuw valt het geleerde debat over de eenhoorn stil’ (Gerritsen, 2003, p. 47). 60 Sparrman (1977, II, pp. 116-118). 61 Valentyn (1973, p. 118). 62 Daston & Park (2001, p. 332). Daston en Park zijn misschien iets te stellig in hun beweringen over de achttiende-eeuwse opruimactie ten aanzien van wonderen, zoals hieronder nog duidelijk wordt. 63 Shepard (1967); Freeman (1976); Beer (1977). 64 Shepard (1967, p. 204); Thomas (1984, pp. 79-80). 65 Sparrman (1977, II, p. 297). 66 Broberg (1983, p. 177). 67 De nieuwste literatuur legt er sterk de nadruk op dat de wetenschap van de Verlichting een einde wilde maken aan geloof in wonderen (vergelijk Daston & Park, 2001, pp. 329-364). 68 Geciteerd in Bierbrodt (2000, p. 24). 69 Broberg (1983, pp. 177-178). 70 Hacking (1982, p. 48-66). 71 Sparrman (1977, II, p. 117). 72 Sparrman (1977, II, p. 116, nt. 35). 73 Camper (1786, pp. 219-226). Camper verwijst naar de zevenkoppige slang in de Thesaurus (1734-1735) van de Amsterdamse apotheker Albertus Seba (1665-1736) en de zogenaamde zee-bisschop uit de Libri de Piscibus Marinis (1554-1555) van Guillaume Rondelet (1507-1566). Faidutti heeft het artikel van Camper niet kunnen opsporen, zegt hij (Faidutti, 1996, hoofdstuk 3.3). Op Barrows bericht over de eenhoorn in zijn Travels kwam ook kritiek in een Duitse tijdschrift (Von Knebel, 1802, pp. 94-100). 74 Sparrman (1977, II, p. 117). 75 Barrow (1801, p. 313). 76 Anderson & Lloyd (z.j., p. 22). 77 Schutte (1982, pp. 296-297). De brief van Cloete werd overigens in 1792 door K.K. Reitz gepubliceerd in de Verhandelingen uitgegeven door het Zeeusche Genootschap der Wetenschappen te Vlissingen en later vertaald opgenomen in het Magazin für das Neueste aus der Physik und Naturgeschichte, Band 10, 3. Stück, 1796, pp. 64-72). De Nederlandse tekst van het artikel van Reitz heb ik niet kunnen inzien. 78 Barrow (1801, pp. 318-319). 79 Barrow (1801, p. 316); Lobo (1728, pp. 69-70, 230-231; 1984, p. 166). 80 Sparrman (1977, II, p. 117-118). 81 ‘The schooled mind is apt to feel a propensity for rejecting every thing new, unless conveyed to it through the channel of demonstrative evidence, which, on all occasions, is not to be obtained; whilst, on the other hand, credulity swallows deception in every flimsy covering. The one is, perhaps, equally liable to shut out truth, as the other is to imbibe falsehood. Nature's wide domain is too varied to be shackled with a syllogism. What nations, what animals, what plants, and other natural productions, may yet be discovered in the unknown parts of the globe, a man, who has


82 83 84 85

86 87 88 89

90 91

92 93 94

95

studied nature in the closet only, would hardly be supposed presumptuous enough to form a conjecture [...]’ (Barrow, 1801, p. 317). Schutte (1982, p. 420); Barrow (1801, p. 315); Paravicini di Capelli (1965, pp. 145-146). Faidutti (1996, hoofdstuk 3.3). Paravicini di Capelli (1965, p. 145-146); Molsbergen (1916, pp. 174, 224); Lichtenstein (1811, I, p. 269). Kennis op grond van horen zeggen had geen geldigheid binnen de empiristische epistemologie (Dear, 1985, p. 152). Je moest bovendien een gentleman of deskundige zijn om een geloofwaardig getuige te kunnen zijn. Locke (1997, pp. 579-580). De eerste editie van Locke's An essay concerning human understanding dateert van 1670. De Franse anatoom Georges Cuvier keerde zich in 1827 in een commentaar op Plinius ook tegen het bestaan van eenhoorns (Faidutti, 1996, hoofdstuk 3.3). Over de tegenstelling tussen studeerkamergeleerde en veldwerker in de wetenschap van de Verlichting zie Outram (1996, pp. 259-262; 1999, pp. 286-287). Nieuwsgierigheid was weliswaar een topos in vroegmoderne reisbeschrijvingen, maar kon ook het werkelijke motief zijn voor de reis, zelfs wanneer daaraan grote risico's verbonden waren. Van Gelder is bereid nieuwsgierigheid als motief voor een reis te aanvaarden wanneer er geen aantoonbare, dwingende economische redenen voor de reis bestonden (Van Gelder, 1993). Geciteerd naar Daston & Park (2001, p. 307). ‘Depuis long-tems c'étoit l'objet le plus ardent de ma curiosité que ces animaux [i.e. giraffes], si peu connus des naturalistes et même des habitans de la colonie. Un des premiers motifs de mon voyage avoit été de les étudier et de les connoître; et je me seroit reproché toute ma vie d'en avoir l'occasion et de m'y être refusé’ (Le Vaillant, 1795, I, pp. 1-2). Daston & Park (2001, pp. 327-328). Livingstone (2004, pp. 144-145) spreekt van de ‘site of exploration’ in verband met de ruimtelijke dimensie van kennis die zijn ontstaan dankt aan exploratie. Deze op verzamelen gerichte encyclopedische wetenschap wordt over het algemeen gezien als een zeventiende-eeuws en vroeg achttiende-eeuws verschijnsel. Vergelijk bijvoorbeeld Bergvelt & Kistemaker (1992). Vergelijk Harbsmeier (1995, p. 20).


254

Bijlage 1 Zelfstandige edities en vertalingen van Peter Kolbs Capvt Bonae Spei Hodiernvm in de achttiende eeuw Hieronder volgen - zonder boekwetenschappelijke pretenties - de belangrijkste versies van Kolbs werk uit de achttiende eeuw, met titelbeschrijvingen mede op basis van A South African Bibliography to the year 1925 (1979). Opmerkingen over verschillen tussen de versies staan tussen vierkante haken. Ik heb de exemplaren geraadpleegd in de South African National Library in Kaapstad en de J.S. Gericke Biblioteek in Stellenbosch. Versies in verzamelwerken en edities van na 1800 zijn niet vermeld.

[1] De oorspronkelijke editie: Capvt Bonae Spei Hodiernvm Das is: Vollständige Beschreibung des Africanischen Vorgebürges der Guten Hofnung. worinnen in dreyen Theilen abgehandelt wird/ wie es heut zu Tage/ nach seiner Situation und Eigenschaft aussiehet; ingleichen was ein Natur-Forscher in den dreyen Reichen der Natur daselbst findet und antrifft: Wie nicht weniger/ was die eigenen Einwohner die Hottentotten, vor seltsame Sitten und Gebräuche haben: Und endlich alles/ was die Europaeischen daselbst gestifteten Colonien anbetrift. Mit angefügter genugsamer Nachricht/ wie es auf des Auctoris Hinein- und Heraus-Reise zugegangen; Auch was sich Zeit seiner langen Anwesenheit/ an diesem Vorgebürge merckwürdiges ereignet hat. Nebst noch vielen andern curieusen und biβhero unbekandt-gewesenen Erzehlungen/ mit wahrhafter Feder ausführlich entworffen: auch mit nöthigen Kupfern verzieret/ und einem doppelten Register versehen, von M. Peter Kolben/ Rectore zu Neustadt an der Aysch. Nürnberg, Peter Conrad Monath, 1719. [Formaat: folio. De eerste Duitse uitgave is de enige editie waarin de beschrijving in briefvorm wordt gepresenteerd.]

[2] De Nederlandse vertaling: Naaukeurige en uitvoerige beschryving van Kaap de Goede Hoop behelzende Een zeer omstandig Verhaal van den tegenwoordigen toestant van dat vermaarde Gewest, deszelfs Gelegenheit, Haven, Sterkte, Regerings-vorm, Uitgestrektheid, en onlangs ontdekte aanleggende Landen; nevens Een geleerde Beschryving van het Klimaat en Aart van dat Landschap; van deszelfs dieren, visschen, vogelen, planten, kruiden; mitsgaders verscheide wonderen der natuur, daar te Lande ontdekt; Waar by nog komt, een zeer nette en uit eige ondervinding opgemaakte Beschryving van den oorsprong der Hottentotten: vervattende Een merkwaardig Bericht van der-


255

zelver Tale, Godsdienst, Levenswyze, zeldzame Overleveringen, Gewoonten, Maniere van Trouwen, Besnydenis, Opvoeding; als mede veele andere kurieuse Waarnemingen aangaande de Zeden van die Natie; den toestant van die Colonie en Europeaansche Inwoners: in gene andere Beschryving van dit Gewest te vinden. Alles, geduurende een lang verblyf aan de gemelde Kaap, na waarheit beschreven door Peter Kolb Meester der vrye Konsten, door een voornaam Minister, met Brieven van voorschryving van wylen den Wel-Ed. Gestr. Heere Nikolaes Witsen, Burgemeester der Stad Amsterdam, tot het opmaken van deze, en ook Mathematische en Sterrekonstige Observatien, na de Kaap gezonden, en aldaar geweest Secretaris van Stellenbosch en Drakenstein; tegenwoordig Rector van het Illustre School te Neustad aan den Aysch. Met kurieuse, nieuwe en nodige Kaarten en vele printverbeeldingen opgeheldert en versiert. 2 delen. Amsterdam, Balthazar Lakeman, 1727. [Formaat: folio. Vrijwel volledige vertaling van Capvt Bonae Spei Hodiernvm uit 1719, met kleine veranderingen in de tekst - weglating briefconventie - en nieuwe, fraaiere illustraties. De Nederlandse vertaling is de kostbaarste uitgave van Kolbs werk. Voorin het eerste deel staat een lijst met intekenaren. Het boek verscheen in twee formaten, 34 cm en 42 cm. Volgens de South African Bibliography (p. 7) zijn alle edities met een formaat van 42 cm uitgebracht in twee banden, terwijl sommige met een formaat van 34 cm met twee delen in een band zijn uitgebracht.]

[3] De Engelse vertaling in twee delen: [3.1] The Present State of the Cape of Good-Hope: or, A Particular Account of the several Nations of the Hottentots: their Religion, Government, Laws, Customs, Ceremonies, and Opinions; Their Art of War, Professions, Language, Genius, &c. Together with A Short Account of the Dutch Settlement at the Cape. Written Originally in High German, by Peter Kolben, A.M. Done into English, from the original, by Mr. Medley. Illustrated with copper plates. London, W. Innys, 1731.

[3.2] The Present State of the Cape of Good-Hope: vol. II. Containing, the Natural History of the Cape; or, A particular Description of all the Sorts of Animals and Vegetables in that Neighbourhood; as of Beasts, Birds, Insects, Sea- and River-Fish and Flowers. Likewise an Account of the Mineral Productions, and of the Sea-, River-, and Spring-Waters there. Together with some Observations on the Cape-Winds and Air. To which is prefix'd, A Topographical Account of the Colonies there; as, of their Extent, Rivers, Springs, Mountain Roads, Places of Note &c. Written Originally in High German, By Peter Kolben, A.M. Done into English, from the Original By Mr. Medley. Illustrated with Copper Plates. London, W. Innys, 1731. [Formaat: octavo. De Engelse vertaling is een sterk verkorte weergave van Capvt Bonae Spei Hodiernvm. Het tweede en derde deel van Capvt Bonae Spei Hodiernvm zijn verkort opgenomen in deel 1 van The present state of the Cape of Good Hope en het eer-


256 ste deel van Capvt Bonae Spei Hodiernvm in deel 2 van The present state of the Cape of Good Hope. Van deel 1 is in 1738 een tweede druk verschenen bij W. Innys en R. Manby. Deel 2 van de Engelse vertaling heeft een andere ondertitel dan deel 1. De illustraties van beide delen zijn gebaseerd op Capvt Bonae Spei Hodiernvm en merendeels in spiegelbeeld. In de meeste Engelstalige studies waarin naar Kolb verwezen wordt, is men zich er niet van bewust dat de Engelse vertaling een verkorte weergave is van Kolbs werk. Dat leidt soms tot misverstanden. Mary Louise Pratt (1992) heeft bijvoorbeeld geen kennis genomen van de oorspronkelijke tekst en weet ook niet van het bestaan van het tweede deel van de Engelse vertaling, waardoor ze een verkeerde voorstelling geeft van de ontwikkeling van achttiende-eeuwse reisbeschrijvingen.]

[4] De Franse vertaling in drie delen: Description du Cap de Bonne-esperance; Où l'on trouve tout ce qui concerne l'histoire naturelle du pays; La Religion, les Moeurs & les Usages des Hottentots; et l'etablissement des hollandois. Tiree des memoires de Mr. Pierre Kolbe, Maitre ès Arts, Dressés pendant un séjour de dix Années dans cette Colonie, où il avoit été envoyé pour faire des Observations astronomiques & physiques. 3 delen. Amsterdam: Jean Catuffe, 1741. [Formaat: octavo. Verkorte Franse vertaling op basis van de Duitse (1719) en Nederlandse editie (1727) (wat betreft de illustraties). Een tweede en een derde druk van deel 2 en 3 van de Franse vertaling verschenen in 1742 en 1743 - dit wil zeggen van de delen over de Khoikhoi en de Nederlandse kolonie.]

[5] De tweede, verkorte Duitse editie, gebaseerd op de Franse vertaling: Beschreibung des Vorgebürges der Guten Hoffnung, und derer darauf wohnenden Hottentotten. Worinnen von der natürlichen Beschaffenheit des Landes, von den Gebräuchen der Einwohner, ingleichen von der Einrichtung dasiger Holländischer Colonien zuverlässige Nachricht gegeben wird. Gezogen aus den Anmerckungen des Herrn M. Peter Kolbens, welche er während seines zehenjärrigen Aufenthaltes in dasigem Lande Verfertiget hat. Franckfurt/Leipzig, Peter Conrad Monath, 1745. [Formaat: quarto. Niet helemaal getrouwe Duitse vertaling van de verkorte Franse vertaling uit 1741, met illustraties uit Capvt Bonae Spei Hodiernvm.]


257

Bijlage 2 Opbouw van de Nieuwste en beknopte beschryving van de Kaap der Goede-Hope Voorbericht. [I; ‘Eerste stuk’] Beknopte beschryving van de Kaap der Goede Hope [afzonderlijk gepagineerd, pp. 1-140]. [II; Titelbladzijde van het ‘Tweede stuk’] Dag-verhaal gehouden op een landtogt, door het land der kleine en groote Namaquas, Op bevel van den Gouverneur Door een Gezelschap van lxxxv Persoonen, onder Commando van den Capitain Hendrik Hop. Om binnenwaards ten Noorden van de Kaap der Goede-hope, liggende Landen nader te ontdekken [afzonderlijk gepagineerd met eigen titelbladzijde, pp. 1-108]. [II, 1] Dag-verhaal gehouden op een landtogt, Door het land der kleine en groote Namaquas, Onder het Commando van den Capitein Hendrik Hop, om binnenwaarts ten Noorden van Cabo de Goede-hoop liggende Land, nader te ontdekken. Van den 16 July 1761, tot den 27 April 1762. [Opgesteld door C.F. Brink, pp. 1-79.] [II, 2] Aan den wel edelen gestrengen heer, Ryk Tulbagh. [Opgesteld door Tielman Roos en Petrus Marais, ‘Cabo de Goede-hope den 18 Augustus 1762’, pp. 80-91.] [II, 3] Eerbiedig berigt gedaan aan den wel edelen gestrengen heer Ryk Tulagh [...] Behelzende de gesteldheid van het Gebergte, en de daarin gevonden Ertzen, dewelke op de jongstgedaanen Togt door het Land der Namacquas zyn ontdekt geworden. [Opgesteld door Carel Christoffel Rykvoet, pp. 92-95.] [II, 4] Nieuwe ontdekking van den waschboom, Aan de Kaap der Goede-hope. Nevens eene Beschryving van deezen Boom in andere gewesten [pp. 96-108].


259

Bronnen en literatuur Archivale bronnen Amsterdam, Rijksprentenkabinet Gordon Atlas (GA) Den Haag, Nationaal Archief (NA) Fagel Archief, 2515, 2533 Verzameling Buitenlandse Kaarten Leupe, 4. VEL Houghton (Johannesburg), Brenthurst Library Gordon Papers, MS107 Kaapstad, Cape Archives (CA) Bataafse Republiek (BR), BR 377, BR 549-550 Kaarten (Maps), M4 Microfilms, ZD/L4 Politieke Raad Bylaes by Inkomende Briewe, C744, C751 Inkomende Briewe, C405, C416, C433, C733 Memories en Instruksies, C2341 Resolusies, C85, C139-140 Uitgaande Briewe, C1467-1468 Verklarings, C2440 Verbatim Copies (VC), VC75, VC592-597 Weeskamer (MOOC), MOOC 7/1/40

St. Maarten (Noord-Holland), Swellengrebel-Archief Tekeningen, F1

Literatuuropgave A South African Bibliography to the year 1925. (1979). 4 delen. London: Mansell. Adams, P.G. (1962). Travellers and travel liars 1660-1800. Berkeley: University of California Press. Adas, M. (1989). Machines as the measure of men. Science, technology, and ideologies of Western dominance. Ithaca: Cornell University Press.


260 Alberti, L. (1810a). De Kaffers aan de Zuidkust van Afrika. Natuur- en Geschiedkundig beschreven. Amsterdam: Maaskamp. Alberti, L. (1810b). Zuid-Afrikaansche Gezichten. Amsterdam: Maaskamp. Alberti, L. (1815). Die Kaffern auf der Südküste von Afrika nach ihren Sitten und Gebräuchen aus eigener Ansicht beschrieben. Gotha: Becker. Alberti, L. (1968). Ludwig Alberti's account of the tribal life & customs of the Xhosa in 1807. Cape Town: Balkema. Alpers, S. (1989). The art of describing. Dutch art in the seventeenth century. Harmondsworth: Penguin. Anderson, H.J. & Lloyd, A.C.G. (z.j.). South Africa a century ago. Cape Town/ London: Maskew Miller/ Blackwell. Anzeige neuer Schriften und Auszüge. (1791). Magazin für das Neueste aus derPhysik und Naturgeschichte 7, nr. 2, pp. 100-131. Axelson, E. (1973). Portuguese in South-East Africa, 1488-1600. Cape Town: Struik. Barnard, A. (1992). Hunters and herders of Southern Africa. A comparative ethnography of the Khoisan peoples. Cambridge: Cambridge University Press. Barnard, A.L. (1973). The letters of Lady Anne Barnard to Henry Dundas, from the Cape and elsewhere, 1793-1803, together with her journal of a tour into the interior, and certain other letters. (Ed. A.M. Lewin Robinson). Cape Town: Balkema. Barnard, C.J. (1950). Robert Jacob Gordon se loopbaan aan die Kaap. Argiefjaarboek 13, pp. 319-446. Barrell, J. (1988). Being is perceiving. James Thomson and John Clare. In J. Barrell (Ed.), Poetry, language and politics, pp. 100-136. Manchester: Manchester University Press. Barrow, J. (1801). An account of travels into the interior of Southern Africa, in the years 1797 and 1798: including cursory observations on the geology and geography of the southern part of that continent; the natural history of such objects as occurred in the animal, vegetable, and mineral kingdoms, and sketches of the physical and moral characters of the various tribes of inhabitants surrounding the settlement of the Cape of Good Hope. Dl. 1. London: Cadell & Davies. Barrow, J. (1801). Voyage dans la partie méridionale de l'Afrique; fait dans les années 1797 et 1798. Paris: Dentu. (Traduit de l'anglais par L. Degrandpré). Barrow, J. (1804). An account of travels into the interior of southern Africa; in which is considered the importance of the Cape of Good hope to the different European powers, as a naval and military station; as a point of security to our Indian trade and settlements during a war and as a territorial acquisition and commercial emporium in time of peace [...]. Dl. 2. London: Cadell & Davies. Barrow, J. (1806). Travels into the interior of Southern Africa in which are described the character and the condition of the Dutch colonists of the Cape of Good Hope, and of the several tribes of natives beyond its limits: the natural history of such subjects as occurred in the animal, mineral, and vegetable kingdoms, and the geography of the southern extremity of Africa: comprehending also a topographical and statistical sketch of the Cape Colony. 2 delen. London: Cadell & Davies. Barrow, J. (1847). An autobiographical memoir of Sir John Barrow. London: Murray. Bartelings, N. (2001). ‘Hier toont voor 't oog het tijtelblad den inhout in het boek vervat’.


De rol van de titelprent in Frans van Mieris' Histori der Nederlandsche vorsten. In K. Bostoen, E. Kolfin en P.J. Smith (Reds.), ‘Tweelinge eener dragt’. Woord en beeld in de Nederlanden (1500-1750), pp. 243-260. Hilversum: Verloren. Barthes, R. (1968). L'effet de réel, Communications 11, pp. 84-89. Basalla, G. (1967). The Spread of Western Science, Science 156, pp. 611-622. Bassett, T.J. & Porter, P.W. (1991). ‘From the best authorities’: the mountains of Kong in the cartography of West Africa. Journal of African History 32, pp. 367-413. Batten, C.L. (1978). Pleasurable instruction. Form and convention in eighteenth-century travel literature. Berkeley: University of California Press.


261 Becker-Moelands, M.A. (1985). De juridische titelprent in de zeventiende eeuw. Muiderberg: Coutinho. Beer, R.R. (1977). Unicorn: myth and reality. New York: James J. Kerry. (Einhorn: Fabelwelt und Wirklichkeit). Beinart, W. (1998). Men, science and nature in the eighteenth century and nineteenth century Cape. Journal of Southern African Studies 24, pp. 775-800. Bergh, J.S. & Visagie, J.C. (1985). The eastern cape frontier zone 1660-1980. A cartographic guide for historical research. Durban: Butterworth. Bergvelt, E. & Kistemaker, R. (Reds.) (1992). De Wereld binnen handbereik: Nederlandse kunsten rariteitenverzamelingen, 1585-1735. Zwolle: Waanders. Berkel, K. van (1998). Citaten uit het boek der natuur. Opstellen over Nederlandse wetenschapsgeschiedenis. Amsterdam: Bert Bakker. Berman, R.A. (1998). Enlightenment or empire. Colonial discourse in German culture. Lincoln: University of Nebraska Press. Bhila, H.H.K. (1982). Trade and politics in a Shona kingdom. The Manyika and their African and Portuguese neighbours, 1575-1902. Harlow (Essex): Longman. Bierbrodt, J. (2000). Naturwissenschaft und Ästhetik 1750-1810. Würzburg: Köningshausen & Neuman. Bindman, D. (2002). Ape to Apollo. Aesthetics and the Idea of Race in the 18th Century. London: Reaktion. Blanckaert, C. (1988). On the origins of French ethnology. In G.W. Stocking (Ed.), Bones, bodies, behaviour. Essays on biological anthropology, pp. 18-55. Madison: University of Wisconsin Press. Blanke, H.W. (1997). Politische Herrschaft und soziale Ungleichheit im Spiegel des Anderen. Untersuchungen zu den deutschsprachigen Reisebeschreibungen vornehmlich im Zeitalter der Aufklarung. Waltrop: Spenner. Blanton, C. (2002). Travel writing: the self and the world. New York: Routledge. Blommaert, W. (1926). ‘'n Voorloper van Edw. Gibbon Wakefield’. In Mélanges d' histoire offerts à Henri Pirenne. Tome Premier, pp. 43-54. Bruxelles: Vromant. Blussé, L. & Ooms, I. (2002). Kennis en Compagnie. In L. Blussé & I. Ooms (Reds.), Kennis en Compagnie. De Vereenigde Oost-Indische Compagnie en de moderne Wetenschap, pp. 7-11. Amsterdam: Balans. Boemus, J. (1520). Omnium gentium mores leges en ritus. Augustae Vindelicorum: S. Grimm & M. Wirsung. Böving, J.G. (1712). Herrn Joh. Georg Bövings/ königlichen dänischen Missionarii zu Tranquebar in Ost-Indien/ Curieuse Beschreibung und Nachricht von den Khoikhoi. z.p.: z.n. Boisacq, M.-J. (1993). Le mythe du bon sauvage Hottentot. Literator 14, nr. 2, pp. 117-131. Bokhorst, M. (1973). 'n Kunshistoriese waardering van die Le Vaillant-versameling. In J.C. Quinton (Ed.), François le Vaillant in Suid-Afrika en sy versameling van 165 akwarelle 1781-1784. Dl. 2, pp. 103-127. Kaapstad: Parlementsbiblioteek. Boogaart, E. van den. (2000). Het verheven en verdorven Azië. Woord en beeld in het Itinerario en de Icones van Jan Huygen van Linschoten. Amsterdam/Leiden: Spinhuis. Bosman, W. (1704). Nauwkeurige beschryving van de Guinese goud-, tand-, en slave kust. Utrecht: Schouten. Bouchenroeder, B.F. von (1806). Reize in de binnenlanden van Zuid-Afrika, gedaan in den jare 1803. Amsterdam: Mortier Covens.


Boucher, M. & Penn, N. (1992). Britain at the Cape 1795 to 1803. Houghton: Brenthurst Press. Bourguet, M-N. (1996). L'Explorateur. In M. Vovelle (Ed.), L'Homme des Lumières, pp. 289-293. Paris: Editions du Seuil. Bourguet, M.-N. (1997). La collecte du monde: voyage et histoire naturelle (fin XVIIème siècle - début XIXème siècle). In C. Blanckaert, P. Corsi, & J.C. Fisher (Eds.), Le muséum


262

au premier siècle de son histoire, pp. 163-196. Paris: Éditions du museum. Bourguet, M.-N., Licoppe, C. & Sibum, H.O. (Eds.) (2002). Instruments, travel and science. Itineraries of precision from the seventeenth to the twentieth century. London: Routledge. Boyle, R. (1666). General heads for a natural history of the countrey, great or small. Philosophical Transactions 1, nr. 10, pp. 186-189. Bradlow, E. & Bradlow, F. (Eds.) (1979). William Sommerville's narrative of his journey to the eastern Cape frontier and to Lattakoe 1799-1802. Cape Town: Van Riebeeck Society. Broberg, G. (1983). Homo sapiens. Linnaeus's classification of man. In T. Frängsmyr (Ed.), Linnaeus. The man and his work, pp. 156-194. Berkeley: University of California Press. Bucquoi, Jakob de (1744). Aanmerkelyke ontmoetingen in de zestien jaarige reize naa de Indien. Haarlem: Bosch. Buffon, G.-L. de (1749). Histoire naturelle générale et particulière. Tome premier. Paris: Impremerie royale. Bulwer, J. (1974). Chirologia or the natural language of the hand and Chironomia or the art of manual rhetoric. Carbondale: Southern Illinois University Press. Bunn, D. (1994). Our wattled cot. Mercantile and domestic space in Thomas Pringle's African landscapes. In W.J.T. Mitchell (Ed.), Landscape and power, pp. 127-174. Chicago: University of Chicago Press. Burke, P. (2000). A social history of knowledge. Gutenberg to Diderot. Cambridge: Polity Press. Cahn, M. (1997). Die Rhetorik der Wissenschaft im Medium der Typographie. Zum Beispiel die Fuβnote. In H.-J. Rheinberger, M. Hagner & B. Wahrig-Schmidt (Hrsg.), Räume des Wissens. Repräsentation, Codierung, Spur, pp. 91-110. Berlin: Akademie Verlag. Callon, M. (1986). Some elements of a sociology of translation; domestication of the scallops and the fisherman of St Brieuc Bay. In J. Law (Ed.), Power, action and belief. A new sociology of knowledge?, pp. 196-233. London etc.: Routledge/Kegan Paul. Cameron, J.M.R., McLaren, G. & Cooper, W. (1999). Bushmanship: the explorers' silent partner. Australian Geographer 30, nr. 3, pp. 337-353. Campbell, J. (1974/1815). Travels in South Africa. Cape Town: Struik. Camper, P. (1786). Zusatz zu der vorhergehenden Abhandlung aus einem Schreiben an die Naturforschende Gesellschaft. Schriften der Berlinischen Gesellschaft naturforschender Freunde 7, nr. 2, pp. 219-226. Camper, P. (1791). Verhandeling over het natuurlijk verschil der wezenstrekken in menschen van onderscheiden landaart en ouderdom [...]. Utrecht: Wild en Altheer. Carey, D. (1997). Compiling nature's history. Travellers and travel narratives in the early Royal Society. Annals of Science 54, pp. 269-292. Chappey, J.-L. (2002). La Société des Observateurs de l'Homme (1799-1804). Des anthropologues au temps de Bonaparte. Paris: Société des études robespierristes. Charlton, D.G. (1984). New images of the natural in France. A study in European cultural history 1750-1800. Cambridge: Cambridge University Press. Chidester, D. (1996). Savage systems. Colonialism and comparative religion in Southern Africa. Cape Town: University of Cape Town Press. Cicero. (1949). De Inventione. De optimo genere oratorum. Topica. London/Cambridge: Heinemann/Harvard Universiy Press.


Clifford, J. (1988). The predicament of culture. Twentieth-century ethnography, literature, and art. Cambridge: Harvard University Press. Coetzee, A. (1998). Duytsman altyd kallum: Icke Hottentots doot makom. Alternation 5, nr. 2, pp. 36-42. Coetzee, C. (1995). Two versions of a journey into the interior. Pretexts 5, nrs. 1-2, pp. 66-83. Coetzee, C.G. (1948). Die Kompanjie se besetting van Delagoabaai. Argiefjaarboek 11, nr. 2, pp. 171-276.


263 Coetzee, C.G. (1954). Die stryd om Delagoabaai en die suidooskus, 1600-1800. Ongepubliceerd proefschrift, Universiteit van Stellenbosch. Coetzee, J.M. (1988). White writing. On the culture of letters in South Africa. New Haven: Yale University Press. Contarini, S. (2004). François Levaillant: un voyageur ‘éclairé’ entre histoire naturelle et anthropologie. In P. Despoix & J. Fetscher (Eds.), Cross-cultural encounters and constructions of knowledge in the 18th and 19th century. Non-European and European travel of exploration in comparative perspective, pp. 259-282. Kassel: Kassel University Press. Copans, J. & Jamin, J. (1978). Aux origines de l'anthropologie française. Les Mémoires de la Société des Observateurs de l'Homme en l'an VIII. Paris: Le Sycomore. Corbett, M. & Lightbown, R. (1979). The comely frontispiece. The emblematic title-page in England, 1550-1660. London: Routledge & Paul. Cro, S. (1990). The noble savage. Allegory of freedom. Waterloo: Wilfred Laurier University Press. Croix, A.P. de la (1705). Algemeene wereld-beschrijving. Amsterdam: Halma. Cullinan, P. (1992). Robert Jacob Gordon 1743-1795. The man and his travels at the Cape. Cape Town: Struik. Dag-Verhaal eener Reize naar de binnenlanden van Afrika beoosten de Kaap de Goede Hoop geleegen, in den jaare 1803 gedaan door Z.E. den Gouverneur en Generaal en Chef J.W. Janssens verzeld door deszelfs Aide de Camp Capt. Paravicini di Capelli, den in Chirurgyn by het Escadron Ligte Dragonders Passet, den Heer Dirk G. van Reenen en deszelfs zoon Daniel van Reenen (1937). In W. Blommaert & J.A. Wiid (Reds.), Die joernaal Dirk Gysbert van Reenen 1803. Kaapstad: Van Riebeeck Vereniging. Daston, L. (1988). The factual sensibility. Isis 79, pp. 452-470. Daston, L. (1991). Marvelous facts and miraculous evidence in early modern Europe. Critical Inquiry 18, pp. 93-124. Daston, L. & Park, K. (2001). Wonders and the order of nature, 1150-1750. New York: Zone Books. De Foigny, G. (1676). Les Avantures de Jacques Sadeur dans la decouverte et le voyage de la Terre Australe. Genève: C. Barbin. De Gérando, J.-M. (1978) [1800]. Considérations sur les diverses méthodes a suivre dans l'observation des peuples sauvages. In J. Copans. & J. Jamin (Éds.), Aux origines de l'anthropologie française. Les Mémoires de la Société des Observateurs de l'Homme en l'an VIII, pp. 126-169. Paris: Le Sycomore. De la Caille, N. (1763). Notes et Réflexions critiques sur la description du Cap de Bonne-Esperance par Pierre Kolbes. Journal historique du Voyage fait au Cap de Bonne-Espérance, Par Feu M. l'Abbé de la Caille, pp. 315-353. Paris: Guillyn. De la Caille, N. (1763). Journal historique du voyage fait au Cap de Bonne-Esperance par feu M. l'Abbé de la Caille précédé d'un discours sur la vie de l'auteur, suivi de remarques & de réflexions sur les coutûmes des Hottentots & des habitans du Cap. Paris, Guillyn. De Lahontan, L.A. (1703). Nouveaux Voyages. La Haye: l'Honoré. Demel, W. (1992). Wie die Chinesen geld wurden. Ein Beitrag zur Frühgeschichte der Rassentheorien. Historische Zeitschrift 255, pp. 69-93. De Wet, G.C. (Red.) (1981). Resolusies van die Politieke Raad. Deel IX, 1735-1739. Pretoria: Staatsdrukker.


Dear, P. (1985). Totius in verba. Rhetoric and authority in the early Royal Society. Isis 76, pp. 145-161. Dear, P. (2001). Revolutionizing the sciences. European knowledge and its ambitions, 1500-1700. Princeton: Princeton University Press. Donat, D. (1966). Zu Buchtiteln und Titelblättern der Barockzeit. In D. Gerhardt, W. Weintraub & H.-J. zum Winkel (Hrsg.), Orbis Scriptus. Dmitrij TschiÏewskij zum 70. Geburtstag, pp. 163-173. München: Wilhelm Finck.


264 Dos Santos Lopes, M. (1992). Afrika. Eine neue Welt in deutschen Schriften des 16. und 17. Jahrhunderts. Stuttgart: Franz Steiner Verlag. Douglas, B. (1999). Art as ethno-historical text: science, representation and indigenous presence in eighteenth and nineteenth century oceanic voyage literature. In N. Thomas & D. Losche (Eds.), Double Vision. Art Histories and Colonial Histories in the Pacific, pp. 65-102. Cambridge: Cambridge University Press. Douglas, B. (2003). Seaborne ethnography and natural history of man. The Journal of Pacific History 38, nr. 1, pp. 3-27. Drayton, R. (2000). Nature's government. Science, imperial Britain, and the ‘Improvement’ of the world. New Haven: Yale University Press. Duchet, M. (1985). Le partage des savoirs. Discours historique et discours ethnologique. Paris: Éditions la Découverte. Dyck, J. (1969). Ticht-Kunst. Deutsche Barockpoetik und Rhetorische Tradition. Bad Homburg: Gehlen. Dyer, R.A. (z.j.). Colonel Robert Jacob Gordon's contribution to South African botany, South African Biological Society Pamphlets 14, pp. 44-62. Eddy, J.H. (1994). Buffon's Histoire naturelle history? A critique of recent interpretations. Isis 85, pp. 644-661. Edney, M.H. (1999). Reconsidering enlightenment geography and map making: Reconnaissance, mapping, archive. In D.N. Livingstone & C.W.J. Withers (Eds.), Geography and enlightenment, pp. 165-198. Chicago: University of Chicago Press. Eilberg-Schwartz, H. (1990). The savage in Judaism. An anthropology of Israelite religion and ancient Judaism. Bloomington: Indiana University Press. Ellen, F.L. (1976). The development of anthropology and colonial policy in the Netherlands: 1800-1960. Journal of the History of Behavioral Sciences 12, nr. 4, pp. 303-324. Elphick, R. (1985). Khoikhoi and the founding of white South Africa. Johannesburg: Ravan Press. Engelbrecht, S.P. (z.j.). Die Kaapse predikante van die sewentiende en agtiende eeu. Kaapstad/Pretoria: H.A.U.M./J.H. de Bussy. Enklaar, I.H. (1988). Life and work of dr. J.Th. van der Kemp, 1747-1811. Missionary pioneer and protagonist of racial equality in South Africa. Cape Town: Balkema. Evenhuis, R.B. (1974). Ook dat was Amsterdam. Deel IV. De kerk der hervorming in de achttiende eeuw: de grote crisis. Baarn: Ten Have. Fabian, J. (1983). Time and the Other. How anthropology makes its object. New York: Columbia University Press. Fabian, J. (1990). Presence and representation. The other and anthropological writing. Critical Inquiry 16, pp. 753-772. Fabian, J. (2000). Out of our minds. Reason and madness in the discovery of central Africa. Berkeley: University of California Press. Faidutti, B. (1996). Images et connaissance de la licorne (Fin du Moyen-Age - XIXème siècle). Proefschrift Université Paris XII, beschikbaar op het internet: faidutti.free.fr/licornes/these. Fauvelle-Aymar, F-X. (2002). L'invention du Hottentot. Histoire du regard occidental sur les Koisan (XVe-XIXe siècle). Paris: Publications de la Sorbonne. Firla, M. (1994). Kants Bild von den Khoi-Khoin (Süafrika). Tribus. Jahrbuch des Linden Museums 43, pp. 60-94.


Fleck, L. (1979). Genesis and development of a scientific fact. Chicago: University of Chicago Press. Forbes, V.S. (1951-1952). Further notes on colonel Gordon. Africana News and Notes 9, pp. 84-94. Forbes, V.S. (1965). Pioneer travellers of South Africa. A geographical commentary upon routes, re-


265

cords, observations and opinions of travellers at the Cape, 1750-1800. Cape Town: Balkema. Forbes, V.S. (1973). Le Vaillant's travels in South Africa, 1781-4. In F. le Vaillant. Traveller in South Africa and his collection of 165 water-colour paintings 1781-1784, pp. 31-110. Cape Town: Parliament Library. Forster, G. (1784). Vorrede des Herausgebers. In A. Sparmann [Sparrman], Reise nach dem Vorgebirge der guten Hoffnung. Berlin: Haude & Spener. Forster, G. Werke in vier bänden. (1967-1970). Frankfurt am Main: Insel. Forster, G. (1992). Georg Forsters Werke. Sämtliche Schriften, Tagebücher, Briefe. Rezensionen. Elfter Band. Berlin: Akademie Verlag. Foster, R. (2004). Die boekstawing van die sewentiende-eeuse landreise. Die omsetting van gebeurtenis tot feit. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans 11, pp. 20-40. Foucault, M. (1986). Geboorte van de kliniek. Een archeologie van de medische blik. Nijmegen: SUN. (Vertaling van Naissance de la clinique: une archéologie du regard médical.) Francken, J. (1761). Rampspoedige reize van het O.I. schip De Naarstigheid, in de terugreize van Batavia over Bengale naar Holland, waar van de schepelingen zyn t'huis gekomen den 13den Juny 1760, met 't schip Scholtenburg. Haarlem: Bosch. Freeman, M. (1976). The unicorn tapestries. New York: The Metropo litan Museum of Art. Freund, W.M. (1971). Society and government in Dutch South Africa. The Cape and the Batavians, 1803-6. Ongepubliceerde dissertatie, Yale University. Freundlieb, D. (1995). Foucault's theory of discourse and human agency. In C. Jones & R. Porter (Eds.), Reassessing Foucault. Power, medicine and the body, pp. 152-180. London: Routledge. Fryer, P. (1984). Staying power: the history of black people in Britain. London: Pluto Press. Fuchs, T. (2006). The European China-receptions from Leibnitz to Kant. Journal of Chinese Philosophy 33, pp. 35-49 Fulford, T., D. Lee & P.J. Kitson. (2004). Literature, science and exploration in the Romantic era: bodies of knowledge. Cambridge: Cambridge University Press. Gandelmann, C. (1986). Le regard dans le texte. Image et écriture du Quattrocento au XXe siècle. Paris: Méridiens Klincksieck. Gelder, R. van (1993). Noodzaak of nieuwsgierigheid. Reismotieven van Oostindiëgangers in de zeventiende en achttiende eeuw. Indische letteren 8, nr. 2, pp. 50-60. Gelder, R. van (1997). Het Oost-Indisch avontuur. Duitsers in dienst van de VOC. Nijmegen: SUN. Gelderblom, A.J. (1997). Schrijvende leidsvrouw en kindervriendin: Anna Barbara van Meerten-Schilperoort (1778-1853). Nederlandse Letterkunde 2, pp. 29-44. Gerritsen, W.P. (2003). De eenhoorn en de geleerden. Het debat over het bestaan van de eenhoorn van de zestiende tot de negentiende eeuw. Leiden: Universiteitsbibliotheek Leiden. Giliomee, H. (1981). Processes in the development of the Southern African Frontier. In H. Lamar & L. Thompson (Eds.), The Frontier in history. North America and Southern Africa compared, pp. 76-119. New Haven: Yale University Press.


Giliomee, H. (1989). The Eastern Frontier, 1770-1812. In R. Elphick & H. Giliomee (Eds.), The Shaping of South African Society, 1652-1840, pp. 421-471. Cape Town: Maskew Miller Longman. Gitelman, L.L. (1991). The world recounted; science and narrative in early nineteenth-century exploration accounts. Ongepubliceerde dissertatie, Columbia University. Glenn, I. (1997). Le Vaillant's Voyages and the circumstances surrounding the publication of the Voyages. In P.E. Westra & L.T. Jones (Eds.), The love of books, pp. 85-93. Cape Town: South African Library. Godée Molsbergen, E.C. (Red.) (1916-1932). Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandse tijd. Vierde deel. Tochten in het Kafferland 1776-1805. 4 delen. 's-Gravenhage: Nijhoff. Godlewska, A. (1995). Map, text and image. The mentality of enlightened conquerors. A new look at the Description de l'Egypte. Transactions of the Institute of British Geographers 20, pp. 5-28.


266 Goldlewska, A. (1999). Geography unbound. French geographic science from Cassini to Humboldt. Chicago: University of Chicago Press. Grafton, A. (1992). New worlds, ancient texts. The power of tradition and the shock of discovery. Boston: Belknap Press. Grant, C.H.B. (1957). Levaillant's travels in South Africa. 1781-1784. The Ostrich 28, pp. 83-97. Grevenbroek, N.N. van (1933). Graevenbroeckii elegans & accurata Gentis Africanae circa Promontorium Capitis Bonae Spei vulgo Khoikhoi nuncupata Descriptio Epistolaris Anno MDCLXXXXV. In I. Schapera & B. Farrington (Eds.), Early Cape Hottentots, pp. 161-300. Cape Town: Van Riebeeck Society. Gritsch, E.W. (1994). The Jews in Reformation Theology. In M. Perry & F.M. Schweitzer (Eds.), Jewish-Christian encounters over the centuries. Symbiosis, prejudice, holocaust, dialogue, pp. 197-214. New York: Peter Lang. Groot, E. de. (2005). The Earliest Eyewitness Depictions of Khoikhoi. Itinerario 29, nr. 1, pp. 17-50. Guelke, L. & Guelke, J.L. (2004). Imperial eyes on South Africa. Reassessing travel narratives. Journal of Historical Geography 30, pp. 11-31. Gulliver, P.H. (1985). An Applied Anthropologist in East Africa during the Colonial Era. In R. Grillo en A. Rew (Eds.), Social Anthropology and Development Policy, pp. 37-57. London/New York: Tavistock. Haafner, J. (1992). De werken van Jacob Haafner. Dl. 1. (J.A. de Moor & P.F.E.I.J. van der Velde (Reds.)). Zutphen: Walburg Pers. Haafner, J. (1993). Verhandeling over het nut der zendelingen en zendelings-genootschappen. (J.A. de Moor & P.F.E.I.J. van der Velde (Reds.)). Hilversum: Verloren. Hacking, I. (1982). Language, truth and reason. In M. Hollis & S. Lukes (Eds.), Rationality and relativism, pp. 48-66. Oxford: Basil Blackwell. Hall, M. (2000). Archeology and the modern world. Colonial transcripts in South Africa and the Chesapeake. London: Routledge. Hallema, A. (1932). Een bezoek van Mr. Hendrik Swellengrebel aan den Kafferkapitein Jeramba, Zuid-Afrika 9, nr. 9, pp. 131-137. Hallema, A. (1951). Die Kaap in 1776-1777. Akwarelle van Johannes Schumacher uit die Swellengrebelargief te Breda. Johannesburg: 's-Gravenhage. Hallowell, A.I. (1960). The beginnings of anthropology in America. In A. Irving Hallowell (Ed.), Selected papers from the American Anthropologist 1888-1920, pp. 1-90. Evanston: Row, Peterson & Company. Halttunen, K. (1995). Humanitarianism and the pornography of pain in Anglo-American culture. American Historical Review 100, nr. 2, pp. 303-334. Harbsmeier, M. (1994). Wilde Völkerkunde. Andere Welten in deutschen Reiseberichten der frühen Neuzeit. Frankfurt: Campus. Harbsmeier, M. (1995). Towards a prehistory of eth nography: Early modern German travel writing as traditions of knowledge. In H.F. Vermeulen & A.A. Roldán (Eds.), Fieldwork and footnotes. Studies in the history of European anthropology, pp. 19-38. London: Routledge. Harley, J.B. (2001), The new nature of maps. Essays in the history of cartography. Baltimore: The John Hopkins University Press. Harris, S.J. (1998) Long-distance Corporations, Big Sciences, and the Geography of Knowledge. Configurations 6, pp. 269-304. Hartog, F. (1980). Le miroir d'Hérodote. Essai sur la représenation de l'autre. Paris: Gallimard.


Haskell, F. & Penny, N. (1982). Taste and the antique. The lure of classical sculpture 1500-1900. New Haven: Yale University Press. Heawood, E. (1969). History of geographical discovery in the seventeenth and eighteenth centuries. New York: Octagon.


267 Heese, H.F. (2005). Groep sonder grense. Die rol en status van die gemengde bevolking van die Kaap, 1652-1795. Pretoria: Protea. Hentschel, U. (1999). Studien zur Reiseliteratur am Ausgang des 18. Jahrhunderts. Frankfurt am Main: Peter Lang. Hodgen, M.T. (1964). Early anthropology in the sixteenth and seventeenth centuries. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Hogendorp, G.K. van (1801). Verhandelingen over den Oost-Indischen Handel. Amsterdam: Weduwe Doll. Hogendorp, G.K. van (1802). Verhandelingen over den Oost-Indischen Handel, Tweede Stuk. Behelzende eene staatkundige beschouwing van de kolonien benoorden en beöosten, Kaap de Goede Hoop. Met Bylaagen. Amsterdam: Weduwe Doll. Hogendorp, H. Graaf van (Ed.) (1876). Brieven en gedenkschriften van Gijsbert Karel van Hogendorp uitgegeven door zijn jongsten zoon. Derde deel 1788-1813. 's-Gravenhage: Nijhoff. Hoogvliet, M. (1999). Mappae mundi: scriptura et pictura. Textes, images et herméneutique des mappemondes du Moyen Age long (XIIIe-XVIe siècles). Ongepubliceerd proefschrift, Rijksuniversiteit Groningen. Horowitz, E. (1992). ‘A different mode of civility’: Lancelot Addison on the Jews of Barbary. In D. Wood (Ed.), Christianity and Judaism, pp. 309-326. Oxford: Blackwell. Hudson, N. (2004). ‘Hottentots’ and the evolution of European racism. Journal of European Studies 34, pp. 308-332. Huigen, S. (1996a). De weg naar Monomotapa: Nederlandstalige representaties van geografische, historische en sociale werkelijkheden in Zuid-Afrika. Amsterdam: Amsterdam University Press. Huigen, S. (1996b). Travellers to Monomotapa. The representation of Southern Africa by the Dutch in the seventeenth century. History and anthropology 9, pp. 207-230. Huigen, S. (1998). Natural history and the representation of South Africa in the eighteenth century. Journal of Literary Studies 14, pp. 67-80. Huigen, S. (2001). Expedities vanuit Fort Lijdzaamheijd: representaties van het binnenland van zuidelijk Afrika door VOC-reizigers in de achttiende eeuw. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans 8, pp. 35-57. Hulme, P. (1986). Colonial encounters. Europe and the native Caribbean 1492-1797. London: Methuen. Jacobs, E.M. (2000). Koopman in Azië. De handel van de Verenigde Oost-Indische Compagnie tijdens de 18de eeuw. Zutphen: Walburg Pers. Jansen, E. (1997). Wij meenden evenwel voor Zuid-Afrika onzen plicht gedaan te hebben.’ Die Suid-Afrikaanse gedeelte van dr. Aletta Jacobs van Amsterdam se Reisbrieven uit Afrika en Azië (1913). Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans 4, pp. 1-27. Jeffreys, K.M. (Red.) (1928). Kaapse archiefstukken lopende over het jaar 1780 Kaapstad: Cape Times Beperkt. Johnson, D. (1998). De Mist, race and nation. Alternation 5, nr. 1, pp. 85-97. Joppien, R. & B. Smith (1985-1988). The art of Captain Cook's voyages. 4 delen. New Haven/London: Yale University Press. Journaal en verhaal eener landreyse in den jaare 1803 door den gouverneur en generaal deeser colonie J.W. Janssens door de binnenlanden van Zuid-Africa gedaan (1932). In E.C. Godée Molsbergen (Ed.), Reizen in Zuid-Afrika in de


Hollandse tijd. Vierde deel. Tochten in het Kafferland 1776-1805, pp. 100-209. 's-Gravenhage: Nijhoff. Katz, D.S. (1992). The Phenomenon of Philo-Semitism. In D. Wood (Ed.), Christianity and Judaism, pp. 327-362. Cambridge: Blackwell. Keegan, T. (1996). Colonial South Africa and the origins of the racial order. Cape Town: David Philip.


268 Kemp, J.T. van der (1804). An account of the religion, customs, population, government, language, history, and natural productions of Caffraria. In Transactions of the London Missionary Society. Vol. 1. From its Institutions in the year 1795 to the end of the year 1802, pp. 432-468. London: Williams. Kerby, P.R. (1942). The Heerenlogement and its visitors. The story of one of South Africa's ‘Historical Monuments’. South African Journal of Science 38, pp. 352-386. Kirshenblatt-Gimblett, B. (1991). Objects of ethnography. In I. Karp & S.D. Lavine (Eds.), Exhibiting cultures. The poetics and politics of museum display, pp. 386-443. Washington/London: Smithsonian Institution Press. Klad journaal der reize door den commissaris generaal Mr. J.A. de Mist en deszelfs gevolg in de binnenlanden van Afrika (1911). In G.M. Theal (Red.), Belangrijke historische dokumenten, pp. 121-187. Cape Town: Van de Sandt de Villiers. Kloek, J. & Mijnhardt, W. (2001). 1800: Blauwdrukken voor een samenleving. Den Haag: Sdu. Kloek, J. & Tilmans, K. (Reds.) (2002). Burger. Een geschiedenis van het begrip ‘burger’ in de Nederlanden van de Middeleeuwen tot de 21ste eeuw. Amsterdam: Amsterdam University Press. Knebel, K.L. von (1802). Bedenken über die Abbildung des Einhorns, in Hrn. Barrow's Reis nach dem Innern des südlichen Theiles von Afrika. Der neue Teutsche Merkur 1, pp. 94-100. Koeman, C. (1952a). Landmeters in dienst van de V.O.C. in de Kaapkolonie. Tijdschrift voor kadaster en landmeetkunde 68, pp. 93-99. Koeman, C. (1952b). Tabvlae geographicae quibus Colonial Bonae Spei Antiqva depingitvr. Kaapstad: H.A.U.M. Koeman, C. (1970). Joan Blaeu and his Grand atlas. Introduction to the facsimile edition of Le grand atlas. Amsterdam: Theatrum Orbis Terrarum. Knox, R. (1681). An historical relation of the island Ceylon, in the East-Indies: together with an account of the detaining in captivity the author and divers other Englishmen now living there, and of the author's miraculous escape. London: Richard Chiswell. Kolb, P. (1719). Capvt Bonae Spei Hodiernvm: das ist, Vollstandige Beschreibung des Afrikanischen Vorgeburges der Guten Hofnung. Nürnberg: Monath. Kolbe [Kolb], P. (1727). Naaukeurige en uitvoerige beschryving van Kaap de Goede Hoop. 2 delen. Amsterdam: Balthazar Lakeman. Kolb, P. (1731). The present state of the Cape of Good-Hope: or, A particular account of the several nations of the Hottentots: their religion, government, laws, customs, ceremonies, and opinions. London: W. Innys. Kolb, P. (1731). The present state of the Cape of Good-Hope: vol. II. Containing, the natural history of the Cape; or, A particular description of all the sorts of animals in that neighbourhood. London: W. Innys. Kolb, P. (1741). Description du Cap de Bonne-Esperance, où l'on trouve tout ce qui concerne l'histoirenaturelle du pays. 3 delen. Amsterdam: Jean Catuffe. Kolb, P. (1745). Beschreibung des Vorgebürges der Guten Hoffnung, und derer darauf wohnenden Hottentotten. Franckfurt: Peter Conrad Monath. Kolb, P. (1968/1731). The present state of the Cape of Good Hope. New York: Johnson Reprint Corporation. Kommers, J. (1996). Snouck Hurgronje als koloniaal etnograaf: De Atjèhers (1893-1894). Sharqiyyât 8, nr. 2, pp. 87-115.


Koningsveld, H. (1982). Het verschijnsel wetenschap. Een inleiding tot de wetenschapsfilosofie. Meppel: Boom. Konvitz, J. (1987). Cartography in France, 1660-1848. Science, engineering, and statecraft. Chicago: University of Chicago Press. Koolhaas-Grosfeld, E. (2003). Een nieuwe opdracht voor de kunst. Exotisme in beweging. Etnografische beelden rond 1800. In J. de Jong e.a. (Red.), Het exotische verbeeld 1550-1950.


269

Boeren en verre volken in de Nederlandse kunst, pp. 207-250. Zwolle: Waanders. (Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek, 53). Krynauw, D.W. (1999). Beslissing by Blouberg. Triomf en tragedie van die stryd om die Kaap. Kaapstad: Tafelberg. Kuhn, T.S. (1970). The Copernican revolution. Planetary astronomy in the development of Western thought. Cambridge: Harvard University Press. Kury, L. (1998). Les instructions de voyage dans les expéditions scientifiques françaises (1750-1830). Revue d'Histoire des Sciences 51, nr. 1, pp. 65-91. Kury, L. (2001). Histoire naturelle et voyages scientifiques (1780-1830). Paris: L'Harmattan. Lambert, D & Lester, A. (2004). Geographies of colonial philanthropy. Progress in Human Geography 28, nr. 3, pp. 320-341. Landau, P.S. (1996). With camera and gun in Southern Africa. Inventing the image of Bushmen c. 1880 to 1935. In P. Skotnes (Ed.), Miscast. Negotiating the presence of the Bushmen, pp. 129-142. Cape Town: University of Cape Town Press. Laqueur, T.W. (1989). Bodies, details, and the humanitarian narrative. In L. Hunt (Ed.), The new cultural history. pp. 176-204. Berkeley: University of California Press. Latour, B. (1983). Give me a laboratory and I will raise the world. In K.D. Knorr-Cetina & M. Mulkay (Eds.), Science observed. Perspectives on the social study of science, pp. 141-170. London etc.: Sage. Latour, B. (1987). Science in action. How to follow scientists and engineers through society. Cambridge (Mass.): Harvard University Press. Latour, B. (1988). The Pasteurization of France. Cambridge (Mass.): Harvard University Press. Latour, B. (1990). Drawing things together. In M. Lynch & S. Woolgar (Eds.), Representation in scientific practice, pp. 19-68. Cambridge (Mass.): MIT Press. Latour, B. (1996). Aramis or the love of technology. Cambridge (Mass.): Harvard University Press. Latour, B. & Woolgar, S. (1986). Laboratory life. The construction of scientific facts. Princeton: Princeton University Press. Lausberg, H. (1960). Handbuch der literarischen rhetoric. München: Max Hüber Verlag. Law, J. (1986). On the methods of long-distance control: vessels, navigation and the Portuguese route to India. In J. Law (Ed.), Power, action and belief. A new sociology of knowledge?, pp. 234-263. London etc.: Routledge/Kegan Paul. Le Vaillant, F. (1790). Voyage de Monsieur le Vaillant dans l'interieur de l'Afrique, par le Cap de Bonne-Esperance, dans les annees 1780, 81, 82, 83, 84 & 85. Paris: Leroy. Le Vaillant, F. (1791-1798). Reize in de binnenlanden van Afrika, langs de Kaap de Goede Hoop, in de jaren MDCCLXXX tot MDCCLXXXV gedaan door Le Vaillant. (Vertaling van Voyage en Second Voyage door J.D. Pasteur). 5 delen. Leyden/Amsterdam: Honkoop/Allart. Le Vaillant, F. (1795) [l'An IVe]. Second Voyage de Monsieur Le Vaillant dans l'intérieur de l'Afrique, par le Cap de Bonne-Espérance, dans les années 1783, 84 et 85. 2 delen. Paris: Chez H.J. Jansen. LeComte, L.D. (1696). Nouveaux Mémoires sur l'état présent de la Chine. Paris: J. Anisson.


Legassick, M. (1992). The northern Frontier to c. 1840. The rise and decline of the Griqua people. In R. Elphick & H. Giliomee (Eds.), The Shaping of South African Society, 1652-1840, pp. 358-420. Cape Town: Maskew Miller Longman. Lester, A. (2001). Imperial networks. Creating identities in nineteenth-century South Africa and Britain. London: Routledge. Lestringant, F. (2003). Sous la leçon des vents. Le monde d'André Thevet, cosmographe de la Renaissance. Paris: Presses de l'Université de Paris-Sorbonne. Leupe, A.P. (Red.) (1852). Instructie, waerna den capitein der vierde comp. burger dragonders aan Stellen bosch, Hendrik Hop, nevens de verdere persoonen, gaande ter ontdeckinge van 't binnenwaerts ten noorden van hier leggende land, sig gedurende desen weg zullen hebben te gedragen. Kronijk van het Historisch Genootschap 8, pp. 372-378.


270 Lichtenstein, H. (1811-1812). Reisen im südlichen Africa in den Jahren 1803, 1804, 1805 und 1806. 2 delen. Berlin: Salfeld. Lichtenstein, H. (1973). Foundation of the Cape. About the Bechuanas. (Ed. O.H. Spohr). Cape Town: Balkema. Licoppe, C. (1996). La formation de la pratique scientifique. Le discours de l'expérience en France et en Angleterre (1630-1820). Paris: La Découverte. Linnaeus, C. (1760). Instructio Perigrinatoris. In Caroli Linnaei, Amoenitates Academicae seu Dissertationes variae physicae, medicae, botanicae, antehac seorsim editae, pp. 298-313. Holmiae: Leurentii Salvii. Livingstone, D. (2004). Cultures of science. In J.S. Duncan, N.C. Johnson & R.H. Schein (Eds.), A companion to cultural geography, pp. 139-150. Malden: Blackwell. Lloyd, C. (1970). Mr. Barrow of the Admiralty. A life of Sir John Barrow 1764-1848. London: Collins. Lobo, G. (Jeronimo) (1728). Relation historique d'Abissinie. Paris: Veuve A.-U. Coustelier & J. Guérin. Lobo, J. (1984). The itinerario of Jeronimo Lobo. (Ed. D.M. Lockhart). London: Hakluyt Society. Locke, J. (1997/1690). An essay concerning human understanding. London: Penguin. Lovejoy, A.O. (1960). The supposed primitivism of Rousseau's Discourse on Inequality. In A.O. Lovejoy, Essays in the History of Ideas, pp. 14-37. New York: Capricorn Books/G.P. Putnam's Sons. Lovejoy, A.O. (1965). The great chain of being. A study of the history of an idea. New York: Harper & Row. Ludolf, H. (1681). Historia Aethiopica, sive brevis et succinta descriptio regni Habessionorum, quod vulgo male Presbyteri Johannis vocatur: Libri quator. Francofurti ad Moenum: Zunner. Lux, D.S. en Cook, H.J. (1998). Closed circles or open networks? Communicating at a distance during the scientific revolution. History of Science 36, pp. 179-211. MacMillan, K. (2003). Sovereignty ‘More Plainly Described’: Early English maps of North America, 1580-1625. Journal of British Studies 42, pp. 413-447. Magli, P. (1989). The face and the soul. In M. Feher (Ed.), Fragments for a history of the human body. Dl. 2, pp. 87-127. New York: Zone. Maltby, W.S. (1971). The Black Legend in England. The development of anti-Spanish sentiment, 1558-1660. Durham: Duke University Press. Marouby, C. (1990). Utopie et primitivisme. Essai sur l'imaginaire anthropologique à l'âge classique. Paris: Seuil. Marshall, J. (1988). British assessments of the Dutch in Asia in the age of Raffles. Itinerario 12, nr. 1, pp. 1-13. Mason, P. (1990). Deconstructing America. London: Routledge. Mason, P. (1998). Infelicities. Representations of the Exotic. Baltimore: The Johns Hopkins University Press. Masson, F. (1776). An account of the three journeys from Cape Town into the southern parts of Africa. Philosophical transactions of the Royal Society of London 66, Dl. 1, pp. 268-317. Mauersberger, G. (1994). Der Gründer des Berliner Zoologischen Gartens, Martin Hinrich Lichtenstein (1780-1857). Eine biografisch Skizze. Bongo, Berlin 23, pp. 3-34.


Mazzolini, R.G. (2005). L'interpretazione simbolica della pigmentazione umana nell'antropologia fisica del primo Ottocento. Cromohs 10, pp. 1-7. Meijer, M.C. (1999). Race and aesthetics in the anthropology of Petrus Camper (1722-1789). Amsterdam: Rodopi. Meijer Drees, M.E. (1997). Andere landen, andere mensen. De beeldvorming van Holland versus Spanje en Engeland omstreeks 1650. Den Haag: Sdu. Meiring, J. (1973). The truth in masquerade, the adventures of François le Vaillant. Cape Town: Juta.


271 Memorandum voor Gouverneur Janssens over het karakter van met name genoemde boeren (1932). In E.C. Godée Molsbergen (Red.), Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandse tijd. Vierde deel. Tochten in het Kafferland 1776-1805, pp. 210-215. 's-Gravenhage: Nijhoff. Mentzel, O.F. (1785-1787). Vollständige und zuverlässige Geographische und Topographische Beschreibung des berühmten und in aller Betrachtung merkwürdigen Afrikanischen Vorgebirges der Guten Hofnung [...]. 2 delen. Glogau: Christian Friedrich Günther. Merians, L.E. (2001). Envisioning the worst: representations of ‘Hottentots’ in early-modern England. Newark: University of Delaware Press. Merwe, J.P. van der (1926). Die Kaap onder die Bataafse Republiek 1803-1806. Amsterdam: Swets & Zeitlinger. Middelnederlandsch Woordenboek, CD-ROM Middelnederlands (1998). z.p.: Instituut voor Nederlandse Lexicologie/Sdu/Standaard. Mielke, A. (1993). Laokoon und die Khoikhoi oder über die Grenzen von Reisebeschreibung und Satire. Baden-Baden: Koerner. Miller, C.L. (1985). Blank Darkness. Africanist discourse in French. Chicago: University of Chicago Press. Miller, D.P. (1996). Joseph Banks, empire and ‘centres of calculation’ in late Hanoverian London. In D.P. Miller & P.H. Reill (Eds.), Visions of empire. Voyages, botany and representations of nature, pp. 21-37. Cambridge: Cambridge University Press. Mills, S. (1991). Discourses of difference. An analysis of women's travel writing and colonialism. London: Routledge. Milton, J.R. (1989). Induction before Hume. British Journal for the Philosophy of Science 38, pp. 49-74. [Mist, A. de]/Anoniem (1821). Rélation d'un voyage en Afrique et en Amérique par Madame. Namur: D. Gérard. Mist, A. de (1835). Dagverhaal van eene reis naar de Kaap de Goede Hoop, en in de binnenlanden van Afrika door Jonkvr. Augusta Uitenhage de Mist, in 1802 en 1803. Penélopé, of Maandwerk aan het vrouwelijk geslacht toegewijd 8, pp. 71-127. Mist, A. de (1954). Diary of a journey to the Cape of Good Hope and the interior of Africa in 1802 and 1803. Cape Town: Balkema. Mist, J.A. de (1920). Memorie, houdende de consideratiën en advys van het Departement tot de Indische zaaken, omtrend den voet en wyze, waarop de Regeering van de Caab de Goede Hoop, eventueel zal behooren te worden ingericht. In K.M. Jeffreys & S.F.N. Gie (Ed.), The memorandum of commissary J.A. de Mist, pp. 7-158. Cape Town: Van Riebeeke Society. Mitchell, W.J.T. (1994). Landscape and power. Chicago: University of Chicago Press. Moore, F.C.T. (1969). Translator's note. In J-M Degérando (1969), The observations of savage peoples, pp. 1-58. London: Routledge & Kegan Paul. Moravia, S. (1970). La scienza dell' huomo nel Settecento. Bari: Laterza. Marouby, C. (1990). Utopie et primitivisme: essai sur l'imaginaire anthropologique à l'âge classique. Paris: Seuil. Mossop, E.E. (1947). Thejournals of Brink and Rhenius, being the journal of Carel Frederik Brink of the journey into Great Namaqualand (1761-2) made by Captain Hendrik Hop and the journal of ensign Johannes Tobias Rhenius (1724); transcribed, translated and edited with an introduction, brief lives and footnotes by E.E. Mossop. Cape Town: Van Riebeeck Society.


Mossop, E.E. (Ed.) (1931). Journals of the expeditions of the Honourable Ensign Olof Bergh (1682 and 1683) and the Ensign Isaq Schrijver (1689). Transcribed and translated into English and edited with a foreword and footnotes by E.E. Mossop. Cape Town: Van Riebeeck Society. Mossop, E.E. (2.j.). Old Cape highways. Cape Town: Maskew Miller. Mostert, N. (1992). Frontiers. The epic of South Africa's creation and the tragedy of the Xhosa people. London: Jonathan Cape.


272 Musgrove, B. (1999). Travel and unsettlement: Freud on vacation. In S. Clark (Ed.), Travel writing and empire: postcolonial theory in transit, pp. 31-44. London: Zed. Muthu, S. (1999). Enlightenment anti-imperialism. Social Research 66, nr. 4, pp. 959-1007. Muthu, S. (2003). Enlightenment against empire. Princeton: Princeton University Press. Nach richt von dem Naturalienkabinet des Hrn. le Vaillant (1791). Magazin für das Neueste aus der Physik und Naturgeschichte 7, nr. 2, pp. 93-99. Naudé, S.D. (1950). Willem Cornelis Boers. Argiefjaarboek 13, nr. II, pp. 355-449. Newton-King, S. (1999). Masters and Servants on the Cape Eastern Frontier 1760-1803. Cambridge: Cambridge University Press. Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek (1911-1937). 10 delen. Leiden: Sijthoff. Nieuwe algemene beschryving van de Kaap de Goede Hoop (1777). Amsterdam: Conradi. Nieuwste en beknopte beschryving van de Kaap der Goede-Hope: nevens een dag-verhaal van eenen landtogt, naar het binnenste van Afrika door het land der kleine en groote Namacquas, gedaan op bevel van wylen den Wel Edelen en Gestrengen Heer Ryk Tulbagh, Gouverneur van de Kaap der Goede-Hope, en derzelver ressorte, enz. enz. nevens den Edelen Achtbaren Raad van Politie. enz. door een Kommando van LXXXV persoonen (1778). 2 delen. Amsterdam: Schneider. Notul of Dagverhaal der Reis en Verrichtingen van President en gecommiteerde Leden uit de Commissie van Veeteelt en Landbouw in de beide Roggevelden, den Hantam, &c. In G.M. Theal (Red.), Belangrijke Historische Dokumenten. Deel 3, pp. 324-435. Cape Town: Van de Sandt de Villiers. Ogilvie, J.H. (1962). A bibliography of Le Vaillant's Voyages and Oiseaux d'Afrique. Johannesburg: Public Library. Oldfather, C.H. (Ed.). (1935). Diodorus of Sicily. Dl. z. London: Heinemann. Osterhammel, J. (1998). Die Entzauberung Asiens: Europa und die asiatischen Reiche im 18. Jahrhundert. München: Beck. Outram, D. (1996). New spaces in natural history. In N. Jardine, J. Secord & E. Spary (Eds.), Cultures of Natural History, pp. 249-265. Cambridge: Cambridge University Press. Outram, D. (1999). On being Perseus: New knowledge, disclosion, and enlightenment exploration. In D.N. Livingstone & C.W.J. Withers (Eds.), Geography and Enlightenment, pp. 281-294. Chicago: University of Chicago Press. Paesie, R. (2002). Het VOC-fluitschip Stavenisse en de ontdekking van Terra Natal. Amsterdam: Bataafsche Leeuw. Pagden, A. (2003). Human rights, natural rights, and Europe's imperial legacy. Political Theory 31, nr. 2, pp. 171-199. Paravicini di Capelli, W.B.E. (1965). Reize in de Binnen-Landen van Zuid-Africa gedaan in den Jaare 1803 door W.B.E. Paravicini di Capelli. In W.J. de Kock (Red.), Reize in de binnen-landen van Zuid-Africa, pp. 1-198. Kaapstad: Van Riebeeck Vereniging. Paterson, W. (1789). A narrative of four journeys into the country of the Hottentots and Caffraria. London: Johnson.


Peires, J.B. (1981). The house of Phalo. A history of the Xhosa people in the days of their independence. Johannesburg: Ravan. Penn, N. (1993). Mapping the Cape: John Barrow and the first British occupation of the Colony, 1795-1803. Pretexts 4, nr. 2, pp. 20-43. Penn, N. (2001). The northern Cape frontier zone in South African frontier historiography. In L. Russell (Ed.), Colonial frontiers. Indigenous-European encounters in settler societies, pp. 19-46. Manchester: Manchester University Press. Penn, N. (2005). The Forgotten Frontier. Colonists & Khoisan on the Cape's Northern Frontier zone in the 18th Century. Athens/Cape Town: Ohio University Press/ Double Storey Books. Percival, R. (1804). An account of the Cape of Good Hope. London: Baldwin. Philip, J. (1828). Researches in South Africa, illustrating the civil, moral and religious condition of the


273

native tribes, including journals of the author's travels in the interior, together with detailed accounts of the progress of the Christian missions, exhibiting the influence of Christianity in promoting civilization. 2 delen. London: Duncan. Philp, M. (1998). English Republicanism in the 1790s. Journal of Political Philosophy 6, nr. 3, pp. 235-264. Pickering, A. (1999). The mangle of practice. Agency and emergence in the sociology of science. In M. Biagioli (Ed.), The Science Studies Reader, pp. 372-393. New York: Routledge. Pire, G. (1956). Jean-Jacques Rousseau et les relations de voyages. Revue d'histoire littéraire de la France 56, pp. 355-78. Plug, C. (Ed.). (1995). Robert Jacob Gordon's ‘Investigations into meteorology’. z.p.: z.n. Pomian, K. (1990). Collectors and curiosities. Paris and Venice, 1500-1800. Cambridge: Polity Press. Porter, D. (1991). Haunted journeys. Desire and transgression in European travel writing. Princeton: Princeton University Press. Pratt, M.L. (1986). Scratches on the face of the country; or, What Mr. Barrow saw in the land of the Bushmen. In: H.L. Gates (Ed.), ‘Race’, Writing, and Difference, pp. 138-162. Chicago en London: University of Chicago Press. Pratt, M.L. (1992). Imperial eyes. Travel writing and transculturation. London: Routledge. Puglisi, C.R. (1996). Francesco Albani. In The dictionary of art. Vol. 1, pp. 533-537. London: Macmillan. Punt, W. (Red.) (1976). Die eerste Europeane in die Nasionale Krugerwildtuin, 1725 (The first Europeans in the Kruger National Park, 1725). Pretoria: National Parks Board of Trustees. Quintilianus (1958). The Institutio Oratoria of Quintilian. Vol. I. (H.E. Butler). Cambridge/London: Harvard University Press/Heinemann. Qureshi, S. (2004). Displaying Sara Baartman, the ‘Hottentot Venus’. History of Science 42, pp. 233-257. Randles, W.G.L. (1959). L'image de sud-est Africain dans la littérature Européenne au xvie siècle. Lisboa: Centro de Estudos Históricos Ultramarinos. Raper, P.E. & Boucher, M. (Eds.) (1988). Robert Jacob Gordon, Cape Travels, 1777 to 1785. 2 delen. Houghton: Brenthurst. Rapport van het Departement tot de Indische zaaken, nopens het eventueel bestuur van de Kaap de Goede Hoop (1920). In K.M. Jeffreys & S.F.N. Gie (Ed.), The memorandum of commissary J.A. de Mist, pp. 2-6. Cape Town: Van Riebeeck Society. Raum, J.W. (1997). Reflections on rereading Peter Kolb with regard to the cultural heritage of the Khoisan. Kronos 24, pp. 30-45. Raven-Hart, R. (1967). Before Van Riebeeck. Callers at South Africa from 1488 to 1652. Cape Town: Struik. Raven-Hart, R. (1971). Cape Good Hope, 1652-1702. The first fifty years of Dutch colonisation as seen by Callers. 2 delen. Cape Town: Balkema. Raynal, G.-T. (1780). Histoire Philosophique et Politique Des Établissements et du Commerce Des Européens dans les deux Indes. Tome Premier. A Genève: Chez Jean-Leonard Pellet. Reenen, J. van (1792) A journal of a journey from the Cape of Good Hope, undertaken in 1790 and 1791, by Jacob van Reenen, and others of his countrymen, in search of the wreck of he Hounourable the East India Company's ship, the Grosvenor; to discover if there remained alive any of the unfortunate


sufferers; with additional notes, and a map by Edw. Riou. London: Nicol. (Vertaling uit het Nederlands door Edward Riou.) Revel, J. (1991). Knowledge of the territory. Science in Context 4, pp. 133-161. Rhetorica ad Herennium (1954). (Harry Caplan). Cambridge: Harvard University Press. Roger, J. (1963). Les sciences de la vie dans la pensée française du XVIIIe siècle. Paris: Armand Colin. Roodenburg, H. (z.j.). The eloquence of the body. Perspectives on gesture in the Dutch Republic. Zwolle: Waanders.


274 Rookmaaker, L.C. (1981). De Gordon Atlas: achttiende-eeuwse voorstellingen van het Zuidafrikaanse binnenland. Bulletin van het Rijksmuseum 29, nr. 3, pp. 123-135. Rookmaaker, L.C. (1983). The observations of Robert Jacob Gordon (1743-1795) on giraffes (Giraffa camelopardalis) found in Namaqualand. Journal SWA Wissenschaftliche Gesellschaft 36-37, pp. 71-90. Rookmaaker, L.C. (1989). The zoölogical exploration of Southern Africa, 1650-1790. Rotterdam: Balkema. Rookmaaker, L.C. (1992). J.N.S. Allamand's additions (1769-1781) to the Nouvelle Edition of Buffon's Histoire Naturelle in Holland. Bijdragen tot de Dierkunde 61, nr. 3, pp. 131-162. Rookmaaker, L.C.e.a. (Eds.) (2004). François Levaillant and the birds of Africa. Johannesburg: Brenthurst Press. Rousseau, J.-J. (1990). Discours sur l'origine et les fondéments de l'inégalité parmi les hommes. Paris: Presses Pocket. Rousseau, J-J. (1755). Discours sur l'origine et les fondemens de l'inégalité parmiles hommes. Par J.J. Rousseau Citoyen de Genève. Amsterdam: Marc Michel Rey. Rousseau, J-J. (1959-1969). Oeuvres complètes de Jean-Jacques Rousseau. 4 delen. Paris: Editions Gallimard. Rubiés, J-P. (2000). Travel and ethnology in the Renaissance. South India through European eyes, 1250-1625. Cambridge: Cambridge University Press. Ryan, S. (1996). The Cartographic Eye. How Explorers Saw Australia. Cambridge: Cambridge University Press. Saar, J.J. (1662). Ost-Indianische funfzehenjährigen Kriegs-Dienst und wahrhafte beschreibung. Nürnberg: Felβecker & Tauber. Said, E.W. (1991/1978). Orientalism. Western concepts of the Orient. Harmondsworth: Penguin. Sanson, N. (1656). L'Afriqve, en plvsievrs cartes novvelles, et exactes, &c. en divers traitez de geographie, et d'histoire. Là où sont descrits succinctement, & auec vne belle Methode, & facile. Ses empires, ses monarchies, ses estats, &c. les moevrs, les langves, les religions, le negoce et la richesse de ses peuples, &c. Et ce qu'il y a de plus beau & plus rare dans toutes ses Parties, & dans ses Isles. Par le S. Sanson d'Abbeville, Geographe ordinaire du Roy. A Paris: chez l'Autheur. Sarapamadu, S.D. (Ed.) (1956-1957). An historical relation of Ceylon By Robert Knox. The Ceylon Historical Journal 6, nrs. 1-4. Schapera, I. & Farrington, B. (1933). The early Cape Hottentots. Cape Town: Van Riebeeck Society. Schapera, I. (1930). The Khoisan peoples of South Africa: Bushmen and Hottentots, London: Routledge & Paul. Schepens, G. (1980). L'‘Autopsie’ dans la méthode des historiens Grecs du Ve siècle avant J.-C. Verhandelingen van de Koninklijke Academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België, Klasse der Letteren, 42, nr. 93. Schöffer, I. & Gaastra, F.S. (1982). The import of bullion and coin into Asia by the Dutch East India Company in the seventeenth and eighteenth centuries. In M. Aymard (Ed.), Dutch Capitalism and World Capitalism, pp. 215-233. Cambridge: Cambridge University Press. Schouten, W. (1676). Aanmerckelijcke voyagie gedaan door Wouter Schouten naar Oost-Indien. Amsterdam: Jacob Meurs & Johannes van Someren.


Schrire, C. (1996). Native views of western eyes. In P. Skotnes (Ed.), Miscast. Negotiating the presence of the Bushmen, pp. 343-353. Cape Town: University of Cape Town Press. Schutte, G.J. (Red.) (1982). Briefwisseling van Hendrik Swellengrebel Jr oor Kaapse sake 1778-1792. Kaapstad: Van Riebeeck Vereniging. Senauze, A. & Horthemels, D. (1686). Voyage de Siam, des pères jesuites. Paris: Mort. Seymour, S. (2000). Historical geographies of landscape. In B. Graham & C. Nash (Eds.), Modern historical geographies, pp. 193-217. Harlow: Pearson Longman.


275 Shapin, S. (1984). Pump and circumstance. Robert Boyle's literary technology. Social Studies in Science 14, pp. 481-520. Shapin, S. (1994). The social history of truth: Civility and science in seventeenth century England. Chicago: University of Chicago Press. Shapin, S. (1996). The scientific revolution. Chicago: University of Chicago Press. Shapin, S. & Schaffer, S. (1985). Leviathan and the air-pump. Hobbes, Boyle and the experimental life. Princeton: Princeton University Press. Shapiro, B.J. (2000). A culture of fact. England, 1550-1720. Ithaca: Cornell University Press. Shaskan Bumas, E. (2000). The cannibal butcher shop. Protestant uses of Las Casas's Brevisima relación in Europe and the American colonies. Early American Literature 35, nr. 2, pp. 107-136. Shepard, O. (1967). The lore of the unicorn. London: Allen & Unwin. Singer, R. (1978). The biology of the San. In P.V. Tobias (Ed.), The Bushmen. San hunters and herders of Southern Africa, pp. 16-32. Cape Town: Human & Rousseau. Sleigh, D. (1993). Die buiteposte: VOC-buiteposte onder Kaapse bestuur 1652-1795. Pretoria: HAUM. Smith, A.B. (Ed.) (1993). The Khoikhoi at the Cape of Good Hope: seventeenth-century drawings in the South African Library. Cape Town: South African Library. Smith, A.B. & Pheiffer, R.H. (Eds.) (1992). Col. Robert Jacob Gordon's notes on the Khoikhoi 1779-80. Cape Town: Annals of the South African Cultural History Museum 5, nr. 1. Smith, A.H. (1968). In search of the unicorn. Africana Notes and News 18, pp. 91-112. Smith, B. (1992). Imagining the Pacific. In the wake of the Cook Voyages. New Haven: Yale University Press. Sparrman, A. (1975-1977). A voyage to the Cape of Good Hope, towards the Antarctic polar circle round the world and to the country of the Hottentots and Caffers from the year 1772-1776. 2 delen. Cape Town: Van Riebeeck Society. (Vertaling van het Zuid-Afrikaanse deel van: Resa till Goda Hopps-udden, Södra pol-kretsen, och omkring jordklotet samt till Hottentott- och Caffer-landen åren 1772-76, Stockholm 1783). Spary, E.C. (2000), Utopia's garden. French natural history from old regime to revolution. Chicago: University of Chicago Press. Spicer, J. (1991). The Renaissance elbow. In J. Bremmer & H. Roodenburg (Eds.), A cultural history of gesture. From antiquity to the present day, pp. 84-128. Cambridge: Polity Press. Spierenburg, P. (1984). The spectacle of suffering. Executions and the evolution of repression: from a preindustrial metropolis to the European experience. Cambridge: Cambridge University Press. Stafford, B. (1984). Voyage into Substance. Art, Science, Nature, and the Illustrated Travel Account, 1760-1840. Cambridge (Mass.): MIT Press. Stagl, J. (1979). Vom Dialog zum Fragebogen. Miszellen zur Geschichte der Umfrage. Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie 31, pp. 611-638. Stanzel, F.K. (1999). Zur literarische Imagologie. Eine Einführung. In: F.K. Stanzel (Red.), Europäische Völkerspiegel. Imagologisch-ethnographische


Studien zu den Völkertafeln des frühen 18. Jahrhunderts, pp. 9-39. Heidelberg: Winter. Stedman, J.G. (z.j.). Narrative of a five years' expedition, against the revolted negroes of Surinam. London: Johnson & Edwards. Stekelenburg, A.V. van (2001). Een intellectueel in de vroege Kaapkolonie: de nalatenschap van Jan Willem van Grevenbroek. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans 8, pp. 3-34. Stepan, N. (1982). The idea of race in science. Great Britain 1800-1960. London: Macmillan. Stocking, G.W. (1968). Race, culture and evolution. Essays in the history of anthropology. New York/London: The Free Press/Collier-Macmillan. Stone, J.C. (1995). A short history of the cartography of Africa. Lewiston: E. Mellen Press. Streak, M. (1974). The Afrikaner as viewed by the English 1795-1854. Cape Town: Struik.


276 Stresemann, E. (1951). Die Entwicklung der Ornithologie von Aristoteles bis zur Gegenwart. Berlin: Peters. Strother, Z.S. (1999). Display of the Body Hottentot. In B. Lindfors (Ed.), Africans on stage. Studies in ethnological show business, pp. 1-61. Bloomington/Cape Town: Indiana University Press/David Philip. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek (SABW) (1968-1977). 5 delen. Pretoria/Kaapstad: RGN/Tafelberg. Switzer, L. (1993). Power and resistance in an African society. The Ciskei Xhosa and the making of South Africa. Pietermaritzburg: University of Natal Press. Szalai, M. (1983). Ethnologie und geschichte. Zur grundlegung einer ethnologischen geschichtsschreibung: mit Beispielen aus der Geschichte der Khoi-San in Südafrika Berlin: Reimer. Tachard, G. de (1686). Voyage de Siam. Paris: A Paris, Chez A. Seneuze et D. Horthemels. Taylor, J.G. (1988). Smeltkroes Batavia: Europeanen en Euraziaten in de Nederlandse vestigingen in Azie. Groningen: Wolters-Noordhoff. Theal, G.M. (1898). Records of the Cape Colony. From December 1796 to December 1799. Dl. II. Z.p.: The Government of the Cape Colony. Theal, G.M. (1905). Records of the Cape Colony. Dl. 31. Z.p.: The Government of the Cape Colony. Thomas, K. (1984). Man and the natural world. Changing attitudes in England 1500-1800. Harmondsworth: Penguin. Thunberg, C.P. (1986). Travels at the Cape of Good Hope, 1772-1775. Cape Town: Van Riebeeck Society. (Vertaling van deel 4 van Resan uti kejsardömet Japan, på Java och Ceilon samt hemresan, Uppsala 1793.) Tieghem, P. van (1960). Le sentiment de la Nature dans le Préromantisme Européen. Paris: Nizet. Tuck, R. (1999). The rights of war and peace. Political thought and the international order from Grotius to Kant. Oxford: Oxford University Press. Turner, J. (1980). Reckoning with the beast. Animals, pain, and humanity in the Victorian mind. Baltimore: The Johns Hopkins University Press. Tytler, G. (1982). Physiognomy in the European novel. Faces and fortunes. Princeton: Princeton University Press. Tytler, G. (1995). Lavater and Physiognomy in English Fiction 1790-1832. Eighteenth-century Fiction 7, nr. 3, pp. 293-310. Vaillant an Narina (1791). Neues Deutsches Museum 4, pp. 391-394. Valentyn, F. (1724-1726). Oud en Nieuw Oost-Indiën. Dordrecht: Johannes van Braam. Valentyn, F. (1971-1973). Description of the Cape of Good Hope with matters concerning it (Ed. E.H. Raidt). 2 delen. Cape Town: Van Riebeeck Society. (Editie van het deel over Kaap de Goede Hoop uit F. Valentyn, Oud en Nieuw Oost-Indiën.) Van Maanen, J. (1988). Tales of the field. On writing ethnography. Chicago: University of Chicago Press. Van Wyk Smith, M. (2003). The Boers and the Anglo-Boer War (1899-1902) in the twentieth-century moral imagenary. Victorian Literature and Culture, pp. 429-446. Van Zijl, W.J. (z.j.). Van skeepskis na wakis tot boekrak. Kaapstad: Lux Verbi. Vermeulen, H.F. (1995). Origins and institutionalization of ethnography and ethnology in Europe and the USA, 1771-1845. In H.F. Vermeulen & A.A. Roldán


(Eds.), Fieldwork and footnotes. Studies in the history of European anthropology, pp. 39-59. London: Routledge. Vermeulen, H.F. (1996). Taal-, landen volkenkunde in de achttiende eeuw. Lezing gehouden voor het Oosters Genootschap in Nederland te Leiden op 19 April 1994. Leiden: Oosters Genootschap in Nederland. Vermeulen, H. en Kommers, J. (2002). Introduction. Histories of anthropology in the Netherlands. In H. Vermeulen & J. Kommers (Eds.), Tales from Academia. History of anthropo-


277

logy in the Netherlands. Part I, pp. 1-63. Saarbrücken: Verlag für Entwicklungspolitik. Vogel, J.W. (1690). Johann Wilhelm Vogels [...] Diarium oder Journal seiner gethanen Reise aus Teutschland nach Holland u. Ost-Indien. Franckfurth: Augustus Boëtius. Vogt, P. (1998). The attitude of eighteenth century German pietism towards Jews and Judaism. A case of Philo-Semitism. The Covenant Quarterly 56, pp. 18-32. Voss, A.E. (1979). Pursuit of the unicorn. Theoria 53, October, pp. 1-19. Witstein, S. (1969). Funeraire poëzie in de Nederlandse Renaissance. Assen: Van Gorcum. Wheeler, R. (1999). Limited visions of Africa. Geographies of savagery and civility in early eighteenth-century narratives. In J. Duncan & D. Gregory (Eds.), Writes of passage: reading travel writing, pp. 14-48. London: Routledge. Wheeler, R. (2000). The Complexion of Race: Categories of Difference in Eighteenth-Century British Culture. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Wolfschmidt, A. (1978). Magister Peter Kolb. Ein Forscher und Lehrer aus Francken. Neustadt an der Äsch: in eigen beheer. Woordenboek der Nederlandsche Taal op CD Rom. (2000). z.p.: AND Publishers. Young, R. (1995). Colonial Desire: Hybridity in Theory, Culture and Race. London: Routledge. Zandvliet, K. (1998). Mapping for money. Maps, plans and topographic paintings and their role in Dutch overseas expansion during the 16th and 17th centuries. Amsterdam: Batavian Lion International. Ziegenbalg, B. (1715). Bartholomaei Ziegenbalgs Kurze Nachricht von Seiner Reise Aus Ost-Indien nach Europa. Halle: in Verlegung des Wäysen-hauses.


279

Register Adas, M., 239 Addison, J., 145 Africanus, L., 223 Afrika (continent), 12-13, 17, 23, 66; voorstelling van geografie, 59-71, 224 Albani, F., 123, 235 Alberti, L. 26-27, 30, 160, 166, 173-187, 190, 194-195, 198, 216, 245-248 Alberti, L.B., 116 Allamand, J.N.S., 23, 80-85, 90, 199, 202, 227 Alpers, S., 233 Amiens (vrede van), 21, 135, 243 Anderson, H.J., 252 Aristoteles, 15 Axelson, E., 224 Aziaten, 13; Chinezen 47, 54, 149, 216; Japanners 47, 54 Azië, 13, 14, 17, 28, 37, 63, 152 Bacon, F., 149 Banks, J., 23, 73, 215, 233, 250 Barnard, A., 218 Barnard, Lady A., 40, 141, 209 Barnard, C.J., 228 Barrell, J., 244 Barrow, J., 15, 17, 23-31, 33, 35-36, 40, 85, 87, 123, 134, 137-154, 165, 176, 183-184, 190, 203-206, 209-210, 214-218, 225, 239-242, 246, 249-252; invloed, 154-159, 162, 167, 194-195, 215, 242-243; Pratt over Barrow, 142-144, 189; retorica, 151-152; wetenschappelijke nieuwsgierigheid, 141, 198; Bartelings, N., 234 Barthes, R., 230, 251 Basalla, G., 229 Bassett, T.J., 223-224 Bastaarden, 29, 77, 165 Bataafse Republiek, 21, 35; reizigers, 12, 25, 36, 155-187; reisverbeschrijvingen, 35, 155-187 Batavia, 149, 151, 176 Batten, C.L., 216 Baudin, N., 179, 181 Becker-Moelands, M.A., 234 Beeckman, A., 230 Beer, R.R., 252 ‘Beetjuanen’: zie Tswana's Beinart, W., 217, 248 Bergh, J.S., 249 Bergvelt, E., 253 Berkel, K. Van, 249 Berman, R.A., 250 Bernhard, Prins van Lippe-Biesterfeld, 70 Beutler, F., 33 Bhila, H.H.K., 224 Bierbrodt, J., 252 Bindman, D., 216, 235, 240


Blaauwberg (veldslag bij), 21, 155, 242-243 Blaeu, J., 63, 66, 224 Blanckaert, C., 216 Blanke, H.W., 216 Blanton, C., 248 Blommaert, W., 244 Blumenbach, J.F., 28, 240 Blussé, L., 249 ‘Boeren’: zie kolonisten Boers, W.C., 24, 130-131, 199-200, 237 Böving, J.G, 50, 222 Bogaert, A., 222 Bohemus/Boemus, J., 53, 55, 221 Boisacq, M.-J., 235-236, 238 Bokhorst, M., 235 Bolling, F.A., 222 Boogaart, E. van den, 232 ‘Bosjesmannen’: zie San Bosman, W., 43, 219 Botanie, 15, 26, 59, 77, 109 Bouchenroeder, B.F. von, 160-161, 164, 244 Bourguet, M.-N., 214-216, 226, 250 Boyle, R., 74-75, 189, 220, 248 Breughel, P. de Oudere, 162, 244 Brink, C.F., 74-85, 142, 199, 202 ‘Briqua's’: zie Tswana's


280 Broberg, G., 252 Bruin, C., 113 Bucquoi, J. de, 60-61, 224 Bulwer, J., 232 Bunn, D., 234 Burchell, W., 120 Burke, E., 244 Burke, P., 224 Buurt, A., 80-81 Buxton, T., 154 Caesar, G.J., 207 ‘Caffers’: zie Xhosa's Cahn, M., 228 Callon, M., 248 Cameron, J.M.R., 225 Campbell, J., 120, 234 Camper, P., 145-147, 208-209, 211, 240, 252 Capelle, J. van de, 64, 66-68, 224 Carey, D., 214-215, 223, 226 Carstens, P., 218 Cartografie, 13, 26, 61-71, 73-85, 103, 105-109, 113, 141-142, 193, 205, 224-225, 228, 232-233; cartografische teksten, 248; routekaarten, 78-79, 195, 198; topografische kaarten, 194-198, 249-250; verkenning (reconnaissance), 250 Ceylon, 42 Chappey, J.-L., 246 Charlton, D.G., 245 Chavonnes, M.P. de, 64, 67, 224 Chidester, D., 53, 218, 222 China, 28, 35, 139-140 Christenen, 37, 47, 53, 64 Cicero, M.T., 151, 241 Clanwilliam, 10 Claudius, H., 229 Clifford, J., 247 Clive, R., 83, 227 Cloete, H., 209-210, 252 Coba, 30, 94, 96-97, 99, 103-105, 108, 231, 233 Coetsé Jansz., J., 76, 226-227 Coetzee, C., 245 Coetzee, C.G., 224 Coetzee, J.M., 241 Contarini, S., 234-235, 238 Cook, J., 15, 17, 119, 214, 250 Copans, J., 246 Corbett, M., 234 Cortés, H., 129, 237 Cro, S., 236 Cullinan, P., 214, 228, 230, 233 Cuvier, G., 181, 253 Damberger, C.F., 243


Dapper, O., 66, 225 Daston, L., 214, 239, 249, 251-253 De Almagro, D., 129, 237 De Barros, J., 63 De Beaulieu, A., 222 De Buffon, G.-L., 81, 83, 90-91, 97, 189, 202-203, 215, 229 De Foigny, G., 221 De Jaucourt, L., 57 De la Caille, N.L., 23, 41, 74, 84, 90, 126, 219, 227 De Lahontan, L.A., 43, 219 De las Casas, B., 153 De Montaigne, M.E., 76, 133 De Valdiv?a, P., 129, 237 De Vattel, E., 149 Dear, P., 226, 252 Degérando/De Gérando, J.-M., 27, 173, 177-187, 195, 212, 235, 246-247 Degrandpré, L., 23 Delagoabaai, 60-71 Demel, W., 216 Destutt de Traci, A., 247 Dickens, C., 137 Diderot, D., 17, 87, 190-191, 214, 235 Diodorus Siculus, 53, 55, 221 Donat, D., 234 Dos Santos Lopes, M., 218 Douglas, B., 216 Drayton, R., 250 Duchet, M., 220 Dundas, H., 141 Dyck, J., 220 Dyer, R.A., 229 Eddy, J.H., 229 Edney, M.H., 250 Eenhoorn: zie zoölogie Eilberg-Schwartz, H., 221 Ellen, F.L., 246 Elphick, R., 248 Encyclopédie, 57, 212, 220 Engelbrecht, S.P., 227 Engelsen (zie ook Kaapkolonie), 89; humanitair zelfbeeld, 31, 139, 153; kolonialisme, 17, 31; koloniale ideologie, 149-154


281 Enklaar, I.H., 246-247 Epistemologie (zie ook etnografie, etnografische afbeeldingen, Gordon, Kolb, Le Vaillant, netwerken; reisbeschrijving, VOC); accu mulatie van kennis, 23, 66-67, 71, 78; autopsie, 14, 23, 40, 43, 45, 47, 50, 201, 203, 220, 251; autoriteit, 14, 25, 28; discursief determinisme, 217-218; empirisme, 23, 47; encyclopedisme, 14, 26, 35, 59, 109, 133, 143, 190, 253; falsificeren, 14, 28, 34, 95, 127, 171; feiten, 15, 126; fysicotheologie, 44; generaliseren, 90-92, 103, 105, 107-108; getuigen, 201, 210, 250-252; great chain of being, 239; humanistische wetenschap, 55, 57; instrumenten (gebruik van), 91, 113, 141, 201, 206, 250; monsterlijke verschijnselen, 15-17, 57; nieuwsgierigheid (curiosity), 89, 141, 161, 198, 202-203, 211-212, 222, 249, 253; observeren, 55, 57, 91, 201, 218, 229; omvorming van utilitaire kennis, 74-76, 82-85, 199; specialisering van discours over Zuid-Afrika, 14-15, 55; spectaculaire ontdekkingen en wonderen, 17, 202-213, 212, 251-252; theorievorming, 90-91, 142; veldwerker en studeerkamergeleerde, 131-133, 142, 198-199, 211-212, 253; wetenschappelijk gezag, 120, 132-133; werkelijkheidsuitbeelding, 95, 113-116, 134, 230 Etough, G., 221 Etnografie (zie ook Bastaarden, etnografische afbeeldingen, Khoikhoi, kolonisten, Namaqua's, San, Tswana's en Xhosa's), 17, 23, 27-31, 33, 34-57, 90-111, 143-144; acculturatie, 144; alteriteit, 190-191; anatomie, 15-17, 29, 145, 152, 167, 240; beschavingsmissie, 147, 154, 177, 181, 184-185; contemporaine voorouders, 57, 181; ethnographic present, 28; etnocentrisme, 29, 108, 147, 181; etnografische vragenlijst, 177-187, 212; over Europeanen, 137; exotisme, 230; feiten, 100-105; fysionomie, 29, 100, 145-147, 240; gebruiksetnografie (applied anthropology), 173, 185-187, 195, 198, 246; gelaatshoek, 145-147; generaliseren, 143; hiërarchie, 28-31, 33, 57, 130, 139, 147, 149, 152, 165, 167, 181, 184; huidskleur, 147, 167, 216, 240; leerproces, 184; moraal, 29-31; natuurlijke historie, 189, 191; othering, 108, 144, 154, 220, 230; primitivisme, 29-31, 57, 127-130, 134, 185-186, 190-191, 217, 236; ras en racisme, 28, 181, 184, 216; realist tale, 176; Société des Observateurs de l'Homme, 179-187, 246; specialisering, 173-187, 190, 245-246; taal, 29, 108, 167, 177; taalbeheersing, 27, 99, 145, 181, 184; veldwerk, 183, 212; VOC, 68, 76, 82; zendelingen, 176-177 Etnografische afbeeldingen, 90-111, 228-233; conventies, 92, 95, 97, 97-100, 123-126, 134-136, 231, 235; in situ-voorstelling, 103, 232; intercultureel contact, 99, 103; naturalisme, 95, 230; portretten, 92, 95-101, 103-104; referentiële betekenis, 92, 95 Etnoniemen, 36, 227 Evenhuis, R.B., 227 Fabian, J., 225, 233, 246 Fagel, H., 89, 91-92, 111, 228 Faidutti, B., 251-253 Fauvelle-Aymar, F-X., 219, 223, 236 Firla, M., 219, 223, 248 Fleck, L., 201, 250 Forbes, V.S., 31, 33-34, 119-120, 213, 216-217, 228, 232-235 Forster, G., 23-24, 85, 119-121, 215-216, 228, 233, 234, 240, 250-251 Forster, J.R., 234 Fort Frederick, 156, 175, 247 Fort Lijdsaamheijd (Fort Lagoa), 61-71, 224, 249; kaarten, 61-71


Foucault, M., 217-218, 229 Francke, A.H., 222 Francken, J., 61, 224 Freeman, M., 252 Freund, W.M., 244, 246-247 Freundlieb, D., 217-218 Fryer, P., 216 Fuchs, T., 216 Fulford, T., 248, 250 Gaastra, F.S., 224 Gaika: zie Ngika Galilei, G., 55 Gandelmann, C., 234 Gelder, R. van, 219, 226, 237, 253 Gelderblom, A.J., 245


282 Geografie, 37, 42-43, 59-71, 76 Gerritsen, W.P., 251 Giliomee, H., 246, 248 Giraffe: zie zoölogie Gitelman, L.L., 238 Glenn, I., 235 Godée Molsbergen, E.C., 31, 217, 226, 252 Godlewska, A., 216 Goethe, J.W., 95, 121, 169 Gonaqua's, 25, 29-31, 119, 123-126, 128, 130, 133-134, 190, 238 Gordon, R.J., 9, 17, 20, 22, 24, 26-27, 29, 35-36, 40, 81, 87-111, 131, 142, 190-191, 194-195, 197-198, 202, 208, 214-215, 218, 228-233, 250-251; auteurschap, 96-97; botanie, 109; etnografie, 90-111; kaart, 103, 105-109, 228; museum, 89; wetenschapsopvatting, 90-96, 103, 105, 107-111, 233; zelfmoord, 89; zoölogie, 109 Goud, 13, 61-64, 66, 69 Graaf(f), H. van de, 160-161, 168 Graaff, C.J. van de, 73, 197, 225 Graaff-Reinet, 141, 151 Grant, C.H.B., 235 Grevenbroek, J.W. van, 42, 199, 219, 250 Gritsch, E.W., 222 Groot, H. de, 149 Guelke, L., 217, 240, 248 Gulliver, P.H., 246 Haafner, J., 134-136, 239 Hacking, I., 252 Hall, M., 218 Hallema, A., 231 Hallowell, A.I., 221 Halttunen, K., 241 Harbsmeier, M., 216, 226, 253 Harley, J.B., 250 Harris, S.J., 226 Hartog, F., 220, 250 Haskell, F., 235, 240 Heawood, E., 214 Heerenlogement, 9-12, 22, 120, 214 Heese, H.F., 239 Heidenen, 37, 47 Hentschel, U., 234, 238 Herbert, T., 222, 230 Herder, J.G. von, 28, 190-191, 240 Herodotus, 55, 57, 201, 220 Histoire générale des voyages, 57, 223 Historiografie, 87; positivistisch, 31-34, 70; postkoloniaal, 31, 33-34 Hobbes, T., 211-212, 249 Hodgen, M.T., 232 Hogendorp, G.K. van, 158-159, 164-165, 243-244 Hoogvliet, M., 248 Hop, H., 73-85, 142, 193


Horatius, 145 Horowitz, E., 221 ‘Hottentotten’: zie Khoikhoi Houzouana's: zie ook San, 30 Hudson, N., 218 Huigen, S., 215-218, 224-226, 229-230, 233, 248-249 Humanitair discours, 21, 31, 139, 150-153 Incomatirivier, 68 India, 28 Indianen, 49 Jacobs, E.M., 224 Janssens, J.W., 155, 159-160, 164-165, 167-168, 176, 186, 194-195, 198-199, 210, 242-244 Japan, 22, 28, 215 Joden, 47-55, 222-223 Joppien, R., 230 Kaapkolonie (zie ook Bataafse Republiek, cartografie, VOC), 17, 18, 42, 105; Engels bewind, 21, 136-137, 139, 143-144, 149-155, 175, 186, 194, 215; grenzen, 21, 23, 35, 92, 96, 99, 166, 168, 175, 185-187, 194-198, 249-250; infrastructuur, 17; Nederlands bewind (VOC en Bataafs), 12, 20-22, 137, 153, 155-171, 173-187, 194, 242-244, 247 Kaapstad, 9, 13, 14, 20-21, 23, 40-41, 77, 89, 97, 119, 130, 149, 159, 175 ‘Kaffers’: zie Xhosa's Kant, I., 28, 190-191, 223, 240 Karoo, 160, 161-163 Katz, D.S., 222 Keegan, T., 215 Kemp, J. van der, 176-177, 246-247 Kew, 15, 24 Khoikhoi (‘Hottentotten’; zie ook Gonaqua's en Namaqua's), 12, 13, 15-17, 20, 22, 29-30, 35-36, 37-57, 36, 92, 113-114, 119-136, 165, 171, 175, 190, 193, 218-223, 227, 230, 247, 250; als contemporaine voorouders, 57; discours in 17e eeuw, 13, 37, 40; genealogie, 47-55; godsdienst, 37,


283 49-55; ‘monsterlijke’ variëteit, 57, 236; moraal, 48, 53-55; ‘hottentotschortje’, 15-17, 87, 100, 103, 137, 152, 214, 232, 235; als studieobject, 40; testikelverwijdering, 49-55, 127, 202, 219, 222-232; tweelingen doden, 45-46; vergelijking met joden en troglodieten, 47-55; ‘verlichte’ variëteit, 57, 236; vrouwen, 15-17, 25, 30, 97, 119, 123-124, 126-127, 134-136, 231, 235-236, 238 Khoisan (zie ook Khoikhoi en San), 36 Kirshenblatt-Gimblett, B., 232 Klare Besgryving van Cabo de Bona Esperanca, 222 Klöckner, J.C., 81, 227 Kloek, J., 245 Knox, R., 42 Koeman, C., 224-227, 249 Kolb, P., 15, 23-25, 28, 30, 33-35, 37-57, 59, 82, 84, 92, 137, 189-190-191, 207, 215, 218-223, 227, 235-236, 239, 243; astronomie, 41, 55, 199; autopsie, 40, 43, 45, 47, 50; briefvorm, 42-43, 219; fysicotheologie, 44; geografie, 42, 113; indeling Capvt, 42; invloed, 14, 23, 56-57, 74, 142, 202, 230; plagiaat, 41-42, 219; retorica, 40, 44-45, 47, 50, 54, 220; specialisering van discours over Zuid-Afrika, 14-15, 55; stijl, 43, 47, 50; systematiek, 42-44, 133; titelbladzijde, 44, 113-114, 234; vertalingen van Capvt, 57, 40, 45, 113-114, 137, 218-219, 223, 254-256; zoölogie, 43-44 Koloniaal discours, 33-34 Kolonisten (‘Boeren’), 17, 20-22, 29-31, 41, 44-45, 129, 137, 139, 143, 147-154, 191, 193, 203; afstamming, 151; degeneratie, 31, 139, 149, 153-154; 167; idylle, 171; luiheid, 137, 149, 153, 165; als objecten van bestuur, 151-152, 154, 157, 168, 194; Trekboeren, 133-134, 149, 190; vetzucht, 149, 151, 153; en VOC-expedities, 73-85, 193; wreedheid, 150-152, 153, 165, 167 Kommers, J., 239, 246-247 Koningsveld, H., 229 Konvitz, J., 249 Koolhaas-Grosfeld, E., 239 Kruger Wildpark, 68, 70 Krynauw, D.W., 242 Ktesias, 207 Kuhn, T.S., 223 Kury, L., 226-227, 248, 250 Lambert, D., 241 Lamotius, I., 63, 224-225 Landau, P.S., 218 Langhansz, C., 222 Laqueur, T.W., 241 Latour, B., 22, 191, 215-216, 225-226, 248 Lausberg, H., 220, 241 Lavater, J.C., 240-241 Law, J., 248 Le Comte, L.D., 43, 219 Le Vaillant, F., 9-12, 15, 19-20, 23-31, 35-36, 40, 84-85, 87, 89, 103, 113-137, 142, 179, 181, 190, 199-200, 202, 212, 214-218, 228, 233-238, 243, 250, 253; illustraties, 113, 115-116, 120-126, 134-136, 213, 215, 235; literaire vorm, 25, 119-126, 132-133; ‘Narina’, 25, 30, 119, 123-124, 126-127, 134, 136, 238; ornithologie, 17, 117, 119; primitivisme, 127-130, 134; als postkoloniaal schrijver,


117; recensies, 116, 119-120; en Rousseau, 121, 127-129, 191; stijl, 117, 132-134; subjectiviteit, 113, 115-116, 119-123, 133-134; Surinaams, 113, 117, 132; titelbladzijde, 113, 115-116, 212, 234; als veldwerker, 131-133; vertalingen, 117, 234; werkelijkheidsuitbeelding, 134; wetenschappelijk gezag, 120, 132-133 Lebombobergen, 68-69 Leguat, F., 222 Leiden, 78, 80-81 Leiste, C.H., 196-197, 249-250 Lester, A., 241 Lestringant, F., 251 Leupe, A.P., 226 Leyenda negra: zie Zwarte legende Lichtenberg, G.C., 208 Lichtenstein, H., 23-24, 26-31, 40, 160-161, 163, 168-169, 194-195, 198-199, 201, 213, 215-217, 243-244, 250-252; vertalingen, 245 Licoppe, C., 250 Linnaeus, C., 22, 25, 90, 141-142, 189-190, 199, 203, 208, 215, 248 Linschoten, Jan Huygen van, 13, 63, 232 Livingstone, D., 253 Lobo, J., 83, 209 Locke, J., 149, 211, 252


284 Lodewijk Napoleon Bonaparte, 176 Lovejoy, A.O., 236, 239 Ludolf, H., 54, 221 Lux, D.S., 226 Macartney, G., 140, 194, 197-198, 249 MacMillan, K., 250 Magli, P., 241 Malacca, 151 Maltby, W.S., 242 Marnitz, P.W., 89, 228 Marouby, C., 236 Marshall, J., 242 Mason, P., 230 Masson, F., 15, 24, 214, 250 Mauersberger, G., 245 Mazzolini, R.G., 240 Meerhoff, P. van, 226-227 Meijer, M., 240 Meijer Drees, M.E., 239 Meiring, J., 235 Mentzel, O.F., 41, 54-55, 84, 219, 223, 228 Merian, A.S., 238 Merians, L.E., 218, 223, 242 Merwe, J.P. van der, 244 Middleton, E., 50 Mielke, A., 218 Mijnhardt, W., 245 Miller, C.L., 230 Miller, D.P. 215 Mills, S., 169, 171, 245 Milton, J.R., 220 Mist, A. de, 12, 156, 160, 169-171, 243, 245 Mist, A.L. de, 159, 161, 164, 168 Mist, J.A. de, 12, 23, 84, 155-171, 190, 194-195, 210, 228, 243-245, 249 ‘Moetoaanaas’: zie Tswana's Monomotapa, 13-14, 63-64, 71, 76, 192, 225; Amazones, 63; kaart, 63-65 Moore, F.C.T., 246 Moravia, S., 246 Mosselbaai, 141, 162 Mossop, E.E., 31-32, 216-217, 226 Mostert, N., 246 Mozambique, 22, 61-71 Mpumalanga, 61 Muizenberg (veldslag bij), 21 Musgrove, B., 248 Muthu, S., 241, 248 Namaqua's, 14, 77, 82, 92, 100, 144, 229, 231-232, 240 Namibië, 9, 73, 76-77, 85, 106, 116-117, 130, 240 Natuurlijke historie, 25-26, 33, 78, 90-91, 143, 162 Natuurrecht, 149-150 Naudé, S.D., 237


Nederlands (zie ook Bataafse Republiek, Gordon, VOC); cultuur, 22; taal, 22, 27, 47, 99, 145; koloniaal beleid, 155-171, 185-187; koloniaal systeem, 137, 139, 149-154 Netwerken (zie ook Latour), 35, 80-81, 191-192; acteurnetwerktheorie, 226, 248; bestuurlijk exploratienetwerk, 194-198; center of calculation, 22-23, 34-35, 157, 198, 211, 215; commercieel exploratienetwerk, 13, 76, 83, 192-193; Denkkollektiv, 201-202; verwerving van steun, 191, 202-203, 210-211, 213, 248; wetenschappelijk exploratienetwerk, 198-213 Newton, I., 220 Newton-King, S., 242 Ngika (‘Gaika’), 141, 144-145, 184 Nicolet, S.M., 228 Nieuhoff, J., 222 Nieuwe algemene beschryving van de Kaap, 74 Nieuwste en beknopte beschryving van de Kaap, 74-85, 142; opbouw, 257; publicatiegeschiedenis, 80-85 Ogilvie, J.H., 234 Olifantsrivier, 120-121 Oostkaap, 33, 87, 117, 141-142, 159-160, 164, 176 Oranjerivier, 14, 73, 84, 105-106, 110, 120, 227 Osterhammel, J., 215-216 Ovington, J., 222 Outram, D., 253 Paesie, R., 224-225 Pagden, A., 241 Pallas, P.S., 206, 209 Paravicini di Capelli, W.B.E., 159, 161-162, 164, 167-168, 194, 243-244, 252 Pasteur, L., 248 Paterson, W., 23-24, 26, 33, 110-111, 199, 216 Peires, J.B., 246 Penn, N., 215, 242, 249-250 Percival, R., 153-154, 241-242 Péron, F., 179 Phérotée de la Croix, A., 71


285 Philip, J., 154, 242 Philips, I.C., 113 Philosophical Transactions, 15 Philp, M., 242 Pickering, A., 218 Pigafetta, F., 63 Pire, G., 236 Pizarro, F., 129, 237 Plettenberg, J. van, 21, 99, 194, 195, 197, 249 Plinius, 57, 253 Plug, C., 228 Pomian, K., 239 Port Elizabeth, 156, 175 Porter, D., 214, 228 Portugezen, 13, 63-64 Postkoloniale kritiek, 31, 33-35, 92, 95, 142-144, 154, 169, 171, 189-191, 194, 218, 220, 230 Pratt, M.L., 33-34, 121, 142-144, 189-191, 194, 213, 217-218, 230, 235, 239-240, 242, 248-249, 256 Ptolomaeus, 223 Puglisi, C.R., 235 Punt, W.H.J., 31, 68, 70, 217, 225 Quintilianus, M.F., 151, 241 Qurishi, S., 214 Rancke, L. von, 31-32 Randles, W.G.L., 224 Raper, P.E., 228 Raum, J.W., 219 Raven-Hart, R., 13, 214, 222, 232 Raynal, G.-T., 129, 237 Reede tot Drakenstein, H.A. van, 59, 249 Reenen, D.G. van, 159 Reenen, J. van, 24, 73, 85, 176, 216, 243, 246, 249 Reisbeschrijving/reisverslag (zie ook Barrow, Gordon, Kolb, Le Vaillant, VOC); ars apodemica, 42-44; bestuurlijk, 36, 155-171; chronologie, 24-25, 27, 216; gender, 12, 169-171; genre, 22-26, 215, 238; falsificeren, 14, 28, 34, 95, 127; feitelijke beschrijving (historia), 43, 45, 54, 113, 126, 220; ‘filosofisch’, 85; handelingsvrijheid (agency), 34-35, 192-193, 218; in historiografie, 31-37; illustraties, 26, 74, 83-84, 113-116, 120-122, 216; kaarten, 26, 201, 216, 251; en koloniaal beleid, 155-168, 194; Kommunikationsgemeinschaft, 23; literaire vorm, 25, 119-126, 132-133; natuurbeschrijving, 143, 162-164, 244; objectiviteit, 28, 113-114; van passanten uit 16e en 17e eeuw, 13, 37, 40, 55, 190, 222; reductionisme, 189-191; retorica, 40, 44-45, 47, 50, 54, 151-152, 194; seeing man, 121, 143; stijl, 43, 47, 50, 117, 132-133, 162; subjectiviteit, 113, 115-116, 119-123, 133-134; systematiek, 14, 25, 27-28, 42, 133, 216, 220; titelbladzijden, 44, 57, 113-116, 212, 234; VOC, 12-13, 24, 66-86; en Verlichtingsfilosofen, 190-191; vertalingen, 215; wetenschappelijk, 24-31, 87-154; wetenschappelijk gezag, 120 Rennell, J., 223 Revel, J., 250 Rhetorica ad Herennium, 151, 241


Riebeeck, J. van, 76-77 Riou, E., 73, 193, 216, 246, 249 Roger, J., 229 Roggeveld, 160-161 Rondelet, G., 209, 252 Roodenburg, H., 231, 235 Rookmaaker, L.C., 44, 96, 97, 119, 220, 226-231, 234-235, 251 Rousseau, J.-J., 30, 56-57, 121, 127-129, 134, 171, 191, 223, 235-237, 245; titelbladzijde van Discours, 56, 127 Routes, 9-10, 31 Royal Society, 57, 73, 206 Rubiés, J-P., 215-216 Ryan, S., 234, 244 Saar, J.J., 50, 222 Sabierivier, 68 Sadeur, J., 47, 221 Said, E.W., 92, 95, 218, 230, 242 San (‘Bosjesmannen’), 21-22, 30-31, 36, 40, 87, 92-93, 109, 111, 137, 143-144, 151-152, 165, 168, 171, 175, 190-191, 203-206, 215, 227, 230, 232; staetopygia, 103, 232 Sanson, N., 64-65, 224 Schapera, I., 36, 40, 218-219 Schepens, G., 220 Schöffer, I., 224 Schouten, W., 37, 45, 218 Schreyer, J., 222 Schumacher, J., 96-97, 230-231 Schutte, G.J., 249, 252 Seba, A., 209, 252 Seymour, S., 244


286 Shapin, S., 229, 250-251 Shapiro, B.J., 229, 251 Shaskan Bumas, E., 242 Shepard, O., 207, 251-252 Singer, R., 232 Slaven, 20, 62, 150, 154, 168 Sleigh, D., 71, 224-225 Sluysken, A.J., 89 Smith, A.B., 228, 230, 232 Smith, A.H., 203, 251 Smith, B., 229-230, 235 Sommerville, C., 244 Sparrman, A., 15, 17, 23-28, 33, 84-85, 90, 117, 120, 137, 142, 199, 206-210, 213-218, 228, 235, 238-238, 243, 251-252 Spary, E.C., 250 Spicer, J., 231 Spierenburg, P., 241 Stafford, B., 214, 216, 229-230 Stagl, J., 219 Stanzel, F.K., 239 Starrenburg, J., 73, 85 Stavorinus, J.S., 23, 243 Stedman, J.G., 238-239 Stekelenburg, A.V. van, 219, 250 Stel, S. van der, 56-57, 71, 192-193, 214, 223 Stel, W.A. van der, 42, 44, 71, 137, 192-193 Stellenbosch, 14, 23-24, 40 Stepan, N., 216 Stocking, G.W., 246 Stone, J.C., 224 Strabo, 216, 221 Strandlopers, 97, 110-111 Strathmore, Lady M.E. Bowes, 24 Streak, M., 239, 242 Strother, Z.S., 238 Suriname, 113, 117, 132, 216, 238 Swaziland, 61 Swellengrebel, H., 96-99, 105, 231 Switzer, L., 246 Szalai, M., 215 Tachard, G., 50, 57, 92, 142, 222 Tafelberg, 13, 15, 113 Taylor, J.G., 242 Temminck, J., 24, 130, 199 Teniers, D., 162, 244 Theal, G.M., 239, 249 Thevet, A., 63 Thomas, K., 244, 252 Thunberg, C.P., 15, 17, 22-28, 30, 117, 142, 199, 213-218, 228 Tieghem, P. van, 245 Travernier, J.-B., 222


Troglodieten, 47-55, 221; verwantschap met Carthagers, 48, 54 Truter, J.A., 244 Tswana's (‘Beetjuanen’, ‘Briqua's’, ‘Moetoaanaas’), 29-30, 92, 105, 107-108, 160-161, 190, 233, 244 Tuck, R., 241 Tulbagh, R., 82 Turner, J., 241 Tytler, G., 241 Uitenhage (district), 175-176, 194 Valentyn, F., 13, 73-74, 85, 142, 206-207, 225-226, 251 Van Maanen, J., 216, 246-247 Van Wyk Smith, M., 239 Van Zijl, W.J., 248 Varron, C., 117 Vermeulen, H.F., 214, 245-246 Visrivier, 21, 175, 195-197, 240, 249 VOC (zie ook cartografie, Fort Lijdsaamheijd, Kaapkolonie), 20, 21-22, 35, 59-71, 73-85, 130, 165, 249; bestuur, 23; botanie, 59, 77; cartografie, 61-71, 73-85; etnografie, 68, 76, 82; expedities, 12-15, 22, 24, 33-34, 66-85, 192-194, 226; Heren Zeventien, 62, 192, 249; instructies, 67-68, 77, 192-193; landmeters, 59, 66, 74-85; Politieke Raad, 62, 71, 77, 192, 249; reisbeschrijvingen, 12-13, 24, 66-70, 73-85, 157, 192-193; representaties, 35, 59; systeem van dataverzameling, 59, 66-67, 73, 76-80, 82, 192-193, 198 Vogel, J.W., 50, 222 Voltaire, 57 Voorman, J.H., 249 Vosmaer, A., 90, 251 Voss, A.E., 203, 251 Wernich, J.W., 160, 162, 243 Wetenschappelijke reizigers, 12, 24-31, 34-35, 87-154, 181, 248; carrière, 139-141, 168-169, 213; definitie, 87; kosmopolitisme, 22; samenwerking met koloniaal bestel, 191-213 Wheeler, R., 216, 248 Willem V, 89, 202, 228 Witsen, N., 59, 193, 249 Witstein, S., 220


287 Wolfschmidt, A., 219-220, 222-223 Wouwerman, P., 162, 244 Xhosa's (‘Caffers’, ‘Kaffers’), 21, 29-30, 36, 40, 87, 92, 94, 96-99, 103-105, 108, 143-144, 165-166, 171, 173-187, 190, 194-197, 231-233, 238, 247, 249; anatomie, 145, 152, 167; fysionomie, 145-147; huidskleur, 147, 167 Young, R., 216 Zandvliet, K., 250 Ziegenbalg, B., 45, 220 Zoölogie, 15, 26, 43-44, 96, 109; eenhoorn, 83-84, 202-210, 227-228, 251-253; giraffe, 19, 74-85, 115-116, 192, 202, 206-207, 212, 226-227, 234, 251; gnoe, 142; olifant, 207; ornithologie, 17, 117, 119; zebra, 83-84 Zwarte legende (la Leyenda negra); Nederlands, 139, 152-154; Spaans, 153


Verkenningen van Zuid-Afrika

Recommend Documents