The Fat Pay Double Discriminatie en andere mensenrechtenproblemen bij het overgewichtbeleid Vooraf: Ik stel mijzelf hier een onaangename taak: te wijzen op de slechte kanten van goede bedoelingen. Volksgezondheid bevorderen is een goed doel – evenals het beschermen van de bevolking tegen terrorisme. Maar zeker als de probleemanalyse niet juist is, tellen de onbedoelde slechte neveneffecten des te harder. Wat dat betreft: overgewicht is geen volksgezondheidsprobleem – evengoed als er geen weapons of mass destruction waren in Irak. Overgewicht wordt als een van de meest bedreigende problemen voorgesteld; in dezelfde categorie als roken en fijnstof – alle drie zouden volgens sommige berekeningen goed zijn voor 20.000 doden per jaar. DG Volksgezondheid De Goeij zei vorig jaar: “De epidemie [van toenemend overgewicht] heeft het karakter van een sluipmoordenaar. Als dit zo doorgaat, komt er voor het eerst in de geschiedenis een generatie die haar eigen kinderen overleeft”. Laat u dat even rustig op u inwerken! En vergelijk het eens met de aankondiging voor ‘Rapportage ouderen 2006’ (15 juni 2006): “Een belangrijke conclusie is dat het met de meerderheid van ouderen in Nederland goed gaat. Velen staan midden in de samenleving, zo blijkt uit hun betrokkenheid in het vrijwilligerswerk en de informele zorg. Daarnaast zijn meer ouderen aan het werk gegaan. Hun gezonde levensverwachting en een gunstige sociaaleconomische positie maken een relatief lang sociaal leven mogelijk.” De Goeij zegt overigens niets anders dan surgeon-generals in de VS al 10 jaar lang aan de Amerikaanse bevolking voorhouden. De Amerikaanse jurist Paul Campos, die deze problematiek uitvoerig heeft onderzocht, zegt hierover in zijn boek The Obesity Myth: why America’s obsession with weight is hazardous to your health (2004: xvi): “As a lawyer I thought I had become accustomed to the extent to which people are willing to bend, spindle, and mutilate the truth in the pursuit of their own interests. But nothing could have prepared me for the sheer extent of the distortions that feed America’s rapidly intensifying weight hysteria.” 1 1
Ik wijs naast dit boek van Campos ook op de boeken van Michael Gard & Jan Wright, The obesity epidemic: science, morality and ideology (2005); Michael E.
Mijn bedoeling hier is: Door een wetenschappelijk meer adequate voorstelling van zaken te geven, de overgewichtproblematiek te relativeren; en om … in het licht van die meer adequate kennis enkele slechte bijwerkingen van het overgewichtbeleid aan te wijzen; en om … die vanuit een kritisch juridisch perspectief te duiden. Voor de goede orde: Overgewicht is een specifieke gewichtscategorie, net als ondergewicht en obesitas; ik houd de gebruikelijke indeling volgens BMI aan. Ernstig ondergewicht (anorexia; BMI < 16; <50 kg bij 180 cm) 2 en zeer ernstig overgewicht (morbide obesitas; BMI > 40; > 130 kg bij 180 cm)3 zijn problematisch, maar overgewicht is dat niet (meer dan een normaal gewicht). Het overgewichtbeleid is problematisch in de volgende opzichten: 1. Het beleid vormt een inbreuk op het recht van mensen op privacy en een ongestoord gezinsleven en levert dus een schending op van een grondrecht (art. 8 EVRM). Want … 2. De inbreuk is niet expliciet wettelijk geregeld, maar het gevolg van ‘beleid’. 3. De inbreuk dient geen algemeen belang – i.c. de volksgezondheid – want de ‘wetenschappelijke uitgangspunten’ kloppen niet. 4. Het beleid berust niet op een adequate afweging van voor- en nadelen: de negatieve kanten worden genegeerd. 5. Het beleid discrimineert indirect: vooral de lager opgeleide burger is het slachtoffer.4 2. Het meest ingrijpende beleid is niet expliciet wettelijk geregeld (en dus in strijd met de Grondwet en het EVRM). Geheel in hedendaagse stijl wordt dit beleid breed uitgewerkt, o.a. via de televisie met programma’s als “De afvallers” [in UK: The losers; in Oakes, Bad Foods: changing attitudes about what we eat (2004); en Uffe Ravnskov, The cholesterol myths: exposing the fallacy that saturated fat and cholesterol cause heart disease (2002). 2 Fitclub.nl merkt bij deze gegevens op: “Er zijn geen medische redenen voor je om af te vallen. Afvallen kan je gezondheid zelfs schaden. We raden je af lid te worden van Fitclub. Gezond leven zou je doel moeten zijn - niet afvallen. Succes!” 3 Fitclub.nl merkt bij deze gegevens op: “Je BMI is 40,12 en dat betekent dat je veel te zwaar bent en om medische redenen een flink aantal kilo's moet proberen af te vallen.” 4 Bij levensverzekeringen worden mensen met overgewicht direct gediscrimineerd, doordat zij ten onrechte een hogere premie betalen voor hun levensverzekering.
de U.S. The biggest loser]. Deze benaming is sterk symbolisch: te dikke mensen worden tot het afval gerekend als ze niet afvallen. Jeugdartsen kennen sinds november 2004 het “Signaleringsprotocol overgewicht in de jeugdgezondheidszorg”. Een interview met prof. Hira Sing – opsteller – in het NRC Handelsblad (16 augustus 2005; p. 3) maakt duidelijk hoe de invasion of privacy eruit ziet in gezinnen met kinderen met overgewicht.5 o “Kinderen die te zwaar zijn komen samen met hun ouders drie keer terug bij de GGD. Aan de hand van een eet- en beweegdagboek stellen jeugdarts of verpleegkundige, ouders én kind een ‘veranderplan’ op. Daarin staan afspraken over minder gezoete (fris)drank, elke dag meer bewegen en ten minste een uur buitenspelen, maximaal twee uur tv-kijken of computeren, en meer en beter ontbijten. Op het moment dat ouders niet gemotiveerd zijn, worden ze uitgenodigd voor een apart gesprek.”6 In algemene zin stelt minister Hogervorst dat mensen geen recht hebben op een ongezonde levensstijl, die hij plastisch omschrijft als “er maar op los leven”.
5
Datzelfde krantenartikel meldt dat in het Tijdschrift voor familie- en jeugdrecht is gepleit voor overgewicht als factor in de kinderbescherming. Paul Campos schetst een hororcasus uit de VS (2004: 99 – 106). 6 Hira Sing erkent in het interview dat er geen succesvolle manieren bekend zijn om mensen te laten afvallen. Niettemin verdedigt hij deze interventies met de opinie dat je anders “een hele generatie opgeeft”. De professor vindt ook dat er een vettax moet komen, ook al is dat nu niet mogelijk volgens het Europese recht. Als concreet voorbeeld noemt hij de hamburger, de beruchte usual suspect in dit soort zaken, niettegenstaande het feit dat een hamburger nauwelijks vet bevat en gemeten naar zijn werkelijke voedingswaarde enorm gezond is (vgl. Oakes 2004).
3. De ‘wetenschappelijke uitgangspunten’ van het overgewichtbeleid kloppen niet: Mensen met overgewicht hebben geen slechtere overlevingskansen dan mensen met een ‘normaal’ gewicht. Volgens sommige onderzoekers hebben ze zelfs een betere kans op overleven: Flegel et al (JAMA 2005): niet rokers jonger dan 60 jaar hebben bij overgewicht en zelfs bij obesitas een aanmerkelijk kleinere kans: 0,66 en 0,75. Lee et al (JAMA 2006) geven in hun index voor de kans op overlijden binnen vier jaar aan mensen met een normaal gewicht op lager een extra punt.7 • Dit type epidemiologisch onderzoek biedt overigens sowieso een uiterst twijfelachtige basis voor het beleid. • De randvoorwaarden en aanwijzingen voor zorgvuldige interpretatie van grondleggers en vooraanstaande beoefenaren worden vrijwel altijd genegeerd. • De epidemiologie is een voorzorgwetenschap geworden in zijn recent aangepaste basisbeginselen.8 Het gewicht van mensen is niet een kwestie van ‘individuele levensstijlkeuze’. 95% van alle mensen is binnen drie jaar na een succesvol dieet weer ‘terug bij af’;9 en dan meestal zwaarder;10 dit jojo-en heeft zijn eigen nadelige effecten. 7
Wim Kohler (medisch wetenschapsredacteur) zegt hierover in NRC Handelsblad (16 februari 2006) dat (veel) te dikke mensen eerst ziek worden, dan vermageren en dan overlijden. Een mooi voorbeeld van een drogreden. 8 Strong associations are more likely to be causal then weak ones. Weak associations are more likely to be explained by undetected biases. However, this does not rule out the possibility of a weak association being causal. An association is more likely to be causal when a number of similar results emerge from different studiesdone in different populations. Lack of consistency, however, does not rule out a causal association. The existence of a plausible mechanism strengthens the evidence for causality, however, lack of such a mechanism may simply reflect limitations in the current state of knowledge. The observation that an increasing dose of an exposure increases the risk of an outcome strengthens the evidence for causality. Again, however, absence of a dose response does not rule out a causal association.’ 9 Dat geldt in hoge mate ook voor chirurgische ingrepen. Aan de genetische component wordt in het beleid niet of nauwelijks aandacht geschonken. 10 Fitclub.nl geeft iemand met een BMI van 40 de volgende ‘ondersteunende’ boodschap: “Wij denken dat je op termijn moet proberen om je BMI tussen de 20 en 25 te krijgen. Dat lijkt misschien moeilijk of zelfs onmogelijk, maar dat is het niet. Het
In de werkelijkheid van het alledaagse leven blijkt het eenvoudige en overtuigende idee van ‘de balans van eten en bewegen’ niet uit te komen.11 Het is – behoudens extreme gevallen als ‘gif’ – onmogelijk en onverantwoord om een bepaald voedsel(product) op zichzelf tot (on)gezond te verklaren.12 Datzelfde geldt voor ‘levensstijl’: ook ‘ongezond gedrag’ is niet of nauwelijks als verantwoord etiket te gebruiken.13 Dus de uitspraak dat je er geen recht op hebt, heeft geen substantie. Op grond van deze kritiek kunnen we vaststellen dat het beleid geen algemeen belang (i.c. de volksgezondheid) dient. Dus zélfs voor zover het expliciet door de wetgever is gelegitimeerd, is het nog steeds een inbreuk op art. 8 EVRM. 4. Het beleid berust niet op een adequate afweging van voor en nadelen: Als overgewicht inderdaad samenhangt met o.a. diabetes en hart- en vaatziekten dan moeten er óók gezondheidsvoordelen aan kleven als de mortaliteit lager ligt. Diëten en andere levensstijlinterventies zijn vaak slecht gefundeerd, bewezen onwerkzaam of zelfs contraproductief.
is veel mensen al gelukt. Meld je aan bij Fitclub en probeer gewicht te verliezen. Succes!” (cursivering rp) 11 De bodem onder ‘de balansdag’ is dus boterzacht. De expliciete mededeling ‘nooit meer op dieet’ in deze reclameboodschap is overigens in strijd met de veel belangrijkere impliciete boodschap: altijd op dieet! 12 Er zijn mensen overleden aan een overdosis water en toediening van zuurstof blijkt gevaarlijk te zijn. Hét embleem van gezond voedsel is b.v. de appel; maar de voedingswaarde hiervan is erbarmelijk en wordt verre overtroffen door de aardappel, die een zwakke reputatie heeft. Oakes (2004) heeft aangetoond dat vrouwen ‘gezond’ gelijk stellen aan ‘zonder vet’. 13 In dezelfde periode (mei/juni 2006) dat de EU met een rapport kwam waarin de grote kosten van alcoholmisbruik breed werden uitgemeten, publiceerde het British Medical Journal (BMJ 2006; 332; 1244-1248) onderzoek waaruit bijvoorbeeld bleek dat bij mannen het risico op hart- en vaatziekten met toenemend drankgebruik met 7 tot 40 procent afneemt (bericht in NRC Handelsblad, 30 mei 2006).
Aan de gezondheidsrisico’s van beleidsinterventies wordt geen of onvoldoende aandacht besteedt. • Het bekende jojo-effect van diëten verhoogt b.v. de kans op diabetes. • Het slechte zelfbeeld dat ‘te dikke’ mensen wordt opgedrongen heeft een negatieve invloed op hun (psychisch) welbevinden. • Het beleid ondersteunt de sociale stigmatisering en discriminatie; • Die stigmatisering en discriminatie zelf weer als legitimering aanvoeren, is een vorm van blaming the victim. Vaak wordt benadrukt dat ‘overgewicht’ zulke enorme hoge kosten met zich meebrengt. Het genuanceerde betoog hierover komt zelden aan bod.14 Net als bij veel ander beleid gaat het hier om ‘kansen’ op ziekte of andere nadelen;15 In al z’n ongefundeerde stelligheid en onaanvaardbare oversimplificaties getuigt het overgewichtbeleid van slippery slope denken; het wordt dus gekenmerkt door een logische drogreden. 5. Het beleid discrimineert indirect: Vooral de lager opgeleide burger is het slachtoffer want overgewicht komt vooral bij hen voor.16 Zij zijn veel slechter dan de hoger opgeleide burger in staat om zich te verzetten tegen de invasion of privacy van medici en media. Juist zij worden op TV publiek te schande gemaakt als ‘luie en vette couch potato’ en onderworpen aan autoritaire leefstijlregimes.17 Gerard de Vries schreef over deze verandering in de gezondheidszorg – van bestrijding van ziekte naar preventie – dat de burger daardoor verandert van een zieke met rechten in een risicodrager met plichten. Bij levensverzekeringen worden mensen met overgewicht direct gediscrimineerd, doordat zij ten onrechte een hogere premie betalen voor hun levensverzekering.
14
Zo levert NRC Magazine (juli 2005) het ongenuanceerde verhaal af onder de titel De tijdbom (en plaatst een kritische reactie niet omdat ‘het echt een groot probleem is’). Eerder dat jaar kwam Vrij Nederland (25 juni 2005) wel met een genuanceerd betoog onder de titel: ‘Slecht leven: goed voor u’. 15 Bijvoorbeeld ADHD en het risico op criminaliteit. 16 Paradoxaal is dat overgewicht vooral voorkomt in rijke samenlevingen, maar dáár dat juist weer vooral bij het armere deel van de bevolking. 17 Zie de korte sketches over een ‘obesitas (zelf)hulpgroep’ in de Britse comedy ‘Little Britain’ waarin de instructrice haar cursisten steeds weer voor rotte vis scheldt.
6. Het beleid is eigenlijk gewoon ideologische moraalpolitiek de (slanke) hoger opgeleide burgers proberen hun eigen schoonheidsideaal onder het mom van ‘wetenschappelijk bewezen risico’ op te dringen aan hun (zwaardere) lager opgeleide medeburgers. Dat gebeurde ‘altijd’ al in direct culturele zin: in alle visuele media worden mensen op hun gewicht en omvang gediscrimineerd.18 7. Het beleid als typisch voorbeeld van de ‘nieuwe verburgerlijking’ de ‘burgerlijke middenklasse’ gaat steeds meer de eigen ‘waarden en normen’ als maatstaf opleggen aan de ‘onderkant’ en de ‘bovenkant’ van de samenleving. ‘de verantwoorde levensstijl’ wordt veelal gepresenteerd als wetenschappelijk onderbouwt preventiebeleid; klassiek voorbeelden hiervan is de campagnes voor safe sex i.v.m. aids; maar ook ‘was je handen vijf keer per dag’ anders besmet je jezelf en anderen. Steeds meer komen incivilities en kleine, indirecte en theoretische risico’s expliciet onder repressieve druk van sociale omgeving en officiële overheid te staan.19 Risicodragers worden steeds strenger en dreigender aangesproken op hun ‘maatschappelijk onverantwoorde gedrag’. Niet alleen als dat gedrag geacht wordt anderen rechtstreeks te benadelen, maar ook als die nadelen de samenleving indirect raken.
18
Films waarin slanke acteurs (Eddy Murphy en Mike Meyers) en actrices (Gwynneth Paltrow) met behulp van een fat suit dik worden gemaakt, slagen er zonder problemen in om op onze lachlust te werken. 19 De politie treedt streng op tegen ‘onheuse bejegening’ én handhaaft het bedelverbod in gemeentelijke APVs. Tegelijk worden bekenden van mogelijke terroristen in hun dagelijks leven ‘verstoord’.
