23-03-2012
Taalwetenschap
Taalwetenschap Wat gaan we doen?
Taalwetenschap voor Vertalers
- algemeen, maar selectief overzicht van belangrijkste onderdelen - voor vertalers meest relevante onderdelen
ITV Hennie van der Vliet Maart 2012
Wat is het doel? - een globaal overzicht - meer inzicht geven - de mogelijkheid zelfstandig door te zoeken
Taalwetenschap
Taalwetenschap
• Inleiding: taal als wetenschap
• Inleiding: taal als wetenschap
• Klanken
• Klanken
fonetiek, fonologie
• Woorden
• Woorden
morfologie, lexicon
• Zinsbouw
• Zinsbouw
syntaxis
• Betekenis
• Betekenis
semantiek
• Gebruik
• Gebruik
pragmatiek
1
23-03-2012
Taalwetenschap • Inleiding: taal als wetenschap - Natuurlijke taal - Descriptie vs. Prescriptie - Talige kennis / menselijke cognitie - universalia
Taalwetenschap • Inleiding: taal als wetenschap - Natuurlijke taal - Descriptie vs. Prescriptie - Talige kennis / menselijke cognitie - universalia
Taalwetenschap - Natuurlijke taal bijentaal, wasmachine, computertaal, gebarentaal Natuurlijke taal: mensen, als moedertaal geleerd menselijke cognitie universalia recursie
Taalwetenschap - Descriptie vs. Prescriptie Taalwetenschap is een empirische wetenschap beschrijft menselijke taal van moedertaalsprekers Zo’n meisje die haar haar los draagt. Het parlement benoemt haar voorzitter. Die haring? Ik vind haar lekker. Bananen ben ik niet dol op. Ik denk dat hun aan de late kant zullen zijn.
2
23-03-2012
Taalwetenschap • Inleiding: taal als wetenschap - Natuurlijke taal - Descriptie vs. Prescriptie - Talige kennis / menselijke cognitie - universalia
Taalwetenschap - Talige kennis / menselijke cognitie Is het de of het geklerk? Wanneer gebruik je mooi, wanneer mooie? Best volgens belangrijk woordvolgorde mij is wel De vek blakt de mukken Drie tot tien woorden/sec => wat doe je in die tijd?
Taalwetenschap • Inleiding: taal als wetenschap - Natuurlijke taal - Descriptie vs. Prescriptie - Talige kennis / menselijke cognitie
Taalwetenschap Universalia - - - -
Klinkers en medeklinkers Zelfstandige naamwoorden en werkwoorden Volgorde is SOV, SVO, VSO of vrij …
- universalia
3
23-03-2012
Taalwetenschap
Taalwetenschap
• Inleiding: taal als wetenschap • Klanken • Klanken
fonetiek, fonologie
• Woorden
morfologie, lexicon
• Zinsbouw
syntaxis
• Betekenis
semantiek
• Gebruik
pragmatiek
fonetiek, fonologie
Fonetiek: spraakklanken plaats van articulatie: m, w, n, j, k, g, h aard van obstructie: p, z, l, h stemhebbend/-loos: p/b, s/z, v/f kliktalen
Taalwetenschap
Taalwetenschap • Inleiding: taal als wetenschap
• Klanken
fonetiek, fonologie • Klanken
fonetiek, fonologie
Fonologie: talig systeem van spraakklanken • Woorden
morfologie, lexicon
patatje, vlindertje, gummetje, parfumpje/etje koninkje
• Zinsbouw
syntaxis
melluk, omweer, ombegrip, ongkuis, sa(g)doek
• Betekenis
semantiek
fonemen: baard – paard – gaard – vaart allofonen: zakdoek – zagdoek, de r
• Gebruik
pragmatiek
4
23-03-2012
Taalwetenschap • Woorden
morfologie
Vrije morfemen gebonden morfemen aardig onaardig knoei verknoei loop lopen
Taalwetenschap • Woorden
lexicon
10 woordsoorten inhoudswoorden: n, v, adj, adv, (voorz) gramm.woorden: vnw, voegw, lidw, telw, tussenwerpsel Productief/improductief
Flexie Derivatie Compositie
=> loop – liep, beest – beesten, mooi - mooie => trouwen – getrouwde, doen – verdoen => klok + huis = klokhuis
⇒ Woordenschat is oneindig groot raceautobandventieldopjesstoelpootblaadjeshelper => maar: slechts weing (2000?) hoogfrequente woorden!!
Taalwetenschap • Woorden
Taalwetenschap
lexicon
• Woorden
polysemie
ei, ondersteunen, vers, …
polysemie is de regel Welke woorden? Hoogfrequente! Waarom? Vanwege het grote aantal dingen in de wereld!
vaagheid
persoon (m? v?)
homonymie
das – das – da’s
Betekenis:
lexicon
Nls: koken, bakken, braden, stoven, pocheren … Eng: to cook, to bake, to broil, to fry, to ovenfry … Dat loopt helemaal niet parallel!! Vgl kruipen <-> to crawl
5
23-03-2012
Taalwetenschap
Lexicon Kortom: betekenis is een dynamisch concept en taalgebruikers construeren betekenis
Woordenboeken Polysemie: 0.1, 0.2, 0.3 Homonymie: I 0.1, 0.2 … II 0.1, 0.2, … Hoeveel betekenissen vind je in het woordenboek per polyseem woord? Dat ligt aan wat het woordenboek mag kosten …
Taalwetenschap • Inleiding: taal als wetenschap • Klanken
fonetiek, fonologie
• Woorden
morfologie, lexicon
• Zinsbouw
syntaxis
• Betekenis
semantiek
• Gebruik
pragmatiek
- - - - - - - - - - - - -
De kop van een dier Je kop staat me niet aan De kop van de Zeedijk De kop is eraf Een knappe kop Een kop in de krant De kop van mijn bureau De kop van mijn schoen De kop van mijn verhaal De kop van de 21e eeuw De 21e eeuw kopte met 9-11 en de kredietcrisis Mijn kop eraf als … Spijkers met koppen slaan
syntaxis - Woorden de, een, maken, koe, looping, mooi - Constituenten de koe = NC (hoofd is N) mooie = AdjC (hoofd is Adj) - nesting in constituenten: hierarchie een mooie looping = NC (hoofd is N) maakt een mooie looping = VC (hoofd is V) de koe maakt een mooie looping = Zin boom p. 111
6
23-03-2012
syntaxis Constituenten hebben een functie in een zin:
syntaxis De belangrijkste predikaten
Subject (NC), predikaat (VC) 1. De koe loopt
De belangrijkste predikaten intransitief transitief ditransitief pc-object nw gezegde
lopen maken bezorgen
v (=> 1) v + dir. object (NC) (=> 2) v + dir. object (NC), indir. object (NC) (=>3) rekenen (op) v + pc-object (PC) (=> 4) zijn v + nw deel (NC of AdjC)
2. De koe maakt een mooie looping. 3. De koe bezorgt de toeschouwers een onvergetelijke dag. 4. De koe rekent op een daverend applaus. 5. Deze koe is een fenomeen. / Deze koe is fenomenaal.
(=>5)
syntaxis Kortom:
syntaxis Maar wij gaan door. Constituenten hebben een grammaticale rol,
Het hoofdwerkwoord is de spil van de zin! Vertalers, let op! Heeft het hoofdwerkwoord in uw vertaling dezelfde eigenschappen als dat in het origineel? ⇒ Das glaub ich dir nicht!
Het hoofdwerkwoord voorspelt de verplichte grammaticale rollen in het predikaat (de argumenten) Daarnaast is er het subject Elk argument en het subject hebben ook een semantische rol.
Zie voor andere verschillen tussen talen p.124
7
23-03-2012
syntaxis
syntaxis
De vader slaat zijn kind met een hamer de vader = NC, subject, agens zijn kind = NC, dir. Object, patiens met een hamer = PC, Bijw. Bep, instrument Agens: doener met controle Patiens: ondergaat de handeling Instrument: waarmee de handeling gedaan wordt
Framenet Charles Fillmore, Sue Atkins e.a. http://www.icsi.berkeley.edu/~framenet/
Verder: recipient, thema, source, path, goal …
syntaxis What is the FrameNet project about? The Berkeley FrameNet project is a lexicon-building effort in which we (1) study words; (2) describe the frames or conceptual structures which underlie these; (3) examine sentences, using a very large corpus of contemporary English that contains these words; and (4) record the ways in which information from the associated frames are expressed in these sentences
syntaxis • Wat zijn die conceptuele structuren? Dat zijn verzamelingen betekenisrelaties zoals - Agent - Goal - Motivation - Cause - Duration Maar ook heel specifiek: - Gain - Chance - Victim
8
23-03-2012
syntaxis • Wagen:
syntaxis • riskeren:
Je moet je leven wagen voor een kaartje. Actor Valued object Gain
Waag het niet te springen! Deed
Je riskeert je leven voor een kaartje. Actor Valued object Gain
Rijd je door rood, dan riskeer je een boete. Deed
Actor/Victim
Taalwetenschap • Inleiding: taal als wetenschap
Harm
Semantiek - oneindig veel woorden - oneindig veel zinnen - oneindig veel boodschappen
• Klanken
fonetiek, fonologie
• Woorden
morfologie, lexicon
• Zinsbouw
syntaxis
Hoe kan je zo’n systeem gebruiken? Hoe weet je van elke nieuwe zin wat die betekent? Hoe kun je elke betekenis in een vorm gieten?
• Betekenis
semantiek
Het toverwoord is:
• Gebruik
pragmatiek
compositionaliteit
9
23-03-2012
Semantiek Compositionaliteit De betekenis van een zin kun je berekenen uit:
- De betekenis van de woorden plus - De syntactische verbanden tussen de woorden
Semantiek
Semantiek De betekenis van een zin kun je berekenen uit: - de betekenis van de woorden plus - de syntactische verbanden tussen de woorden 1. Ajax wint van PSV 2. Ajax verliest van PSV 3. PSV verliest van Ajax
Semantiek
En hoe begrijp je deze zinnen dan?
En hoe maak je deze zinnen dan?
Ah, nu komt de aap uit de mouw! Ik zie er geen gat in. Zo gezegd, zo gedaan. Ik houd niet van patat, laat staan van frikadellen. Een patatje met. Wie a zegt … Nee, dat zeg ik … Gooi maar in m’n pet. Wat een zak van een docent. Lekker ding van me.
Een blonde labrador/vrouw/haar *een blonde auto Een overtreding begaan een misdrijf plegen Strenge vorst zware regen dichte mist hoge vochtigheid extreme droogte … Een vraag naar, een antwoord op, rekenen op, denken aan, …
10
23-03-2012
Semantiek
Semantiek
compositionaliteit conventionaliteit
Constructies
Vergelijk de oneindigheid van de woordenschat en het kleine aantal hoogfrequente woorden.
- Idioom
De appel valt niet ver van de boom
- Minder vast
Ik zie er als een berg tegenop
- Invullers
Een X van een Y
- Collocaties
Een motor loopt, de radio speelt …, P’s
⇒ Je kunt alle creatieve en weinig frequente zinnen begrijpen met compositionaliteit ⇒ Je hebt hoogfrequente zinsnedes (constructies) kant en klaar opgeslagen. Die zijn frequent en niet compositioneel te begrijpen of te maken.
Semantiek
- Selectierestricties
sprenkelen, essen/fressen
Semantiek tijd en aspect
Constructies
tijd Dat is de situering van een zin op een tijdslijn, met als referentiepunt:
Vertalers, let op je constructies!!! - het moment van spreken Ik zal straks stoppen - een ander referentiepunt Nadat ik de laatste dia projecteer zal ik stoppen
11
23-03-2012
Semantiek tijd en aspect Aspect kijkt niet naar een tijdschaal, maar naar de handeling zelf: of die begint, voortduurt, eindigt, afgesloten is Piet gaat een ei bakken. (ingressief) Piet heeft een ei gebakken. (perfectief) Piet is een ei aan het bakken. (imperfectief)
Taalwetenschap
Semantiek tijd en aspect Talen verschillen sterk in de mogelijkheden en eisen op het gebied van tijd en aspect.
Let dus op, vertalers!!
Pragmatiek
• Inleiding: taal als wetenschap
Pragmatiek: de communicatieve functie van taal • Klanken
fonetiek, fonologie
• Woorden
morfologie, lexicon
• Zinsbouw
syntaxis
• Betekenis
semantiek
• Gebruik
pragmatiek
Taal heeft een betekenis, een vorm, maar heeft daarnaast een communicatieve strekking (illocutie). Een uiting heeft een illocutionele strekking, dat is een taalhandelingskarakter: Bevelen, vragen, voorstellen, informeren, afwijzen ..
12
23-03-2012
Pragmatiek
Pragmatiek Hoe zit betekenis in een uiting gecodeerd?
- Kan het raam dicht? - Het is koud hier Dit zijn naar de vorm resp. een vraag en een mededeling. De illocutionaire strekking is een verzoek, namelijk om het raam dicht te doen. Belangrijke namen: Grice => geslaagdheidsvoorwaarden Searle => Taalhandelingstheorie
Vaak volgens het links – rechts-principe: eerst bekende informatie, daarna de nieuwe; eerst topic, daarna focus Wat ben je aan het doen? Ik ben mijn buren aan het bespieden.
Pragmatiek
Discourse
Wat denk je daaraan te doen? Ik geef mijn buurvrouw een bloemetje.
Dan nog iets over discourse: let op conventies inzake
Dat is de normale volgorde. Je kunt ook de focus benadruken:
- - - -
Mijn buren geef ik een bloemetje. Mijn buren een bloemetje geven. Of, handig, Mijn buren krijgen van mij een bloemetje met nog meer nadruk op de buren
stijl genre situationele correctheid contextuele correctheid
Je vertaling is niet alleen een talige vorm, maar is ook een uiting met een illocutionele strekking en met een doel!
13
23-03-2012
Discourse Een taal is niet homogeen, maar varieert op de volgende assen:
Discourse Samenhang in een tekst: coherentie en cohesie Zonder samenhang heb je geen zinnige tekst
regionaal: sociaal: bereik: situatief: inhoudelijk:
standaard, variant, dialect elite, lager opgeleiden algemeen, zeilers, neonazi’s college, trein, dam op 4 mei illocutionaire strekking
Samenhang = coherentie. - inhoudelijke samenhang - typografische samenhang - talige samenhang (dat is cohesie)
Discourse cohesie NAC-Breda speelt zondag tegen FC Den Bosch. Om niet te degraderen moeten zij winnen. Dat wordt moeilijk, want de Brabanders zijn thuis nog ongeslagen en dat willen zij natuurlijk zo houden. Daarom zullen zij alles op alles zetten! Let op je verwijswoorden, zorg dat die duidelijk zijn Let op je signaalwoorden (daarom, dus, want, zodoende, integendeel)
Taalwetenschap Tips - WordNet http://wordnet.princeton.edu/ - FrameNet http://www.icsi.berkeley.edu/~framenet/ - ANS, Algemene Nederlandse Spraakkunst http://www.let.ru.nl/ans/ - Terminologie: het Steunpunt Nlstalige Terminologie www.nedterm.nl
14
23-03-2012
Taalwetenschap
Einde
VRAGEN?
15
