Sinds kort denk ik een heel klein beetje aan mijn toekomst. Angela

1

‘Sinds kort denk ik een heel klein beetje aan mijn toekomst.’ Angela

moeilijk verstaanbaar gedrag Arnold van Doorn: ‘Met een diagnose alleen ben je er niet.’ het portret van André de Haan <> het dilemma van Jeroen Biesterbos column van Carrie <> in gesprek met Leenaars & Goossensen

2

voorwoord

‘Bij wie zit nu de beperking?’

door Linda Boot, bestuurder Pameijer

Voor mij is het de eerste keer dat ik dit voorwoord mag schrijven. In de tijd dat ik nu bij Pameijer ben heb ik niet alleen veel mede­ werkers maar ook veel cliënten mogen ont­moeten. Dat waren vaak heel bijzondere ontmoetingen. Meermalen kreeg ik een spiegel voorgehouden: bij wie zit nu de beperking? Bij die cliënt, die dingen op een andere manier verstaat, interpre­ teert en doet? Of bij mijzelf, omdat ik kennelijk zo gepro­grammeerd ben dat ik het moeilijk vind om bij gedrag dat ik niet direct herken of gewend ben, dat met vertrouwen tegemoet te treden? En dan heb ik maar korte ontmoetingen in een vriendelijke setting. Dat is nog wel wat anders dan begeleiders waarvan het hun dagelijks werk is en die te maken krijgen met soms heftige situaties en agressie. Als ik hun verhalen hoor en ook zie hoe zij met de cliënten die ze ondersteunen in gesprek blijven, bewonder ik hun vaardig­heden en deskundigheid, en hun niet aflatende betrokkenheid bij cliënten. Maar er zijn veel factoren die ervoor zorgen dat toch de vlam in de pan kan slaan. En zelfs de meest ervaren medewerker kan een situatie tegen­komen waarin hij of zij het even niet meer weet. Dat moment probeer je voor te bereiden en te verleggen door opleidingen, trainingen en de introductie van (nieuwe) theorieën en praktijken. Het is belangrijk dat organisaties hun medewerkers ondersteunen bij het ver­werven van kennis en vaardigheden op dit punt. Dat doet Pameijer dan ook, op veel verschillende manieren. Ik hoop dat ook deze Partners daaraan een bijdrage kan leveren. In dit blad komen interne en externe deskundigen, cliënten en collega´s in beeld die elk vanuit hun eigen perspectief ons meer inzicht proberen te geven in moeilijk verstaanbaar gedrag en hoe daarmee om te gaan. Naast het hoofdthema vindt u nog meer lezenswaardigs in dit nummer van de Partners: onder andere een stuk over Howie the Harp en een aantal nieuwe rubrieken. De vernieuwingen worden in het blad nader toegelicht. Ik hoop dat dat ertoe leidt dat u Partners met nog meer plezier en interesse zult lezen. «

3

4

inhoud

inhoud

inhoud

Het dilemma van jeroen biesterbos

‘met een diagnose alleen ben je er niet’

Medewerkers worden steeds vaker geconfronteerd met ‘moeilijk verstaanbaar gedrag’ van klanten. Ook voor Pameijer is het dagelijkse realiteit.

Jeroen doet er alles aan om bewoners te ondersteunen in hun empower­ment. Maar empower­ment en blijvend middelen­gebruik staan soms op gespannen voet met elkaar.

28

» met ervaringen in ‘wat vinden zij?’

EN VERDER:

6 14 Het portret van Andre de Haan

20 ‘Sinds kort denk ik een heel klein beetje aan mijn toekomst.’

Na jaren van verslaving en opnamen werkt Angela hard om haar leven opnieuw in te richten.

Vanaf zijn achttiende is André verslaafd geweest aan harddrugs. ‘Ik vergeleek het voor leerlingen met een verjaardags­feestje. Voor iedereen is er taart, behalve voor jou.’

5

32 In gesprek met Leenaars & Goossensen

3 voorwoord 18 uit de uitagenda 19 column 30 actueel 38 lifestyle 39 actueel 48 recensies 50 colofon

Ellie Leenaars en Anne Goossensen gaan met ons in gesprek over behandeling en benadering van klanten met ‘moeilijk verstaanbaar gedrag’.

‘HOLLAND SAYS “HI” TO HOWIE.’

Begin dit jaar is een prachtige pilot van start gegaan in Rotterdam, het Howie the Harp Trainings­centrum. Werken aan empowerment ten top.

40

» met ervaringen in ‘wat vinden zij?’

6

pameijer perspectief

met een diagnose alleen ben je er niet Harde cijfers ontbreken maar het is wel duidelijk dat medewerkers steeds vaker worden geconfronteerd met ‘moeilijk verstaanbaar gedrag’ van klanten. Gedrag dat lastig te begrijpen en/of te hanteren is en dat de ondersteuning ook erg kan frustreren. Hoe ga je bijvoorbeeld om met iemand die door middelengebruik soms slecht aanspreekbaar is? Of met een klant die wel bij je wil wonen maar zich hardnekkig afsluit voor begeleiding? Landelijk worstelen veel instellingen met deze problematiek, zeker in de grote steden, en ook voor Pameijer is het dagelijkse realiteit. Hoewel de organisatie er geen eensluidend antwoord op heeft, zijn er initiatieven die uitzicht bieden op een samenhangende aanpak.

Arnold van Doorn

8

pameijer perspectief

pameijer perspectief

‘Als het gedrag van een klant ons voor een probleem stelt, moeten we daar een antwoord op vinden. Dat is de kern van ons werk.’

professionele uitdaging Klanten die de vaardigheden van medewerkers op de proef stellen, zijn er altijd al geweest. Door maatschappelijke ontwikkelingen en verruiming van toelatingseisen vormen zij binnen zorginstellingen wel een groeiende groep. Pameijer is de afgelopen jaren bijvoor­ beeld ondersteuning gaan bieden aan steeds meer mensen die naast een beperking nog te kampen hebben met andere problemen. Mensen die verslaafd zijn aan drugs of alcohol, die in de gevangenis hebben gezeten of jarenlang op straat hebben gezworven, jongeren met forse gedragsproblematiek... En in het algemeen zijn mensen natuurlijk ook steeds mondiger gewor­ den. Het spreekt vanzelf dat deze ontwikkelin­ gen zich op de werkvloer doen gelden. ‘Moeilijk verstaanbaar gedrag’ van klanten brengt medewerkers regelmatig in verlegenheid. Hier ligt op alle niveaus een grote uitdaging. Voor de organisatie in zijn geheel en natuurlijk voor de medewerkers. Als het gedrag van een

klant ons voor een probleem stelt, moeten we daar een deskundig antwoord op vinden. Dat is welbeschouwd ook de kern van ons werk. Hoe kunnen we als Pameijer deze mensen toch optimaal ondersteunen? Wat hebben mede­werkers nodig om beter te kunnen omgaan met dit gedrag? Gemakkelijke antwoorden op deze vragen zijn er niet. In de realiteit zal het nog vaak zoeken en worstelen blijven. Maar hier ligt wel een serieuze professionele opgave. Die wordt binnen Pameijer ook erkend en opgepakt. Het thema heeft de volle aandacht van de directie (Arnold van Doorn) en er zijn diverse initiatieven die perspectief bieden. gedragsdeskundigheid Sinds anderhalf jaar heeft Pameijer bijvoorbeeld een Consultatieteam dat medewerkers kan onder­steunen als de begeleiding van een cliënt problematisch wordt. Orthopedagoog Peter van Loon, één van de zes leden, vertelt dat consul­ tatie natuurlijk al langer mogelijk was, maar dat op verzoek van de directie in 2010 een apart

team is geformeerd. ‘Onze taak is om in vast­ gelopen situaties te adviseren en mee te denken, we nemen de begeleiding niet over. ‘Moeilijk verstaanbaar gedrag’ vraagt van medewerkers vaak om het allerbeste uit zichzelf te halen. Als ergens geldt dat begeleiden een ambacht is, is het daar wel. Wat is er mis gegaan? In welke valkuil ben je misschien zelf gestapt? Hoe krijg je weer een werkbare relatie? Wij kijken met medewerkers mee en helpen ze om even afstand te nemen en te reflecteren, ook op hun eigen gedrag.’ brede focus Een algemeen aandachtspunt is volgens Peter dat er traditioneel door een vrij smalle bril naar ‘probleemgedrag’ wordt gekeken. ‘In Nederland concentreren we ons van oudsher op de psycho­ logische aspecten van gedrag en zoeken daar ook de oplossing in. Maar menselijk gedrag wordt niet alleen door emoties en gedachten bepaald. Ook biochemische aspecten kunnen bijvoorbeeld van grote invloed zijn. Binnen de forensische zorg wordt daar al veel meer op gelet. Zo raakt iemand met een hoog cortisol­ gehalte – het ‘stresshormoon’ dat in de bijnier­ schors wordt aangemaakt, red. – per definitie sneller geagiteerd. En ook sociale factoren, de vaardigheden om met je omgeving om te gaan,

deskundigheidsbevordering

Diverse trainingen van de afdeling Deskundig­ heidsbevordering hebben direct of indirect betrekking op het omgaan met moeilijk verstaanbaar gedrag. Zo is er een training ‘welkom bij complexe dienstverlening’ voor nieuwe medewerkers, waarin wordt ingegaan op thema’s als verslaving en samenwerking binnen de ggz. Maar ook modules over bijvoorbeeld autisme en gedrags­ problemen, dementie of motiverende gespreks­ technieken zijn zeker relevant. Naast het vaste aanbod – dat elke medewerker online kan vinden – is tevens training op maat

9

spelen vaak een belangrijke rol. Wij pleiten er daarom voor om gedrag te benaderen vanuit een breed, ‘biopsychosociaal’ model. Dit model biedt iedereen een waardevol handvat in het omgaan met moeilijk gedrag.’ Op bepaalde terreinen is biochemische kennis extra relevant voor Pameijer. In de dienst­ verlening aan mensen die drugs of alcohol gebruiken bijvoorbeeld. Welk effect hebben bepaalde middelen precies? Wat betekent dit voor de omgang met een verslaafde cliënt? Gerichte deskundigheidsbevordering – al dan niet in samenwerking met ketenpartners – kan voor medewerkers een enorme steun in de rug betekenen. Of neem het medicatiebeleid van de organisatie. Ongeveer 30% van alle incident­meldingen heeft te maken met een medicatiefout, onachtzaamheid met genees­ middelen door een begeleider of een cliënt. Een harde bevestiging dat medicatie een basaal onderdeel is van het ondersteuningsplan. levenskwaliteit als voorwaarde Ook de context, de omgeving waarin het gedrag plaatsvindt, kan niet buiten beschouwing blijven. Hoe is het gesteld met de levenskwaliteit van de klant, bijvoorbeeld als het gaat om dagbesteding en huisvesting? Is de omgeving stimulerend?

mogelijk, beantwoordend aan de specifieke vraag van een team. De afdeling Deskundigheids­ bevordering participeert ook in het Consultatieteam en het ROPO-overleg. Als teams worstelen met vragen of dilemma’s rond cliënten is het altijd mogelijk de afdeling te vragen voor overleg, teamcoaching en intervisie. Tot slot wordt wel gebruik gemaakt van externe des­kundigheid. Voorbeelden zijn een basistraining van Avans+ en coaching on the job vanuit Recuper. Voor meer informatie kun je contact opnemen met de afdeling Deskundigheidsbevordering, tel. 010 271 00 00

10

pameijer perspectief

Of vormt die juist een rem op ontwikkeling en ‘empowerment’? Een concreet voorbeeld: als je dealers uit de woonomgeving van cliënten wilt weren, moet je als organisatie natuurlijk goed naar de woonomgeving kijken. Of: hoe kun je iemand die op de bank blijft zitten toch verleiden om een waardevolle activiteit te ondernemen? ‘Waar het om gaat is dat een cliënt veel meer is dan probleemgedrag’, zegt Peter. ‘Als Pameijer willen we graag dat mensen hun eigen kracht hervinden en zich ontwikkelen. Dat bereik je niet door je uitsluitend op het gedrag te richten, de kwaliteit van iemands leven is daar een basisvoorwaarde voor. Werken vanuit een ‘holistische’ visie, waarbij je alle relevante factoren meeneemt, levert veel meer op.’

‘Een cliënt is veel meer dan probleemgedrag.’ (Peter van Loon)

Aandacht voor levenskwaliteit is overigens een medaille waar twee kanten aan zitten: het gaat altijd om een gezamenlijke inspanning, van cliënt én begeleider. Met het ondersteu­ nings­­plan en de bijbehorende zorgdienst­ver­ lenings­over­eenkomst verbinden beide partijen zich om afge­sproken doelen samen te reali­seren. Dit vraagt ook een bepaalde inzet van de klant. Zoals het wettelijk heet: ‘hij moet de zorg­­aanbieder naar beste weten de inlichtingen en mede­werking geven die deze redelijkerwijs nodig heeft voor het verlenen van goede zorg’ (Wet Cliëntenrechten Zorg). Hierbij gaat het niet om de formaliteiten, om harde ‘rechten en plichten’, maar vooral om het besef dat weder­ kerigheid echt de sleutel is voor goede zorg en een goede begeleidings­relatie. In de communi­ catie met cliënten, of het nu gaat om een eerste kennismaking of om tussentijdse evaluatie van de ondersteuning, kan dit niet genoeg benadrukt

pameijer perspectief

worden. In de praktijk is op dit terrein zeker nog een slag te maken en dat is ook een punt van aandacht binnen Pameijer. samenspraak en steun In de praktijk van alledag is een beroep op het Consultatieteam natuurlijk niet altijd mogelijk of nodig. Goede samenspraak met collega’s over je vragen en dilemma’s is dan heel belangrijk. Helemaal als je de situatie ook als dreigend en onveilig ervaart. Een waardevol initiatief op dit gebied is dat er sinds vorig jaar geregeld mede­werkersoverleg plaatsvindt over het omgaan met moeilijk verstaanbaar gedrag. Dit gebeurt in de vorm van zogenaamde ‘ROPO-­bijeenkomsten’, voor medewerkers en belangstellenden uit de hele organisatie. (ROPO staat voor RegioOverstijgend Porte­­ feuille Overleg). De insteek van het overleg is dat men­sen vanuit betrokkenheid bij het onderwerp ervaringen en inzichten met elkaar delen en samen een netwerk rond het thema vormen. De bijeen­komsten worden getrokken door drie managers – Mirjam Karsten, Ineke Mos en Ineke Hoogland – en geleid door een externe coach/trainer, Nico van der Velden. Directeur Arnold van Doorn benadrukt hoe belangrijk het is dat medewerkers zich gesteund voelen vanuit organisatie en omgeving. ‘Moeilijk verstaanbaar gedrag is lang niet altijd direct op te lossen, met een diagnose alleen ben je er ook niet. Een herkenbare vergelijking is voor veel mensen waarschijnlijk die met een oudere die aan dementie lijdt. Je weet dan wel wat iemand mankeert, maar aan genezing of aan verandering van gedrag hoef je niet te denken. In situaties met moeilijk verstaanbaar gedrag staat voorop dat je een helder beeld krijgt van wat er aan de hand is, en op basis daarvan in staat wordt gesteld om er zelf beter mee te leren omgaan. Inclusief het leren beïnvloeden van de omgevingsfactoren die het gedrag in de hand werken. Hoe kun je iemand toch blijven ondersteunen, het contact behouden of even­ tueel herstellen?’

‘Moeilijk verstaanbaar gedrag is lang niet altijd direct op te lossen.’ (Arnold van Doorn)

11

12

pameijer perspectief

pameijer perspectief

‘Van belang bij het zoeken naar oplossingen is dat je in verbinding blijft met de cliënt. Dit stelt hoge eisen aan het geduld en uithoudings­vermogen van begeleiders. Soms helpt het als je bij iemand te rade kunt gaan, bij iemand met ervaring of een bepaalde deskundigheid. Soms is het ook nodig dat je even op adem kunt komen, bij­voorbeeld doordat de begeleiding even wordt overgenomen. Via informele netwerkjes is het hier en daar al mogelijk dat een klant tijdelijk elders binnen Pameijer wordt opgevangen. Bij alle maatregelen die we als organisatie treffen, moeten medewerkers weten en voelen dat ze er niet alleen voor staan. Dat is denk ik een centrale conclusie.’

doorontwikkelen eigen kracht ‘In sommige situaties kiest Pameijer ervoor om de ondersteuning van een cliënt over te dragen aan een meer gespecialiseerde instelling. Dit altijd op basis van een afweging tussen enerzijds een helder beeld van wat er aan de hand is en anderzijds onze mogelijkheden om gedrag en omgeving te beïnvloeden. Die afweging kan al worden gemaakt voor aanvang van de dienstverlening, maar ook tijdens het proces. Daarbij zoek je voor iedereen de beste oplossing, je wilt niet verzanden in een opeen­ stapeling van inspanningen die spaak lopen en die er uiteindelijk toe leiden dat de situatie onhoudbaar wordt. Maar uitgangspunt is en blijft dat je je als medewerker werkelijk

‘Bij alle maat­ regelen die we als organisatie treffen, moeten medewerkers weten en voelen dat ze er niet alleen voor staan.’

13

‘verbindt’ met de cliënt en een professioneel én menswaardig antwoord op diens vragen vindt, ook als een vraag je voor het blok zet. Als organisatie kunnen we mensen hierbij op ver­schillende manieren ondersteunen. De initia­tieven die zijn en worden genomen maken deel uit van een breed plan van aanpak, waarbij we prima kunnen voortborduren op de werkwijze en de visie waar Pameijer voor staat. Een goede dialoog, kijken naar de mogelijkheden van mensen en werken aan hun groei en kracht… Het herstel en doorontwikkelen van de eigen kracht, dat is ook de basis voor het omgaan met moeilijk verstaanbaar gedrag.’ «

(Arnold van Doorn)

wat vinden zij?

José van Gijtenbeek

José van Gijtenbeek is adviseur medicatiebeleid van Pameijer. ‘Het kan niet genoeg benadrukt worden dat medicatie een belang­ rijk onderdeel is van het onder­ steuningsplan. Omdat wij geen behandelfunctie hebben, krijgt het nog niet altijd de aandacht die het verdient. Aan de cursus 'medicatiebeleid en begeleiding' heeft bijvoorbeeld de helft van de voorzieningen nog niet mee­ gedaan. Maar het staat nu wel goed op de kaart binnen de orga­ nisatie. Ook omdat er landelijk steeds meer aandacht voor is waarschijnlijk, zo is er onlangs een kaderdocument medicatie­

beleid voor RIBW’s opgesteld. De communicatie richting mana­ gers is één van de aandachts­ punten. In april zijn de registra­ tiemogelijkheden betreffende medicatie uitgebreid. Verder wijs ik teams graag op het belang van een goede relatie met apotheek, huisarts en behandelaar. Korte lijnen met verantwoordelijke deskundigen, liefst beperkt in aantal, zijn absoluut gewenst.’

Jos Clarijs

Beleidsadviseur Jos Clarijs is goed thuis in de wereld van wet- en regelgeving, inclusief contrac­ tuele afspraken tussen organisa­

tie en cliënt. Hij zegt: ‘We moeten in alle fasen goed met de cliënt bespreken wat gemaakte afspra­ ken betekenen. In plaats van dat we de zorgdienstverlenings­ overeenkomst per post opsturen ter ondertekening, zouden we die bijvoorbeeld persoonlijk moeten overhandigen, toelich­ ten en bespreken. Wat houden de gemaakte afspraken precies in, wat mogen we van elkaar verwachten? Diezelfde vragen zijn aan de orde bij het opstellen van het ondersteuningsplan en de periodieke evaluatie daarvan. Duidelijkheid in communicatie, of het nou gaat over de grote lijnen van de dienstverlening of over details als voedingsgeld, biedt iedereen houvast. Daarbij gaat het niet om het hameren op wederzijdse plichten, maar om het scherp krijgen van wat je samen wilt bereiken en wat daarvoor nodig is.’

Mirjam Karsten

Manager Mirjam Karsten is één van de initiatiefnemers van de ROPO-bijeenkomsten over moei­ lijk verstaanbaar gedrag. ‘Voor deze bijeenkomsten gebruiken we de methode van de ‘vitale ruimte’. Betrokkenheid is daarin het sleu­ telwoord; je komt niet bij elkaar omdat het moet, vanuit je functie, maar omdat je samen gemoti­ veerd met een onderwerp aan de slag wilt. Zeker bij een onderwerp als ‘moeilijk verstaanbaar gedrag’ is het uitwisselen van ervarin­ gen en het elkaar stimuleren heel belangrijk. Meer begrip van gedrag, van de cliënt en ook van jezelf, is denk ik de eerste stap in

het beter leren omgaan met moei­ lijke situaties. Hoe komt het dat je tegenover elkaar bent komen te staan? Wat werkt escalerend en wat niet? Met een afwijzende houding of het reageren vanuit je emotie bereik je bijvoorbeeld vaak het tegenovergestelde van wat je wilt. Meer begrip is de basis voor een goede dialoog, en die heb je boven alles nodig als je mensen wilt ondersteunen.’

Nico van der Velden

‘Mijn vader was een schoen­ maker’, zegt Nico van der Velden. ‘Schoenen maken doe je stap voor stap en je kunt bij iedere stap zien

wat hij doet. De basishandelingen van een schoenmaker zijn gering in aantal: losmaken, verbinden, vormen. Als externe begeleider heb ik mee mogen helpen met het vormgeven van de ROPObijeenkomsten: van een verga­ dering van leidinggevenden naar een lerend vitaal netwerk. Een paar initiatiefnemers hebben dit met veel energie en betrokken­ heid losgemaakt. Ze zijn op zoek gegaan naar nieuwe verbindingen met veel verschillende betrok­ kenen, inclusief cliënten. In de bijeenkomsten werd informatie uitgewisseld, er waren over­ eenkomsten en verschillen, er werden vragen gesteld en er was verwondering over de dynamiek. Bijzonder was dat de bijeenkom­ sten op locatie werden georgani­ seerd. Ik ging telkens glimlachend weg over zoveel betrokkenheid bij een vraagstuk. Het overleg werd gevormd door de deelnemers.’

14

het portret

het portret

André de Haan woont sinds twee jaar in de beschermende woonvorm aan de Adriaen van der Doeslaan. Vanaf zijn achttiende is hij, met enkele onderbrekingen, verslaafd geweest aan harddrugs. ‘De eerste tien jaar had ik het gebruik redelijk in de hand’, vertelt hij, ‘maar daarna werd het problematisch. Het gaat je hele leven bepalen, je krijgt een drang die het onmogelijk maakt om een normaal bestaan te leiden.’

‘Ik heb wel voorlichting gegeven op scholen en vergeleek het voor de leerlingen dan met een verjaar­ dagsfeestje. Voor iedereen is er taart, behalve voor jou. Dat begrepen ze goed. Dat wil niet zeggen dat ik geen pieken heb gekend hoor. Ik heb ook veel geleefd. De roes, geld hebben, een tijdje werken… Maar er zijn natuurlijk veel verloren kansen geweest. Ik heb nog een paar jaar op straat gezworven. Dan heb je niks meer en leef je eigenlijk alleen om te gebruiken.’

AndrÉ de Haan

Domme pech heeft soms ook flink roet in het eten gegooid. ‘Ik ben eens vier jaar clean geweest en had mijn leven toen weer aardig op de rails. Een loodgieter­ opleiding gevolgd, normaal werk, ik had weer perspec­ tief. Totdat ik opeens met twee verlamde armen zat. Bleek ik een erfelijke zenuwziekte te hebben, neuro­ pathie, en kreeg ik te horen dat ik binnen een jaar in een rolstoel zou zitten. Weg toekomst. Achteraf bleek het mee te vallen, de ziekte is wel progressief maar heeft een erg wisselend verloop. Nu ga ik gelukkig al een hele tijd niet meer achteruit. Maar ik moet mijn leven er wel op instellen. Ik heb nog maar 10 tot 15 procent van de kracht van een gezond iemand.’

15

16

17

het portret

‘De aanspraak en bezig­heden in de BW stimuleren me. Deze omgeving heb ik ook nodig. Ik moet niet de godganse dag op mezelf zijn aangewezen.’ André heeft het wel naar zijn zin in de BW. De aan­ spraak, een paar bezigheden – hij werkt bijvoorbeeld twee dagen voor het klussenproject en kookt op maandag voor de bewoners – dat stimuleert hem wel. ‘Zo’n omgeving heb ik ook nodig. Hiervoor ben ik een tijdje zwaar depressief geweest, ik moet niet de godganse dag op mezelf zijn aangewezen. Natuur­ lijk gebeurt er hier wel eens wat maar daar kan ik me goed voor afsluiten. Ik weet maar al te goed hoe het in het wereldje toegaat. Zelf zoek ik nooit de confrontatie, ik geloof meer in de dialoog. Daar ligt voor mij ook een nieuwe uitdaging. Ik ga me oriënteren op de cliënten­ raad van Pameijer en misschien de opleiding voor ervaringswerker doen. Daarvoor wil ik ook weer helemaal clean worden, van de heroïne ben ik al af. Lichamelijk kan ik dat werk aan en het lijkt me zeker wat. Iets voor anderen doen en mijn eigen ervaring nuttig gebruiken, dat zou mooi zijn. Zonder er meteen een ‘heilig moeten’ van te maken, ga ik me daar nu serieus op focussen’. Ervaring ruimschoots voorhanden, zeer vaardig in het gesprek… misschien wordt het toch nog wat met die taart. «

18

column

agenda

uit de uitagenda Vanuit Pameijer worden regelmatig activiteiten en evenementen georganiseerd die toegankelijk zijn voor het grote publiek. Dat kan iets cultureels zijn, of bijvoorbeeld een open dag of een gezamenlijke activiteit. Het ontmoeten en slechten van grenzen staat daarbij voorop en tegelijk kunnen bezoekers met eigen ogen zien waartoe mensen met een beperking allemaal in staat zijn. We hebben besloten om voortaan een kleine greep uit geplande activiteiten in Partners op te nemen. Uiteraard ontvangen wij van medewerkers en cliënten graag aankondigingen van zulke gebeurtenissen. Voorwaarde is wel dat ze voor publiek toeganke­lijk zijn, Partners richt zich ook voor een belangrijk deel op de omgeving. Puur ‘interne’ aangelegenheden willen we voortaan zoveel mogelijk via interne (online) kanalen communiceren.

10 juni Theater Maatwerk speelt 'Erendira'

29 juni Studio Sterk in theater Twee Hondjes

Op 10 juni gaat de nieuwe straatvoorstelling ‘Erendira’ van Theater Maatwerk in première in het park bij Euromast Rotterdam (Zomerzondagen). De voorstelling is een bewerking van een verhaal van Gabriel García Marquez.

Op 29 juni wordt in theater Twee Hondjes in Hellevoetsluis een voorstelling door Studio Sterk gegeven. (tijd: 19.30 – 21.00 uur)

Bezoekers volgen de lotgevallen van Erendira, die een torenhoge schuld bij haar grootmoeder moet inlossen, en die in het gezelschap verkeert van een bonte stoet kermisklanten. Decors, perso­ nages en handelingen staan borg voor een verrassend spektakel. Waarschijnlijk volgen nog meer speeldata, in juni allemaal. Op de website van Theater Maatwerk is altijd een actueel overzicht te vinden. voor meer informatie: 010 276 30 39 of [email protected] www.theatermaatwerk.nl

Studio Sterk is een samen­ werkings­verband tussen Pameijer en Formaat, waarin mensen met een beperking door middel van theater, spellen en verhalen werken aan empowerment. De voorstelling brengt in beeld tegen welke moeilijkheden zij zoal aanlopen, waarbij overigens ook veel te lachen valt. Na af­loop wordt er met het publiek gesproken over de aangeroerde thema’s. reserveren: mail naar [email protected] en schrijf daarbij of je een rolstoelplaats nodig hebt. Toegang is gratis.

‘Wat ziet ze in dit scharminkel?’

19

door Carrie

Het is een klier van een jong. Het eerste dat hij tegen me zegt is: ik heb twee keer gezeten voor doodslag waarvan één keer terecht. Zijn vriendin giechelt. Zij is een mooi zacht meisje. Ik zou haar wel naar Pearle en Hans Anders tegelijk willen sturen want wat ziet ze in dit scharminkel? Hij is net Gollem uit The Lord of the Rings en zij Marilyn Monroe in een iets dagelijksere uitvoering. Hij bijt vooral de hand die hem voedert. Er is een vrouw van de Raad voor de Kinderbescherming die voor hem vecht zodat hij vaker zijn uit huis geplaatst kind mag zien. Hij slaat haar bijna in elkaar. Hij heeft een advocaat die hem uitstekend verdedigt. En net als de rechter wil besluiten dat het kind wellicht toch terug mag naar Gollem en zijn vriendin, geeft hij zijn advocaat een douw en scheldt hij de rechter uit. Ik kijk op dat moment naar zijn vriendin, dit mooie zachtje meisje, en ik zie tranen in haar ogen. Zij schudt haar hoofd. ‘Zo is hij helemaal niet’, fluistert ze. Kijk, als iemand een penisvergroting wil kan je hem een vergrootglas geven en als hij zich slecht gedraagt een standje. Maar dat helpt vaak allebei niet. De penis wordt er niet groter van en het gedrag niet beter. Dus ik geef het bij deze meneer al bijna op. Tot ik hoor dat zijn zoontje van twee – als hij hem eindelijk mag zien – blij op zijn schoot springt en dat ze samen fantastisch spelen. Dat het verhaal van de doodslag gelogen is en hij ’s nachts huilt van angsten die hij zelf ook niet begrijpt. Ik heb geen verstand van stoornissen, weet niks van ODD t/m ADHD en dat wou ik graag zo houden. Maar ik zou wel de ogen willen hebben van zijn vriendin en zijn kind. Om zijn lieve kant onder dat chagrijn ook te kunnen zien.

Carrie Jansen kwam op haar 22e in Rotterdam wonen. Ze werkte als maatschappelijk werkster, presentatrice en columniste voor verschillende kranten en radioprogramma's. In 2003 ontving ze de Harriët Freezerring van het feministisch maandblad Opzij. In 2009 studeerde Carrie af als meester in de rechten en nu werkt ze als advocaat bij advocatenbureau Rietbergen en Partners in Rotterdam.

20

beeldverhaal

‘sinds kort denk ik een heel klein beetje aan mijn toekomst.’ Na jaren van verslaving en opnamen werkt Angela hard om haar leven opnieuw in te richten.

beeldverhaal

21

22

de praktijk in beeld

‘Ik ben Angela, 27 jaar. Sinds anderhalf jaar woon ik bij BW Raam in Schiedam, samen met mijn kat Smokey. Het afgelopen jaar ben ik eigenlijk bezig geweest om mijn leven in te richten.’

23

24

25

beeldverhaal

‘Waarom ik ondersteuning nodig heb? Op mijn elfde begon ik met blowen en op mijn twaalfde met coke. Eigenlijk denk ik dat dit een uitvlucht was om met bepaalde gebeurtenissen om te gaan. Langzaam aan heb ik de controle verloren en heb ik ook een psychische stoornis ontwikkeld. Op mijn zestiende ging het zo slecht met me dat ik voor het eerst opgenomen werd. Vanaf die tijd tot anderhalfjaar terug zijn er heel veel opnamen geweest bij de GGZ, Rehab en Parnassia. Bij Bouman ben ik afgekickt. Geïsoleerd worden was het ergste en dat is heel vaak gebeurd. Soms zelfs drie keer op een dag. Bij Parnassia was het vooral echt heftig.’

26

beeldverhaal

beeldverhaal

27

‘Mijn ouders hebben mij altijd gesteund. Dat vind ik echt bijzonder. Nu slaap ik bijna ieder weekend bij mijn ouders. Mijn vriend Gerard woont daar ook in de buurt en eet dan wel eens mee. Gerard en ik hebben elkaar leren kennen bij Rehab en hij heeft sinds twee jaar een eigen woning. Mijn ouders, Gerard, de kat Smokey en sporten zijn nu heel belangrijk voor me.’

‘Sporten doe ik zoveel mogelijk. Ik zit op softbal en in een volley­ balteam, thuis heb ik gewichten en een grote bokszak. Helaas heb ik laatst mijn kniebanden gescheurd waardoor ik nu even weinig kan. De bokszak is ook om mijn energie kwijt te kunnen op een zak en niet op de muur. Sinds kort denk ik soms een heel, heel, heel klein beetje aan mijn toekomst.’ «

het dilemma van

HET DILEMMA VAN

29

Dienstverlening gaat niet altijd over rozen en behalve van goede voorbeelden kun je natuurlijk ook vaak iets opsteken van de knelpunten of grenzen waar mensen tegenaan lopen. Om deze reden nemen we voortaan een vaste bijdrage ‘Het dilemma van…’ in Partners op. De spits wordt afgebeten door Jeroen Biesterbos.

Jeroen Biesterbos is supportmede­werker van BW Adriaen van der Doeslaan. Hij doet er als ervaringsdeskundige alles aan om bewoners te ondersteunen in hun empower­ment (herstel). Maar empower­ment en blijvend middelen­gebruik staan soms op gespannen voet met elkaar.

JEROEN

‘Ik heb zelf een verslavingsachtergrond en maak me graag sterk voor empowerment. We hebben binnen het team uitvoerig besproken of wij ook niet meer konden werken met dit begrip. Daar hebben we ja op gezegd en we staan er als team ook helemaal achter. We hebben bijvoorbeeld een herstelwerkgroep opgezet. De realiteit is tegelijk dat sommige bewoners bewust kiezen voor gebruik en vaak nog niet kijken naar herstel. De vraag is of dit elkaar niet bijt. Kun je wel werken aan herstel als je dagelijks gebruikt? Hoe zit het dan met een zinvolle dagbesteding, een netwerk ontwikkelen, of de regie over je eigen leven voeren? De bedoeling van herstel is dat je je eigen kracht gaat aanspreken en uiteindelijk zoveel mogelijk weer de touwtjes in handen neemt. Maar voor een deel van onze bewoners lijkt dat niet echt haalbaar. Daar worstel ik zo nu en dan mee. Als begeleider moet je leren omgaan met teleur­ stellingen, hoop en optimisme vragen soms een lange adem. Aan de andere kant zie ik wel dat het de deelnemers goed doet, ze activeert en stimuleert. Sinds we er mee begonnen zijn, in september, is het aantal incidenten hier gedaald, dat zegt ook wat. De kunst is om met een wat minder ambitieuze bril vooruit te kijken en met een aangepaste definitie van herstel te werken. De richting is wel dezelfde; een leven opbou­ wen met minder ‘onmogelijkheden’ en meer kwaliteit.’ «

30

actueel

advertentie

actueel Archief Pameijer over­gedragen aan Gemeentearchief Rotterdam Ter afsluiting van de viering van het 85-jarig bestaan droeg Pameijer op 27 februari haar archief over aan het Gemeente­ archief Rotterdam. Het archief kan onderzoekers meer inzicht geven in de besluitvormings­ processen. Dat maakt het voor

het Gemeentearchief Rotterdam tot een interessante aanwinst. Het is bovendien een mooie aan­ vulling op de overheids­archieven over dit onderwerp.

Open Dag Zorg en Welzijn Acht locaties van Pameijer heb­ ben op 17 maart meegedaan aan de nationale Open Dag Zorg en Welzijn. Zowel activerings­centra als (beschermende) woonvormen openden hun deuren. De opkomst varieerde behoorlijk. Bij Woon­ vorm Barbeelsingel kwamen bijvoorbeeld slechts drie bezoe­ kers langs. Eén van hen meldde zich wel als vrij­williger. Bij DO IJsselmonde was de huiskamer daarentegen de hele dag goed gevuld.

toeval over­gelaten. Een aantal medewerkers en vrijwilligers onthaalde belangstellenden met een hapje en een drankje, een eigen muzikale omlijsting en leuk reclamemateriaal. Zij gaven ook graag antwoord op alle mogelijke vragen over de dienstverlening van DO IJsselmonde en van Pameijer als geheel.

Met vlaggen en ballonnen werden bezoekers daar op de locatie geattendeerd en ook verder was er weinig aan het

Het archief van Pameijer beslaat ongeveer zeven meter. Een oudmedewerker van Pameijer, de onlangs overleden Wim Boogaard, ordende en beschreef het archief,

Veel van de bezoekers wonen in de nabije omgeving van de Heindijk. Maar er waren ook bezoekers vanuit omliggende wijken en woonplaatsen. De keuze werd soms al via internet gemaakt. Daaraan werd dan ook weer een bezoek aan een van de

waardoor het nu goed toegan­ kelijk is. Overigens is het archief na de overdracht nog niet gelijk te raadplegen. Eerst moet het gereinigd en omgepakt worden. Verder moeten bezoekers reke­ ning houden met openbaarheids­ beperking op bepaalde delen van het archief.

31

pameijer print: verrassend veelzijdig vo o r uw p al en ko rintpi werkeer-

De overdracht werd formeel bekrachtigd met de handteke­ ningen van Pameijer-bestuurder Linda Boot en de directeur van het gemeentearchief, Jantje Steenhuis. Aansluitend kreeg de delegatie van Pameijer nog een leuke rondleiding in het archief.

andere locaties zoals een woonvorm gekoppeld. Vermelding via het internet blijkt dus goed te werken om als locatie meer bekendheid te krijgen. DO IJsselmonde gaat het volgend jaar zeker herhalen, maar dan vanuit het nieuwe Activerings­ centrum Kreileroord.

Pameijer Print Bij Pameijer Print werken meer dan 25 medewerkers met een verstandelijke beperking. Dag in dag uit houden zij zich op professionele wijze bezig met de verwerking van uw bestel­ ling. Van het bedrukken van een t-shirt tot het verzorgen

van complete mailings en van het printen van een poster tot het inbinden van al uw docu­menten. Kortom, we zijn verrassend veelzijdig! Pameijer Print is een werk­ project van Pameijer en werkt samen met IVA Groep.

Wil je weten wat Pameijer Print voor jou kan betekenen? Bezoek een van de locaties: Pameijer Print Centrum Schiedamsedijk 75a, Rotterdam Pameijer Print Zuid Strevelsweg 688, Rotterdam www.pameijerprint.nl

32

in gesprek met

in gesprek met

‘Innovatie is een belangrijk onderdeel van onze zorg­ programma’s.’

in gesprek met

33

‘De waarde zit niet in kosten, maar in menselijke kwaliteit.’

Leenaars & Goossensen

34

in gesprek met

Een belangrijk instrument in de aanpak van gedragsproblemen is het ontwikkelen en verbeteren van behandelingsprogramma’s. Klinisch psycholoog dr. Ellie (P.)E.M. Leenaars is verantwoordelijk voor het zorgprogramma Agressie en Persoonlijkheidsstoornissen van het Dok in Rotterdam. Het Dok is een forensisch psychiatrische polikliniek waar jongeren en volwassenen gerichte behandeling kunnen krijgen. We praten met haar vooral over een nieuw therapieprogramma voor partner­geweld. Iets heel anders is een vrij revolutionaire benaderingswijze van de zorg, de zogenaamde ‘presentiebenadering’. De voorvechters van presentie richten zich vooral op de relatie tussen zorgverlener en cliënt. Goede zorg begint in hun ogen met een aandachtige afstemming op de mens om wie het gaat. Prof. dr. Anne Goossensen is behalve staflid van Stichting Presentie ook bijzonder hoogleraar Presentie en Geestelijke Gezondheidszorg aan de Universiteit van Humanistiek. Zij vertelt ons meer over de benadering.

behandeling op maat

Het Dok – onderdeel van Forensisch Psychiatrisch Centrum de Kijvelanden – is gespecialiseerd in het behandelen van jongeren en volwassenen die probleemgedrag vertonen en die door dat gedrag met justitie in aanraking zijn gekomen of dreigen te komen. Mensen met psychiatrische problematiek die bijvoorbeeld hun agressie of seksualiteit niet goed kunnen beheersen worden bij het Dok behandeld. De behandeling kan worden opgelegd als bijzondere voorwaarde bij een al dan niet voorwaardelijke strafmaatregel, maar kan ook vrijwillig zijn. Onderzoek en opleiding zijn eveneens belangrijke activiteiten van het Dok. Locaties van het Dok – in Rotterdam, Dordrecht, Breda en Tilburg – werken samen met verschillende universi­ teiten. Er wordt een breed scala aan behandelingen geboden, door multidisciplinaire teams van psychiaters, GZ-psy­cho­­logen, psychotherapeuten en verpleegkundigen. Hoofddoel is het voorkomen van herhaling van het delictgedrag.

‘Om mensen de allerbeste behandeling te kunnen bieden, is innovatie een belangrijk onderdeel van de zorgprogramma’s van het Dok’, vertelt Leenaars. ‘Ook binnen het zorgprogramma Agressie en Persoonlijkheidsstoornissen hebben we voortdurend aandacht voor nieuwe methodieken en doelgroepen. Ons jongste therapieprogramma is bijvoorbeeld een programma voor mensen die gewelddadig zijn tegen hun partner. Bij partner­ geweld spelen vaak problemen rond macht en controle een rol, al zijn de onder­liggende oorzaken heel divers. Met een gericht programma kunnen we hier op inspelen. Het belang­ rijkste van alle therapie­programma’s is dat mensen zelf meer zicht en grip op hun gedrag krijgen; je leert bijvoorbeeld herkennen wat je gedrag in gang zet en hoe je daarmee om kunt gaan, wat voor jou risicosituaties zijn en wat jouw woede aanjaagt. Daarnaast besteden we veel aandacht aan het ontwikkelen van sociale en commu­nicatieve vaardigheden. Het opsporen en bewerken van de voedingsbodem onder de agressie is uiteraard ook altijd een hoofddoel. Door een goede therapeutische relatie met de patiënt en behandeling in de aangewezen ‘modules’ krijgt iedereen een behandeling op maat.’

35

Ellie Leenaars

‘Bij partner­geweld spelen vaak pro­blemen rond macht en controle een rol, al zijn de onder­liggende oor­ zaken heel divers. Met een gericht pro­gramma kun­ nen we hier op inspelen.’

houding en waarneming begeleider

Het kenmerkende van de presentiebenadering is dat deze zich niet richt op vernieuwing van vakkennis, maar op de relatie tussen zorgverlener en cliënt. De benadering, die is ontwikkeld door Andries Baart, staat landelijk volop in de belangstelling en bij Pameijer is een aantal leidinggevenden er al in geschoold. In Tilburg is onlangs een bijzondere leerstoel Presentie en Geestelijke Gezondheidszorg ingesteld. In haar inaugurele rede ‘Zijn is gezien worden’ beschrijft Goossensen waarin presentie zich onderscheidt. Er werkelijk zijn vóór de ander, het verhaal en het leven van die ander echt verstaan en hem daarin verder brengen, dat is wat de presentiebeoefenaar wil. Het tegenovergestelde daarvan, en dat is helaas toch vaak de zorgpraktijk, is dat je de ander ‘reduceert’, verkleint tot het beperkte beeld dat je jezelf vaak veel te snel van iemand vormt. Het beeld van iemand die je bijna automatisch langs je eigen meetlat legt en die kennelijk bepaalde tekortkomingen heeft. Een kwetsbaar mens ontgaat je gauw wanneer je te weinig tijd voor hem hebt of als je hem op ‘professionele’ afstand wilt houden. Dan voeg je alleen nog maar leed toe. Op de vraag of presentie een methodiek is, antwoordt Goossensen ontkennend. ‘Nee, het is een benadering, geen methodiek. Het gaat niet om een geheel van vastomlijnde instructies, al worden er natuurlijk wel methodische uitwer­

Anne Goossensen

‘Iemand die zorg nodig heeft, heeft vooral behoefte aan een zorgverlener die gevoelig is voor wie hij is en wat hij doormaakt.’

36

37

in gesprek met

Ellie Leenaars

‘Zo kampt meer dan de helft van de plegers met een verslavings­ probleem. En meer dan de helft vertoonde ook al gedrags­ problematiek in de jeugd.’

Anne Goossensen

‘Door goed te observeren en signalen vroegtijdig te onderkennen, kun je iemand veel beter tot steun zijn.’

kingen ontwikkeld en is het ook goed theoretisch gefundeerd. Presentie houdt vooral in dat we mensen niet in de kou laten staan, maar ons openstellen voor en aansluiten bij hun eigen belevingswereld. Waar gaat het voor de betreffende persoon zelf precies om? Waar worstelt iemand mee? Hoe kunnen wij hem daarin verder helpen? Zorg die zich alleen maar richt op diagnoses en interventies gaat voorbij aan iets heel basaals. Presentie is wat dat betreft ook een maat­schappij­kritiek. Iemand die zorg nodig heeft, heeft vooral behoefte aan een zorgverlener die gevoelig is voor wie hij is en wat hij doormaakt. Kijk maar hoe mensen opbloeien als ze zich gehoord en gezien voelen, hoe snel er dan een positieve bevestiging plaatsvindt en ze zich ook naar jou toe keren. Die gevoeligheid voor de ander, dat is de kern van presentie. Daar is geen methodische handleiding voor, het gaat vooral om de attitude en de waarneming van de begeleider.’ Je moet de vreemde ander willen en kunnen zien.

kan bijvoorbeeld zijn dat je zelf iets aan den lijve ondervindt, dat je wordt ‘ondergedompeld’ in een situatie die de ander ervaart. Denk aan sprekende verhalen van zorgverleners die wanneer ze zelf in de rol van patiënt terechtkomen, opeens beseffen wat het allemaal betekent om aan de andere kant van de tafel te zitten. Hoe afhankelijk en ongezien je je dan opeens kunt voelen. Maar het laten zien en bespreken van leerzame voorbeelden is ook een prima middel. Neem een filmpje over iemand die aan Korsakov lijdt en die niet onder de douche wil en zich steeds meer gaat verzetten. Wat zie je daarin precies gebeuren? Als je als team gezamenlijk zo’n film bekijkt en bespreekt kun je hele nieuwe inzichten opdoen. Is er wel sprake van onwil? Of is iemand mogelijk angstig omdat hij niet goed weet wat hem te wachten staat? Kun je misschien zien waar de persoon in paniek raakt, waar hij afhaakt? Hoe kun je dat voorkomen? Door goed te observeren en signalen vroegtijdig te onderkennen, kun je iemand veel beter tot steun zijn.’

complexe problematiek

algemeen maatschappelijk belang

scholing

‘De waarde van presentie zit niet in kosten, maar in de menselijke kwaliteit van zorg en van leven’, besluit Goossensen. ‘En uiteindelijk vertaalt zich dat ook in maatschappelijke winst. Het is een selfrewarding benadering. Mensen die zich echt gesteund en gezien voelen, zullen niet alleen veel minder ‘shoppen’ in de zorg, maar dragen ook bij aan een samenleving met minder uitval en meer betrokkenheid. Dat is een opbrengst die zich niet zo gemakkelijk in cijfers laat vangen, maar die natuurlijk wel van grote algemene waarde is.’ «

Dat mensen vaak meer nodig hebben dan alleen een – op zichzelf staande – gedragstherapie wordt bij het Dok ook maar al te goed onderkend. ‘Behandelen staat niet los van hoe het iemand op alle levensterreinen vergaat’, zegt Leenaars. ‘Plegers van partnergeweld vormen een complexe doelgroep, in Rotterdam kunnen we dat onderbouwen met harde statis­tieken. Algemene cijfers over huiselijk geweld laten bijvoorbeeld zien dat 80% van de populatie een lagere opleiding heeft, dat 30% werkloos is en dat 45% van de mensen in financiële problemen verkeert. Als je specifiek naar partner­geweld kijkt komen daar nog andere gegevens bij. Zo kampt meer dan de helft van de plegers met een verslavingsprobleem. En meer dan de helft vertoonde ook al gedragsproblematiek in de jeugd, terwijl ruim een kwart te maken heeft gehad met psychiatrische problema­ tiek in het ouderlijk gezin. De etnische diversiteit is natuurlijk ook een belangrijk gegeven. Bij aanvang van de behandeling wordt daarom goed gekeken op welke levensterreinen zich allemaal problemen voordoen. Waar nodig vindt er ook keten­ samenwerking plaats met andere betrokken partijen. Binnen het Dok is daarbij een belangrijke rol weggelegd voor de sociaal psychiatrisch verpleegkundigen.’

Het leren beoefenen van presentie gaat volgens Goossensen beter in de beroepspraktijk dan in de schoolbanken. ‘Het landt beter als je zelf werkervaring hebt. Herkenning en bewust­ wording zijn heel belangrijk bij presentie en dat leer je niet zozeer van papier maar van praktijkvoorbeelden. Heel effectief

Door de eigen bijdrage van 200 euro, in januari ingesteld door de zorverzekeraars, die aan (vrijwillige) deelnemers van de therapie­ programma's van het Dok wordt gevraagd, dreigt er wel een grote terugloop. Leenaars: ‘Sinds de invoering van de eigen bijdrage is het aantal aanmeldingen enorm gedaald. Dat is in alle opzichten een zorgelijke ontwikkeling. Als er niets aan wordt gedaan is de kans op herhaling groot bij huiselijk geweld. Dat levert nu en in de toekomst weer veel nieuwe slachtoffers én plegers op. Het is een groot maat­schappelijk belang dat we die cirkel door­breken en mensen helpen hun gedrag te leren beheersen. Het Dok heeft daarom ook besloten de eigen bijdrage voor deze mensen zelf te betalen als zij dat niet kunnen. Die verantwoordelijkheid nemen wij over, dit kunnen we niet op zijn beloop laten.’

38

lifestyle

actueel

toch handig, zo’n ‘hippie-tasje’ Met het kookproject ‘Proef Pameijer’ heeft de organisatie vorig jaar aandacht gevraagd voor een gezonde leefstijl. Het leek ons een goed idee om hier in Partners op voort te borduren en een vaste bijdrage op te nemen over ‘lifestyle’. Dat zal vaak over verantwoorde thema’s gaan, maar lifestyle heeft natuur­ lijk een bredere betekenis. Een opvallende trend, een populair hebbedingetje… meedoen aan de samenleving betekent automatisch dat we als Pameijer ook op dit terrein een woordje mee­ spreken. Soms tot onze eigen verrassing.

Gaby Coolen werkt sinds 1 maart bij Pameijer als projectleider Uitbreidingen. Begin februari had ze nog een afspraakje met Personeels­zaken om de laatste zaakjes rond haar aanstelling te regelen. Om allerlei informatie mee te nemen, kreeg ze er een linnen tasje in de bekende huis­­­­stijl bij. Waarna Gaby nog even de binnen­stad inliep. ‘In de buurt van de Lijnbaan werd ik opeens aan­gesproken door iemand’,

vertelt ze. ‘Hij zei dat hij foto­graaf voor het Volkskrant Magazine was en een reportage maakte over trendy linnen tasjes. Of ik daar aan wilde meewerken? Zonder er verder over na te denken, heb ik meteen ja gezegd. Leuke timing dacht ik nog. Het zou binnen een paar weken wel gepubliceerd worden, afwachten dus.’

Drie weken later eind kwam er een eind aan alle onzekerheid en zag Gaby zichzelf terug in de Volkskrant. De ‘hippie-tasjes’ worden beschreven als ‘de grote verrassing in de straatmode’, al zijn het volgens de krant ‘natuur­lijk ondingen’. Maar zeg nou zelf, even zo’n handig tasje mee om alle info van je nieuwe werkgever in te stoppen en ook meteen het natio­nale nieuws halen; dat kan toch nooit een onding zijn?

39

actueel Cliënten Pameijer ‘razend enthousiast’ bij XerxesDZB Sportplus is een programma dat sport inzet als middel voor het bereiken van doelen op maat­ schappelijk vlak. Door samen te werken met partners uit verschillende sectoren, koppe­ len Rotterdam Sportsupport en de deelnemende verenigingen de kracht van sport aan diverse maatschappelijke ambities. De verenigingen doen hiermee iets voor mensen in de wijk – voor senioren, werkzoekenden of jongeren bijvoorbeeld – en worden er zelf ook beter van.

Deelname aan Rotterdam Marathon De afdeling Sport en Bewegen van Pameijer heeft als doel om sport zo breed mogelijk op de kaart te krijgen, bij cliënten,­ medewerkers en vrijwilligers. Sinds vorig jaar januari is Pameijer partnerorganisatie van Rotterdam Sport op Maat. Op zondag 15 april heeft een estafetteteam met Thomas Timmermans, William Buys, Joke Ellenkamp en Henk Dirker de Rotterdam Marathon gelopen, in een mooie tijd van 4.03.31. Daarnaast liepen nog 15 sportieve collega’s, waar­onder lopers vanuit het Pameijer Roparun Team, de 10 kilometer. Enkele ervaringen: Thomas: ‘Echt een geweldige ervaring om zo in die hele mensen­­massa te lopen, heeeel stimulerend en motiverend!’ Joke: ‘Een geweldig team dat maar weer duidelijk maakt dat je met elkaar tot meer in staat bent dan alleen.’ Vincent: ‘Als ajaxied nog nooit zo blij geweest om op een juichende

In de Sportplus-nieuwsbrief van maart stond een leuke bijdrage over XerxesDZB en twee cliënten van Pameijer die sinds kort als vrijwilliger de accom­ modatie en het terrein van de club netjes houden. XerxesDZB was vorig jaar de eerste club die officieel aftrapte als Sportplus­ vereniging. Eén van de ambities is de re-integratie van mensen richting arbeidsmarkt. De vrijwil­ ligers van Pameijer maken zich op Sportpark Faas Wilkes al nuttig met werkzaamheden die voorheen vaak bleven liggen en gaan in de toekomst mogelijk klusjeswerk

Coolsingel aan te komen.’ Jorne: ‘Heb ontzettend genoten van de sfeer, het parcours en alle support van familie, vrien­ den, collega’s en onbekenden!’ Mensen die in 2013 willen meelopen worden van harte uit­genodigd om zich op te geven bij Bureau Sport en Bewegen (tel. 010 – 427 72 61). Heb je een indicatie dagbesteding, meld je

erbij doen. Volgens een woord­ voerder van de vereniging zijn de twee ‘razend enthousiast’ en trots op hun werk. XerxesDZB zou ook graag zien dat cliënten er gaan sporten, mogelijk onder begeleiding van één of meer coaches van de vereniging.

dan aan en train mee op vrijdag­ ochtend van 9.30 tot 11.00 uur. Ook wandelaars die bijvoor­beeld eens willen meelopen met de Nijmeegse Vierdaagse zijn welkom. Zij kunnen mee­ trainen op woensdag­ochtend van 9.30 tot 11.00 uur. Vooralsnog vinden de activiteiten plaats bij Rotterdam Atletiek, Langepad 16 te Rotterdam (Kralingse Bos).

40

interview

partners, dagbesteding

dagbesteding

‘HOLLAND SAYS “HI” TO HOWIE.’ Howie Howie de Harp is de bijnaam van Howard Geld, een man die op straat leefde en mond­ harmonica speelde. Howie zette zijn eigen ervaringen in om anderen in dezelfde situatie te helpen. In 1993 richtte hij Howie the Harp Peer Advocacy and Training Center op.

Begin dit jaar is een prachtige pilot van start gegaan in Rotterdam, het Howie the Harp Trainings­centrum. Met dit project haalt Pameijer een programma uit New York in huis dat mensen met psychiatrische problematiek uitstekende kansen biedt om zich te bekwamen als ervaringswerker en in die functie ook betaald werk te vinden. Werken aan herstel en empowerment ten top dus. Omdat het allemaal nog in de kinderschoenen staat, besteden we deze keer vooral aandacht aan de achtergrond en opzet van het initiatief. Maar we nemen natuurlijk ook al een paar ervaringen van de eerste deelnemers en betrokkenen mee. Wordt ongetwijfeld vervolgd.

‘In de VS ligt het percentage geslaagden op 70%.’ (Audrey van Vulpen)

41

42

interview

interview

43

‘Alle ggz-instellingen in New York hebben er wel een relatie mee, en overal waar je komt maakt het enthousiasme en energie los.’ (Jan Alblas)

pilot De eerste groep van 24 cursisten is in april 2012 gestart met het hoofd­programma. In een proef­periode van anderhalf jaar worden alle paden verkend.

Als het om herstel en inzet

van ervaringsdeskingen gaat,

vormen de Verenigde Staten al

jarenlang een inspirerend voor­-

beeld. In een cultuur waarin zelf­

redzaam­heid en prestatie hoog in aanzien staan, gedijen projecten voor kwetsbare burgers goed.

Al kun je er meteen bij zeggen

dat voor wie er niet in slaagt de

boot te halen wel een heel klein vangnetje overblijft.

prominent aanwezig Vanuit Pameijer zijn al diverse studiebezoeken naar het land georganiseerd, met name naar metropool New York. Tijdens die bezoeken werd steeds vaker de naam ‘Howie the Harp’ opgevangen. Nader onderzoek vergrootte de belang­stelling voor dit fenomeen alleen maar. De naam van de – inmiddels overleden – grond­ legger bleek te staan voor een trainingscentrum dat talloze mensen met psychiatrische problema­ tiek een nieuw maatschappelijk perspectief biedt. Helemaal passend in de lijn van Pameijer dus. ‘Geleidelijk merkten we dat ‘Howie the Harp’ prominent aanwezig was in New York en om­geving’, vertelt directeur Jan Alblas. ‘Alle ggz-instellingen hebben er wel een relatie mee,

en overal waar je komt maakt het enthousiasme en energie los. Howie the Harp biedt een stevig trainingsprogramma dat mensen uit de sociale psychiatrie de mogelijkheid geeft om ervarings­ werker te worden en hun deskundigheid ter beschikking te stellen aan anderen. Dienst­ verlening moet zoveel mogelijk door ‘peers’ worden uitgevoerd is het idee. Dat kan ver gaan, in de zorginstelling Baltic Street zie je bijvoorbeeld dat alle mensen van hoog tot laag ervaringsdeskundige zijn. Ook de directeur en de controller van de instelling. Vanuit onze Pameijer-optiek lag hier natuurlijk een gewel­ dige uitdaging. Empowerment en ervarings­ deskundigheid zijn ook voor ons kernthema’s en we wilden er heel graag meer over weten. Nadat we ons erin hadden verdiept en overtuigd raakten van de waarde van het programma, was de onvermijdelijke vraag of we er in Rotterdam ook iets mee konden. In het voorjaar van 2011 hebben we daar ja op gezegd. Na veel overleg en onderzoek hebben we bereikt dat we een licensie kregen om – als exclusieve partner in de Benelux – een Howie the Harp Trainings­ centrum in Rotterdam te starten.’

de opleiding

1. Cursisten gaan een half jaar lang vier en een halve dag per week naar school. 2. In groepen wordt geleerd over bijvoorbeeld werken in de zorg in Nederland, over samenwerken, over omgaan met spanningsvolle situaties, over stigma, werken op de computer en vooral veel over jezelf. Veel van de docenten hebben zelf ook een verleden met psychiatrische beperkingen. 3. Na dit half jaar volgt een stage van zes maanden, met begeleiding van een coach. 4. Het laatste onderdeel van het programma is een half jaar werkervaring met begeleiding vanuit het programma. 5. Geslaagden kunnen als ervaringswerker mogelijk aan de slag in het werkveld van zorg en welzijn. 6. Tijdens de training bouw je een persoonlijk studieportfolio op. Cursisten die willen, kunnen dit portfolio aan het eind van het programma laten toetsen door het DaVinci College voor een (deel)certificaat op minimaal MBO-niveau.

44

interview

45

Doorslaggevend was een onderzoek en een positief advies van Miriam Hopmans. Gesterkt door het enthousiasme van enkele meegereisde ervarings­ deskundigen concludeerde zij dat Howie the Harp een heel bijzondere en krachtige opleiding is die voor veel mensen van grote betekenis kan zijn in hun verder leven. toegevoegde waarde Hoewel er in Nederland al enkele opleidingen tot ervaringsdeskundige bestaan, heeft Howie the Harp een duidelijke toegevoegde waarde. De projectleiders Audry van Vulpen en Pieter Verdoorn noemen een aantal belangrijke aspecten. Audry: ‘Wat Howie the Harp uniek maakt is bijvoorbeeld dat de deelnemers tijdens de opleiding ook steeds ondersteund worden bij hun herstel. Dat is echt een succesfactor. Het programma is behoorlijk intensief en vraagt een langdurige commitment, maar dank­ zij deze ondersteuning wordt de uitval zeer beperkt. In de VS ligt het laatste percentage geslaagden op 70%. Een ander belangrijk verschil is dat er ook een toeleiding naar werk in het programma zit. Na het voorprogramma krijgen de deelnemers eerst een half jaar les, vervolgens gaan ze een half jaar op stage, en daarna bieden we ze binnen – of misschien ook buiten – Pameijer een half jaar werkervaring. Verder ligt het accent heel sterk op ‘peer-to-peer’-leren. Ook dat maakt het tot een heel mooi empowermentproject.’

‘Het programma vraagt zeker wat van mensen, kandidaten moeten anderhalf jaar flink aan de bak.’ (Pieter Verdoorn)

Pieter vertelt dat mensen op verschillende niveaus kunnen uitstromen en dat er geen toelatingseisen betreffende vooropleiding zijn. ‘De toegang is daar­ mee laagdrempelig, maar dat wil niet zeggen dat er geen selectie plaatsvindt. Kandidaten moeten wel in bepaalde mate hersteld en stabiel zijn, en ook sterk gemotiveerd. Het programma vraagt zeker

‘Het accent ligt heel sterk op ‘peer-to-peer’-leren. Ook dat maakt het tot een heel mooi empowerment­ project.’ (Audrey van Vulpen)

46

interview

interview

wat van mensen, je moet anderhalf jaar flink aan de bak. We hebben met iedereen serieuze wervingsgesprekken gevoerd en een soort workshop-test gedaan.’ De financiering is uiteraard ook een aandachtspunt. In eerste instantie kan Pameijer gebruik maken van een welkome sub­sidie, op termijn kan bijvoorbeeld worden gedacht aan andere bronnen. Is het voor uit­keringsinstanties ook geen inte­ressant programma? Kan het misschien worden ingezet binnen de Wmo? In de proef­ periode van minimaal anderhalf jaar worden alle mogelijk­heden onderzocht.

eerste groep gestart Ondertussen is de eerste groep van 24 cursisten al enthousiast met de opleiding gestart. Een tweede groep zal ook nog aan de pilot deel­ nemen. De eerste groep heeft een voorpro­ gramma gevolgd van twee maanden. Dat betekende twee vaste dagen per week training (maandag en woensdag), op donderdag de mogelijkheid om individuele coaching te krijgen, en op vrijdag herstelwerkgroep. In het voorpro­ gramma is bijvoorbeeld aandacht besteed aan ‘Life Skills’ en andere vaardigheden, aan weerbaarheid en samenwerking, en ook kregen de studenten een introductie in herstel en

empowerment. De eerste ervaringen zijn zeer positief en inspirerend. Inmiddels is in april het hoofdprogramma gestart en komen studenten 4,5 dag per week naar de Koninginneweg in IJsselmonde. Interessant om te vermelden is overigens ook nog dat vanuit de Amerikaanse moeder­ organisatie aan Pameijer is gevraagd om mee te denken over mogelijke kwaliteitslagen die nog in het programma kunnen worden gemaakt. An offer we can’t refuse! «

47

Is het voor uit­kerings­instanties ook geen interessant programma? Kan het worden ingezet binnen de Wmo?

wat vinden zij?

Monique van Peenen

‘Van klein en kwetsbaar naar krachtig vanuit je kwetsbaarheid.’ Dat is waar Howie the Harp voor Monique van Peenen voor staat. ‘Het idee om ooit iets met mijn ervaring te doen is langer geleden al ontstaan. Ik zag bepaalde kwaliteiten in mezelf en ben daar ook op gewezen door anderen, maar ik vond mezelf er nog niet klaar voor. Dat zat hem er vooral in dat ik dacht volledig cliënt af te moeten zijn om ook de rol van zorgbieder te kunnen aannemen. Door het verhaal van Clarissa Silva (ervaringsdeskundige) is het geloof gaan groeien dat dat wel mogelijk is. Tijdens de opleiding merk ik dat hoop en geloof meer ruimte innemen dan ik het voorheen gaf. Dit

maakt dat ik weer durf te dromen met als resultaat meer mogelijk­ heden en kansen. Als ik mezelf nu bekijk zie ik: iemand die niet kiest voor veiligheid, maar iemand die zichzelf met gepaste veilig­ heid uitdaagt om moeilijke dingen aan te gaan. Voor mij fantastisch, maar nog mooier om dit met de juiste tools te kunnen uitdragen in mijn toekomstige werk.’

te mogen zijn en deel te mogen nemen aan dit trainingsprogramma. Dat ik hier ben heeft me verder geholpen met de toekomst. Howie the Harp heeft een klas met veel gemotiveerde studenten die elkaar helpen om verder te komen.’

keihard werken en investeren. Dit harde werken kost een hoop energie, maar levert zoveel meer op. Ik ben vereerd en trots dat ik aan de wieg mag staan van Howie the Harp Rotterdam en ga er samen met het team, de studenten en betrokkenen voor zorgen dat er straks een club fantastische ervaringswerkers klaar staat!

Armand Oomens

Ramon Koppenaal

Ramon Koppenaal is kort en krachtig. ‘Howie the Harp is voor mij een opleiding waarbij ik mijn verleden en ervaringen kan om­zetten in een professionaliteit. En waarmee ik vervolgens aan het werk kan als ervaringswerker. Ik voel me bevoorrecht om hier

Armand Oomens is als coördi­ nator verbonden aan Howie the Harp. ‘Howie the Harp is in mijn ogen de meest inspiratievolle werkplek die er op het moment is. De kracht van de studenten, de talenten die naar boven komen, het enthousiasme waarmee er gewerkt en gestudeerd wordt en het samen op weg zijn naar het einddoel, maakt elke dag tot een feest! Howie the Harp betekent

huidige baan is mij op het lijf geschreven. Vooral het feit dat ik onderdeel kan zijn van een pro­ ject dat voor een groot deel nog ontwikkeld moet worden ervaar ik als stimulerend. Het coachen van de studenten is dat ook. Anders dan bij mijn vorige functie zijn alle studenten heel gemo­ tiveerd. Dat brengt een andere manier van coachen met zich mee. Geeft mijzelf ook energie. Howie the Harp is een bijzonder project en wij gaan er met z’n allen hard aan werken om het een groot succes te laten worden. We gaan er voor.’

Ben Reinink

Ervaringsdeskundige Ben Reinink is werkzaam als coach en jobhun­ ter bij Howie the Harp. Hiervoor werkte hij bij Bureau Begeleid Werken-Privaat van Pameijer, waar hij activeringstrajecten uitvoerde die werden ingekocht door SoZaWe en het UWV. ‘Mijn

Reza Breemen

Empowerment, daar is veel over vertellen, vindt Reza Breemen. ‘Wat houdt het in het algemeen

in? Wat betekende het voor mij toen ik dit begrip leerde kennen? Iedereen die zich verloren voelt of overmand door verdriet heeft er wat aan. Alledaagse zaken die iedereen aangaan en waar ieder­ een recht op heeft, lijken aan jou voorbij te gaan. Door beperkingen of gebeurtenissen die je intens plagen, mis je de aansluiting, waarmee waardevolle doelen en levensverwachtingen, over­ tuigingen in het vooruitzicht ontbreken. Nadat ik dit aan den lijve ondervonden heb, is mij het voorrecht geboden om met eigen ervaringen technieken en methodes aan te leren om te werken aan de kwaliteit van mijn bestaan. Na de opleiding bij Howie the Harp kan ik als ervaringswerker/ervarings­ deskundige anderen onder­ steunen en hen helpen hun eigen kracht te hervinden en zo op weg helpen naar hun eigen herstel. Empowerment doe je niet alleen, maar eenmaal aangeleerd wordt het van jezelf!’

48

recensies

recensies

recensies

Je bent een verschrikkelijk kind – veertien jaar ziek gemaakt door haar eigen moeder door Nina Blom Uitgeverij Personalia, 2011 ISBN: 9789079287147 240 pagina’s Na een kwart van het boek heb je het gevoel dat je het script van een horrorfilm zit te lezen. Alleen is het geen fantasie maar werkelijkheid. Nina Blom beschrijft in kraakheldere taal hoe ze als jong meisje is overge­ leverd aan een moeder die haar steeds verder in een denkbeeldige ziekte drijft. Zo ver dat haar leven uiteindelijk ernstig gevaar loopt. Totaal verzwakt en gedrogeerd heeft Nina het geluk dat een kinderarts tijdens de zoveelste ziekenhuisopname onraad ruikt en aan de alarmbel trekt. Waarna de bizarre waarheid aan het licht komt: ze is het slachtoffer van een moeder die aan het Münch­ hausen By Proxy Syndroom (MBPS) lijdt. ‘Münchhausen By Proxy’ is de naam van een psychiatrische stoornis waarbij een ouder een kind letterlijk ziek maakt uit een verwrongen behoefte aan aandacht voor zichzelf. Over de achtergronden van moeders

stoornis vernemen we niet zoveel, in het begin wordt alleen kort verteld over een stel groot­ ouders bij wie Nina liever niet logeert. Wat het boek tot een aangrijpende maar ook zeer leer­ zame leeservaring maakt, is de manier waarop ze beschrijft hoe zij – en de omgeving – jarenlang gemanipuleerd wordt. Onder moeders aanhoudende druk (‘je bent echt ziek, zeg maar dat je veel pijn hebt’), dreiging en emotionele gijzeling (‘laat me niet voor gek staan bij de dokter’) leert Nina zich te schikken in de rol van chronisch patiëntje. Die rol vervreemdt haar langzaam maar zeker van alles. Van school, van haar beste vriendin, maar ook van bijvoorbeeld artsen en verpleegkundigen met wie ze haar geheim niet kan en durft delen. Buitenshuis leidt moeder iedereen om de tuin met haar onbegrepen ‘noodkreten’. Bin­ nenshuis ontwikkelt ze zich tot een ware kwelgeest die haar dochter isoleert en vergiftigt met angst en pillen. Met veel steun van anderen en intensieve therapie is Nina Blom erin geslaagd een nieuwe start te maken. Het laatste deel van haar boek is een inspirerend voorbeeld van herstel. Maar haar verhaal is veel meer dan een persoonlijk verslag. Het laat ook zien hoe een heel netwerk van volwassenen en deskundigen jarenlang blind kan zijn voor het gedrag van een ernstig zieke ouder. Dat maakt dit boek tot verplichte kost voor iedereen die beroepsmatig met kinderen te maken heeft, en voor alle ande­ ren tot een absolute aanrader.

Gekkenwerk – HEE in de psychiatrie Nederlandse documentaire van Marleen Houter, 2012 Met oa Wilma Boevink, Lenneke Elfers Op 3 april is de indrukwekkende documentaire ‘Gekkenwerk – HEE in de psychiatrie’ uitge­ bracht. HEE staat voor Herstel, Empowerment en Ervarings­des­ kundig­heid, een gedachtegoed dat meer en meer bekendheid krijgt dankzij het zogeheten HEEteam van het Trimbos-instituut. Dat is in 2004 opgezet, op initia­ tief van Wilma Boevink. In de film vertellen vijf ervaringsdeskundige HEE-­docenten over hun ervaring met en kijk op de psychiatrie. Eén van hen is Lenneke Elfers, werk­ zaam als (ervaringsdeskun­dige) adviseur ontwikkeling empower­ ment SP binnen Pameijer. Twee prominente psychiaters scharen zich in de documentaire volmon­ dig achter de visie. Een deel van de film is gewijd aan de schrijnende ervaringen die de HEE-medewerkers zelf opdeden toen zij als patiënt in de psychia­ trie terecht kwamen. Bovenop de persoonlijke crisis waarin zij zich al bevonden, voelden zij zich in die wereld nog verder op zichzelf

teruggeworpen,’afgeschreven’ en gereduceerd tot een dossier. In plaats van een omgeving vol rust en warmte, waar ze zo’n behoefte aan hadden, troffen ze een omgeving aan waarin verwarring en gebrek aan men­ selijke aandacht de boventoon voerden. Een wereld vol ‘profes­ sionele distantie’ zoals één van de mensen, Madeleine Prinsen, constateert. ‘Wanneer gaan we het hebben over professionele nabijheid?’ In de HEE-visie gaat het boven alles om het terugbrengen van menselijkheid in de psychiatrie. Je eigen kracht hervinden en verder ontwikkelen, je eigen verhaal vertellen, in al je veel­ zijdigheid kunnen zijn wie je bent… dat is het doel dat het HEE-team voor ogen staat. De inzet van ervaringsdeskundigheid, van mensen die dat proces zelf hebben doorgemaakt, is daarbij van onvervangbare waarde. Op dit moment zijn HEE-docenten (in opleiding) al werkzaam in meer dan dertig trajecten bij ggz-instellingen. De vraag naar trainingen en informatie neemt alleen nog maar toe. 'Gekken­ werk' richt haar inspirerende pijlen op alle geinteresseerde cliënten, hulpverleners, beleids­ makers en opleiders. De dvd is te bestellen via de webwinkel van het Trimbos-instituut: www.trimbos.nl

www.pameijer.nl Ieder mens is uniek. Diversiteit is dus vanzelfsprekend. Ook als er ogenschijnlijk overeenkomsten zijn, zit achter elke huidskleur, elke man of vrouw, elke jongere of oudere, elke hoofddoek of hanenkam een uniek ander mens. Dat onderscheid, die diversiteit, ziet Pameijer als een verrijking. Religie, leeftijd, huidskleur, geaardheid, etnische achter­grond of welke groepseigenschap dan ook spelen geen rol bij de beoordeling van ieders individuele kwaliteiten. Wie de barrière van voor­oor­delen weet te doorbreken, zet de deuren van Pameijer open voor al het talent dat op de arbeidsmarkt beschikbaar is.

kijk op onze website voor informatie over onze vacatures

49

50

colofon

colofon Partners is een uitgave van Pameijer www.pameijer.nl

adres Pameijer Crooswijksesingel 66 3034 CJ Rotterdam T (010) 271 00 00 F (010) 271 03 00 redactie Frank Kremer Hans Karstel Lonne Wennekendonk Sanne Donders correspondentie Pameijer Postbus 22406 3003 DK Rotterdam met bijdrage van Carrie art direction en grafisch ontwerp Studio Lonne Wennekendonk www.lonnewennekendonk.nl fotografie Sanne Donders, Frank kremer (pag. 30), DO IJsselmonde (pag. 30), Rob Baars (pag. 39) drukwerk IVA Groep www.ivagroep.nl mailing Het Werkt Schollevaar oplage 8000 Wilt u reageren op de inhoud van Partners of heeft u een suggestie voor het magazine: [email protected]

51

52

www.pameijer.nl