Rapport - Quickscan Onroerend Vlaserfgoed in de Mandelvallei (maart-april
2007)
-aangepaste versie 2013-
Centrum Agrarische Geschiedenis vzw Atrechtcollege Naamsestraat 63 3000 Leuven tel.: +32(0)16 32.35.25 e-mail:
[email protected] www.cagnet.be / www.HetVirtueleLand.be
1
1. Inleiding Dit project biedt een overzicht van het overgebleven onroerend vlaserfgoed in de Mandelstreek. Hiermee kan een beeld gevormd worden over de herbestemming en bewaring van het vlaserfgoed en de eventuele toeristische en recreatieve mogelijkheden. Wanneer men spreekt over vlaserfgoed in Zuid-West-Vlaanderen, zal vaak verwezen worden naar de Leie-vallei en de Golden River. Jammer genoeg wordt vergeten dat ook in de Mandelvallei relatief veel vlaserfgoed bewaard is gebleven en een belangrijke rol speelde in de vlasverwerking. De Mandel ontspringt in Passendale en Westrozebeke en kronkelt zich een weg door de West-Vlaamse arrondissementen Roeselare en Tielt. Vandaag de dag is de Mandel nog steeds over een lange afstand zichtbaar, parallel met het kanaal van Roeselare, terwijl hij in Izegem omwille van geurhinder overwelfd werd. Daar loopt hij verder ondergronds door de bedrijvenzone Mandeldal en komt opnieuw boven de grond in Emelgem. De Mandel stroomt verder door de gemeentes Izegem, Ingelmunster, Oostrozebeke, Meulebeke, Dentergem en Wakken waar hij in de Leie vloeit. Sinds de 14e eeuw, nog voor de Leiestreek van belang was, had de vruchtbare Mandelvallei al een intensieve vlasbouw, pas op het einde van de 15e eeuw beende de Leiestreek dit bij. In de 16e eeuw kwam mede door de ondergang van de wolnijverheid de vlasindustrie helemaal tot bloei. Het grootste deel van de bevolking haalde toen zijn inkomen uit de vlashandel en het bewerken van het vlas. Maar naar de 19e eeuw toe takelde de vlasnijverheid af en had deze bedrijvigheid fel te lijden onder de opkomende katoennijverheid en de toenemende concurrentie uit Frankrijk en Engeland. Begin 20ste eeuw hervond de vlasnijverheid haar glorie, zowel in de Leie als Mandelvallei. Tot 1930 werd voornamelijk geroot in de Leie omdat deze een hoger waterpeil had dan de Mandel. Maar telkens de scheepvaart weer op dreef kwam na 15 oktober, verplaatsten de vlassers hun rootbakken naar de Mandel. Indien dit niet op tijd gebeurde, volgde er een fikse boete. Na 1930 brak het warmwaterroten definitief door en werden zowel Mandel als Leie minder gebruikt voor het roten. In de zomer kwamen de velden opnieuw vol kapelletjes te staan. De mensen waren van ‘s ochtends tot ‘s avonds druk in de weer om het vlas te roten, te bleken, te drogen en te bewerken. In de oogsttijd was de hele familie aan de slag om de oogst binnen te halen en eenmaal de herfst aanbrak, verplaatste de activiteit zich naar de vlasschuren en de zwingelarijen.
2. Vijf gemeentes in de Mandelvallei In het landschapsbeeld van de Mandelvallei zijn de typische vlasschuren, roterijen en zwingelarijen uit de jaren 1935-1959 nog steeds in het straatbeeld aanwezig. Sommigen kregen een herbestemming en worden nu gebruikt als opslagplaats, anderen werden omgebouwd tot woonhuis. Jammer genoeg blijven er nog heel wat verkommerde oude vlassites over. Ingelmunster 2
In de gemeente Ingelmunster zijn de meeste vlasbedrijven nog steeds actief, slechts 3 gebouwen worden niet meer voor vlasdoeleinden gebruikt. Dit zijn de site van Crombez in de Oostrozebekestraat, nu gebruikt als opslagplaats, de mandelhoeve, een roterij omgebouwd tot manege en de roterij gekocht door Thierry Verhaest die hij zal afbreken om paardenstallen te bouwen. Vooral interessant te Ingelmunster is het vlasbedrijf van de familie Mommerency. Het unieke aan dit bedrijf is dat hier nog in warmwater wordt geroot, één van de enige bedrijven die deze procedure nog beoefend. In de zomer worden de omringende landen dan ook bedekt door vlaskapelletjes. Deze site dateert uit het begin van de 20ste eeuw en telt nog de authentieke rootputten, schoorsteen en stoommachine, dit alles in goed onderhouden staat. Meulebeke In Meulebeke is nog slechts weinig te zien van het vlasverleden, amper twee vlassites blijven over. Het vrij recente vlasbedrijf van de gebroeders Piet en Bernard Crombez in de Knorrebosstraat en het gemoderniseerde bedrijf van Lefebvre in de Gentstraat. Oostrozebeke Verkommerde vlassites vonden we voornamelijk terug in Oostrozebeke, zo hebben we in de Papegaaiestraat de site Holvoet en in de Ballingenstraat de site Durieux. Toch bevindt zich in Oostrozebeke eveneens een heel waardevolle site, namelijk de vlasserij Lannoo op de Ginste. Dit is één van de betere bewaarde vlasbedrijven en is thans nog in werking. Dit vlasbedrijf was in het bezit van de familie Lannoo in samenwerking met de familie Bouckuyt. Eenmaal de eigenaar overleed, werd het bedrijf in 2002 verkocht aan de familie Pauwels uit Meulebeke. Nu verhuren zij dit vlasbedrijf aan de familie Bouckuyt die de activiteiten verder zet. In dit bedrijf werd nog geroot tot het jaar 2002. Nu worden nog steeds velten gezwingeld op een zwingelmachine van het type Vanhauwaert. Het complex bestaat uit een warmwaterroterij met stoomketelruimte, schoorsteen, zwingelarij en vlasschuren. De structuur van het bedrijf is nog zeer goed herkenbaar en is representatief voor de geschiedenis van het vlasverleden. Izegem - Dentergem, Oeselgem, Wakken In de gemeentes Izegem en Dentergem is nog heel wat onroerend vlaserfgoed overgebleven. In Izegem kan je nu nog de loop van de Mandel volgen en zien waar hij werd overwelfd en opnieuw boven de grond komt. Één van de meest waardevolle plaatsen is zeker de site Stragier, een goed onderhouden roterij die nu gebruikt wordt als wasserij. Wat Dentergem op zich zo interessant maakt, is dat het vlaserfgoed zich daar nog steeds in de pittoreske omgeving van de Mandel bevindt, dit in tegenstelling tot de andere gemeentes. Opvallend is hier de combinatie van twee woonhuizen met daartussen een vlasschuur.
3
3. Besluit Na een grondige prospectie in de Mandelvallei kunnen we besluiten dat voornamelijk de site Mommerency in Ingelmunster, de site Lannoo in Oostrozebeke, Stragier in Izegem en het groengebied rond de Mandel in Dentergem zowel vanuit erfgoed als toeristisch recreatief oogpunt van belang kunnen zijn. De eventuele mogelijkheden hiervoor kunnen een fietsroute zijn in de omgeving van Ingelmunster, Oostrozebeke en Dentergem. Daarenboven kunnen deze gemeentes met één enkele fietsroute van om en bij de 20 kilometer aan elkaar gelinkt worden. Bezoeken aan de site Mommerency of Lannoo zijn aan te bevelen voor scholen. Een wandeltocht in het groengebied van Dentergem met eventueel bijhorende infobrochure of bezoek aan het moderne vlasbedrijf Galle kunnen ook recreatief en educatief uitgebaat worden. Verdere projecten rond dit vlaserfgoed lijken zeker van belang, niet alleen bij de vlasbedrijven leeft het enthousiasme, maar ook de gemeentebesturen achten dit erfgoed van belang. Misschien kan zelfs een geactualiseerde publicatie betreffende het vlaserfgoed deze nijverheid, de vlashandelaars en andere nevenberoepen helpen opnieuw cultuurhistorische interesse op te wekken. Of denken we maar aan de mondelinge geschiedenis en de ietwat oudere vlaswerkers die nog heel wat interessante zaken te vertellen hebben over hun werk
4
4. Bijlage’s
5
Ingelmunster Geldhof Luc Warandestraat
Twee recente schuren, +/- twintig jaar oud.
Geldhof Beelshoek
Éen schuur, +/- twintig jaar oud.
Familie Crombez Oostrozebekestraat
Vlasbedrijf vlak aan de Mandel. Er werd geroot en gezwingeld sinds 1954. Nu wordt het gebruikt voor paarden. Dit bedrijf is verder uitgegroeid naar de Vuilputstraat en de Knorrebosstraat in Meulebeke.
Hubert Crombez Vuilputstraat
Zwingelarij, begin jaren ’80.
6
Vanhaelst Thierry Beelshoek 0478/ 39 32 97
Woning met aanpalende roterij. Groot gebouw, schuur, machines, roterij en schoorsteen. Mr. Vanhaelst wil graag de roterij afbreken om paardenstallen te installeren en eventueel de machines verkopen.
Mommerency Noel Krekelstraat 051/48 91 78
Bedrijf uit 1928 waar enkel witvlas wordt geproduceerd. Dit is nog het enige bedrijf met het warmwaterroot – procédé. Er wordt met tien personen gewerkt. Het vlas wordt aangevoerd uit de Westhoek: Poperinge, Diksmuide. In de zomer worden de omringende landen volgezet met kapelletjes.
Lapierre Michel Warandestraat Van Yzere Oostrozebekestraat
Éen vlasschuur. Éen vlasschuur.
Geen toestemming voor foto’s Geen toestemming voor foto’s
7
Van Iseghem Brugsebaan
Recent bedrijf met twee vlasschuren.
Vanilin Molleveld 1
Modern vlasbedrijf, gerund door de derde generatie van de familie van Iseghem.
Meulebeke Weinig onroerend vlaserfgoed terug te vinden, hooguit 2 sites. Piet en Bernard Crombez Knorrebosstraat 056/ 66 90 59
Klein bedrijf gestart in 1985. Gegroeid uit het ouderlijk vlasbedrijf in de Oostrozebekestraat aan de Mandel in Ingelmunster.
Daniel Lefebre Gentstraat 317 051/40 59 54
Recent bedrijf, twintig jaar oud.
8
Oostrozebeke Westorama Vlasstraat
Bedrijf in teakmeubelen. Roterij en schoorsteen zijn nog aanwezig. De roterij wordt echter nu gebruikt als opslagplaats.
Holvoet Papegaaistraat 056/66 62 83
Geroot van 1947 tot 1989. Nu wordt dit gebruikt door de zoon van de familie als werkplaats voor tractoren. In verkommerde en verwaarloosde staat. Willen geen vragen.
Durieux Maurice Ballingstraat 056/66 63 21
Sinds 1935. Huidig gebruikt als garage voor vrachtwagens. Wil niet dat iemand komt kijken.
9
Eurowood Kalbergstraat 056/66 96 75
Houthandel. Roterij gebruikt als opslagplaats.
Desmet Stationstraat
Modern groot bedrijf. Werken samen met de familie Duyck uit Meulebeke, die hun vlasbedrijf stopten. Ook geen gebouwen meer.
Leegstraat
Oude vlasschuur.
Vlasputten Lannoo Ginsthoek Bouckhuyt Peter 051/40 79 22
De familie Lannoo verkocht deze vlassite aan de familie Pauwels. De familie Pauwels verhuurt deze aan Medard Bouckhuyt. De familie Pauwels wil de site al 3 jaar afbreken om een mestafvalbedrijf te bouwen. Mooie en goed onderhouden site.
10
Izegem Paul Stragier Wezestraat 72 Emelgem 050/30 03 33
Roterij en vlasschuur, nu in gebruik als wasserij.
Demeulenaere Jules en Raymond SlabbaardstraatZuid 151
Roterij en vlasschuur. Huidig een opslagplaats voor bouwmaterialen.
Stragier Georges en Pieter SlabbaardstraatZuid 157
Gestopt vóór 1962. Vervallen roterij.
Dalle-Bottelier Manegemstraat
Roterij omgebouwd tot woonhuis.
11
Firma Spillebeen Molstraat 10
Kloddenbedrijf, huidig houthandel.
Watertoren Klare Grachtstraat
Opgericht in 1958 omdat de vlasbedrijven in de wijken Bosmolens en Mol veel water nodig hadden. Er werd water getrokken vanuit het kanaal en via eternit buizen naar deze installatie gebracht. Er ligt hierdoor nog een groot netwerk van buizen onder die wijken. De toren dreigt echter te verdwijnen. De eigenaar, Edgard Holvoet, wil hem liever kwijt en het Izegems schepencollege heeft geen interesse. De provincie zou de toren graag behouden.
Pompstation
Gelegen aan de dode arm van de
12
Prins Albertlaan
Mandel.
De Vlashoeve Edgard Holvoet Woestijnstraat 6 051/30 07 63
Roterij, vlasschuur, oude machines, stoomketel uit 1902, schoorsteen. De site is zeer goed onderhouden.
In 1962 waren er nog tien zelfstandige vlassers en/of lijnzaadhandelaars. Zij beschikten niet over een eigen roterij. Ook een groot aantal kleinere landbouwbedrijfjes bewerkten vlas als nevenactiviteit.
13
Dentergem, Oeselgem en Wakken Contactpersonen: George Lisabeth Wakkensesteenweg 95 056/ 60 42 09 Van Betsbrugge Norbert (Fotograaf) Vaerestraat 60 09/388 83 81 0478/51 35 56 Dentergem, Markegem, Oeselgem en Wakken liggen ingesloten tussen de Mandel en de Leie. De Oude Mandel mondt in Dentergem uit in de Leie. Voor 1935 werd er geroot in de Mandel. Dit gebeurde zowel in de Mandel als in de Leie, maar wanneer de scheepvaart daar van start ging, werd het roten in de Leie verboden. Roten in de Mandel was nadeliger aangezien de Mandel een lager waterpeil had dan de Leie.
Oude Vlasroterij Deconinck
Jaren ’30. Huidig gebruikt als bassin om vissen in te houden.
14
Van Haesebrouck Markegemstraat
Oud kloddenbedrijf van voor 1900 tot 1960. Huidig een houtopslagplaats.
Maebe – Lagraege Molenstraat
Klein familiaal vlasbedrijf. Vlashangaar en zwingelarij, huidig gebruikt als opslagplaats.
Fam. Lisabeth Galgestraat Oeselgem
Vlasschuren. Zwingelarij in 1929 en eerste schuur vanaf 1930 (één van de eerste zwingelarijen in de streek). Zwingelarij tot 3 generaties. Nu opslagplaats van de bouwonderneming Taelman NV.
Galle Vijvestraat
Vlasbedrijf gebouwd in de jaren ’30, maar volledig gerenoveerd sinds 1957 – 1958. Sinds de jaren 1900 werd hier het gerote vlas geplaats in kapelletjes om te drogen.
15
Oude Leie-arm
Lefebvre en Lippens Vijvestraat Oeselgem
Klein familiaal vlasbedrijf. Vlasschuur in het midden tussen de twee woonhuizen, een vaak voorkomend fenomeen in Dentergem.
Hazebroeck
Achterkant van een oude zwingelarij, te zien via de wandelpaden.
Paermetier Grens Oeselgem Zulte
Rootputten met vlashangaar.
Vermeersch Olsene Steenweg
Oudere vlasserij, eerder in verwaarloosde staat. Er wordt toch nog 200 hectare vlas per jaar verwerkt.
16
Locquet Michel Vaerestraat
Oude roterij en zwingelarij. Huidig een carrosseriezaak. Vrij intact en goed onderhouden, gebruikt als opslagplaats.
Ouderlijk huis van Patrick Galle Volderstraat
Tweewoonst met vlasschuur.
Vanbetsbrugghe Roger Kruisstraat
Roterij en zwingelarij. Intact met cyclonen.
Debels Maurice – Van Betsbrugghe Statiestraat
Roterij, zwingelarij uit de jaren 1950 van de familie Debels. Nu gebruikt als opslagplaats, maar wordt mogelijk afgebroken.
17
Bovijn Tieltstraat
Kleine roterij uit de jaren ’30. Huidig gebruikt om vee te houden.
Vandecasteele Marc Meulebekestraat
Oude roterijen, nu omgebouwd tot champignonkweekerij.
Vanbetsbrugghe Alouis Vennebosstraat
Oude roterij en zwingelarij. De zwingelarij en stookplaats zijn omgebouwd tot nieuw woonhuis. De rootputten dienen als opslagplaats en vrij intacte hangaar, verhuurd als garage.
18
