Radiofrequente velden: risico’s en voorzorgbeginsel L.Reijnders
Soorten velden 4 G: ~ 800 MHz GSM: ~ 900 & 1800 MHz UMTS: ~2100 MHz Bluetooth: 2400-2500 MHz
Veldsterkte/flux in relatie tot zendmast voorbeeld: 25 m hoge mast (GSM 900); meting op grond: Baltrenas & Buckus Measurement 46 (2013) 3942-3949
Praktijk Blootstelling aan velden van zendmasten slechts deel van blootstelling aan radiofrequente elektromagnetische velden Andere bronnen: DECT telefonie, Wifi, gebruik mobiele telefoons (Bolte & Eikelboom Environment International 48 (2012) 133-142) Verschil zendmasten & andere bronnen: niet op persoonlijk niveau te regelen Onduidelijk hoe verschillende blootstellingen qua effect ‘optellen’
Radiofrequente velden Nederlandse normstelling zendmasten met oog op gezondheid gebaseerd op warmte effect (‘Magnetron effect’) GSM 900 MHz: 41 Volt/meter GSM 1800 MHz: 58 Volt/meter UMTS: 61 Volt/meter 4G: 39 Volt/meter (bij meer typen zenders: formule voor optellen
veldsterktes)
Effect op elektrische/elektronische apparatuur EU EMC richtlijn: 3 Volt/meter (1400-2000 MHz) ; 1 Volt/meter (2000-2700 MHz) Ervaring zendmasten IJsselstein: storing vanaf ~ 0.6 Volt/meter
Niet thermische effecten GSM/UMTS/4G velden op gezondheid Anders dan bij stoffen: niet van te voren uitgezocht (vgl. REACH: no data: no market)
Aandachtsgebieden vooral: effect op functioneren zenuwstelsel effecten samenhangend met schade aan erfelijk materiaal (vooral tumoren)
Effect op functioneren zenuwstelsel I Bij blootstellingen onder de bestaande norm: effecten op elektro-encefalogram waarneembaar (veel studies, o.a. Curcio e.a. Neuroscience Research 53 (2005) 265-270; Hung e.a. Neuroscience Letters 421 (2007) 82-86; de Tommaso e.a. Neuroscience Letters 464 (2009) 79-83; Carruba e.a. Neuroscience Letters 469 (2010) 164-168; Vecchio e.a. Clinical Neurophysiology 121 (2010) 163171)
Elektro-encefalogrammen
Effect op functioneren zenuwstelsel II Bij blootstelling onder ‘magnetron norm’: veranderingen hersenchemie (bijv. distributie calciumbindende eiwitten in hippocampus (Maskey e.a. Brain Research 1346 (2010) 237-246), toenemende oxidatie (Koylu e.a. Toxicology and Industrial Health 22 (2006) 211-216; Meral e.a. Brain Research 1169 (2007) 120-124); verandering permeabiliteit bloed-hersenen barrière (o.a. Ninby e.a. Pathophysiology 16 (2009) 103-112)
Frequentie & karakter (gepulst) van belang, relatief belang elektrisch en magnetisch veld onduidelijk Discussie: effecten nadelig, voordelig of neutraal? En wat is voordelig: bijv. toenemende reactiesnelheid
Effect op functioneren zenuwstelsel III Soort negatieve effecten in discussie: slaapstoornissen, moeheid, nervositeit, hoofdpijn, schrikachtigheid, gespannenheid, slapte, concentratiestoornissen, ongeduldigheid, rusteloosheid, vergeetachtigheid, verminderde accuratesse, oorsuizen (tinnitus) Categorie mensen die zichzelf overgevoelig achten (1,5 - 4% algemene bevolking in epidemiologische studies)
Effect op functioneren zenuwstelsel IV Epidemiologie H.P. Hutter e.a. Occupational & Environmental Medicine 63 (2006) 307-313: negatieve effecten; correctie voor bezorgdheid H.P. Hutter e.a. Occupational & Environmental Medicine 67(2010) 804-808: meer oorsuizen bij langdurig gebruik (> 4 jaar) mobiele telefoon
Dubbelblinde studies mensen Beste aanpak bewijsvoering: dubbelblinde studies met gecontroleerde blootstelling (nadeel: kortdurend) Resultaten inzake mogelijk negatieve effecten bij mensen spreken elkaar tegen Beperkte bevestiging van bestaan overgevoeligheid (Genesius & Lipp Science of the Total Environment 414 (2012) 103-112)
Dubbelblinde studies dieren Elkaar tegensprekende resultaten Voorbeelden studies met negatieve effecten: -Meer vergeetachtigheid: Fagapolou e.a. Pathophysiology 17 (2010) 179-187) -Minder goed exploratiegedrag (& veranderingen in neurochemie): Maaroufi e.a. Behavioural Brain Research 258 (2014) 80-89
Tumoren in hoofd; voorbeelden van studies Lonn e.a. Epidemiology 15 (2004) 653-659: meer akoestisch neurinoom aan kant waar gebeld wordt bij > 10 jaar mobiel bellen (deel Interphone studie) Hardell e.a. Am. J. of Epidemiology 162 (2005) 600-601: meer kans op astrocytomen bij mobiel bellen Khurana e.a. Surgical Neurology 72 (2009) 205-215: meer hersentumoren aan kant waar gebeld bij > 10 jaar mobiel bellen Interphone study Int. J. of Epidemiology (2010) meer kans op gliomen aan kant waar gebeld bij > 10 jaar mobiel bellen Onzekerheden in onderzoek (dosis?, herinnering?)
Voorkomen van kanker rond zendmasten diverse studies rond radio/tv zenders: verhoogde kans op voorkomen kanker H. Eger e.a. (Umwelt-Medizin-Gesellschaft 17 (2004) 326-332): tot 400 m van GSM zendmast (in Naila BRD) na 5 jaar blootstelling toename kans op kanker met factor 3 Onzekerheid over causaal verband
Conclusie WHO-IARC Elektromagnetische velden voor mobiele telefonie (inclusief zendmasten): ‘mogelijk kankerverwekkend’ (R. Baan e.a. Lancet Oncology 13 (2011) 624-625) vooral verwijzing naar Interphone & Hardell e.a.
Onderliggend mechanisme Mogelijk: DNA schade door reactieve zuurstofverbindingen (ROS) O.a.: Maarzook e.a. Journal of Radiation Research & Applied Sciences
2013: DOI: 10.1016/j.jrras.2013.10.010 Liu e.a. Toxicology Letters 218 (2013) 2-9 Xu e.a. Brain Research 1311(2010) 189-196 Schwarz e.a. International Archives Occupational and Environmental Health 81 (2008) 755-767 Zhao e.a. Toxicology 235 (2007) 167-175
Wat nu? Onzekerheid over effecten zal waarschijnlijk nog flink aantal jaren aanhouden Onzekerheid over de wijze van ‘optellen’ van effecten bij blootstelling aan meerdere bronnen/zenders zal waarschijnlijk nog langer aanhouden Echter: vooral vanwege mogelijkheid DNA schade ernstige effecten in het geding Toepassing voorzorgbeginsel op zijn plaats
Varianten voorzorgbeginsel Sterke variant: - No data: no market
Zwakkere varianten: -Normen (in V/m) uit voorzorg aanscherpen met een factor 2-100 (in diverse andere Europese landen); ook bij zeer scherpe normen goed functionerend mobiel netwerk mogelijk -Ontzien gevoelige ‘targets’ bijv. vanwege onzekerheid over gevoeligheid kinderen (o.m. Frankrijk, België, aanbeveling Raad van Europa), effecten op zieken, & effecten langdurig verblijf -Plaatsing masten volgens ALARA beginsel
