Pelgrimsgids voor Noordoost Friesland zee dden a W s de lang d n a ken nl e ker erpe t s ng t w e u zinni lee in h e e b e d t n d im n mi ilte e en ru nd st do va o a r Rust r o n Eld iteite activ n e ties Loca
Gratis
Neem mee!
Middeleeuwse kerken in Noordoost Friesland Inhoud
Terpenland aan de Waddenzee
4-5
Kloosters en kerken. Van Bonifatius tot Reformatie
6-7
Middeleeuwse kerken in Noordoost Friesland
8-17
Inspirerende locaties en activiteiten
18-20
BdYYZg\Vi CZh
L^Zgjb
DdhiZgc^_`Zg` IZgcVVgY
=Vcijb
LVVmZch
;djY\jb
;ZglZgi
A^X]iVVgY
LZhiZgc^_ih_Zg` BVggjb
=Vaajb
?Vccjb 7jgYVVgY
?djhl^Zg
LZihZch
:Z
Ddhigjb GVVgY
<^ccjb
L}chlZgi
BZihaVl^Zg
6Vahjb
7dgcl^gY
=Z\ZWZ^cijb
6c_jb
C^Vl^Zg
7gVci\jb
7a^_Z
A^dZhhZch
BdggV
=Vcijb]j^oZc
=dalZgY
EVZhZch
HnWgVcYV]j^h
G^chjbV\ZZhi 9VbldjYZ" BjgbZgldjYZ 7gdZ`hiZgldjYZ
:c\l^Zgjb
9d``jb 9VcijbVldjYZ 9g^Zhjb LdjiZghldjYZ
LZhiZg\ZZhi DjYldjYZ
@daajbZgolVV\
2
3 KZZc`addhiZg
GddY`Zg`
COLOFON Deze gids is gemaakt door Oan ‘e dyk, stichting voor natuur, cultuur en bezinning in en rond Paesens-Moddergat. Zij organiseert o.a. wadlooptochten en activiteiten met muziek en poëzie in de midddeleeuwse kerk van Paesens. Zie www.oanedyk.nl
@daajb
Ig^ZbZc
Met dank aan: Paul Noomen (historicus) Ontwerp: www.logo-shop.nl
Mogelijk gemaakt door:
Terpenland aan de Waddenzee Oude bewoning
De Waddenkust is een van de oudst bewoonde gebieden van Nederland. Al ver voor de christelijke jaartelling organiseerden mensen hun samenlevingen op dit terpenland. De Romein Plinius de Oudere schreef over deze omgeving in de Naturalis historia (77 na Chr.): “Twee keer per etmaal komt de Oceaan daar met geweldige watermassa’s over een onmetelijke afstand opzetten en bedekt eeuwig door de natuur omstreden gebied waarvan het onduidelijk is of het bij het vaste land behoort of deel uitmaakt van de zee. Daar bewoont dat arme volk hoge heuvels of dammen die ze eigenhandig hebben opgeworpen tot de hoogste waterstand die ze hebben meegemaakt. Met hun hutten die ze erop hebben gebouwd lijken ze wel zeelieden wanneer water het omringende land bedekt, maar schipbreukelingen wanneer het water zich heeft teruggetrokken.”
Terpen, en ruimtewadden, rust 4
Het open terpenlandschap en de Waddenkust, met sporen van eeuwenlange menselijke geschiedenis, maken Noordoost Friesland tot een ideale omgeving om op zoek te gaan naar resten van oude beschavingen en te genieten van de weidsheid van de natuur. Je vindt hier een grotendeels ongerept landschap, waar het stil kan zijn en
waar schone lucht rechtstreeks van de zee komt. Het kan hier ’s nachts nog echt donker zijn, waardoor een prachtige sterrenhemel te zien is. Binnendijks vind je het eldorado van middeleeuwse terpkerken, buitendijks ligt het immense wad met op de achtergrond de eilanden Ameland, Engelsmanplaat en Schiermonnikoog.
Pelgrimage
Deze gids wil een stimulans bieden om op zoek te gaan naar deze verborgenheden. Een gids voor wie genieten wil van stilte, rust en ruimte. Behalve een overzicht van de middeleeuwse kerken vind je tevens andere interessante locaties voor de ‘stiltezoeker’, zoals de enige Tibetaans boeddhistische stoepa van Nederland in Hantum en de Bonifatius-bedevaartskapel in Dokkum, met kruiswerkstaties in het omliggende park en waar zich een bron bevindt die volgens de legende is ontstaan toen het paard van Bonifatius met zijn been op de grond stampte. Door te zoeken in deze inspirerende omgeving zal hopelijk ook onze geest zich kunnen ontspannen en zich kunnen openen voor het wonder dat hier overal te zien is. Hoe sporen van de oudheid en middeleeuwen nog terug te vinden zijn in terpen, oude kloostermoppen en dijken die door kloosterlingen gebouwd zijn. Als dat lukt is het doel van deze pelgrimsgids helemaal geslaagd!
5
Kloosters en kerken Van Bonifatius tot Reformatie Kerstening van de ‘heidenen’
“754 Bonifatius bij Dokkum vermoord”, is een bekend feit uit de Nederlandse geschiedenis. Bonifatius (geboren 672 of 675) was een missionaris uit het tegenwoordige Engeland die het christelijke geloof verkondigde in onze streken. Andere verkondigers in Groningen en Friesland waren Willehad (omstreeks 740-789) en Liudger (742-809). Misschien heeft ook Willibrord (omstreeks 658-739) dit gebied bezocht. Het traditionele beeld van Bonifatius is dat hij door de heidenen werd omgebracht, omdat hij de Germaanse godsdienst fanatiek bestreed. Later is dit door historici genuanceerd. Hij was namelijk tevens een verlengstuk van het gezag van de Frankische koning, die in deze tijd Friesland veroverde. Sommige bronnen zeggen dat hij met zijn 52 volgelingen is omgebracht door een roversbende.
Middeleeuwse kerken in Noordoost Friesland
6
Na de moord op Bonifatius heeft het christelijke geloof zich snel gevestigd. De eerste kerk -die van Dokkum- werd gesticht als gedachteniskerk voor Bonifatius. De eerste houten kerken verschenen in en misschien soms op de plaats van Germaanse heiligdommen en vanaf de elfde eeuw werden deze gebouwen van steen gemaakt. Van ongeveer 400 middeleeuwse kerken zijn in Groningen en Friesland nog restanten of zelfs hele gebouwen te vinden. Noordoost Friesland spant hierbij de kroon: bijna nergens ter wereld is de dichtheid van oude kerken zo hoog als hier!
Kloosterleven’
Een groot deel van de kerkenbouw kwam door de bloei van het monastieke leven in de elfde en twaalfde eeuw. In Noordoost Friesland stonden kloosters in o.a. Dokkum (voor 1175), Morra (voor 1240) en Niawier (voor 1215). Het belangrijkste was ech-
ter Klaarkamp bij Rinsumageest, een cisterciënzerklooster dat werd gesticht in 1165. Van hieruit werden vele andere kloosters opgericht, onder andere bij Bolsward (1190), Aduard (1192) en Gerkesklooster (1249). Naast kerkenbouw namen de monniken vanaf de elfde eeuw ook deel aan de bedijking van het Waddengebied. Ze waren grootgrondbezitters en hadden hier dus belang bij. Vanaf die tijd is er binnendijks geen getijdenwerking meer tussen Leeuwarden, Groningen en de Friese en Groninger kust. Toch kun je aan de terpen en de vele kronkelende wegen nog altijd zien waar ooit de geulen en de zandplaten van de vroegere Waddenzee hebben gelopen. Ondanks de bedijking bleven overstromingen het land in latere eeuwen regelmatig teisteren, zodat de mensen dan weer hun toevlucht tot de terpen moesten nemen.
Uitgewiste herinneringen’
Na de Reformatie en de Beeldenstorm in de zestiende eeuw verdween de kloostercultuur vrijwel geheel uit de noordelijke provincies. Dit gebeurde nergens zo grondig als in Friesland, waar in 1580 alle kloosters werden opgeheven toen de calvinisten aan de macht kwamen. Raakten kloosters in andere gebieden na plundering ‘alleen maar’ in verval, door de Staten van Friesland werd bij wet tot sloop van de kloosterbezittingen bevolen. De provincie werd hiermee in een klap rijk. In het boek ‘Kloosters in Friesland’ staat dan ook als flaptekst: “Geen provincie is zo gevormd door de kloosters als Friesland, en nergens is die erfenis ook weer zo uit het landschap en de herinnering uitgewist”. Hier en daar aan de dijk vind je nog oude huizen die gedeeltelijk gebouwd zijn met kloostermoppen. Het is dus aan ons om deze weer op te zoeken en opnieuw in het licht te zetten!
7
Middeleeuwse kerken in Noordoost Friesland Veel van deze kerken zijn te bezoeken via Tsjerkepaad. Zie www.tsjerkepaad.nl
BdYYZg\Vi CZh
L^Zgjb
DdhiZgc^_`Zg` IZgcVVgY =dalZgY =Vcijb
LVVmZch
;ZglZgi
A^X]iVVgY
BVggjb
=Vaajb
?Vccjb 7jgYVVgY
?djhl^Zg
:Z
Ddhigjb GVVgY
:c\l^Zgjb
9d``jb
<^ccjb
L}chlZgi
6c_jb
6Vahjb
7dgcl^gY
=Z\ZWZ^cijb
LZhiZgc^_ih_Zg`
A^dZhhZch
BZihaVl^Zg LZihZch
;djY\jb
EVZhZch
C^Vl^Zg
7gVci\jb
7a^_Z
aat 3 orstr
Vo Blije,
BdggV
=Vcijb]j^oZc
9VcijbVldjYZ 9g^Zhjb
HnWgVcYV]j^h
G^chjbV\ZZhi 9VbldjYZ" BjgbZgldjYZ 7gdZ`hiZgldjYZ
LdjiZghldjYZ
n. aria. ed 1.wijd aan Myske Tsjerke a p e e r k F g r e e k j j d i rd, Ts ronkel ting Al
LZhiZg\ZZhi DjYldjYZ
@daajb
Ig^ZbZc @daajbZgolVV\ KZZc`addhiZg
GddY`Zg`
rsp tich wi Bornrmde kerk,dooom van de S Hervo is eigen rk De ke
rk. 6) nake519 -29293 i r a h 0 t ( a n C e t. ter bell i 4. S s
8
awe de ko ckamken kunt u o M erk. m, wilt bezoe aëlsk h c k i Aalsdu r e M ek Sint Als u ed 2. a p e rk , Tsje
m
Anju
. skerk
laa . Nico
rk.
e de k vorm r e H rk. 4, iuske raat t t a s f i a n sm 4. Bo Wier , Ids , Weg
ude tgum erwno. Bran m r u -M rede oudoenzeker/omst w m a e D onheilig Patro
9
k,
e ker
.
76 aweg. Doni s
ormd Herv
u de, edict awowuijd aan Ben m u t Dan kelijk ge
. kerk ntse a t s e ot d . Pr
epae sjerk
m, T wieru
Eng
ron
oorsp
rk.
uske
arkt
um, M Dokk
artin St. M f o e t . Gro
2
10 Dr Ee
za
n Syt
, Va iesum
vo den. . Her ng 1 ker/omstre o g , Om onze e
heilig
on Patro
k
ker rmde
a
erkp
ert, K Ferw
rk. de ke
rk. iake
ar d 1. M
rm
ervo
H eg 8. maw
erk. inusk
rt t. Ma d 1. S
pa tjens Paal streden. t e i ,P /om
ker gum onze Foud ilige onhe Patro
ei 7. hting Alde staw ic , Har an de St
v um Ginnrk is eigendom De ke
rk. de keTsjerken. m r o v e Her Frysk
11
erkm t 4. K
raa erkst 42
3 93 m, K annu 0519 - 3
o u Hant de kerk , o
J
: matie Infor
rm
Hervo
rke.
atsje
rwei rume
t Ann 2. Sin
trus.
ier rk , oorspr de Stichti ke Jouosrw van mde dom Herv eigen rk is De ke
h
on Patro
rk. se keing t n a t tes de Sticht . Pro an
v wei 2 dom jerkeerk is eigen s T e k Hog . De
o m.inf um, beiwnwt.hegebeintu e g e H ://w n.
n.
e Tsjerk 3. dijk lde Fryske A mied
r arde
en. 50. er/omstred e t t i trj e onzek arps ig
rk is
De ke
ns, D, opatroonheil e s s e kerk Lio e
rmd Hervo
skerk
itte 1
1
e Holw
rdu libro . Wil
.
g
ichtin
de St , No aaridgendom van t h c i L e
e tp Zie ht ske Tsjerk Fry Alde
strj jerke s T , rd
.
Pe . ken wei 3gewijd aanFryske Tsjer a m s k g lij de , Ber onke ng Al
ie zen/, oWmstreden. i u h r ke um Hant eilige onze
12
m.
useu
s.
rtinu
3. n Ma rjittek gewijd aa t s e k elij jer m, Ts rspronk
13
. ren 7
uor rkeb e j s T er,
lawi Mets de kerk.
. te 12 strjit e k r je ra, Ts
rm Hervo
rk. eske hann
St. Jo
lia. . n 14 ijd aan Ceci e r r o gew , Bu
jk k ijke, roorspronkeli n r e t Oos de kerk rm
Hervo
Mor
laas.
o rken. n Nic ijd aa ryske Tsje e 11. lean ijk gew eF
rp
aan wijd ijk ge
k 9. ronkel
lddij
orsp Wâ Nes, de kerk , o
elist. Evang e d s anne
Joh
l
ld
A e ke um, T orspron tichting Oosotrrmde kerkd, oom van de S Herv eigen rk is De ke
rm Hervo
erk niusk
to t. An n 9. S
14
er.
lawi
n ier, etrek. k Niaow rmde Herv
ets van M n e t wes
m ent o Mom fgewise t l i t re nS en a rt. n. er ee word Buor , De er/omstredehele jaar isan teksten een conce s n e Paes heilige onzedkag door hevt oordrachtevr op deze tijd n id on is Patro zondagm , poëzie e n. Soms l e k t e e r n i e z e .htm u t m M Ied n o . e r m om 0 uu tilte 16. 0 et korte s .nl/stiltem k m y d d l e e n s a ww.o Zie w 15
er. e Dop nes d rken. n a h o e nJ Tsj n 8. yske ijd aa uorrekelijk gewting Alde Fr B e n pro tich d, D Raaurmkerk , oodrosm van de S e n s Mu eige rk is De ke
erk. derk
eest
mag Rinsu
weg ema , Juck
exan 3. Al
ei 1. n Martinus. huisw k ijd aa l w a e st, K elijk g
ergee rspronk Wesrtmde kerk, oo Hervo
eg 4. n aatw r t s ts va r rde je nie elmatig a k r a e d k r g , Bi d dit den r
a r uis den h mp. Er wo gramma ndah rmoe a ro Sybraterkapel.nders doetlovoester Klaaurkele concertp
t a s Klooel de naam ijgelegen kvoor het ac apel.
en. b k Tsjerk Hoew et het na iseerd.Zie ~klooster e Fryske m ld l/ an doen en georg ndahus.n tichting A S rt ra conce www.sib m van de do // http: eigen rk is e k e D
kerk
itus int-V g 1. S
pgon
ens, O Wets
jerke
.
en stred
4. r/om plein onzeke ilige
m, Ts atroonhe Wierude kerk , p rm Hervo
tte . Gru
1 rjitte rkest e j s T rd,
ke. Tsjer
16 Ternaa
ou tersw
k. Wou e ker ormd Herv
orren
Bu xenkse,rk. Waa e ormd Herv
9.
.
n 34
klaa
er de, K
17
erk k s u i fat Boni okkum van D een ordt erk w et een k e z In de ewaard m b el die sched reliek n de zou heba v l dee tius onifa aan B ehoord. b oe ben t
26, traat nings 2476 o K : s Adre : 0519-29 rie Pasto
um. Dokk
pel a k s tiu a f i n Bo okkum van D
l tius.n onifa eiligb . .h w m u w Dokk tius.nl, w laan, a : Bron heiligbonif Adres @ o f in il: e-ma
um r t n e rsc tum e k e BezoHegebein Terp
aat op st boven eving, r e nd en er de omg um derla n Ne entrum ov legen Jann a v p r c e ste te bezoekers het nabijg hoog is de k. Er is een kerk van m u seum beint e ker Hege deleeuws van de mu m.info l id tu e t m in u e n b le e s e e w.heg ok de o w r w a wa . Zie gen is te krij orden Ook w alve ond. v h a e g B a aand eerd. er s op m georganis k. Soms is n e s e n a ij ie P d d g e e a in d m d met groep itatie chter se zen - en med kwelders a ombineerd jk li e k ie ec en we introduct deld in de ordt g is.nl Er is e en w an tig elma dt er gew bij wadlop .dharmahu g e r er aar wor ww eren ad, w Zie w medit -op-het-w n de zee. a n ze mv zelfs bode op de tatie
an a n Ze
18
de
zee n e d Wad
in e i z ë po sens n e k e ae i P z u n a M kv r e k de t n e m nge se a r r a uw ir e a e n l i l e Cu idd m s g lan n e kerk
n rk va se ke maan ij muziek, o r e d aarb it in ent, w ctivite stilte. een a Stilte Mom enten van r e is n m e r o e u u s m t er 16.00 , and ld me g om en concert afgewisse l onda m e z n t r e .h e e d r t r Iede ms is dracht wo temomen r ns. So til Paese n tekstvoo edyk.nl/s n e a ie .o z w ë po ww atie: Inform
ids dige g eskun d n e e ns. o.l.v. Paese sland st Frie lokaal van o o d r o rk et ke an No ken v ucten in h e ker d d o u r o p de den Bekijk t van Wad nie en ge k ‘e dy d g Oan addengou edyk.nl in t h n a tW Stic o e m @ info ond 89 Bekro nedyk.nl • 6-466339 a 0 .o / w 9 9 w 2 w 50 519-8 tel. 0
19
h
isc t s i h edd tieo b s an medita a t e b Ti ie- en stud um centr a Stoep ficiële . f g o n i e L hel e enig tiecentrum Chö P a taat d Deleg pawei 4) s een medit a m r e n o e t Ka l S ( e p ten. tem ntum assan In Ha land, een van p k e r o e n z d e ge in Ne voor b andere da open den lijkhe t centrum aak ook op hten. e g o he km nac spr Bezoe agen staat n is na af trum over en nd epe Op zo st van gro t u in het c l ng u.n un Ontva . Tevens k armakagy .k jk li w e w g mo ia w atie v Inform
jk i d e an d
la a a k Lo
n aal aa ke lok et ie t n uthe sens is h Het a ae iten tivite k in P de dij van de ac yk. d 'e um centr g Oan nt tichtin vertrekpu t van s e r is .h E . .a n o e Het is looptocht over het ad en van w ie te vind erpent at m r , het d info e ie b euws enge wadd de middele rdoost o o n land e enis van N n er ied de gesch . Ook wor de nd uit Friesla producten ebouw en tg d e d H a . t w s of ch cursu verko regio r voor een uu is te h t. l ees f n e edyk.n e w.oan w w Zie
n
e Boek
rten a a k en
1. Kloosters in Friesland Uitgeverij Bornmeer - ISBN 978-90-5615-227-7 2. Wegen van waarde. Inspirerend Noordoost-Fryslân Stichting Inspirerend Noordoost-Fryslân 3. Kerken in Noordoost-Friesland. Uit de romaanse en de romanogotische tijd. Uitgeverij Schnell und Steiner - ISBN 978-3-7954-1838-0 4. Levende Stenen. Het bezit van de Stichting Alde Fryske Tsjerken Stichting Alde Fryske Tsjerken 5. Kloosterpad 1453. Een bedevaard in het oosten van Friesland Uitgeverij Friese Pers Boekerij - ISBN 978-90-330-0928 6. Historische wandelpaden in Noordoost Friesland VVV Lauwersland 7 Fietsroutenetwerk Fryslân. Noordoost. Landschapsbeheer Friesland
