Overzicht. Renoveren en Bouwen

Renoveren en Bouwen



Overzicht ‘Groene huizen’ in Brussel: het kán! De milieuvriendelijke aanpak in de woning Onderhouden en opknappen Verf en producten voor houtbehandeling kiezen Lijm kiezen… hoe doet u dat? Materiaal voor vloer- en muurafwerking kiezen Energievriendelijk elektriciteitsbeheer Verwarmen zonder te verkwisten Het blauwe goud Verbouwen en renoveren Goed isoleren: een investering die altijd rendeert Kies een performante verwarming Aandacht voor een goed gecontroleerde ventilatie Weg met geluidshinder Warm water produceren en energie besparen De elektrische installatie optimaliseren Het verbruik van drinkwater beperken Afval voorkomen en beheren ‘Milieukwaliteit’-labels Bouwen of grondig renoveren Kies uw locatie met kennis van zaken Ontwerp een energetisch performante woning Denk aan comfort en aan de luchtkwaliteit in huis Rationeel watergebruik, hergebruik van regenwater Natuurvriendelijk bouwen en renoveren Gebruik materialen die milieu noch gezondheid schaden Beperk de hinder van uw bouwproject Minder kosten voor meer wooncomfort Meer informatie



Renoveren en Bouwen

3 4 6 6 7 9 10 12 13 15 15 17 18 20 22 23 23 25 26 27 27 28 29 30 31 32 33 33 34

‘Groene huizen’ in Brussel: het kán! De woonsector is in Brussel verantwoordelijk voor 41 % van alle energieverbruik en voor 50 % van alle bouw- en sloopafval. Daarnaast bevatten onze woningen wellicht bouwmaterialen met chemische stoffen die ernstige gezondheidsproblemen kunnen veroorzaken. Wij moeten dringend het roer omgooien met het oog op de luchtverontreiniging, de ontwrichting van het klimaat en het toenemend verbruik van vervuilende energie! Zeer veel Brusselse gezinnen zijn overigens al tot de actie overgegaan. Bijvoorbeeld door de isolatie van hun woning te verbeteren, door een rendabelere verwarming te installeren, door kwaliteitsvol en duurzaam ecologisch materiaal te gebruiken, door regenwater op te vangen en waar mogelijk een beroep te doen op hernieuwbare energie zoals de zon. En dan hebben we het nog niet over de tienduizenden klusjes die we geregeld opknappen: schilderwerk, onderhoud, renovaties, … Het zijn stuk voor stuk kansen om onze woning een milieuvriendelijk extraatje te geven. Elk gebaar telt, want we zijn met een miljoen Brusselaars... en met 6 miljard mensen op aarde!

Deze brochure reikt u een pak tips aan die u helpen om milieuvriendelijk en energiebewust te werk te gaan bij bouw, renovatie of onderhoud van uw woning. Sommige ervan zijn eenvoudig en liggen gemakkelijk binnen ieders bereik. Andere helpen u de juiste vragen te stellen aan architect en aannemer, en hen uw prioriteiten op milieuvlak te formuleren! Ik wens u veel leesplezier!

Evelyne Huytebroeck

Brussels Minister van Leefmilieu enEnergie

Renoveren en Bouwen



De milieuvriendelijke aanpak in de woning Waarom is een milieuvriendelijke aanpak in onze woning nodig?

Welke grote principes moeten we respecteren voor een milieuvriendelijke aanpak?

Bouw, onderhoud en renovatie hebben een direct en ingrijpend effect op het leefmilieu: lucht, water, energie, bodem, lawaai, groene ruimten, afval, … In Europa zijn gebouwen gedurende hun hele levenscyclus (bouw, verbouwing, gebruik en afbraak) verantwoordelijk voor 50 % van alle verbruikte natuurlijke rijkdommen, 40 % van het energieverbruik, 30 % van de CO2-uitstoot, 16 % van het waterverbruik en 40 % van de afvalproductie.

Een ecologisch en economisch verantwoorde aanpak in bouw, renovatie en onderhoud houdt concreet in:

Terwijl wij het grootste gedeelte van ons bestaan doorbrengen in gebouwen (vooral in onze woning) blijkt bovendien dat vele materialen en producten die traditioneel worden gebruikt in de bouw en het onderhoud van gebouwen, schadelijke gevolgen kunnen hebben voor onze gezondheid.

• Rationeel energiegebruik en aanwending van duurzame, hernieuwbare energie • Goede isolatie en een oordeelkundige oriëntatie van de woning • Goede luchtkwaliteit binnenshuis, voornamelijk door intelligente en gecontroleerde ventilatie • Vermindering van de behoefte aan koeling (door oververwarming van het gebouw te vermijden) • Rationeel gebruik van water en hergebruik van regenwater • Ruimtelijk beheer waarbij wordt rekening gehouden met de watercyclus en de biodiversiteit • Gebruik van gezonde en lokale materialen die weinig energie verslinden (beperking van de interne verontreiniging) • Rekening houden met de ruimtelijke ordening en de bereikbaarheid. • Beperking van hinder tijdens de bouwwerken (afval, lawaai, vervoer, stof, bodem- en waterverontreiniging) • Beperking van de kosten met waarborgen voor het comfort Deze aanpak is mogelijk in alle fasen van de levenscyclus van een woning: ontwerp, constructie, renovatie maar ook sloop, afbraak of herbestemming. Uiteraard geldt deze aanpak ook voor de hele duur van de bewoning.



Renoveren en Bouwen

1. Bespaar energie : isoleer en kies voor een doeltreffende verwarming 2. Zonne-energie, hout … hernieuwbare energie is mogelijk in Brussel 3. Kies voor plaatselijke materialen met een milieulabel 4. Beperk de binnenluchtverontreiniging : verlucht uw woning

5. Bespaar water : kies voor spaarzame kranen en waterspoelingen, kies voor regenwatertanks 6. Groendaken en –gevels , natuurlijke tuinen: integreer de natuur in uw projecten en verminder het risico op overstromingen 7. Raadpleeg vaklui (architecten, ingenieurs, ...). Er bestaan ook premies om u te ondersteunen.

Renoveren en Bouwen



Onderhouden en opknappen Vroeg of laat wordt iedereen ermee geconfronteerd: we willen onze woning opknappen of herinrichten voor meer comfort, een fraaier uitzicht of meer rendement van onze installaties. We herschilderen, behandelen het houtwerk, onderhouden de loodgieterij, … We doen dat

2/ Kies voor duurzame verf Wie verf van goede kwaliteit kiest, aangepast aan de aard van het te beschilderen oppervlak (binnen, buiten, badkamer, …), en aangebracht volgens de regels, heeft veel langer plezier van zijn werk. Bereken nauwkeurig de vereiste hoeveelheid en vermijd dus verkwisting en onnodig afval.

zélf of we huren een vakman in, maar in beide gevallen zijn er een aantal belangrijke punten waarop we moeten letten.

Verf kiezen; producten voor houtbehandeling kiezen Verf en houtbehandelingsproducten bestaan uit kleurstoffen, bindmiddelen, oplosmiddelen en allerlei andere stoffen die risico’s kunnen inhouden voor omgeving en gezondheid. De keuze van materialen voor opknapwerk in huis is dus zeer belangrijk ! 1/ Kies verfproducten zonder chemische stoffen die schadelijk zijn voor de gezondheid De meeste verven bevatten organische oplosmiddelen die volledig verdampen tijdens het drogen. Deze oplosmiddelen of ‘vluchtige organische stoffen’ (VOS) zijn schadelijk voor de gezondheid (cf. kadertje pagina 8). Ook andere elementen zoals kiemdodende producten kunnen een negatieve invloed hebben. Kies verf die weinig of geen elementen van dat type bevat. Lees dus aandachtig de samenstelling van het product, vraag advies aan uw leverancier, zoek verf met een label (cf. tip nr. 5).



Renoveren en Bouwen

3/ Vraag verf op basis van kalk of op natuurlijke basis Kalkverf bestaat uit water, kalk, natuurlijke niet-giftige kleurstoffen en toeslagstoffen. De zogenaamd ‘natuurlijke’ verven bestaan uit bindmiddelen (natuurlijke harsen van coniferen en plantaardige olie), oplosmiddelen (terpentijn van naaldbomen, water en emulsieoliën, …), kleurstoffen zonder lood, cadmium of chromaten (aarde, metaaloxiden, plantextracten), en toeslagstoffen met emulgerende en conserverende eigenschappen (sojalecithine, schimmeldodende planten, …).

4/ Liever een natuurlijke harde olie voor houtbehandeling Traditionele vernissen hebben zeer hoge gehaltes aan oplosmiddelen en geven schadelijke stoffen vrij tijdens de verwerking. Houtbehandeling met een natuurlijke harde olie (lijnolie) en een eventuele afwerking met was zijn gemakkelijk toe te passen en zijn beter voor het milieu en de gezondheid. Olie impregneert het hout op duurzame wijze. Bovendien blijft hout dat met natuurlijke producten werd behandeld, ook na recyclage zijn waarde behouden. 5/ Geef de voorkeur aan producten met label Het is niet altijd gemakkelijk de producten te kiezen die het leefmilieu het best beschermen. Daarom werden labels gedefinieerd die de consumenten kunnen begeleiden bij hun keuze. Kies waar mogelijk producten met de volgende labels: • Het Europese ecologische label, gesymboliseerd door een bloem ( www.ecolabel.be). • Het «NF environnement»-label garandeert dat het product beantwoordt aan ecologische criteria (beperkte uitstoot van oplosmiddelen, laag VOS-gehalte, …) en aan technische performantiecriteria zoals ondoorlatendheid, rendement, drogingsduur enz. • Het «Nature plus»-label promoot materialen met de beste algemene milieubalans (cf. www.natureplus.org). Het geldt momenteel in Duitssprekend Europa, Nederland en België.

Lijm kiezen… hoe doet u dat? Lijm kan – afhankelijk van zijn samenstelling en zijn gehalte oplosmiddelen – schadelijk zijn voor leefmilieu en gezondheid. De meest verspreide synthetische lijmen zijn samengesteld op basis van formol. Zij verspreiden de kankerverwekkende stof formaldehyde (methanal). 6/ Vermijd waar mogelijk het gebruik van lijm Vermijd het gebruik van materiaal waarbij lijmgebruik nodig is, zoals bepaalde muurbekledingen, vasttapijt en synthetische vloerbekledingen (zoals vinyl of sommige zwevende plankenvloeren). Opteer voor andere bevestigingswijzen: spijkers, schroeven, in elkaar grijpende verbindingen enz. 7/ Kies voor lijm met een laag gehalte aan oplosmiddelen (tussen 0 en 5 %) Kan het niet zonder lijm? Kies dan lijm op basis van stijfsel, oplosbaar in water (vooral voor het aanbrengen van muurbekleding) of lijm met waterige dispersie (polyalcohol, vetzuuresters, vloeibaar hars, …) in plaats van lijm met oplosmiddelen. Deze lijmen verbruiken minder energie tijdens de fabricage en houden geen gevaar in voor de gezondheid.

Renoveren en Bouwen



8/ Vermijd composietmateriaal en stoffen die lijm bevatten Composietmaterialen (die bestaan uit verschillende componenten, bijeengehouden met behulp van lijm) en materialen die door de aard van hun fabricagecomponenten grote hoeveelheden lijm kunnen bevatten (multiplexhout, triplexpanelen en houtspaanderplaten), wasemen VOS uit (cf. kaderstukje).

Onderhouden en opknappen zonder veel restafval ! Tegelvloeren, aardewerk, oude tapijten, verfresten, oplosmiddelen, houtbehandelingsproducten, lijm, verpakkingen enz. vormen een risico voor mens en milieu als ze niet worden gesorteerd, indien mogelijk worden gerecycleerd, en – indien giftig – met behulp van speciale technieken worden vernietigd! Op de gewestelijke containerparken kunt u uw afval kwijt zonder gevaar voor het leefmilieu. Voor particulieren is de toegang gratis (cf. www.netbrussel.be). Wat is formaldehyde? Dit is de meest verspreide VOS (vluchtige organische stof) in gebouwen. Het betreft een kleurloos gas dat als oplosmiddel en/of als conserveringsmiddel dient. Het is aanwezig in de van hout afgeleide panelen, in isolatieschuim, glas- en rotswol, verven, coatings, cosmetica, meubelstoffen, tapijten, … Hoge VOS-concentraties kunnen irritaties veroorzaken van ogen, neus en keel, maar ook hoofdpijn, ontstekingsreacties en zelfs neurologische problemen zoals verwarring, sufheid enz.



Renoveren en Bouwen

Materiaal voor vloer- en muurafwerking kiezen De keuze van deze materialen moet rekening houden met verschillende criteria zoals effecten voor gezondheid en leefmilieu, maar ook met technische aspecten: levensduur en frequentie en aard van onderhoud. 9/ Gebruik recycleerbaar materiaal Zowel voor muren als voor vloeren bestaan materialen op basis van natuurlijke, niet-getransformeerde producten, eventueel zelf al op basis van gerecycleerd materiaal. Vermijd in het algemeen bekleding in composietmateriaal (die uit verschillende verlijmde componenten bestaan): deze zijn niet of moeilijker te recycleren en produceren verontreinigende stoffen bij verbranding. Kies voor systemen die demonteerbaar zijn zodat de verschillende materialen afzonderlijk kunnen worden gesorteerd : op die manier kunnen ze gemakkelijker gerecycleerd worden.

10/ Vermijd synthetische bekleding van het type PVC of vinyl Bekledingen op basis van chemische stoffen zijn om diverse redenen te mijden: het relatief hoge energieverbruik tijdens de productie, het gebruik van meestal niet-hernieuwbare grondstoffen, de uitstoot van schadelijke stoffen tijdens fabricage en vernietiging, en tot slot het vrijkomen van zeer giftige stoffen bij brand. Geef de voorkeur aan plamuur van ruwe aarde, van kalk en hennep of van klei, en aan onbehandeld hout, of in tweede instantie aan pleisterspecie, niet-gevernist tegelwerk of panelen van houtwol of houtvezel.

11/ Kies milieuvriendelijk hout Hout is bruikbaar voor vloeren en voor wanden, en is materiaal met milieuvriendelijke eigenschappen: het is hernieuwbaar en slaat tijdens zijn groei CO2 op. Het mag echter niet afkomstig zijn uit gebieden waar de ontbossing te snel verloopt. Houd er ook rekening mee dat het energieverbruik stijgt met de afstand van het transport! Kies daarom liever inlands hout (België of EU), hout met het PEFC-label (Pan European Forest Council) of het FSC-label (Forest Stewardship Council).

12/ Kies voor duurzaam hout Op basis van verschillende criteria kunt u het hout kiezen dat het best geschikt is voor het geplande gebruik (binnen, buiten, al dan niet vochtige omgeving, enz.). Ook esthetische overwegingen zijn belangrijk. Vraag uw verkoper of aannemer alleszins een houtsoort die weinig of geen behandeling nodig heeft. Indien een behandeling ondanks alles nodig is, gebruik dan boriumzout, een natuurlijk product dat uit oude zoutmeren wordt gewonnen en dat insecten en schimmels verdrijft. Of gebruik hout dat een thermische of minerale behandeling heeft gehad. Renoveren en Bouwen



13/ Durf uit te pakken met ruwe oppervlakken Om grondstoffen te besparen (waarmee u niet alleen de natuur maar ook uw portefeuille ontziet!) kunt u zich best eerst even afvragen waarom u zo nodig sommige oppervlakken zou bekleden. Minder gebruikte ruimtes (garage, kelder, enz.) hebben niet echt een afwerking nodig. Deze keuze kan zelfs vanuit esthetisch oogpunt interessant blijken te zijn, zelfs in uw leefruimtes. 14/ Kies voor een duurzame vloerafwerking Duurzaamheid werkt in twee richtingen: hoe duurzamer uw vloer, hoe mooier voor u en hoe beter voor het beschermen van natuurlijke rijkdommen. Duurzaamheid hangt af van het gekozen materiaal maar ook van het onderhoudsgemak en van de mogelijkheid om het oppervlak als nieuw op te knappen. Voor een ‘soepele’ vloerbekleding kiest u best kurk, linoleum of rubber.

Dagelijks gedrag is essentieel ! Milieuvriendelijk bouwen, opknappen of renoveren is goed. Maar als we ons dagelijks gedrag niet in die richting aanpassen, blijft het effect beperkt. Vele dagelijkse gedragingen vragen geen enkele investering, maar dragen ertoe bij om onze woning te laten uitgroeien tot een comfortabel, gezond en bovendien milieuvriendelijk ‘nestje’. Kies bijvoorbeeld ecologische onderhoudsproducten, beperk uw waterverbruik, beperk uw hoeveelheid afval enz. Onze brochure «Dag in, dag uit, voor in huis - 100 tips om comfortabeler te leven in een gezond leefmilieu» bevat 100 concrete tips in die zin…

10

Renoveren en Bouwen

Energievriendelijk elektriciteitsbeheer Oordeelkundig omspringen met elektriciteit maakt forse energiebesparingen mogelijk. Enkele kleine maatregelen verlichten uw energiefactuur. Dat is goed voor de natuur én goed voor uw portefeuille. 15/ Gebruik spaarlampen Een spaarlamp (klasse A of B) levert minstens vier keer meer lichtvermogen dan een klassiek peertje. Uw energiebesparing: 75 tot 80 %. Een spaarlamp gaat bovendien tot 15 keer langer mee. De duurdere aankoopprijs is dus snel terugverdiend. De nieuwste spaarlampen verspreiden een warmer en aangenamer licht dan de eerste modellen. Hierdoor zijn ze nu overal bruikbaar.

16/ Gebruik tl-lampen Fluorescentielampen of tl-lampen presteren even goed als spaarlampen. Ze zijn sterk geëvolueerd en bestaan nu in diverse afmetingen en kleuren. Het licht dat ze verspreiden, oogt warmer. Overweeg om ze te gebruiken als aanvullende verlichting in uw keuken, garage, berging, kelder enz.

Tip voor dagelijks gebruik Schakel het licht uit als u een kamer verlaat. Schakel de sluimerstand uit. De minst dure energie is de energie die u niet verbruikt!

17/ Vermijd het gebruik van halogeenlampen en gloeilampen Gloeilampen en halogeenlampen produceren bij een gelijk stroomverbruik 4 tot 8 keer minder licht dan een tl-lamp. 18/ Installeer een centrale schakelaar en/of een tijdschakelaar Met een centrale schakelaar kunt u alle lichtbronnen tegelijk uitschakelen en vermijdt u vergetelheden als u het huis verlaat. Met een tijdschakelaar kunt u de automatische uitschakeling van lichtbronnen in doorloopruimtes programmeren en dus verkwisting vermijden.

Tip voor dagelijks gebruik Door geregeld lamp en lampenkap even af te stoffen, verhoogt u hun rendement

19/ Koop een stekkerblok met schakelaar Als meerdere toestellen aangesloten zijn rond eenzelfde centrale eenheid (bijvoorbeeld een computer, homecinema of hifiketen) kunt best u alle toestellen aansluiten op een stekkerblok met schakelaar. Op die manier kunt u alle toestellen met één druk op de knop volledig uitschakelen. Zo blijven ze ook niet in ‘waakstand’ en vermijdt u verborgen verbruik. (Een computer verbruikt ook stroom als hij is uitgezet.)

Niet in de afvalbak! Oude spaarlampen en versleten tl-lampen worden beschouwd als gevaarlijk afval. U moet ze afleveren in de specifieke verzamelpunten voor chemisch afval (groene plekjes, mobiele groene plekjes, gewestelijke of gemeentelijke containerparken).

Renoveren en Bouwen

11

Verwarmen zonder te verkwisten De verwarming slorpt 54 % van het energiebudget van een Brussels gezin op. Het loont dus de moeite om eens na te denken over investeringen in dat domein (cf. pagina 17). Maar zelfs als u niet meteen grote werkzaamheden plant, kan u uw energieverbruik verminderen met enkele kleinere en minder dure ingrepen en met wat meer aandacht voor uw verwarmingsinstallatie. 20/ Onderhoud uw verwarmingsketel Dankzij een goed onderhoud van uw verwarmingsketel, bespaart u 3 tot 5 % brandstof en mag u zich meteen ook een stuk veiliger voelen. Het jaarlijkse onderhoud van mazoutketels is een wettelijke verplichting. Een driejaarlijks onderhoud van gasketels wordt aangeraden om een optimaal rendement te garanderen. Programmeer uw ketel zodat het water maximum 70° C haalt. Dat volstaat de hele winter ruimschoots voor uw comfort.

21/ Isoleer de verwarmingsbuizen Plaats een koker van isolatieschuim rond verwarmingsbuizen in de niet-verwarmde delen van uw woning (zolder, kelder, garage, washok, …) en daar waar het kouder is (buiten, ongeïsoleerde technische ruimtes, valse plafonds…). Elk jaar bespaart u zo 6 euro per geïsoleerde meter. 22/ Vermijd tochtstromen Koude lucht die onder deuren of door oude vensterramen binnenstroomt, is puur verlies voor uw verwarming. Tocht kan vermeden worden met tochtstrippen, tochtbanden, tochtdekens of tochthonden. U vindt het nodige in elke doe-het-zelfwinkel. Ook een overgordijn voor deuren en vensters is een efficiënte aanvulling. 23/ Plaats reflecterende panelen achter de radiatoren Door er een plaat van (isolerend) piepschuim en (reflecterend) aluminium achter te plaatsen, wordt de warmte van de radiator beter gebruikt om de ruimte te verwarmen. Op die manier beperkt u het warmteverlies door de muur met 70% (vooral indien het een niet-geïsoleerde buitenmuur betreft).

Tip voor dagelijks gebruik Zorg ervoor dat de temperatuur in uw leefruimtes maximum 19 à 20°C bedraagt en in uw slaapkamers 16°C. Zet de gewenste temperatuur ‘s nachts en bij afwezigheid lager. Stel uw thermostatische kranen correct in. Leg niets op uw radiatoren. Dit - en nog veel meer - zijn enkele eenvoudige dagelijkse handelingen die meteen zorgen voor een daling in uw energieverbruik.

12

Renoveren en Bouwen

Het blauwe goud De hoeveelheid zoetwater die op onze aarde per persoon beschikbaar is, is de voorbije 50 jaar met de helft verminderd. De kwaliteit van dat water gaat op wereldvlak alsmaar achteruit. Het wordt ook steeds moeilijker en duurder om het beschikbare water drinkbaar te maken. En dat terwijl wij slechts drinkwater nodig hebben voor 2,5 % van al het water dat wij verbruiken! 24/ Vermijd lekken en herstel ze snel Zorg ervoor dat uw installaties geregeld worden onderhouden. Tot 20 % van het totale waterverbruik van een gezin kan veroorzaakt zijn door lekken. Een lekkend kraantje kan een verkwisting van 550 m³/jaar betekenen; met een continu doorlopend toilet verpilt u per uur 20 liter water! 25/ Gebruik uw regenwatertank Beschikt u over een regenwatertank? Gebruik die dan! Regenwater is perfect geschikt voor de wcwaterspoeling, voor wasmachines, voor het poetsen en om buiten te sproeien. 26/ Onderhoud uw regenwatertank regelmatig Uw watertank zou best elk jaar - en zeker om de 3 of 4 jaar - leeggemaakt en gereinigd worden. Reinig geregeld uw dakgoten zodat er zich niet te veel slib van bladeren en ander vuil opstapelt. Was ook zeer regelmatig de filters.

Tip voor dagelijks gebruik We kunnen heel wat water besparen door ons dagelijks gedrag. Enkele voorbeelden: neem liever een vlugge douche dan een bad: met een douche verbruikt u tussen 30 en 60 liter, met een bad tussen 100 en 150 liter. Kleine kinderen kunnen gemakkelijk samen in bad. Uw besparing: 50 %! Sluit de kraan tijdens het tandenpoetsen, scheren of afwassen! Enz.

Renoveren en Bouwen

13

14

Renoveren en Bouwen

Verbouwen en renoveren Heeft uw woning meer dan een opknapbeurt nodig? Gaat u renoveren of bijbouwen? Hebben uw plannen te maken met isolatie, waterbeheer, loodgieterij, verwarming, elektriciteit enz.? Dan willen wij graag uw aandacht vestigen op enkele basisaspecten die u niet mag verwaarlozen!

Goed isoleren: een investering die altijd rendeert In een gewoon rijhuis zijn de warmteverliezen te wijten aan de muren (30 %), de vensters (30 %), het dak (25 %) en de vloer van de benedenverdieping (15 %). Door uw woning te isoleren, houdt u de koudere buitentemperaturen tegen en zorgt u voor een constante temperatuur binnenshuis. Hierdoor moet u minder verwarmen en vermindert u uw energiekosten. Wanneer u renoveert kunt u, afhankelijk van het soort van wand, verschillende isolatietechnieken aanwenden. 27/ Isoleer uw zolderruimte Een niet-geïsoleerd dak neemt gemakkelijk een kwart van uw energieverliezen voor zijn rekening. Als u keuzes moet maken, is het isoleren van uw dak een absolute prioriteit. U kunt ofwel het dak isoleren (bijvoorbeeld indien u de zolderruimte wilt ombouwen tot kamers), ofwel de zoldervloer. 28/ Controleer de dichtheid en stabiliteit van uw dak voordat u het isoleert Het heeft geen zin een dak te isoleren dat niet dichtgemaakt is. Controleer dus vooraf grondig de dichtheid en de stabiliteit van de structuur ervan!

29/ Vergeet het dampscherm niet! Door onze activiteiten binnenshuis (ademhaling, transpiratie, douche, keuken, enz.) produceren we een grote hoeveelheid waterdamp: de waterdampdruk is binnenshuis zelfs groter dan buiten. Sommige isolatiematerialen (bijvoorbeeld minerale wol) houden echter de verspreiding van die dampen bijna niet tegen : door het contact met het koude dak condenseert de waterdamp waardoor de isolatie en zelfs de binnenafwerking worden aangetast. Door een dampscherm aan de binnenzijde van de isolatielaag te plaatsen, kan de waterdamp niet verder doordringen en is er geen risico op condensatie.

Vraag advies voordat u investeert! Voordat u halsoverkop begint te investeren, raadpleegt u best meerdere vakmannen. Stel vragen over de milieuaspecten die u voor ogen hebt… en uiteraard over het financiële aspect. Op die manier kunt u de vakman kiezen die het best aansluit bij uw verwachtingen en die u de beste verhouding tussen milieukwaliteit en prijs aanbiedt. De persoon die u kiest, wordt uw kostbare toeverlaat bij technische keuzes en tijdens het bouwproject. Controleer ook of u in aanmerking komt voor premies van het Brussels Gewest of van uw gemeente. Voor volledige informatie over de hulp waarop u kunt rekenen, belt u de Info-dienst van Leefmilieu Brussel BIM (cf. pagina 34).

Renoveren en Bouwen

15

30/ Isoleer ook een plat dak De isolatie van een plat dak vergt aangepaste technieken. Deze daken moeten aan de buitenkant worden geïsoleerd, door het aanbrengen van een aangepaste isolatie en van een ondoordringbare

33/ Isoleer de buitenmuren van de woning Bestaande muren kunt u isoleren aan de binnenkant, aan de buitenkant, of door een eventuele spouw (lege tussenruimte) te vullen. Externe iso-

laag, of omgekeerd. De installatie van een groendak verbetert de isolatie en is gunstig voor het leefmilieu (cf. tip 66 in deze brochure)!

latie verdient, als dat mogelijk is, de voorkeur: dat werkt gemakkelijker en er zijn betere oplossingen mogelijk voor de koudebruggen. De keuze hangt af van diverse criteria: stedenbouwkundige voorschriften, uitzicht, ruimtelijke en financiële criteria en het goede beheer van de koudebruggen. Isoleer in de eerste plaats de blinde muren!

Vraag advies voordat u investeert! De keuze van de beste isolatiesoort moet geval per geval grondig bekeken worden en hangt af van uw budget: vraag raad aan vakmensen en aan de specialisten van het ABEA (contactgegevens pagina 34). 31/ Vervang enkelvoudig glas door superisolerend dubbel glas Vensters zijn een belangrijke bron van warmteverlies. Een tweede prioriteit is dus het plaatsen van zeer isolerend glas. Het isolatierendement van een venster hangt af van het glas, het raamwerk en de verbinding met de muur. Deze drie elementen moeten kwaliteitsvol zijn. Voor een optimale thermische isolatie kiest u best voor dubbele beglazing met hoog rendement of driedubbele beglazing. Het isolerend vermogen van de nieuwste generatie is 5 keer hoger dan dat van enkelvoudig glas en 2 keer hoger dan dat van klassiek dubbel glas. Vermijd echter dat het isolerend vermogen van de vensters beter is dan dat van de buitenmuren van diezelfde ruimte, want dat kan leiden tot condensvorming op de muren. 32/ Plaats rolluiken en overgordijnen Rolluiken houden de koude en de warmte gescheiden (althans indien u ervoor gezorgd hebt dat de rolluikkast correct geïsoleerd is)! Hang overgordijnen voor de vensters. Als de radiatoren onder de vensters geïnstalleerd zijn, moet u de gordijnen zo dicht mogelijk bij de vensters aanbrengen om te vermijden dat de radiatorwarmte verloren gaat achter de gordijnen.

16

Renoveren en Bouwen

34/ Gebruik bij voorkeur milieuvriendelijk isolatiemateriaal Kies bij vergelijkbare thermische en technische eigenschappen voor isolatiemateriaal met de beste ecobalans. In die zin worden aanbevolen: cellulosevlokken, rotswol, hennepwol, houtwol. Tweede keuze is glaswol. Vermijd dunne weerkaatsende isolatoren en polyurethaanschuim of geëxtrudeerd polystyreenschuim. Voor de fabricage hiervan zijn chemische processen met chloor en petroleum nodig. Sommige van deze isolatiematerialen (zoals glaswol) kunnen tijdens de plaatsing schadelijke vezels vrijgeven: bescherm uzelf als u zelf deze isolatiematerialen plaatst!

Verleidelijke premies ! Het Brussels Gewest kent belangrijke premies toe om u te helpen energie te besparen. Deze dekken soms tot 50 % van de werken. Zo zijn er premies voor het isoleren van daken, buitenmuren of vloer, voor het plaatsen van superisolerende beglazing, groene daken, enz. Informatie bij de Info-dienst van Leefmilieu Brussel – BIM (cf. pagina 34). Isoleren, maar ook ventileren ! Een goed geïsoleerde woning heeft altijd een weldoordachte ventilatie nodig. Cf. pagina’s 18 en19.

Kies een performante verwarming Een betere verwarming betekent minder energie verbruiken. Dat levert u belangrijke besparingen op én verbetert uw comfort. Performante verwarmingsketels, regelsystemen enz. verbeteren de prestaties van uw verwarming. Er zijn tevens alternatieven die een beroep doen op hernieuwbare energiebronnen. Deze leveren ook weer belangrijke besparingen op, zorgen voor stabielere prijzen op langere termijn en helpen de verontreiniging terug te dringen. 35/ Installeer een thermostaat Een thermostaat helpt u 15 tot 25 % te besparen op uw verwarmingskosten. Met de programmeerbare thermostaat kunt u ‘s nachts of tijdens uw afwezigheid overdag de temperatuur van uw hele woning verminderen en ze vlak voor uw thuiskomst automatisch weer laten stijgen. 36/ ... thermostatische kranen Thermostatische kranen zijn de ideale aanvulling op de thermostaat: zij laten u toe de temperatuur kamer per kamer te regelen. Zo kan u uw energiefactuur nog maar eens met 10 % verminderen. Hun installatiekostprijs is aldus op minder dan twee jaar terugverdiend. Plaats echter géén thermostatische kraan in de ruimte waar de thermostaat geïnstalleerd is, want dat kan de werking ervan verstoren. 37/ ... en een externe sonde Een condensatieketel functioneert op zijn best met een externe sonde die de ideale watertemperatuur garandeert in verhouding tot de buitentemperatuur. En dit alles werkt automatisch! Bij de klassieke aardgasketels regelt u zelf best de watertemperatuur (de installatie van een externe sonde wordt hier niet aanbevolen). Programmeer de watertemperatuur maximaal op 70°C. Dat volstaat ruimschoots voor een optimaal comfort, de hele winter lang.

38/ Vervang uw oude verwarmingsketel Is uw ketel ouder dan 15 jaar? Aarzel dan niet om hem te vervangen door een nieuw en performanter model. Het moet een hoogrendementsketel zijn (HR+ lage temperatuur) of een condensatieketel (type HR-Top). Deze modellen verbruiken veel minder energie zodat u fors kunt besparen en u minder zult vervuilen Vergeet niet dat, voor het verwarmen van een woning, elektriciteit veel duurder is dan stookolie of aardgas. Misschien kan u ook een houtverwarming overwegen (cf. tip nr. 40). 39/ Kies voor uw nieuwe verwarmingsketel het juiste formaat Een te ruim bemeten ketel (té krachtig voor het te verwarmen woonvolume) kost meer, verbruikt meer en vervuilt meer. Het is daarom aan te raden een nieuwe ketel te kopen die een kleiner vermogen heeft dan de originele, vaak te ruim bemeten ketel. Raadpleeg meerdere bedrijven en stel vragen over het gepaste vermogen voordat u uw keuze maakt. De ABEA-specialisten (cf. contactgegevens pagina 34) zijn bereid u te helpen de bestekken van de installateurs te analyseren en de juiste maat van uw installatie te berekenen.

Renoveren en Bouwen

17

Verleidelijke premies ! Voor de installatie van performante ketels en mechanismen voor thermische regulatie zijn er premies beschikbaar die tot 50 % van uw investering dekken. Informatie bij de Info-dienst van Leefmilieu Brussel – BIM (cf. pagina 34). Een rendabele belegging ! Investeren in de energieprestatie van de eigen woning? Dat betekent vandaag betalen, maar 10, 20 of 40 jaar lang winst maken op het verbruik. En al die jaren zullen de energieprijzen ongetwijfeld blijven stijgen. Een investering die dus goed is voor het leefmilieu én voor uw portefeuille.

40/ En wat dacht u van houtverwarming? Hout is een hernieuwbare energiebron. Tijdens zijn groeitijd absorbeert het CO2. En zelfs al stoot het tijdens de verbranding deze CO2 opnieuw uit, toch blijft de ecobalans beter dan die van fossiele energiebronnen. Als u over een opslagruimte beschikt, kunt u een moderne ketel voor ‘pellets’ (houtkorrels) installeren. Deze werkt volautomatisch en is even gebruiksvriendelijk als een gas- of mazoutketel. En als u graag over een bijverwarming op hout beschikt (zoals een kachel of een inbouwhaard), is het goed om te weten dat de laatste jaren een nieuwe generatie op de markt is verschenen, met automatische en performante modellen (waaronder pelletkachels).

18

Renoveren en Bouwen

Aandacht voor een goed gecontroleerde ventilatie Om in een aangename en gezonde omgeving te leven, moeten we de lucht in onze woning op een efficiënte manier verversen. Deze ventilatie levert zuurstof en zorgt voor de verwijdering van vochtigheid, allergenen en verontreinigde gassen die in de woning ontstaan en schadelijk zijn voor de gezondheid. 41/ Verlucht uw woning dagelijks In bestaande woningen is manuele ventilatie vaak de enige mogelijkheid. Wees gerust, u verliest niet veel verwarmingsenergie door een venster enige tijd open te laten staan. Door 2 tot 3 keer per dag gedurende een half uur te verluchten, ververst u de lucht zonder de muren af te koelen en alle warmte die daarin opgeslagen is, te laten ontsnappen. Vergeet echter niet de verwarming uit te schakelen voordat u het venster opent, want anders verwarmt u de buitenlucht…

42/ Installeer een natuurlijk ventilatiesysteem… Dit is de goedkoopste en eenvoudigste ventilatiemethode. Natuurlijke ventilatie steunt op drie principes: verse lucht stroomt binnen via manueel regelbare verluchtingsroosters; lucht circuleert door woonkamers, slaapkamers, … via de openingen in of onder de binnendeuren van de woning; vochtigheid en vervuilde lucht worden afgevoerd langs de keuken, badkamer en toiletten, langs regelbare openingen die geïntegreerd werden in verticale schoorstenen. 43/ …of een mechanisch ventilatiesysteem met warmterecuperatie Dit systeem zorgt voor een mechanische ventilatie waarbij een thermische uitwisseling plaatsvindt tussen in- en uitstromende lucht: de warmte die aan de uitgaande lucht wordt onttrokken, verwarmt de inkomende lucht. Dergelijk systeem kan alleen worden toegepast in goed geïsoleerde en luchtdichte woningen. Een gewestelijke premie dekt tot 50 % van de aanschaf- en installatiekosten van dit systeem. 44/ Beheers uw open haard Een open haard oogt mooi en geeft een prettig warmtegevoel in een woonkamer. De geproduceerde warmte verdwijnt echter grotendeels in de schoorsteen! U verwarmt dus in de eerste plaats de buitenlucht! En als de haard niet wordt gebruikt, vormt de schoorsteen een enorm tochtgat dat een groot gedeelte van de warmte uit uw woonkamer wegzuigt. Wilt u deze ongemakken vermijden, dan kiest u beter voor een inbouwhaard, en liefst een systeem dat de warmte van het vuur naar de woonruimte stuwt.

Verwar ventilatie niet met tocht ! Tocht in huis is niet controleerbaar en varieert met de weersomstandigheden. Door ervoor te zorgen dat er geen tocht in huis is en de ventilatie op een gecontroleerde wijze gebeurt, garandeert u uw huisgenoten de juiste hoeveelheid broodnodige verse lucht en beperkt u het energieverbruik. Renoveren en Bouwen

19

Weg met geluidshinder De Brusselse gebouwen zijn meestal oud en vaak weinig of niet geïsoleerd met het oog op geluidshinder. Maar in de grootstad is er dag en nacht geluidshinder (vliegtuigen, treinen, wegverkeer, sociaalcultureel leven, buurt, …). Dit kan onze rust verstoren. Geluidshinder behoort voor 73 % van de Brusselaars dan ook tot de ergerlijkste soorten van milieuhinder in hun stad. De akoestische isolatie verbeteren betekent bijgevolg een verbetering van ons comfort. . 45/ Bepaal duidelijk welke soorten geluid u hinderen Voordat u maatregelen begint te nemen, moet u een correcte diagnose maken van de storende externe (vliegtuigen, verkeer, …) en interne (buizenstelsels, lift, buren, …) geluidsbronnen, van de zwakke punten in uw gebouw (vensters, vensterramen, wanden, dak, …) en van de meest geschikte oplossingen hiervoor. Het Infopunt-Geluidsisolatie van de Stadswinkel helpt u deze diagnose te maken en geeft u persoonlijk advies (contactgegevens op pagina 34). 46/ Op zoek naar de zwakke punten Extern geluid dringt binnen via verschillende zwakke punten van de woning: openingen, schoorsteengaten, zelfs rolluikkasten of brievenbussen. Een losgeraakte dichting in een muur of een gat voor een dubbele schakelaar kan reeds volstaan om de akoestische isolatie te verstoren. Maar het kan evengoed gaan om raamwerk of beschadigde vensters, die zo al weinig geluiddicht zijn. 47/ Verbeter de isolatie van uw beglazing Om u te beschermen tegen extern geluid dat via de vensters binnendringt, moet u een beglazing kiezen die de transmissie van trillingen beperkt. Superisolerend glas – dat wordt aangeraden voor thermische isolatie – biedt meestal ook een bevredigende akoestische isolatie. Indien u te lijden hebt

20

Renoveren en Bouwen

! De verschillende soorten lawaai

Bij een akoestische diagnose wordt vastgesteld tegen wélke soorten geluid u zich vooral wenst te beschermen. • De zwakke punten voor geluidshinder van weg- en spoorverkeer zijn vooral de gevels, deuren en vensters die naar de geluidsbron georiënteerd zijn. • De zwakke punten voor vliegverkeer zijn vooral het dak en de ramen. • De zwakke punten voor binnengeluid (inclusief het lawaai van de buren van de aanpalende woningen of appartementen) zijn dan weer de vloeren, plafonds en binnenmuren Er wordt ook een onderscheid gemaakt tussen geluid dat wordt voortgeplant via luchtgolven (stemmen, tv, muziek, …) en impactgeluiden (stappen, verplaatsing van voorwerpen, trillingen van machines, …) Elk type van geluid vraagt specifieke oplossingen. Lees de brochure «Renovatie en geluidsisolatie» van Leefmilieu Brussel.

onder buitensporig extern lawaai, kunt u één van de glasruiten laten vervangen door een dikkere glasplaat of – beter nog – door gelaagd glas. Zo krijgt u een dubbele akoestische beglazing met behoud van de thermische eigenschappen. Laat u echter altijd adviseren door een vakman. De massa van de materialen en dus hun aard en dikte, maar ook de ruimte tussen deze materialen moeten worden aangepast aan de geluidsfrequenties waartegen men zich wil wapenen.

48/ Kies voor houten ramen Geef altijd de voorkeur aan hout met zijn natuurlijke thermische en akoestische isolerende eigenschappen. Hout blijft een aangewezen materiaal voor akoestische isolatie. 49/ Verbeter de akoestische isolatie van uw dak Indien extern geluid doordringt door het dak, kunt u de akoestische isolatie ervan verbeteren. Een weldoordacht gekozen thermisch isolatiemateriaal kan bij hellende daken tegelijk volstaan voor de akoestische isolatie. Hoe dikker en zwaarder de isolatie, hoe beter het akoestische effect. Een optimale isolatie bestaat uit een onderdak, een akoestisch en thermisch isolerende laag en dan een afwerking met panelen aan de binnenzijde. 50/ Verbeter de isolatie van de binnenmuren Hoe zwaarder het materiaal van de muur, hoe beter de akoestische isolatie tegen het geluid dat door luchtgolven wordt voortgeplant. Er moet in elk geval veel zorg gehecht worden aan de dichtheid en de afwerking (bijvoorbeeld voegen tussen de bakstenen). Voor een optimaal resultaat is een voering van gebruiksklare isolatiepanelen gewenst. Deze panelen bestaan uit een gipsplaat waartegen een absorberende stof bevestigd is. (Er bestaan diverse uitvoeringen.) De nieuwe schotten en voering moeten altijd los van de bestaande wanden opgesteld worden.

nieuw op een laag schokdempend materiaal. Vele natuurlijke materialen zijn bruikbaar om impactgeluid te dempen, op voorwaarde dat ze voldoende dik (7 tot 10 mm) worden geplaatst: kurk, hennep, houtschuim, … Ook heel wat gerecycleerde producten komen hiervoor in aanmerking. Ze zijn beschikbaar in panelen, op rol of in bulk. 52/ ... of verbeter de isolatie van de plafonds Een andere oplossing is de volgende: als u toegang hebt tot de lagere verdieping, kunt u daar minerale wol aanbrengen tussen de vloer en de pleisterplaten die als plafond dienen. Een zwevend plafond dat enkele centimeters lager hangt, verbetert eveneens het akoestische comfort. 53/ Kies voor milieuvriendelijk akoestisch isolatiemateriaal De bouwmaterialensector biedt een brede keuzewaaier. Vele ecologisch verantwoorde materialen hebben zeer goede akoestische eigenschappen: cellulose, hennep, vlas, houtzaagsel enz. Raadpleeg een vakman om uw probleem op de meest aangewezen manier op te lossen.

51/ Verbeter de isolatie van de vloeren Impactgeluiden (zoals stappen) zetten zich om in akoestische energie die door de volledige structuur van het gebouw wordt geleid. Isolatie is maar mogelijk door de intensiteit van de schokken te verminderen. De goedkoopste, maar niet altijd een bevredigende oplossing is een schokdempende vloerbekleding: tapijt of linoleum op een onderlaag van kurk of rubber. Als u de bestaande vloerbekleding wilt behouden – en als deze demonteerbaar is – plaatst u deze op-

© Forbo Flooring - Marmoleum

Renoveren en Bouwen

21

Warm water produceren en energie besparen Per dag gebruiken wij gemiddeld 30 tot 60 liter warm water per persoon. Voor de gezinnen betekent dit gemiddeld 12 % van de energiefactuur. Sanitair water verwarmen kan gebeuren met verschillende fossiele brandstoffen ... maar ook met duurzame, onuitputtelijke zonne-energie. 54/ Geef voorrang aan gas… Gas verdient de voorkeur boven mazout met het oog op het milieueffect: gas produceert 20 % minder CO2. Gebruik van elektriciteit voor de productie van warm water is wel erg comfortabel, maar economisch en ecologisch niet verantwoord. Als u uw installatie (her)kiest, bedenk dan dat doorstroomtoestellen op aardgas meestal een beter rendement hebben dan accumulatietoestellen zoals boilers. Als ze bovendien uitgerust zijn met een automatisch ontstekingssysteem, besparen ze ook nog de energie van de waakvlam (40 euro/jaar).

22

Renoveren en Bouwen

55/ Combineer gas met de zon Zonnecollectoren op het dak van de woning absorberen het licht van de zon en slaan deze energie in de vorm van warmte op in een waterreservoir. Als dit water niet warm genoeg is, zorgt het klassieke waterverwarmingsysteem automatisch voor de naverwarming. Zelfs in Brussel kan men zo ruim 50 % van het warm water dat een gezin verbruikt, kosteloos verwarmen. Deze installatie is technisch haalbaar in vele gebouwen. Profiteer van de gewestelijke en gemeentelijke premies en van de fiscale voordelen (cf. pagina 35)! 56/ Installeer de warmwaterproductie zo dicht mogelijk bij de kranen Warm water in de leidingen koelt opnieuw af. Dat betekent energieverlies. De omvang van dat verlies is afhankelijk van de lengte en de isolatie van de leiding. 57/ Isoleer de leidingen Indien het productiepunt en het distributiepunt van warm water ver uit elkaar liggen, verdient het aanbeveling de warmwaterleidingen te isoleren om de energieverliezen te beperken.

De elektrische installatie optimaliseren Ons elektriciteitsverbruik blijft maar toenemen. Steeds meer huishoudtoestellen, vernuftige verlichtingsystemen, … vragen stuk voor stuk meer elektriciteit. Ziehier enkele eenvoudige maatregelen om uw elektriciteitsfactuur te milderen. 58/ Koop performante toestellen Elektrische toestellen en elektrische huishoudtoestellen worden steeds meer ontworpen met het oog op energiezuinig verbruik: koelkasten en diepvriezers A++, spaarlampen, enz. Daarnaast bestaat er een hele reeks apparaatjes die nog meer besparingen mogelijk maken: tijdschakelaars in halletjes, meervoudige stopcontacten met schakelaar, enz. (cf. tips 9 tot 13) 59/ Oordeelkundige verlichting Denk goed na over de functies van uw kamers en pas het vermogen van uw verlichting aan. Zo kunt u forse besparingen realiseren. Bijvoorbeeld: een doorloopruimte heeft minder licht nodig dan een werk- of studeerkamer. Een leeshoek in de woonkamer moet soms beter maar soms ook veel zachter verlicht zijn. Dat scheelt in vermogen. Zorg er tegelijk voor dat u maximaal profiteert van het natuurlijke (kosteloze) zonlicht. 60/ Collecteer zonne-elektriciteit Zonlicht kan met ‘fotovoltaïsche systemen’ worden omgezet in elektriciteit. Fotovoltaïsche energie is perfect mogelijk in stedelijk gebied. Met 10 m² zonnepanelen op uw dak en een zuinige aanpak van uw energiegebruik, kunt u bijna 40 % van uw elektriciteitsbehoeften dekken, zonder te raken aan uw comfort! Deze investering wordt nog interessanter dankzij de beschikbare premies. (cf. pagina 35).

Het verbruik van drinkwater beperken In België wordt 55 % van het drinkwater verbruikt door de gezinnen. Elke Brusselaar verbruikt gemiddeld 120 tot 130 liter water per dag. Een groot gedeelte van dit drinkwater dient voor gebruik dat niets met voeding te maken heeft! Eenvoudige maar doeltreffende maatregelen kunnen het verbruik van drinkwater én de productie van afvalwater beperken. 61/ Verminder de druk Een drukregelaar is een stukje loodgieterij tussen de hoofdmeter van het gebouw en de splitsing van koud en warm water. De meeste kranen en douchekoppen zijn ontworpen om voldoende debiet te leveren bij een druk van 0,5 tot 1 bar, terwijl de druk meestal veel hoger is (3 tot 6 bar).

Renoveren en Bouwen

23

65/ Installeer een parallel regenwatercircuit Bij grootschaligere renovatiewerken kunt u een parallel watercircuit aanleggen waarmee u het regenwater door het hele huis leidt zonder dat het distributiewater ermee vermengd wordt. Op die manier kunt u uw drinkwaterverbruik halveren en tegelijk vermijden dat het kostbare hemelwater zomaar in de riolering verdwijnt. Een voorbeeld: door voor de wc-spoeling regenwater te gebruiken, bespaart u gemiddeld 30 liter drinkwater per persoon per dag. Vergeet echter niet dat gebruik van regenwater niet aangewezen is voor hygiëne en voeding tenzij u specifieke filters gebruikt.

62/ Installeer een spaarsysteem op alle wc’s De wc-spoelsystemen behoren tot de grootste waterverslinders: bij elke spoelbeurt jagen ze er ongeveer 10 liter door! Systemen met twee keuzemogelijkheden (kleine versus grote spoeling) zijn meer aangewezen. Hiermee kunt u tot 66 % besparen in vergelijking met het klassieke systeem. De investering is na een jaar of twee weer volledig terugverdiend. 63/ Installeer debietbeperkende kranen en een douchespaarkop Het debiet van een waterkraan of van de douchekop is vaak te hoog. U kunt een debietbeperker op de kranen schroeven. Een douchespaarkop met beperkt debiet is een beetje duurder in aankoop, maar u bespaart hiermee aanzienlijke hoeveelheden water, zelfs tot 40 %! 64/ Herstel de regenwaterput in ere Woningen zijn dikwijls nog uitgerust met een regenwaterput die echter niet meer wordt gebruikt. Bij een renovatie kunt u die opnieuw in gebruik nemen. Regenwater is geschikt voor allerlei huishoudelijk gebruik (maar niet voor de voeding!) : de tuin besproeien, het huis schuren, de wagen poetsen, ...

24

Renoveren en Bouwen

66/ Groen op het dak Een groendak is een dak dat bedekt is met plantengroei. Dergelijk groendak verlengt de levensduur van het dak. Het verbetert de isolatie en beperkt het volume water dat in de riolering verdwijnt en dus ook het overstromingsrisico. Groendaken houden 50 tot 90 % van het regenwater vast. Een groot gedeelte verdampt, de rest sijpelt een beetje trager weg. De plantengroei op het dak, tegen de gevel of rondom het gebouw, zorgt bovendien voor schaduw en een natuurlijke klimaatregeling, wat altijd welkom is tijdens warme zomerdagen. Een groendak heeft nog meer voordelen : het oogt mooi, het zuivert de lucht doordat het stofdeeltjes vasthoudt, het vormt een natuurlijke schuilplaats, enz.

Tip voor dagelijks gebruik Water besparen, dat is ook overbodige voorwassen vermijden, het kraantje sluiten tijdens het tandenpoetsen, even douchen in plaats van te baden, enz.

Afval voorkomen en beheren Alleen al in Brussel wordt elk jaar meer dan 1,5 miljoen ton bouwafval geproduceerd. Een gedeelte van dat afval zou gemakkelijk kunnen worden vermeden aan de bron. Het is echter ook belangrijk ervoor te zorgen dat het geproduceerde afval op de juiste manier wordt verwerkt en dat het maximaal wordt aangewend voor hergebruik en recyclage. 67/ Beperk nu al het afval van de toekomst De afvalberg van de toekomst krijgt vandaag al vorm: kies daarom materialen die zo duurzaam mogelijk zijn en zo weinig mogelijk afval genereren. Geef voorkeur aan materialen die herbruikbaar zijn bij latere herinrichtingen, of die recycleerbaar zijn als ze echt worden afgedankt. 68/ Sorteer uw bouwafval Houd gevaarlijk afval (asbest, lijm, behandeld hout, olievaten, verfblikken, spuitbussen, kit, siliconen, polyurethaanschuim enz.) gescheiden van ongevaarlijk afval (metaal, aluminium, karton, plastics, onbehandeld hout, textiel, celluloselijm, cementzakken enz.) en van inert afval (d.w.z. stoffen die niet veranderen en die geen verontreiniging meebrengen voor mens en milieu: aarde, baksteen, pleisterspecie, stenen, puin, tegels, leien, pannen enz). Denk aan de recuperatie van bepaalde materialen, ter plaatse of via revalorisatiekanalen. Sommige afvalstoffen zijn veel geld waard! Vraag informatie bij Net Brussel om uw afval optimaal te beheren. (www.netbrussel.be).

69/ Anticipeer op veranderingen in de inrichting van uw woning Wenst u een flexibele woning, dan moet u anticiperen op toekomstige wijzigingen in het gebruik van die woning (bv. kamer wordt bureau, zolder wordt kamer en badkamer, enz.). Door nu vooruit te zien, vergemakkelijkt u latere verbouwingen: dat kost minder en levert minder afval op. Een goed bouwontwerp integreert dan ook die mogelijke evoluties in de initiële werken. Het gaat dan bijvoorbeeld om reeds nu de latere doorgangen te voorzien, ruimte vrij te houden voor bekabeling, water-, elektriciteits- en afvoerleidingen, het vermogen van de verwarmingsketel te ramen op het definitief te verwarmen volume, de aangewezen wanden vanaf het begin te isoleren, enz. 70/ Vergemakkelijk het sorteren van huishoudelijk afval Denk bij de renovatie van uw keuken aan de installatie van een sorteersysteem voor huishoudelijk afval. Sommige fabrikanten bieden sorteermeubels aan. Voorzie indien mogelijk in een ‘sorteerruimte’ in de omgeving van de keuken (garage, washok, tuinhuisje, …) voor tijdelijke opslag van het gesorteerde afval.

Renoveren en Bouwen

25

‘Milieukwaliteit’-labels

Methodes om gebouwen met ‘milieukwaliteit’ te ontwikkelen Label en methode in Frankrijk ‘HQE’ www.assohqe.org Label en methode in Zwitserland ‘MINERGIE’ www.minergie.ch Certificatie en methode in Engeland ‘BREEAM’ www.bre.co.uk Certificatie en methode in de VS ‘LEED’ www.usgbe.org Algemene labels voor de bouwmaterialen Europees ecologisch label http://europa.eu.int/ecolabel Duits label ‘Blauwe engel’ www.blauer-engel.de Frans label ‘NF environnement’ www.marque-nf.com ‘Nature plus’-label www.natureplus.org NIBE-norm Dit is een Nederlandse norm die materialen indeelt volgens diverse criteria zoals energieverbruik, uitputting van grondstoffen, effect op het landschap, uitstoot van vervuiling, gezondheid, recycling enz. Specifieke labels Hout ‘FSC’-label : www.fscoax.org ‘PEFC’-label : www.pefc.org Vloerbekleding in textiel ‘GuT’-label : www.gut-ev.de ‘Greenline’-label Houtbehandeling ‘LIGNUM’-label : www.lignum.ch

26

Renoveren en Bouwen

Bouwen of grondig renoveren Plant u een grootscheepse renovering of een nieuwbouw? Dan is dit de gelegenheid om, vanaf het begin, na te denken over uw ‘groene woning’. Vanaf de keuze van de locatie tot die van de afwerkingen, via de oriëntatie van de

makkelijkt het gebruik van ‘zachte’ vervoermiddelen (de fiets, te voet) of van het openbaar vervoer. De ontwikkeling van activiteiten in de buurt en het voetverkeer dat hieruit voortvloeit, dragen bij tot de verlevendiging van de wijk en verhogen het veiligheidsgevoel.

vensters en deuren, de keuze van het verwarmingssysteem, de energiebijdrage enz. Hier volgen de essentiële punten waarop u moet letten opdat uw plannen en verwezenlijkingen het leefmilieu zouden respecteren! 71/ Raadpleeg vakmensen Niemand is gespecialiseerd in álles. Daarom zult u allicht een beroep doen op vakmensen. Architecten, ingenieurs, ambachtslui, enz. kunnen u advies geven dat aangepast is aan uw woning. Zij kunnen ook kwaliteit en professionalisme garanderen in bouw- en verbouwingswerken. Sommige gespecialiseerde organismen kunnen u voorts kostbare informatie verschaffen om van uw toekomstige woning een gezonde en ecologische leefruimte te maken. (Raadpleeg de lijst aan het einde van de brochure.)

Kies uw locatie met kennis van zaken Uw milieubewuste aanpak start met de keuze van een locatie voor uw toekomstige ‘home sweet home’. Nabijheid van school en werk, bereikbaarheid met openbaar vervoer, winkels in de buurt, … zijn stuk voor stuk elementen die de kwaliteit van uw leefmilieu beïnvloeden.

73/ Wonen in een rijtjeshuis, tweewoonst of appartementsgebouw Hoe minder buitenmuren, hoe minder u hoeft te verwarmen in de winter. De densiteit van de wijk doet het aantal gelegenheden tot contact met andere bewoners toenemen: uitwisseling van goederen of diensten of elke andere vorm van interpersoonlijke relaties.

? Wilt u meer weten?

Het is niet mogelijk om hier met grondig uitgewerkte adviezen elke fase in een bouw- of grootschalig renovatieproject te behandelen. Heel wat thema’s (isolatie, verwarming, materiaalkeuze enz.) kwamen al uitvoerig aan bod in de vorige hoofdstukken. Als u een globaal project wilt starten, raden wij u aan om op de website van Leefmilieu Brussel – BIM de specifieke fiches en gidsen voor milieuvriendelijk en economisch bouwen te raadplegen (cf. pagina 34).

72/ Beperk de afstanden Wonen in de omgeving van uw werk, de school van de kinderen, buurtwinkels, diensten, … vergeRenoveren en Bouwen

27

74/ Kies liever voor renovatie dan voor nieuwbouw Nieuwbouwprojecten zijn schadelijker voor het leefmilieu dan renovatiewerken: grond wordt ingepalmd, er worden aanzienlijke hoeveelheden natuurlijke rijkdommen en energie verbruikt, soms moet er nieuwe infrastructuur worden aangelegd, zoals riolering, openbare verlichting enz. Daarom verdient het aanbeveling een bestaand gebouw te verbouwen of op te knappen!

Ontwerp een energetisch performante woning Door beter en dus minder te verwarmen zult u de grootste energiebesparingen realiseren en tegelijk uw comfort verbeteren. Bij een grondige renovatie of een nieuwbouw, hebt u de gelegenheid keuzes te maken vanaf het ontwerpen van de plannen. Hier volgen enkele adviezen om energie te besparen: deze investeringen verdient u zeer snel terug! 75/ Splits uw woning op in comfortzones Oriënteer de leefruimtes (keuken, living, eetkamer, slaapkamers) naar het zuiden om maximaal te genieten van de zonnewarmte. Functionele ruimtes (washok, bijgebouw, werkplaats, …) kunnen dan weer dienen als buffer: zij worden best gericht naar de windstreken die verantwoordelijk zijn voor minder gunstige weersomstandigheden (noorden en/of dominante windrichtingen). 76/ Isoleer! Breng een zeer dikke laag thermisch isolatiemateriaal aan in de wanden rond het verwarmde gedeelte. Isoleer bij renovatie vooral uw dak of de vloer van de zolder, en vervolgens eerst de warmwaterleidingen, de ramen en de muren. Bij nieuwbouw isoleert u alle wanden. Cf. ook: pagina’s 15 en 16

28

Renoveren en Bouwen

77/ Let aandachtig op de details en de kwaliteit van uitvoering van de werkzaamheden Onderbrekingen in de thermische isolatie van een woning kunnen koudebruggen doen ontstaan. Deze verzwakken de isolatie-efficiëntie en creëren aan de binnenkant een koud oppervlak waarop schimmel kan ontstaan. Dat is schadelijk voor uw luchtwegen. Het plaatsen van isolatie en dampscherm moet bijgevolg zorgvuldig gebeuren indien u koudebruggen, tocht en vochtopstapeling in het isolatiemateriaal wil vermijden.

Verleidelijke premies ! Het Brussels Gewest kent belangrijke premies toe voor diverse uitrustingen voor zonne-energie. Informatie bij de Info-dienst van Leefmilieu Brussel – BIM (cf. pagina 34).

78/ Plaats een efficiënte verwarmingsinstallatie met goede regelsystemen Vandaag zijn er zeer performante verwarmingsketels op de markt. Regelsystemen zoals thermostaat, thermostatische kranen en externe sondes vormen de perfecte aanvulling op deze hoogrendementsketels (HR +) en/of condensatieketels (HR Top). Cf. ook: pagina’s 17 en 18. 79/ Doe beroep op hernieuwbare energiebronnen Oplossingen zijn er genoeg: zonpassief door de oriëntering van de vensters en een goede thermische inertie, thermische zonnepanelen (voor warm water), fotovoltaïsche panelen (voor elektriciteitsproductie) en biomassa (verwarming met hout). Het aanwenden van hernieuwbare energiebronnen levert enorme besparingen op, garandeert prijsstabiliteit op langere termijn, maakt ons minder afhankelijk van landen die olie en/of gas produceren, remt de milieuverontreiniging en de klimaatsveranderingen af, en creëert duurzame werkgelegenheid. 80/ Wilt u nog verder gaan? Vraag informatie over passiefhuizen Een woning die (bijna) gratis wordt verwarmd? Dat is niet langer een droom. Het concept van het ‘passiefhuis’ – met extreem doorgedreven isolatie en maximaal gebruik van zonne-energie – levert uitzonderlijke resultaten op zodat nog nauwelijks extra verwarming ingeschakeld hoeft te worden. Diverse uitrustingen dragen bij tot de efficiëntie van de isolatie: een mechanisch ventilatiesysteem met warmtewisselaar, driedubbele beglazing, zeer performante luchtdichtheid, … (Meer informatie: www.passiefhuisplatform.be)

Denk aan comfort en aan de luchtkwaliteit in huis De luchtkwaliteit is van primordiaal belang voor de gezondheid van de bewoners en van het gebouw zelf. Let daarom aandachtig op de ventilatie en de keuze van de bouwmaterialen. 81/ Ventileer met een ‘intelligent’ systeem Een weldoordachte en bijgestuurde natuurlijke ventilatie of een mechanisch systeem met recuperatie van de warmte: voorzie in elk geval in een ventilatie die permanent voor gezonde lucht zorgt, met gecontroleerd en beperkt warmteverlies. Cf. tips 42 en 43. 82/ Kies gezonde materialen Verf, houtbehandelingsproducten, muurbekleding, houtpanelen, … Sommige producten en materialen bevatten giftige stoffen die schadelijk zijn voor de gezondheid. Zie ook: pagina’s 1 tot 14. 83/ Denk nu al aan het onderhoud van uw woning Er moet al aan het latere onderhoud van uw woning gedacht worden bij het ontwerpen ervan. Kies ook hier voor producten die onschadelijk zijn voor de gezondheid en voor het leefmilieu. Kies bijvoorbeeld liever een harde vloerbekleding die met water kan worden gereinigd dan een tapijt waarvoor agressieve onderhoudsproducten nodig zijn. Renoveren en Bouwen

29

84/ Vermijd airconditioning Een airco-installatie kan uw jaarlijkse elektriciteitsfactuur met 25 % de hoogte injagen! En dat terwijl u met een goed bouwplan geen klimaatregeling nodig hebt... Bijvoorbeeld door te voorzien in vensters op twee verschillende gevels: door ze tegelijk te openen ontstaat een weldoende luchtstroom. Of door zonnewering te installeren (gordijnen, luifel, overhangend dak, plantengroei). Denk bij het bouwen ook aan de kamers die kunnen lijden onder de zomerse hitte, en voorzie minstens in een massieve wand in contact met de buitenlucht: in de zomer houdt deze wand de nachtelijke koelte vast om deze overdag weer te verspreiden.

Rationeel watergebruik, hergebruik van regenwater Minder water verbruiken is goed voor het leefmilieu én goed voor uw portefeuille! Regenwater kost niets. U kunt het opslaan in een regenwatertank en op diverse manieren gebruiken in huis. 85/ Bespaar water dankzij allerlei handige toestelletjes Debietbegrenzer, drukbegrenzer, spaarsysteem op de wc-spoeling, goede dichtingen, … Al die loodgieterijaccessoires helpen u dagelijks water te besparen. 86/ Sla regenwater op en gebruik het Installeer een regenwatertank en een regenwaterleiding naast de gewone drinkwaterleiding. Zo kunt u regenwater gebruiken voor de wc-spoeling, de wasmachine, … Cf. ook: tips 25, 26 en 65.

30

Renoveren en Bouwen

? Waarom zou u regenwater bewaren en gebruiken

• Om het verbruik van leidingwater te verminderen en dus ook uw waterfactuur te beperken. • Voor ‘zacht’ water: geen kalkaanslag op kraanwerk en leidingen enz. • Om het verbruik van wasproducten te verminderen. • Om overstromingen te vermijden: de regenwatertank speelt de rol van buffer bij hevige regenval. • Om het grondwater te sparen dat nodig is voor de bevoorrading via het distributienet.

Natuurvriendelijk bouwen en renoveren Ook in Brussel worden we meer en meer geconfronteerd met verontreiniging, stof en overstromingen. Meer groen aanplanten rond de woningen, de bodem terug doordringbaar maken, regenwater niet zomaar laten wegstromen: het zijn kleine maar belangrijke handelingen die positief zijn voor het leefmilieu en het behoud van de biodiversiteit! 87/ Houd rekening met de biodiversiteit Geef rondom uw woning voorkeur aan aarde en plantengroei in plaats van een harde en ondoordringbare bodembedekking aan te leggen. Daardoor kan tenminste een deel van het verlies aan groene ruimte door de bouwwerken worden gecompenseerd en bijgedragen worden tot het herstel van een natuurlijk landschap. De biologische functie van de tuin is eveneens essentieel: hagen, natuurlijke poelen, composthoeken, … zijn toevluchtsoorden voor de biodiversiteit. 88/ Voorzie in plekjes om het regenwater bij te houden en/of in de bodem te laten infiltreren Doordringbare plekjes, een groendak, poelen en grachten in uw tuin: het zijn allemaal elementen die

de insijpeling van water in de bodem en de aanvulling van het grondwater vergemakkelijken. Op die manier beperkt u het wegstromen van regenwater, ontlast u riolen, kanalen, waterbekkens, en helpt u het overstromingsgevaar te beperken. Zie ook: tip 65.

? Waarom de biodiversiteit in stand houden

Biodiversiteit staat voor aantal, verscheidenheid en gevarieerdheid van levende organismen en hun onderlinge afhankelijkheid. Biodiversiteit speelt een cruciale rol voor de mens: • ze grijpt in op de bevrediging van zijn primaire behoeften zoals ademen, eten, drinken (zuiver water). • ze is de bron van een grote verscheidenheid van producten in de vorm van voeding, energie en zelfs medicatie. • ze zuivert het water, zorgt voor vruchtbare bodems, maakt bestuiving van planten mogelijk, enz.

Renoveren en Bouwen

31

Gebruik materialen die milieu noch gezondheid schaden Gebruik van milieuvriendelijk materiaal draagt bij tot de luchtkwaliteit, de gezondheid van de huisbewoners en het leefmilieu. Er bestaan allerlei labels die u helpen dit materiaal te identificeren. 89/ Gebruik natuurlijke of gerecycleerde materialen die weinig energie eisen… Er bestaan uitstekende materialen die gefabriceerd worden met hernieuwbare of gerecycleerde grondstoffen, of die zelf weer recycleerbaar zijn, die weinig energie vragen tijdens de fabricage en die een lange levensduur hebben. Zie ook: in deze brochure zijn vele hoofdstukken gewijd aan dit soort materialen voor uiteenlopend gebruik (verf, lijm, thermische en/of akoestische isolatie, …). Recuperatiematerialen zijn eveneens bijzonder succesrijk. Zij geven de woning een persoonlijk karakter. Het gebruik van deze materialen kan tot zeer mooie resultaten leiden. 90/ Gebruik materialen met label Er bestaan verscheidene labels (Nature Plus, Europees Ecolabel, FSC- of PEFC-hout, enz.). Dankzij hen kan u een beter onderscheid maken tussen de verschillende materialen die u op de markt vindt. Zie ook: lijst van de labels pagina 26. 91/ Geef voorrang aan materialen van eigen bodem Door materialen van lokale oorsprong te gebruiken, beperkt u het vervoer – groot energieverslinder en vervuiler – en helpt u bovendien lokale werkgelegenheid te creëren en te beschermen.

32

Renoveren en Bouwen

Ecologische materialen De milieubalans van een bouwmateriaal omvat: • De hoeveelheid grondstoffen die nodig is voor de fabricage ervan. • Het energieverbruik en de uitstoot van verontreinigende stoffen tijdens de fabricage. • Het energieverbruik en de uitstoot van verontreinigende stoffen tijdens het transport van de fabricageplaats naar het bouwterrein. • De risico’s voor de gezondheid en voor het leefmilieu tijdens het gebruik van het gebouw. • De bestemming ervan aan het einde van de levenscyclus.

Beperk de hinder van uw bouwproject Bouwen of verbouwen zal altijd wel voor overlast zorgen, maar het is wel degelijk mogelijk de hinder voor de onmiddellijke omgeving en het leefmilieu te beperken. 92/ Informeer uw buren over de nakende werkzaamheden Uw buren zullen veel gemakkelijker bereid zijn begrip op te brengen voor de tijdelijke hinder als u hen tijdig informeert over moment, duur en aard van de werkzaamheden. Op die manier geeft u hen ook de kans om eventuele voorzorgen te nemen. 93/ Vermijd verontreiniging van water, bodem en lucht tijdens de werkzaamheden Giet resten van chemische producten niet in de riolering! Deze producten kunnen chemische verbindingen vormen met andere producten en eventueel zelfs transformeren tot een nog gevaarlijker goedje! Een gedeelte van dat afvalwater kan door wanden en scheurtjes van het rioolnetwerk sijpelen en doordringen tot in het grondwater. Om dezelfde reden mag u uw gevaarlijk afval ook niet begraven. En verbranden mag uiteraard ook niet! In Brussel bestaan er verschillende mogelijkheden om uw gevaarlijk afval kosteloos in te leveren: gewestelijke en gemeentelijke containerparken, vaste en mobiele «Groene Plekjes».

94/ Beheer uw afval op een verantwoordelijke manier Afval dat op het bouwterrein wordt geproduceerd, kan des te gemakkelijker worden hergebruikt of gerecycleerd, wanneer het tijdens de werken reeds zorgvuldig op het terrein werd gesorteerd. Zie ook: tips 66 tot 68.

Minder kosten voor meer wooncomfort 95/ Vergeet de premies niet Voor energiebesparende investeringen bestaan er verscheidene premies en belastingverminderingen. Vraag inlichtingen over deze financiële voordelen vóór u de werken start en vóór u uw bestellingen plaatst. Zie ook: tip 100. 96/ Onderhoud uw uitrustingen Een goed onderhoud van het gebouw en zijn uitrustingen is onmisbaar om ze in goede staat te handhaven en hun rendement te optimaliseren. Dit geldt zowel voor de verwarmingsinstallatie als voor de loodgieterij of de isolatie: waakzaamheid en onderhoud door vakmensen houden uw woning in goede staat en optimaliseren de energieprestaties. 97/ Houd, in de beoordeling van de totale kostprijs, ook rekening met uw gezondheid en welzijn Iedereen heeft zijn eigen budget waarmee hij het moet rooien. Maar in een bouwproject mogen niet alleen criteria als kostprijs en fraai uitzicht tellen, maar ook milieuaspecten die bijdragen tot uw gezondheid en uw comfort.

Renoveren en Bouwen

33

Meer informatie 98/ Maak kennis met onze andere gidsen, brochures en folders Al deze documenten zijn gratis: u kunt ze bestellen of downloaden op www.leefmilieubrussel.be • De brochure «100 tips om energie te besparen» • De brochure «Dag in, dag uit , voor in huis - 100 tips om comfortabeler te leven in een gezond leefmilieu « • De brochure «Hoe vermijden we gevaarlijk afval?» • De brochure «Tips voor duurzaam en milieubewust gebruik van water in Brussel» • De brochure «Renovatie en geluidsisolatie» • De brochure «Zonder batterij! Beter voor het milieu» • De folder «Hergebruiken: schenk, herverkoop … of koop tweedehands» • De folder «De juiste verlichting voor het juiste comfort en een beter leefmilieu» • Praktische gids voor duurzaam bouwen en verbouwen van kleine gebouwen, beschikbaar op www.leefmilieubrussel.be • Adviesgids voor energiebewust en duurzaam ontwerp van collectieve woongelegenheden – versie beheerders, beschikbaar op www. leefmilieubrussel.be 99/ Informeer u over milieuvriendelijk bouwen en renoveren! Adviesfiches, publicaties: Leefmilieu Brussel - BIM De Milieu- en Energieadministratie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Dienst Info-Leefmilieu Gulledelle 100 - 1200 Brussel Tel.: 02 775 75 75 E-mail: [email protected] Internet: www.leefmilieu.be

34

Renoveren en Bouwen

Technische adviezen, adviseurs ter beschikking: De Stadswinkel / Brussels EnergieAgentschap (ABEA) en Infopunt-Geluidsisolatie Sint-Goriksplein 1 1000 Brussel Tel.: 02 512 86 19 E-mail: [email protected] Internet: www.curbain.be Neem contact op met organisaties die actief zijn in het domein Cluster EcoBuild E-mail: [email protected] Internet: www.ecobuildinbrussels.be VIBE – Vlaams Instituut voor Bio-Ecologisch Bouwen en Wonen E-mail: [email protected] Internet: www.vibe.be Platform passiefhuis E-mail: [email protected] Internet: www.passiefhuisplatform.be Nature et progrès E-mail: [email protected] Internet: www.natpro.be Bois et habitat E-mail: [email protected] Internet: www.bois-habitat.com APERe asbl Alles over hernieuwbare energie in Brussel Revolutiestraat 7 1000 Brussel Tel.: 02 218 78 99 E-mail: [email protected] Internet: www.apere.org

100/ Informeer u over premies en belastingverminderingen! Voor alle informatie over de beschikbare premies in Brussel Leefmilieu Brussel - BIM. De Milieu- en Energieadministratie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Dienst Info-Leefmilieu Gulledelle 100 1200 Brussel Tel.: 02 775 75 75 E-mail: [email protected] Internet: www.leefmilieu.be (Rubrieken ‘Energie’ of ‘Gezinnen/Wonen/Energie’) Voor alle informatie over belastingvermindering voor een energiebesparende investering Federale Overheidsdienst Financiën Wetstraat 12 1000 Brussel Tel.: 02 233 81 11 Internet: http://energie.mineco.fgov.be Klik op tabblad ‘Energie’ (Rubriek ‘Belastingverminderingen’: voor energiebesparende investeringen)

Renoveren en Bouwen

35

Redactie : Fade In Layout : L. Defaweux Herlezingcomité : V. Lambert, A. Lenders, V. Carton, L. Grippa, H. Dekker, R. De Laet, J. Van Bambeke Coordinatie : L. Grippa Wettelijk gedeponeerd : D/5762/2007/3 Verantwoordelijke uitgevers : J.P. Hannequart & E. Schamp - Gulledelle 100 - 1200 Brussel Gedrukt met plantaardige inkt op gerecycleerd papier Fotokrediet (©) : Corel : cover M. Desager : p. 2, p. 7, p. 10, p. 25, p. 33 C. Carbonnelle : p. 4, p. 8, p. 11, p. 29, p. 31, p. 34, p. 35 L. Demanet : p. 6, p. 22 (rechts) APERe : p. 18 Forbo Flooring : p. 21 Aude Vanlathem : p. 26 V. Lambert : p. 13, p. 28 Image Bank : p. 30 (midden)

36

Renoveren en Bouwen



© Leefmilieu Brussel - BIM • Februari 2007