Onderzoeksrapport naar inzet Indische roots Februari 2013
1
2
Inleiding
de Indische roots van Den Haag worden verbeterd, opdat economische spin-off wordt gegenereerd door middel van een impuls in de bestedingen
Aanleiding onderzoek
en meer bezoekers?
De gemeenteraad van Den Haag heeft op 19 mei 2011 ingestemd met de Citymarketingvisie 2011 – 2015. In deze visie is de kernpositionering van Den Haag als Internationale Stad van Vrede en Recht uitgangspunt, ondersteund met de hoge kwaliteit van leven die de stad te bieden heeft. Doel van de citymarketing van Den Haag is de kernpositionering en
Leeswijzer Dit rapport start met een beschrijving van onze aanpak. Dan volgt de beantwoording per onderzoeksvraag, onze aanbevelingen en het advies voor vervolgstappen.
kwaliteiten van Den Haag te bewaken, te versterken en uit te dragen. Dit alles om vijf doelgroepen aan te trekken en te binden aan de stad: Internationale Organisaties, Bewoners, Bedrijven, Bezoekers (recreatief en zakelijk) en Studenten. Het betrekken van Hagenaars (Hagenaars doen mee) en samenwerking met stakeholders in de stad (Samen met de stad) zijn twee belangrijke elementen in de citymarketing van Den Haag. Rond de vaststelling van de Citymarketingvisie rees de vraag of het Indisch verleden van Den Haag (de Indische roots) vanuit toeristisch perspectief mogelijkheden biedt om meer bezoekers aan te trekken, hen langer in de
Actualiteiten Om de economische waarde en potentie (vanuit toeristisch perspectief) van de Indische roots te kunnen vaststellen, hebben we relevante publieke en private partijen gevraagd na te denken over mogelijke marketingconcepten voor het generen van meer toerisme. Inmiddels zijn enkele van deze externe partijen al bezig met nieuwe initiatieven. We sluiten het rapport af met de actuele ontwikkelingen die zich hebben voorgedaan na het onderzoek.
stad te houden of meer bestedingen te genereren. Daarom is gelijktijdig met de vaststelling van de Citymarketingvisie besloten in te stemmen met een onderzoek naar de vraag of en hoe de inzet van de Indische roots meer economische spin-off kan generen voor de stad.
Winkelman Van Hessen heeft dit rapport met veel genoegen opgesteld in samenwerking met haar zusterbureau Tuhuteru en Partners BV en met onderzoeksbureau Initial Concept. Wij wensen u veel leesplezier.
Onderzoeksvraag Graag presenteren wij u de uitkomst van ons onderzoek naar de inzet van de Indische roots voor de stad Den Haag. Het onderzoek geeft antwoord op de volgende centrale onderzoeksvraag: Hoe kan de zichtbaarheid van
Met vriendelijke groet, Winkelman Van Hessen Tuhuteru en Partners Initial Concept
3
6.
Inhoudsopgave
1.
2.
Onze aanpak
6
1.1
waarom deze respondenten
7
1.2
waarom een DeepDive?
9
1.3
waarom kwantitatief onderzoek?
10
Antwoord per onderzoeksvraag
12
2.1
waarop is de band gebaseerd?
12
2.2
hoe is de band zichtbaar?
14
2.3
op welke wijze aangewend?
16
2.4
welke mogelijkheden en acties?
18
2.5
wat is de economische spin-off?
22
3.
Conclusie en aanbevelingen
35
4.
Vervolgstappen
36
5.
Actuele ontwikkelingen
39
Bijlagen
40
6.1
Historisch kader
41
6.2
De meest Indische stad
44
6.3
Indische restaurants Den Haag
46
6.4
Toelichting DeepDive
47
6.5
Lijst met externe partijen voor cocreaties
48
6.6
Toelichting kwantitatief onderzoek
49
6.7
Kwantitatieve vragenlijst
50
4
5
1. Onze aanpak We hebben gekozen voor drie fasen en verschillende onderzoeksvormen, omdat niet elke vraag door dezelfde groep respondenten beantwoord kan worden. Hieronder laten wij zien hoe en door wie elke onderzoeksvraag is beantwoord. Onderzoeksvragen Waarop is de bijzondere band van Den Haag met Nederlands-Indië gebaseerd (cultureel en historisch perspectief)? Hoe komt de bijzondere band met Nederlands-Indië op dit moment in de stad tot uiting, hoe is deze zichtbaar en merkbaar (in hoeverre beïnvloed deze de identiteit van de stad)? Op welke wijze wordt de bijzondere band met Nederlands-Indië op dit moment aangewend voor het imago en de economie van de stad?
Onderzoeksvorm
Fase 1: Deskresearch en expertmeeting
Wat is de toekomstbestendigheid van de band met Nederlands-Indië in het licht van het uitsterven van de generatie repatrianten? Hoe kan de band toekomstbestendig worden gemaakt? Welke kansrijke concepten van Indisch getint toeristisch aanbod zien relevante partijen in de stad (die dit toeristisch aanbod bepalen)?
Fase 2: DeepDive
Wat is de potentiële economische spin-off van de ontwikkelde concepten van Indisch getint toeristisch aanbod? Hoe kunnen partijen in de stad het Indisch toeristisch aanbod met de meeste potentie realiseren en daarin worden gefaciliteerd?
Fase 3: Kwantitatief onderzoek
Respondenten Siem Boon (Tong Tong Fair): deskundige op het gebied van Indische repatriëring naar Den Haag, Indische evenementen en nazaat van Tjalie Robinson, bekend schrijver over de cultuur van Indische Nederlanders Fridus Steijlen (Historicus): deskundige op het gebied van Indische repatriëring en sociale en culturele implicaties. Verbonden aan het KITLV (Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde) Wim Willems (Historicus): deskundige op het gebied van Indische identiteit van Den Haag. Verbonden aan de Universiteit Leiden. Yvonne van Genugten (Directeur Indisch Herinneringscentrum Bronbeek te Arnhem) Harriet Ferdinandus (Directeur Stichting Pelita): ervaringsdeskundige en kenner van de verschillende generaties Indische gemeenschappen in Nederland. Mirjam Ruiters (Coördinatie communicatie van Den Haag Marketing) Vaya Nijhof (Voorzitter en oprichter jongerenorganisatie St. Nasi Idjo, auteur van Aanpassen!) Marga Bosch (Bij de Tijd, Collectie Advies): op dit moment actief in de Archipelbuurt met een Indisch erfgoedproject Tastbaar Verleden Salma Chen: Het Letterkundig Museum Nicole Jansen ): Stichting Den Haag Marketing Kirsten Vos : Indisch 3.0 Bobby Dessauvagie: restaurant Bumburumba Siem Boon : Tong Tong Fair Hans Doets : Stichting Den Haag Marketing Patricia Voogd: Hotel des Indes Elise Mutter : Gemeente Den Haag, Dienst Stedelijke Ontwikkeling, afdeling Monumentenzorg Kiran Sukal (Musea): Haags Historisch Museum Antoinette Visser (Musea): Haags Historisch Museum Carolien Nederlof: Gemeente Den Haag, Dienst Stedelijke Ontwikkeling, afdeling Economie Geert Onno Prins: Moesson Frank Deuning: The Raffles en lid Selected Indonesian Restaurants Vaya Nijhof: Nasi Idjo ‘Gezellige gezinnen en vrolijke twintigers’ en ‘avontuurlijke stadsliefhebbers’ Onderzoekspopulatie bepaald in overleg met Stichting Den Haag Marketing (Zie nadere toelichting in dit rapport). Conclusies en aanbevelingen op basis van uitkomsten van de drie fasen
6
1.1 Waarom deze respondenten?
Yvonne van Genugten (Directeur Indisch Herinneringscentrum Bronbeek te Arnhem)
De ‘experts’ (Fase 1: deskresearch en expertmeeting). Deze
Harriet Ferdinandus (Directeur Stichting Pelita):
respondenten maken een analyse van de historische context van de
Ervaringsdeskundige en kenner van de verschillende
band van Den Haag met Nederlands-Indië en de
generaties Indische gemeenschappen in Nederland
toekomstbestendigheid ervan. Deze respondenten zijn nauwkeurig gekozen en voldoen aan één of meer van de volgende criteria:
hebben zelf Indische roots;
zijn werkzaam in de culturele sector;
doen al iets met de Indische roots van de stad;
hebben kennis en expertise van de historie van Den Haag.
Mirjam Ruiters (Coördinatie communicatie van Den Haag Marketing)
Vaya Nijhof (Voorzitter en oprichter jongerenorganisatie St. Nasi Idjo, auteur van Aanpassen!)
Marga Bosch (Bij de Tijd, Collectie Advies): Op dit moment actief in de Archipelbuurt met Indisch erfgoedproject Tastbaar Verleden
De volgende personen voldoen hieraan en hebben deelgenomen aan de expertmeeting:
De ‘uitvoerders’ (Fase 2: DeepDive). Deze groep respondenten
Siem Boon (Tong Tong Fair): Deskundige op het gebied van
bestaat uit mensen en vertegenwoordigers van organisaties die
Indische repatriëring naar Den Haag, Indische evenementen
uiteindelijk het Indisch getinte toeristisch aanbod in de stad
en nazaat van Tjalie Robinson.
vormgeven. Ook deze personen zijn geselecteerd op basis van
Fridus Steijlen (Historicus): deskundige op het gebied van
criteria, namelijk of zij voldoen aan de volgende eisen:
Indische repatriëring en sociale en culturele implicaties.
Verbonden aan het KITLV (Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde).
meer bezoekers in de stad;
Wim Willems (Historicus): deskundige op het gebied van Indische identiteit van Den Haag. Verbonden aan de Universiteit Leiden.
mensen die werken bij organisaties die zelf belang hebben bij
mensen die werken bij organisaties die belang hebben bij meer bestedingen in de stad;
mensen die werken bij organisaties die de Indische roots dan wel de stad Den Haag al ‘verkopen’;
7
Dit heeft geleid tot de volgende deelnemers:
Stichting Den Haag Marketing (DHM)1 gebruikt: ‘gezellige gezinnen
•
Salma Chen: Het Letterkundig Museum
en vrolijke twintigers’ (geel/ blauw) en ‘avontuurlijke stadsliefhebber’
•
Nicole Jansen: Stichting Den Haag Marketing
(rood). Kenmerken van deze twee doelgroepen zijn:
•
Kirsten Vos: Indisch 3.0
•
Bobby Dessauvagie: restaurant Bumburumba
Doelgroep 1 (Geel/blauw) ‘gezellige gezinnen en vrolijke twintigers’
•
Siem Boon: Tong Tong Fair
Leeftijd 16-34 jaar. Gelijke verdeling mannen en vrouwen.
•
Hans Doets: Stichting Den Haag Marketing
Gezinssamenstelling: thuiswonend, alleenstaand,
•
Patricia Voogd: Hotel des Indes
•
Elise Mutter: Gemeente Den Haag, Dienst Stedelijke
Studerend of bovenmodaal inkomen.
Ontwikkeling, afdeling Monumentenzorg
Woonachtig in Noord-Brabant, Gelderland of Limburg.
•
Kiran Suka: Haags Historisch Museum
Interesse in: winkelen, strand, uitgaan, sport, het bezoeken van
•
Antoinette Visser: Haags Historisch Museum
•
Carolien Nederlof: Gemeente Den Haag, Dienst Stedelijke
gehuwd/samenwonend met of zonder kinderen.
attracties, festivals en evenementen.
Ontwikkeling, afdeling Economie
Doelgroep 2 (Rood): ‘avontuurlijke stadsliefhebber’
•
Geert Onno Prins: Moesson
Leeftijd: 16-44 jaar.
•
Frank Deuning : The Raffles en lid Selected Indonesian
Gezinssamenstelling: thuiswonend, alleenstaand,
Restaurants •
Vaya Nijhof : Nasi Idjo
De potentiële bezoeker/ besteder (Fase 3: kwantitatief
gehuwd/samenwonend zonder kinderen.
Geslacht: 60% vrouw, 40% man.
Studerend of modaal tot beneden modaal inkomen.
Houden van de stad; interesse in steden/gaan graag in het
onderzoek).Dit zijn de mensen die uiteindelijk de stad Den Haag moeten gaan bezoeken en of (meer) geld willen besteden in de
weekend naar steden (in Nederland).
Woont niet in regio Den Haag.
stad. Hiervoor hebben wij de twee prioriteitsgroepen van de 1
Uitvoeringsorganisatie voor de toeristische marketing van Den Haag
8
De keuze voor de twee doelgroepen voor het kwantitatief onderzoek
Tijdens een DeepDive worden de deelnemers ‘ondergedompeld’ om
is ingegeven door de volgende overwegingen:
tot de essentie van het probleem te komen en daarvoor creatieve
-
-
Het doen van concrete en gefundeerde uitspraken vraagt
oplossingen te bedenken. Dit proces kent vele momenten van
een duidelijk afgebakende onderzoekspopulatie. Uit
feedback en uitwisseling van kennis en ideeën over de thema’s die
onderzoek is gebleken dat de twee genoemde doelgroepen
spelen en leidt uiteindelijk tot verschillende ‘prototypes’. De
de meeste potentie hebben als bezoeker van Den Haag.
prototypes zijn creatieve marketingoplossingen om de bijzondere
Zowel qua bezoekintentie, feitelijk bezoek als bestedingen.
band met Nederlands-Indië beter te benutten, maar beschrijft ook
De toeristische marketing van Den Haag Marketing is
concreet de acties die daarvoor nodig zijn.
toegespitst op deze twee doelgroepen. Bij bewezen potentie onder deze doelgroepen ontstaat de mogelijkheid om het
Korte toelichting DeepDive
Indisch getint toeristisch aanbod op te nemen in bestaande
Het vertrekpunt voor de brainstorm is het eindbeeld in 2016. In deze
marketingmiddelen (efficiency).
toekomstschets hebben we beschreven hoe externe partijen in de stad Den Haag zijn gaan samenwerken en hoe dit geleid heeft tot een stijging van het aantal bezoekers naar de stad en verhoging
1.2 Waarom een DeepDive?
van het aantal bestedingen in de stad. Met dit toekomstscenario in
Om het organisatorische vermogen van private en of publieke
gedachten kregen de deelnemers de volgende vier opdrachten:
partijen alvast aan te wakkeren, hebben wij ervoor gekozen deze uiteindelijke ‘uitvoerders’ actief te betrekken bij het onderzoek, om
Opdracht 1
zo draagvlak te creëren voor potentiële acties. Cocreaties ontstaan
Geef aan welke partijen zijn gaan samenwerken om de Indische
in optima forma tijdens creatieve sessies in een inspirerende
roots te gebruiken voor het generen van meer economische spin-off
omgeving. De DeepDive methodiek, door ons ontwikkeld en
voor zichzelf en de stad. En benoem daarbij ieders rol en
succesvol toegepast, voorziet hierin.
verantwoordelijkheid.
9
Opdracht 2
inzichtelijk te maken, is de door Initial Concept ontwikkelde tool
Benoem de co-creaties die zijn ontstaan om de ‘gezellige gezinnen
ingezet. Deze tool maakt duidelijk hoe een prototype (ofwel
en vrolijke twintigers’ en de ‘avontuurlijke stadsliefhebber’ naar de
creatieve marketingoplossingen om de bijzondere band met
stad Den Haag te trekken.
Nederlands-Indië beter te benutten), wordt ontvangen en waar verbetering mogelijk is. Doordat de resultaten worden afgezet tegen
Opdracht 3
een gemiddelde maatstaf van succes van soortgelijke
Benoem de marketingacties die nodig waren om met de Indische
publieksevenementen ( zogenoemde benchmark cijfers) ontstaat
roots marktwaarde te creëren voor partijen in de stad. Geef daarbij
inzicht in de relatieve prestaties.
ook de tijdslijn aan.
Opdracht 4 Benoem tevens de knelpunten die zich voordeden bij het nemen
> boven benchmark = op benchmark (in < onder benchmark
van deze stappen. En geef aan hoe deze zijn weggenomen.
1.3 Waarom kwantitatief onderzoek? Het kwantitatief onderzoek heeft twee doelen, namelijk inzicht geven in: •
De waardering van de prototypes inclusief drivers en barrières.
•
Het marktpotentieel door de interesse en de bezoekintentie van de Indische evenementen in Den Haag vast te stellen.
Onderzoekstool
*Wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat ‘likeability’ de beste indicator is voor verkoop. Reclame- en onderzoekspe een theoretisch model waarin is aangetoond dat ‘likeability’ uit meerdere dimensies bestaat. De tool ‘Propositie Screener®’ is Du Plessis model waardoor alle relevante dimensies van ‘likeability’ worden gemeten door de tool. Op deze wijze garandeert het marktpotentieel van een propositie die is getest met de ‘Propositie Screener ®’.
Voor dit onderzoek is gebruik gemaakt van de Propositie Screener®. Om de waardering en het marktpotentieel van de Indische events
10
Toelichting Propositie Screener De ‘Propositie Screener®’ test de potentie van proposities op drie Key Performance Indicators (KPI’s): Instant appeal, Likeability en Activation. 1. Instant Appeal: Een aantrekkelijke propositie is in staat om door het grote en diverse aanbod van evenementen heen te breken en op een positieve manier de aandacht te trekken. 2. Likeability: Op het moment dat de initiële aandacht er is, is het belangrijk dat de propositie goed presteert op ‘likeability’. Dit houdt in dat de propositie o.a. onderscheidend, duidelijk, geloofwaardig, aantrekkelijk en relevant is. 3. Activation: Uiteindelijk zal de propositie in staat moeten zijn om mensen te interesseren, stimuleren en de koopintentie positief te beïnvloeden. De scores op de drie KPI’s bepalen de uiteindelijk score: Propositie Success Rate (PSR). De PSR is een indexcijfer dat is samengesteld uit vergelijkingen van de resultaten van de individuele propositie vs. de benchmark, d.w.z. hoe scoort de propositie in vergelijking met andere soortgelijke publieksevenementen. Index scores boven 110 zijn een sterke indicatie dat een propositie grote marktpotentie heeft. Scores van 90 of lager zijn een duidelijke indicatie dat het marktpotentieel van de propositie gelimiteerd is.
11
2. Antwoord per onderzoeksvraag
voor verlofgangers en Indiëgangers na die hun pensioen naar
In dit hoofdstuk beantwoorden we alle onderzoeksvragen apart.
Nederland terugkeerden. Zo werd in 1860 het ministerie van Koloniën in de stad gevestigd, waren er al Indische restaurants en
Fase 1: Deskresearch en expertmeeting
toko’s en de Archipelbuurt werd speciaal gebouwd voor teruggekeerde Indiëgangers. In bijlage 2 treft u een beknopte beschrijving aan van de Indische voorzieningen in Den Haag. Den
2.1 Waarop is de bijzondere band van Den Haag met Nederlands-Indië gebaseerd (cultureel en historisch perspectief)?
Haag werd daarmee ook favoriet als vestigingsstad na pensionering of om het verlof door te brengen. Dit boven andere Nederlandse gemeenten zoals Apeldoorn, Arnhem, Nijmegen, Haarlem en Zeist. Den Haag telde in 1930 al zo’n 12.000 mensen die in NederlandsIndië waren geboren. Niet meegeteld zijn de mensen uit Den Haag die op dat moment in de kolonie verbleven.
De band van Den Haag met Nederlands-Indië is ontstaan in de tijd dat Nederlands-Indië een kolonie was van Nederland en in de periode van repatriëring van Indische Nederlanders naar Nederland, vanwege de onafhankelijkheid van Indonesië. De gebeurtenissen voor en rond de onafhankelijkheid van Indonesië (het algemene historische kader voor de band van Den Haag met NederlandsIndië) worden uitgebreider in bijlage 1 beschreven.
De onafhankelijkheid van Indonesië bracht een nieuwe stroom mensen naar Nederland op gang. In de periode van de Japanse capitulatie en de soevereiniteitsoverdracht van Indonesië, tussen 1946 en 1966, kwamen zo’n kwart miljoen repatrianten uit de voormalige kolonie naar Nederland. 60.000 mensen kwamen de Haagse stadsgrenzen binnen. De helft bleef definitief in Den Haag. Men kwam graag naar Den Haag vanwege de aloude banden, de
Den Haag was tijdens de koloniale periode, meer dan andere steden in Nederland, de meest Indische stad als het gaat om overheidsvoorzieningen, in de kolonie actieve bedrijven, inwoners die een band met Nederlands-Indië hadden en in de voorzieningen
voorzieningen die er al waren en familie die er woonde. De stad was voor hen ook aantrekkelijk omdat ontslagen ambtenaren weer aan de slag konden bij de ministeries en bij andere overheidsorganisaties zoals de PTT en de Nederlandse
12
Spoorwegen. Indische repatrianten werden opgevangen door
Robinson had zich tot doel gesteld de Indische cultuur levend te
familie of men nam zijn toevlucht tot contractpensions. Maar veel
houden. Op zijn instigatie werd in 1959 de eerste Pasar Malam
mensen gingen ook wonen in de naoorlogse wijken zoals Bouwlust
Besar georganiseerd in de voormalige Haagse dierentuin. Het
en Morgenstond.
jaarlijks terugkerende Oosterse evenement vond later in de Houtrusthallen plaats en tenslotte op het Malieveld. De Pasar
In de Haagse wijken waar repatrianten hun leven in Nederland
Malam Besar (nu Tong Tong Fair) mocht en mag zich ieder jaar
definitief vorm gaven, verschenen in het straatbeeld langzaamaan
verheugen op een flink aantal bezoekers, die voor een deel ook van
nog meer Indische winkels en restaurants. Deze werden ook
niet Indische afkomst zijn.
bezocht door niet-Indische Haagse inwoners. Met de vestiging van Indische repatrianten kreeg het culturele leven van Den Haag een
Deze historische ankerpunten zijn later in het onderzoek gebruikt
nieuw Indisch tintje. Indische jongeren legden zich toe op
als inspiratiebron voor de brainstorm in fase 2.
popmuziek en Indo-rock werd geboren: een mengeling van rock, country, Hawaii muziek en krontjong (Westers Indische muziekstijl) invloeden. De Tielman Brothers, The Crazy Rockers en The Hot Jumpers zijn maar een paar namen uit het Haagse Indorockverleden. Ook in de literatuur lieten Indisch Haagse auteurs zich niet onbetuigd: Tjalie Robinson (Jan Boon), Helga Ruebsamen, Yvonne Keuls (winnaar van de Haagse Cultuurprijs 2012) en Alfred Birney zijn maar een paar namen die een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan het Haag-Indische literaire leven. De Indische schrijver Tjalie Robinson vestigde zich in 1959 in Den Haag. Hij was redacteur van het blad Onze Brug, later Tong Tong, dat speciaal op de Indische gemeenschap was gericht. Tjalie
13
2.2 Hoe komt de bijzondere band met Nederlands-Indië op dit moment in de stad tot uiting, hoe is deze zichtbaar en merkbaar (in hoeverre beïnvloedt deze de identiteit van de stad)?
Het Haags Indisch verleden is ook terug te vinden in de collecties van verschillende Haagse musea. Het Haags Historisch Museum staat vanaf april 2013 in het teken van ‘Indië in Den Haag’ en het Haags Gemeentemuseum bezit de grootste collectie VOC zilver die tot eind 2012 nog te zien was in het museum. Maar ook heeft het Haags Gemeentemuseum een uitgebreide collectie Indische kunstnijverheid en meubels uit Batavia. Het Museon beheert ook een collectie Indisch erfgoed, zoals tekeningen en dagboeken uit de Jappenkampen. Op literair gebied is het Indisch erfgoed te zien in
Het Indische verleden en het Indische erfgoed voert in Den Haag al lang niet meer de boventoon. Hindoestaanse, Turkse, Marokkaanse en ook de Chinese gemeenschap met haar eigen Chinatown en de uitbundige jaarlijkse Chinese nieuwjaarsviering, geven ook vorm aan het karakter van de stad.
Museum Meermanno, het oudste boekenmuseum ter wereld. De collectie van het Letterkundig Museum bevat Indisch literair erfgoed en het museum wijdt met enige regelmaat tentoonstellingen aan Indische auteurs, in 2012 nog aan Yvonne Keuls. Natuurlijk mag in dit rijtje het Louis Couperus Museum in de Archipelbuurt niet ontbreken: in 2013 is het 150 jaar geleden dat de schrijver werd
Maar de band van Den Haag met Nederlands-Indië komt in de huidige tijd nog steeds tot uiting. Bijvoorbeeld door het al eerder genoemde jaarlijkse evenement de Tong Tong Fair (voorheen Pasar Malam Besar). Een Oosterse markt met een landelijke uitstraling, die al meer dan een halve eeuw bestaat. Jaarlijks bezoeken gemiddeld 100.000 mensen de Tong Tong Fair. In 2007 ontving de Tong Tong Fair de Grand Prix van de Nationale Evenementsprijzen en het staat bekend als het grootste Indische
geboren en dat laat het museum zien met de tentoonstelling ‘Toen ik een kleine jongen was’. Het Haags Historisch Museum komt met de Couperustentoonstelling ‘Kosmopolitische Hagenaar’ en het Letterkundig Museum werkt aan de ontwikkeling van een Couperus App die gebruikers langs plekken voert waar Couperus werkte en woonde. Tenslotte vermelden we nog het kostbare Indische erfgoed in de Indische Zaal van Paleis Noordeinde dat echter alleen via een
festival ter wereld.
14
digitale rondleiding te zien is. Zo is er houtsnijwerk te vinden dat de
Bedrijfschap Horeca en Catering telt 89 Chinees-Indische
bevolking van Nederlands-Indië cadeau gaf aan koningin
restaurants in Den Haag. In deze categorie wordt geen onderscheid
Wilhelmina en prins Hendrik, ter gelegenheid van hun huwelijk in
gemaakt tussen Chinese, Indische en Indonesische restaurants.
1901.
De culinaire beoordelingssite Iens geeft een aantal van ongeveer 50 Indische/Indonesische restaurants in Den Haag (zie bijlage 3). Ter
Indisch Den Haag is ook terug te vinden in de architectuur. Veel
vergelijking: Amsterdam telt ongeveer 74 restaurants (volgens
gebouwen die een functie hadden in het koloniale verleden staan
beoordelingssysteem Iens) met een Indische keuken. Gezien het
er nog (zoals het gebouw waar het ministerie van Koloniën
aantal inwoners van beide steden (Den Haag 500.000, Amsterdam
gehuisvest was). De geschiedenis van deze gebouwen is bij de
800.000) zou op basis van deze cijfers gezegd kunnen worden dat
nietsvermoedende voorbijganger en stadsbezoeker veelal
Den Haag iets meer Indische restaurants per hoofd van de
onbekend. Hetzelfde kan gezegd worden over de Archipelbuurt. Het
bevolking telt (1 restaurant op de 10.000 inwoners. Amsterdam: 1
project ‘Sporen van Smaragd’ wil dit erfgoed behoeden voor de
restaurant op de 10810 inwoners). Maar nogmaals, deze cijfers
vergetelheid en heeft als doel Indisch gebouwd erfgoed in kaart te
geven slechts een indicatie. Uit metingen van Koninklijke Horeca
brengen. De eerste resultaten van dit project zijn in 2012
Nederland blijkt verder dat de Nederlandse consument gemiddeld
gepresenteerd in de publicatie ‘Smaragd, Indisch Erfgoed in De
twee keer per maand een restaurant bezoekt en is de gemiddelde
Haag’.
besteding in een Chinees-Indisch restaurant per persoon € 13,-(inclusief afhalen).
Het huidige Den Haag kan zich nog steeds beroemen op een groot aantal Indische restaurants, waarvan Tampat Senang nog stamt uit
Over bestedingen van bezoekers van een Indische activiteit zijn
de koloniale tijd. Ook al meer dan een halve eeuw bestaat Garoeda,
alleen gegevens bekend van de Tong Tong Fair: bezoekers geven
en Sarinah kent ook een lange geschiedenis in Den Haag. Verder
gemiddeld per persoon ongeveer € 70,-- uit. Niet bekend is of naast
zijn bekende restaurants: Poentjak, the Raffles, Keraton Damai,
deze besteding aan de Tong Tong Fair nog meer uitgaven worden
Bogor, Bumburumba,….eigenlijk te veel om op te noemen. Hoeveel
gedaan in bijvoorbeeld de Haagse Horeca.
Indische restaurants Den Haag telt is niet exact te zeggen. Het
15
een duidelijke markering zoals Chinatown van de Chinese gemeenschap. 2.3 Op welke wijze wordt de bijzondere band met Nederlands-Indië op dit moment aangewend voor
Een uitzondering op de relatieve onzichtbaarheid vormt de jaarlijkse
het image en de economie van de stad en hoe
Tong Tong Fair. Volgens directeur en secretaris van het festival en
kan deze toekomstbestendig worden gemaakt?
deelnemer aan de expertmeeting Siem Boon, is het al lang niet meer zo dat de bezoekers van de Tong Tong Fair voornamelijk een Indische achtergrond hebben. Zij schat dat ongeveer de helft van de
Ook deze kennis diende als inspiratiebron voor de deelnemers aan de DeepDive, de creatieve fase waarin potentiële uitvoerders met elkaar nieuwe activiteiten ontwikkelen.
bezoekers geen Indische achtergrond heeft. Het succes van de Tong Tong Fair zit hem ook in de herhaling. Een jaarlijks evenement met daaromheen ook landelijke publiciteit wordt opgemerkt en bezoekers zijn ook bereid geld uit te geven.
Om antwoord te krijgen op deze vraag is een bijeenkomst belegd met experts en ervaringsdeskundigen. De deelnemers aan deze expertmeeting zijn al eerder genoemd op pagina 7.
Er was consensus over het feit dat de aanwending van de Indische roots door Den Haag niet alleen maar bestemd kan zijn voor mensen (bezoekers) met een Indische achtergrond. Men zou een
Belangrijkste uitkomsten van de expertmeeting Men was het er over eens dat er in Den Haag nog steeds voldoende elementen aanwezig zijn met betrekking tot de koloniale geschiedenis, maar dat deze onvoldoende zichtbaar worden gemaakt aan een algemeen publiek. Mensen die al een interesse hebben in het Indische verleden vinden toch wel hun weg naar diverse Indische activiteiten. Men mist ook een Indisch
reeks aan activiteiten willen entameren voor een bredere doelgroep. Het gaat tenslotte om een gedeelde Nederlandse historie, die onlosmakelijk verbonden is met het koloniale Indische verleden. Het geloof was aanwezig bij de respondenten dat dit verhaal ‘vermarkt’ kan worden en interessant is voor een brede doelgroep. Den Haag kan daarmee laten zien dat het al vanouds een internationale stad was.
herkenningspunt in de stad zoals in het verleden wel aanwezig was,
16
De respondenten hebben ook aangegeven dat mensen met een
Indische roots, die uiteindelijk verwerkt konden worden in
Indische achtergrond niet uit het oog moeten worden verloren. Ook
marketingconcepten.
de jongere generatie van deze groep heeft vragen over hun identiteit en hun Indische roots. De eerste en tweede generatie
Daarnaast zijn de adviezen van de experts (zoals: spreek een
geeft een andere invulling aan de Indische identiteit dan de derde
bredere doelroep aan en focus op jongeren) meegegeven aan de
en vierde generatie. Voor de oudere generaties heeft Indisch zijn
deelnemers. De vraag is natuurlijk of de Haagse organisaties
ook iets pijnlijks. De jongere generaties gebruiken hun Indische
(potentiële uitvoerders) inderdaad bereid en in staat waren nieuwe
afkomst veel meer om zich te onderscheiden van anderen omdat zij
en vernieuwende evenementen te verzinnen. Op de volgende
om zich heen bijvoorbeeld groepen Turken en Marokkanen zien met
pagina kunt u lezen wat de verschillende partijen bedacht hebben.
een meer zichtbare cultuur. Voor Indische jongeren is het veel ingewikkelder om uit te leggen ‘wie ze zijn’, omdat hun identiteit zijn oorsprong vindt in een land ligt dat er niet meer is. Ook blijkt dat uit de druk bezochte Asian Party’s dat er wel degelijk belangstelling is van Indische jongeren om een ‘Indische activiteit’ te bezoeken. Zo was er in december 2012 nog een ‘I Love Indo Party’ in het Paard van Troje in Den Haag.
Met deze vergaarde kennis konden we de lijst met deelnemers voor de brainstorm ‘DeepDive’ goed vaststellen. Het moesten immers de potentiële ‘uitvoerders’ van de ideeën zijn en kennis hebben van de mogelijkheden die de stad te bieden heeft. Ook hebben we de opgedane resultaten verwerkt in een ‘inspiration wall’. Op deze wall kon men ideeën en informatie vinden over de
17
Fase 2: De DeepDive
Prototype 1: Window to Asia
Strategie •
Indië, Indonesië en Zuidoost Azië naar de stad te trekken.
2.4 Welke mogelijkheden zijn er om de bijzondere band met Nederlands-Indië beter te
•
Vergroot de Indische Roots van Den Haag door het accent op Azië te leggen.
benutten (met name vanuit toeristisch oogpunt)? Welke concrete acties kunnen
Gebruik de Indische roots van Den Haag om liefhebbers van
•
Azië biedt meer kansen voor economische spin-off, bijvoorbeeld omdat dan ook de zakelijke doelgroep zich aangesproken voelt.
hiervoor door private en publieke partijen worden ondernomen en hoe kunnen zij (met
•
Markeer duidelijke momenten voor specifieke doelgroepen.
name private partijen) daartoe worden aangezet
•
Match organisaties & ondernemers die met elkaar kunnen inspelen op een bepaald seizoen.
en daarin worden gefaciliteerd? •
Voor ieder wat wils, per seizoen.
Dromen van de toekomst Het antwoord op deze vraag wordt gegeven met drie
•
marketingconcepten die ontwikkeld zijn door externe partijen tijdens de DeepDive. Ze worden alle drie apart beschreven.
…Den Haag opent vier keer paar jaar haar Window to Asia. In ieder seizoen kleurt Den Haag op een andere manier Indisch.
•
In de winter ruiken de keukens van alle Haagse restaurants naar Indische gerechten. Zowel Indische restaurants, als andere restaurants in Den Haag bieden een Indisch menu aan. Alle deelnemende restaurants hebben een speciale vlag hangen, zodat zichtbaar is dat het Indische wintermaanden zijn. Ook online wordt duidelijk welke menu’s er worden aangeboden op de verschillende plekken.
18
•
In de lente wordt een zakelijk evenement georganiseerd in het
presenteren hun eindopdracht van school in een daarvoor
Kurhaus om duidelijk te maken wat de handelsbanden van
speciaal ingerichte tentoonstelling.
vroeger waren en gezamenlijk te kijken welke kansen er nu liggen om die weer aan te halen. Zo komen succesvolle zakenmensen uit Azië vertellen wat de behoeften in hun land zijn en presenteren wij op onze beurt de nieuwste ontwikkelingen uit ons land. Het is de bedoeling dat er zakelijke matches ontstaan. Tijdens deze conferentie is er voor Nederlandse organisaties genoeg gelegenheid om te netwerken om handelsrelaties op te bouwen met Azië. •
Als de zon weer gaat schijnen in de zomer gaan we de straat op voor een Indisch evenement. Zoals Amsterdam de Gay Pride heeft en Rotterdam het Zomercarnaval, heeft Den Haag hét Indische straatfeest. De bezoekers proeven van de Indische cultuur door dans, zang, entertainment en spijzen. Al deze activiteiten worden in een paradesetting op straat aangeboden, zodat bezoekers naar een dansvoorstelling kunnen gaan of bijvoorbeeld kiezen voor een ontmoeting met een Indische zanger.
•
We sluiten het jaar af in de herfst met een literaire markt, met speciaal voor de schoolkinderen een educatief programma. Er zijn kraampjes waar boeken gekocht en verkocht kunnen worden, er zijn diverse voorleesmomenten voor kinderen, maar ook Indische schrijvers die boeken signeren. De schoolkinderen
19
Prototype 2: Het gezicht van Indië
inzendingen. Het publiek stemt via social media en kiest de winnaar. De winnaar treedt vervolgens op in diverse clubs in
Strategie •
Er zijn al zoveel mooie initiatieven met Indische roots met het meest in het oogspringende evenement; de Tong Tong Fair.
•
Den Haag. •
Ook fysiek krijgt Den Haag een Indisch gezicht. Zoals de stad
Omarm eerst alle bestaande initiatieven, zet dan pas in op iets
nu al een Chinatown kent, wordt de Denneweg omgetoverd tot
nieuws.
Little Indië. De eerste Indo Burgemeester onthult in deze straat
•
Maak kleine onderdelen krachtiger tot een groot geheel.
samen met Haagse Cultuurprijswinnaar Yvonne Keuls haar
•
Integreer en zet in op synergie.
standbeeld van de Indische Tantes die centraal staan in haar
•
1 + 1 = 3.
verhalen. Maar in deze straat vinden ook diverse festivals en
•
Geef Den Haag een Indisch gezicht.
evenementen plaats en zijn er Indische restaurants en tentoonstellingen. Te veel om op te noemen.
Dromen van de toekomst •
…Den Haag krijgt vanaf nu een Indische burgemeester. Deze persoon wordt jaarlijks gekozen door het Nederlandse publiek. Hij of zij is de Indo Burgemeester van Den Haag. Deze burgemeester maakt het programma van alle bestaande en nieuwe Indische evenementen van het jaar bekend. Denk daarbij aan de terugkerende Tong Tong Fair, maar ook aan nieuwe initiatieven. Een voorbeeld: Het Haags Historisch Museum komt medio april 2013 met een tentoonstelling ‘Indië in Den Haag’. Elke schat heeft zijn eigen verhaal. Dit verhaal wordt door aanstormende muzikale talenten omgezet naar een nieuwe dansplaat. RTV West zendt de finale uit met optredens van alle
20
uitwerking “100% Indisch”) overal zichtbaar: op ruiten
Prototype 3: juni als Indische maand
van winkels, restaurants en organisaties die participeren. Strategie Dit concept houdt rekening met: •
We geven enkele voorbeelden van de initiatieven : •
Er zijn zoveel Nederlanders met Indische voorouders dat
De drukke festivalmaanden juli en augustus; daar wil je liever
er een initiatief is ontstaan om via social media de
niet mee concurreren.
Indische banden aan te halen. Deze mensen krijgen in
•
Marketing is het meest effectief bij een korte spanningsboog.
de maand juni de gelegenheid om elkaar in het echt te
•
Dagjes/ weekendmensen zijn vaak bereid tot het uitgeven van
ontmoeten.
meer geld. •
In alle winkels in Den Haag krijg je bij besteding van meer dan €25,- een echt Indisch cadeautje.
Een meerdaags event zorgt voor betere balans tussen kosten, tijd, baten.
•
• •
Er zijn speciale avonden waarop de oude en de jongere
Bezoekers van de Tong Tong Fair vallen na dit event vaak in
generatie met elkaar Indisch gaan koken om recepten
een “gat”.
met elkaar uit te wisselen. •
Er zijn Indische modeshows met de mogelijkheid om zelf
Dromen van de toekomst
een keer als model op de catwalk te lopen nadat je de
•
prijsvraag hebt gewonnen.
Na de Tong Tong Fair zijn zoveel bezoekers in hogere Indische sferen dat het altijd weer jammer is als dit evenement is afgelopen. Om de bezoeker de gelegenheid te geven dit Indische gevoel vast te houden, staat Den Haag aansluitend op de Tong Tong Fair in het teken van Indië: de Indische Junimaand van Den Haag. Om aan iedere bezoeker in Den Haag duidelijk te maken wat er allemaal te doen is in de stad die maand, is het logo van de Indische Junimaand (in deze
21
Conclusie van de groep
Voordat we in gaan op de resultaten van het kwantitatieve
De eindpresentatie van de drie groepen leverde enthousiaste
onderzoek lichten we hieronder nog enkele belangrijke termen toe
reacties op. Juist omdat draagvlak creëren onder marktpartijen deel
die veelvuldig terug zullen komen in de grafieken, tabellen
uitmaakte van dit onderzoek hebben we de groep ook gevraagd in
conclusies uit het onderzoek.
welk van de drie prototypes zij zelf nu het meest geloofden (waarbij ze niet op hun eigen prototype mochten stemmen). Dit leverde een duidelijke winnaar op: het eerste prototype 1: ‘Window to Asia’.
Terminologie
Fase 3: Het kwantitatieve onderzoek
De vraag is nu natuurlijk of de potentiële bezoeker van Den Haag de in de DeepDive ontwikkelde concepten ook ziet als interessante
manier de aandacht?
gevraagd naar hun reactie op de drie ontwikkelde prototypes met
Likeability: is het prototype onderscheidend, duidelijk, geloofwaardig, aantrekkelijk en relevant?
mogelijkheden om Den Haag te bezoeken. Daarom hebben we de twee gekozen doelgroepen (zie beschrijving doelgroepen pagina 8)
Instand appeal: trekt het prototype op een positieve
Activation: kan het prototype mensen interesseren, stimuleren en de koopintentie positief beïnvloeden?
als doel het beantwoorden van de volgende onderzoeksvraag:
Propositie Success Rate (PSR): indexcijfer dat is samengesteld uit vergelijkingen van de resultaten van de individuele protypes versus de benchmark. Index scores boven 110 zijn een sterke indicatie dat een propositie grote marktpotentie heeft.
2.5 Wat is de economische spin-off van de
Doelgroep 1 (Geel/ blauw): gezellige gezinnen en vrolijke twintigers
Doelgroep 2 (Rood): avontuurlijke stadsliefhebbers
mogelijkheden om drie genoemde ‘prototypes’?
22
Zoals toegelicht op pagina 10 wordt het marktpotentieel van een prototype bepaald met de PSR-index. Is deze score boven 110 dan heeft een prototype grote marktpotentie. We starten de presentatie van dit kwantitatieve onderzoek met de resultaten van de PSR-index. Winnaar is ‘Window to Asia’. Op de tweede plek komt ‘Juni als Indische maand’. Op de volgende pagina lichten we de drie onderdelen toe waardoor deze index wordt bepaald.
23
Instant appeal: onder benchmark Op het element ‘eerste indruk’ scoren alle drie de prototypes significant lager dan de benchmark. Prototype ‘Gezicht van Indië’ blijft op dit onderdeel achter bij de andere twee prototypes. ‘Gezicht van Indië’ scoort ook op ‘omschrijving duidelijk’ significant lager. De andere twee prototypes scoren hier op benchmark. Tussen de twee groepen zijn geen significante verschillen uitgezonderd de score op ‘duidelijk’ bij prototype ‘Window to Asia’.
24
Likeability: goede prestaties Voor het meten van de likeability wordt er gekeken naar ‘irritatie’, ‘stimuleren’, ‘vertrouwd’, ‘empathie’ en ‘relevantie’. Alle drie de prototypes scoren significant beter dan de benchmark op ‘vertrouwd’. ‘Window to Asia’ en ‘Juni als Indische maand’ scoren ook significant boven benchmark op ‘empathie’. Dit wil zeggen dat de prototypes onder meer goed scoren op elementen als ‘onderscheidend’, ‘vernieuwend’ en ‘wekt sympathie’. Prototype ‘Gezicht van Indië’ blijft significant achter op en ‘relevantie’. De prototypes ‘Gezicht van Indië’ en ‘Juni als Indische maand’ scoren significant lager op ‘stimuleren’.
25
Activatie: overweging blijft achter Er is interesse in alle drie de prototypes. ‘Gezicht van Indië’ scoort op benchmark. De prototypes ‘Window to Asia’ en ‘Juni als Indische maand’ scoren significant boven benchmark op ‘interesse’. Vooral in ‘Window to Asia’ is groep 2 geïnteresseerd. De scores op overweging om daadwerkelijk naar Den Haag te gaan als er een prototype wordt georganiseerd is bij alle drie de prototypes significant lager dan de benchmark.
26
Kansen voor optimalisatie: individuele activiteiten Zowel activiteiten van ‘Window to Asia’, als ‘Gezicht van Indië’, als ‘Juni als Indische maand’ spreken respondenten aan. Het naar Little Indië gaan spreekt het meest aan (68%), gevolgd door het Indische straatfeest (58%), koken met jonge en oude generatie (57%), het ontvangen van een gratis presentje (56%) en een restaurant bezoeken met een speciaal Indisch menu (51%). Activiteiten die nauwelijks tot niet interessant zijn, zijn het stemmen op de Indo burgemeester, een zakelijk evenement, social media activiteiten en zelf muziek maken.
27
Kansen voor optimalisatie: frequentie Respondenten geven de voorkeur aan een activiteit die één keer per jaar wordt georganiseerd.
28
Economische spin-off Er is concrete interesse om binnen nu en 12 maanden naar Den Haag te komen. De meerderheid heeft het voornemen om dan met het OV af te reizen. 9 op de 10 is dan ook van plan om te eten in de stad, terwijl een kwart interesse heeft om te overnachten. Gemiddelde besteding: Groep 1 € 69,-- en Groep 2 € 60,--.
29
Interesse Indische roots Voor een kleine meerderheid van groep 1 (55%) is de Indische geschiedenis/cultuur in eerste instantie niet interessant genoeg om Den Haag eens te gaan bezoeken. De interesse in de Indische roots van Den Haag is in groep 2 significant hoger (40%).
De voornaamste redenen voor de interesse:
Interesse in andere culturen
Interesse in de geschiedenis van de koloniale tijd
Leuke manier om Den Haag op een andere manier te ontdekken
30
Voorkeur in rechtstreekse vergelijking Wanneer de respondenten alle drie de prototypes krijgen voorgelegd, krijgt het prototype ‘Window to Asia’ veruit de meeste voorkeur (51%). ‘Gezicht van Indië’ heeft de minste voorkeur (16%) en krijgt een rapportcijfer onder de 6.
Motivatie van voorkeur Window to Asia (51%)
Het gezicht van Indië (17%)
Juni als Indische maand (33%)
Brede opzet/ De variatie
Little Indië spreekt aan
Het is kort en bondig (tijdspanne)
Verdeling over het jaar/ vier keer spreekt aan
Kleinschaliger/ belast niet hele stad
Leuke activiteiten
Leuke (combinatie van) activiteiten/ veelzijdig
Creëert Indische sfeer
Minder groots
Spreekt alle doelgroepen aan: kinderen tot
Muziek maken
Echt voor de mensen die er
zakelijk
Samenwerking met musea
geïnteresseerd in zijn
Culinair en cultureel karakter/ Educatief
De titel (Gezicht van Indië)
Beste van de drie
31
Kwalitatieve feedback: Window to Asia
Kwalitatieve feedback: Gezicht van Indië
47% geeft een positieve eerste reactie omdat: interesse in een
34% heeft een positieve eerste indruk omdat: mensen het een
andere cultuur, voor ieder wat wils/divers, benadrukt de band met
leuke manier vinden om kennis te maken met een andere cultuur,
Den Haag en Indië. Leuke activiteiten met respect voor de Indische
Little Indië spreekt aan of men vindt de diversiteit aan activiteiten
cultuur en het hele jaar door.
aansprekend zoals de muziek.
46% geeft een neutrale reactie omdat: men geen interesse heeft
51% geeft een neutrale reactie omdat: niet alle activiteiten
in de Indische cultuur of omdat niet alle activiteiten even veel
aanspreken, men niet zoveel met Indië heeft of dat het niet een
aanspreken.
reden is om naar Den Haag af te reizen.
8% geeft een negatieve eerste reactie omdat: men geen
15% geeft een negatieve eerste reactie omdat: de activiteiten niet
interesse heeft in de Indische cultuur of het thema spreekt niet aan.
aanspreken (het kiezen van een indo burgemeester vindt men onzin). Men vindt het overdreven en geldverspilling
32
Kwalitatieve feedback: Juni als Indische Maand
Kwalitatieve feedback: Window to Asia 19% overweegt in (zeer) grote mate om voor ‘Windows to Asia’
43% geeft een positieve eerste reactie omdat: een leuke manier
naar Den Haag te gaan omdat: de activiteiten aanspreken, op een
is om met mensen in contact te komen, om kennis te maken met de
leuke manier van een andere cultuur leren, toegankelijk,
Indische cultuur, verbinden van oude met jonge generatie, leuke
aantrekkelijk/ ben nieuwsgierig.
initiatieven. Geeft een goed gevoel. Zorgt voor verbinding en
38% overweegt in enige mate om voor ‘Windows to Asia’ naar
verbroedering.
Den Haag te gaan. Redenen hiervoor zijn onder meer: de afstand is
48% geeft een neutrale reactie omdat: niet alle activiteiten
vrij groot, als men het kan combineren met een (goedkope)
spreken aan bijvoorbeeld social media maar ook de cadeautjes,
hotelovernachting is het de moeite waard, niet alle activiteiten/
meer gefocust op de Indische mensen zelf.
seizoenen zijn interessant genoeg.
8% geeft een negatieve eerste reactie omdat: geen binding met
43% overweegt nauwelijks of niet om voor ‘Windows to Asia’ naar
de stad Den Haag of omdat men geen interesse heeft in de
Den Haag te gaan omdat: Soms noemt men dat Den Haag te ver
Indische cultuur of de activiteiten. Te veel toegespitst op Indische
weg is maar overwegend heeft men geen interesse, geen band met
community
Indië, spreekt niet aan.
33
Kwalitatieve feedback: Gezicht van Indië
Kwalitatieve feedback: Juni als Indische Maand
14% overweegt in (zeer) grote mate om voor ‘Gezicht van Indië’
15% overweegt in (zeer) grote mate om voor Indische maand
naar Den Haag te gaan omdat: men het leuk vindt om zo meer van
naar Den Haag te gaan omdat: Uit nieuwsgierigheid, leuk om mee
Den Haag te zien. Een extra reden is om eens naar Den Haag te
te maken en om weer eens naar Den Haag te gaan, leuke manier
gaan. Het een mooi initiatief is.
om meer over de Indische cultuur te weten te komen.
37% overweegt in enige mate om voor ‘Gezicht van Indië’ naar
35% overweegt in enige mate om voor Indische maand naar Den
Den Haag te gaan. Redenen hiervoor zijn onder meer: de afstand is
Haag te gaan: als ik er toevallig ben want Den Haag is wat betreft
vrij groot, als men toevallig in de buurt is gaat men zeker kijken,
afstand best ver weg, het is interessant maar plan er niet speciaal
enigszins nieuwsgierig naar de Indische straat. Geen extra reden
een dag voor.
om naar Den Haag te gaan.
51% overweegt nauwelijks of niet om voor Indische maand naar
50% overweegt nauwelijks of niet om voor ‘Gezicht van Indië’
Den Haag te gaan omdat: geen interesse in deze activiteiten,
naar Den Haag te gaan omdat: Den Haag te ver weg is, er zijn al
activiteiten zijn meer voor de plaatselijke bevolking, geen band met
zoveel activiteiten in Nederland, geen interesse, hoge reiskosten
Indische cultuur, de afstand is te ver.
vanwege de grote afstand.
34
3. Conclusie en aanbevelingen
hebben voor een Indisch getinte activiteit eenmaal per jaar (zie
Uit deze analyse blijkt dat de Indische roots economische potentie
pagina 28). Dit is in lijn met de visie van Den Haag Marketing op de
hebben om bezoekers naar de stad Den Haag te trekken. Het
wijze waarop festivals en evenementen vermarkt worden: er wordt
advies is dan ook om deze historische band te gebruiken voor het
gekozen voor specifieke periodes zodat activiteiten optimale
nog meer vermarkten van de stad.
aandacht kunnen genereren en elkaar niet ondersneeuwen. Een jaar lang aandacht vragen voor Indische activiteiten lijkt dan in de
Als het aan de consument ligt zijn de marketingconcepten ‘Window
praktijk ook niet realistisch.
to Asia’ en ‘Juni als Indische maand’ het meest aantrekkelijk. Ook de ‘experts’ vonden ‘Window to Asia’ het meest kansrijk. Het zou
Het advies is dan ook om aan te sturen op een ontwikkeling van
dan ook logisch zijn om deze prototypes verder uit te werken door
prototype ‘Juni als Indische maand’ tot een concept waarin
goed beoordeelde elementen uit deze prototypes en succesvolle
succesvolle onderdelen en in de praktijk uitvoerbare onderdelen uit
elementen uit ‘Gezicht van Indië’ samen te smelten tot één concept.
andere prototypes kunnen worden overgenomen en ontwikkeld.
Er zal echter onderzocht moeten worden hoe reëel het is succesvol
Het is de wens van de gemeente dat een marktpartij de financiering
bevonden elementen uit de prototypes verder te ontwikkelen. Het is
en uitvoering van het concept op zich neemt. Dit betekent dat de
voorstelbaar dat consumenten een element als ‘Little Indië’
markt ook de meerwaarde van de Indische roots moet zien. Dit
(Denneweg wordt omgetoverd tot een Indische straat) aantrekkelijk
onderzoek onderbouwt de economische waarde. De manier waarop
vinden. Vraag is natuurlijk of dit idee in de praktijk uitvoerbaar is.
een concept wordt uitgevoerd is aan de markt.
Wenselijker zou zijn dergelijke elementen pas te ontwikkelen als er
Om marktpartijen zoveel mogelijk te prikkelen met de kansen van
draagvlak en duidelijke vraag naar blijkt te zijn bij de consument en
de Indische roots om meer bezoekers te trekken en of bestedingen
bij de partijen die voor de ontwikkeling zouden moeten zorgdragen.
te realiseren, adviseren wij de gemeente Den Haag deze
Dit geldt ook voor elementen uit ‘Window to Asia’. Hoewel
uitkomsten aan relevante marktpartijen aan te bieden. De
consumenten enthousiast zijn over het hele jaar lang activiteiten uit
suggesties voor marketingconcepten, onderbouwd met cijfers, biedt
‘Window to Asia’, geven zij tegelijkertijd ook aan een voorkeur te
hen wellicht genoeg munitie om deze kansen te benutten.
35
4. Vervolgstappen
leggen en faciliteer gericht. Wees duidelijk over wat zij de
Wij adviseren de gemeente Den Haag de volgende stappen te
gemeente mogen verwachten.
zetten. 1. Draagvlak creëren en verbreden
2. Financieren
Initiatiefnemer: gemeente Den Haag
Idealiter komt de verantwoordelijkheid voor deze stap te liggen in
Vorm als gemeente, mede op basis van dit onderzoek, een
handen van een geïnteresseerde externe partij of een netwerk van
concrete en heldere toekomstvisie op het Indisch getinte
geïnteresseerde partijen. Wij adviseren de gemeente om in elk
toeristisch aanbod in de stad, te starten met het concept ‘Juni
geval te gaan praten met marktpartijen die arrangementen tot stand
als Indische maand’. Zowel ten aanzien van de totstandkoming
kunnen brengen. Dus partijen die in een cocreatie met andere
en uitbouw daarvan als dat van de marketing. Communiceer
partijen meerwaarde kunnen opleveren voor de stad. Denk aan
deze met relevante partijen zoals de respondenten die wij bij het
vervoerders die de lange afstand naar Den Haag kunnen
onderzoek hebben betrokken. Maar betrek ook andere externen
overbruggen (NS) en het verblijf kunnen veraangenamen zoals
bij dit traject (zie 4.2 Financieren).
restaurants en hotels. Naast het verbinden van organisaties om arrangementen tot stand te brengen, zijn er ook commerciële
Organiseer een bijeenkomst met relevante partijen om de
organisaties met Indische roots (Shell) of die al Indisch getinte
resultaten van dit onderzoek te bespreken, de visie op ‘Juni als
producten aanbieden (Conimex en Go-Tan) die vanuit deze
Indische maand’ uiteen te zetten en te inventariseren waar de
invalshoek baat kunnen hebben bij extra profilering.
mogelijkheden tot samenwerking en ontwikkeling van het
Op dat moment zou de gemeente Den Haag zich uit deze rol
concept liggen. Breng partijen met elkaar in verbinding.
kunnen terugtrekken. Den Haag Marketing is vervolgens de partij die het Indische toeristische aanbod zou moeten (helpen)
Sta open voor hen als zij zich op eigen initiatief bij de gemeente
vermarkten.
melden. Activeer hen om verbindingen met andere partijen te
36
De private of publieke partijen die arrangementen tot stand kunnen brengen zouden de volgende vragen voor zichzelf moeten beantwoorden:
Wat wordt het aanbod? •
Eten: restaurants, toko’s
•
Festival: film, muziek & literatuur
•
Infrastructuur: wijk, reizen, hotels
•
Eindproduct: totaal concept
Wie financiert? •
Wie wil hier geld in stoppen en draagt het risico?
•
Zijn er meerdere financiers per thema?
•
Eindproduct: de business case bepaalt wie de kar gaat trekken. Den Haag Marketing helpt met het vermarkten van het eindproduct.
37
3. Concretiseren
Geadviseerd wordt dus om zo snel als mogelijk de eerste stappen
In 2013 is het 150 jaar geleden dat Louis Couperus werd geboren. Dit wordt gevierd met diverse tentoonstellingen,
te zetten tot het benutten van de Indische roots van Den Haag. Juni
publicaties en vele activiteiten (Haags Historisch Museum en
2013 kan al vermarkt worden als Indische maand gezien de
Letterkundig Museum). Met als hoogtepunt het Couperus
Indische activiteiten die al in de planning staan en die het
Festival in Den Haag in juni.
onderwerp actueel maken. Een succesvolle Indische maand in 2013 zal vertrouwen wekken bij nog meer partijen en op deze wijze kan
Indië in Den Haag (media april-medio augustus): Verhalen
de Indische maand uitgroeien tot een succesvol, jaarlijks
van Hagenaars met een Indische achtergrond over hun
terugkerend product.
geboorteland, de reis naar Nederland en een nieuwe start in
Dit zijn een aantal initiatieven die in 2013 in de planning staan
Den Haag zijn gevat in digitales, superkorte filmpjes met een
(onder voorbehoud):
persoonlijk verhaal. Dit alles in het kader van Haagse Stories. Een samenwerking van de Haagse Bibliotheek, het
De Tong Tong Fair 2013 wordt voor de 55ste keer
Haags Historisch Museum, het Haags Gemeentearchief en
georganiseerd en is daarmee een jubileumeditie (22 mei tot
ETV.nl Haaglanden. De uitvoering is mogelijk gemaakt
en met 2 juni).
dankzij subsidie van de Provincie Zuid-Holland.
In de loop van 2013 worden de resultaten van het project
In het Museon is vanaf 1 mei 2013 een expositie te zien over
'Sporen van Smaragd. Nederlands-Indisch erfgoed' in Den
‘buitenkampers’, Nederlanders met een Indonesische ouder
Haag gepresenteerd: Op 22 april in de vorm van een
of voorouder, die tijdens de Japanse bezetting van
(digitale) stadskaart. Op 22 mei worden de resultaten in
Nederlands-Indië niet werden geïnterneerd, maar buiten het
boekvorm gepresenteerd, tijdens de openingsdag van de
kamp ook vaak hun leven niet zeker waren. Het Museon
Tong Tong Fair. In het Atrium van het stadhuis is een
roept mensen op te komen met persoonlijke verhalen en
tentoonstelling van Monumentenzorg over het boek Sporen
dierbare spullen uit die tijd.
van Smaragd. Op 31 mei vindt er een symposium over het onderwerp plaats tijdens de Tong Tong Fair.
38
5. Actuele ontwikkelingen Twee deelnemers aan de DeepDive (Siem Boon van de Tong Tong Fair en Antoinette Visser van het Haags Historisch Museum) vrezen voor het verlies van het literaire en culture Indische erfgoed. Het monumentale erfgoed is goed weergegeven in het project ‘Sporen van Smaragd’. Er is volgens Siem en Antoinette echter behoefte aan een overzicht van het totale Indisch erfgoed met als doel het behoud voor de toekomst en gebruik voor het creëren van Indisch getint toeristisch aanbod (bv. tentoonstellingen, opvoeringen, etc.). Daarnaast zouden zij graag alle activiteiten die in de planning staan rondom de Tong Tong Fair integraal en eenduidig willen promoten. Voor beide initiatieven hebben zij ondersteuning gevraagd aan de gemeente Den Haag.
39
6. BIJLAGEN
6.1
Historisch kader
6.2
De meest Indische stad
6.3
Indische restaurants Den Haag
6.4
Toelichting DeepDive
6.5
Lijst met relevante marktpartijen voor co-creaties
6.6
Toelichting kwantitatief onderzoek
6.7
Kwantitatieve vragenlijst
40
6.1 Historische kader
Historische achtergrond Indische Nederlanders
De nu volgende beschrijving geeft in het kort weer waarop de
Met betrekking tot het koloniale Indische verleden wordt vaak
historische band met Nederlands-Indië gebaseerd is. De
gesproken over Europeanen, Nederlanders en Indo-Europeanen.
gebeurtenissen rond de onafhankelijkheid van Indonesië worden
Kenmerkend voor de Nederlands-Indische samenleving was de
beknopt beschreven en vormen het historisch kader voor de band
scheiding langs raciale lijnen. Er ontstond een grote groep mensen
van Den Haag met het toenmalig Nederlands-Indië. Een band die
van gemengd bloed, Europees (overwegend Nederlands) en
onder andere tot uiting komt door de aanwezigheid van een grote
inheems. In het voormalig Nederlands-Indië was met name in de
groep Indische Nederlanders en hun nakomelingen.
19de eeuw sprake van een overschot aan Europese mannen. Het tropische klimaat en de zware omstandigheden vond men
Algemene historische achtergrond
ongeschikt voor Europese vrouwen en er werd ze afgeraden naar
De aanwezigheid van Indische Nederlanders in Nederland heeft
de kolonie te vertrekken. Europese mannen gingen verbintenissen
natuurlijk alles te maken met de koloniale historie van Nederland,
aan met inheemse vrouwen, wat men toen ‘njai’ noemde. Inheemse
de vestiging van Nederlanders in de kolonie en de onafhankelijkheid
vrouwen gingen door als ‘huishoudster’ maar regelmatig was er
van Indonesië. Het is dus ook van belang in het kort de reden van
sprake van een verbintenis waaruit ook kinderen kwamen van
hun komst te beschrijven. Vanaf omstreeks 1945 ontving Nederland
gemengd bloed. Reggie Baay omschreef in zijn boek ‘De Njai, het
grote groepen repatrianten uit het voormalig Nederlands-Indië, een
concubinaat in Nederlands-Indië’ (2008) de Njai als de oermoeder
direct gevolg van het uitroepen van de onafhankelijkheid van
van vele Indo-Europeanen.
Indonesië, de soevereiniteitsoverdracht door Nederland en de overdracht van Nieuw-Guinea (het laatste stukje Nederlandse
Was er wel sprake van een huwelijk dan kreeg de inheemse vrouw
kolonie) aan Indonesië in 1962. De website www.indieinoorlog.nl
de Nederlandse nationaliteit, evenals de gemengdbloedige kinderen
geeft een goed overzicht van de gebeurtenissen voor, tijdens en na
uit het huwelijk. Dit gebeurde ook als onwettige kinderen door de
de Japanse bezetting en het streven naar onafhankelijkheid van de
vader werden erkend en hij hen Europees opvoedde. Ze behoorden
kolonie.
dan tot de Europese bevolkingsgroep. Een Indo-Europeaan is dus
41
een gemengdbloedige met blanke voorouders, die naar de wet van
Eenmaal daar dan kon men zich een Europees leven aanmeten. Ze
toen tot de categorie ‘Europeanen’ werd gerekend.
woonden in Europese wijken met allerlei Europese voorzieningen. Men leefde daar vrijwel afgezonderd van de inheemse bevolking.
De positie van deze Indo-Europeanen was lastig. Ze waren dan wel
Een heel verschil met de periode dat Europese mannen nog
juridisch gelijkgeschakeld met Nederlandse Europeanen maar
samenleefden met inheemse vrouwen. Dit betekent dat er een deel
maatschappelijk bleef er toch sprake van achterstelling. Een functie
van de Indische Nederlanders niet van gemengde afkomst is.
als hoge ambtenaar zat er vaak niet in omdat de opleiding niet
Bovendien was er ook een groep voor wie het bestaan van een
betaald kon worden. Men moest genoegen nemen met een baan
‘inlandse oermoeder’ onbekend was of dit gewoonweg ontkenden
als klerk. En men moest zich zo Europees mogelijk gedragen, zoals
vanwege de mindere status die dat gaf.
de ‘totoks’, de volbloed blanke Nederlander. Angst was er om af te glijden, naar de ‘kampong’ (dorp). Toch werd men altijd gezien als
De repatriëring van Indische Nederlanders verliep in verschillende
een minderheidsgroep, nooit helemaal geaccepteerd, noch door de
fasen. Tussen 1945 en 1949 kwamen 44.000 mensen naar
blanke Europeanen, noch door de inheemse bevolking. In 1940
Nederland om te herstellen van de oorlogsjaren met het idee om
woonden er zo’n 170.000 Indo-Europeanen in Nederlands-Indië.
weer terug te gaan. Door de ontwikkelingen bleek dat een illusie. Na
Daarbij was er een grote groep gemengdbloedigen die naar wet niet
de soevereiniteitsoverdracht kwam een tweede groep in Nederland
tot de Europeanen werden gerekend maar zich wel zo voelden. De
aan: 68.000 voormalige koloniale ambtenaren en militairen en hun
groep Indo-Europeanen bestond dus vooral uit ambtenaren in het
gezinnen. Tussen december 1957 en september 1958 werden
middenkader met een Europese levensstijl. En uit mensen met
45.000 mensen gedwongen Indonesië te verlaten. En daar kwamen
slecht betaalde banen. Zij leefden aan ‘de rand van de kampong’.
na 1958 nog eens 70.000 mensen bij.
Na de Eerste Wereldoorlog nam het aantal Europeanen toe door de
De houding van Nederland was tweeslachtig: aan de ene kant wilde
groei van de welvaart, de ontwikkeling van de infrastructuur en de
men repatrianten opvangen en begeleiden. Zo werd er een netwerk
bestrijding van ziektes. Voor Europese vrouwen werd de kolonie nu
opgezet van sociaal werkers en arbeidsbureaus hielpen actief bij
wel geschikt bevonden en zij kwamen massaal naar de kolonie.
het vinden van een baan. De overheid had bepaald dat minstens vijf
42
procent van de woningwetwoningen ter beschikking gesteld moesten worden aan repatriantenfamilies. Maar er was ook onbegrip en betutteling. Zo omschrijft de website http://www.indischerfgoed.nl: Niet zelden werd tegenover de repatrianten een paternalistische houding aangenomen, aan wie nog van alles en nog wat moest worden “bijgebracht”, alsof zij uit een “apenland” afkomstig waren! Sociaal werkers kwamen controleren of de repatrianten wel een Hollands “sociaal” huishouden voerden. Geraadpleegde bronnen: http://www.virtueelindie.nl/index.php?pagina=geschiedenis Ik wilde eigenlijk niet gaan, de repatriëring van Indische Nederlanders 1946-1964, Siem Boon, Eva van Geleuken, Stichting Tong Tong, Den Haag, 1993 pp 21-22. http://www.temanteman.nl/indisch.htm Het onbekende vaderland, de repatriëring van Indische Nederlanders (1946-1964), red. Wim Willems en Leo Lucassen (1994), Sdu Uitgeverij, Den Haag, pp. 59). Het Rijk van Insulinde, opkomst en ondergang van een Nederlandse kolonie. H.W. van den Doel, 1996, Prometheus Amsterdam, 1996, pp 299 http://www.indischerfgoed.nl/achtergrond/6-opvang-in-nederland
43
6.2 De meest Indische stad
(1911-1949) en Tampat Senang (vanaf 1919), tropisch winkels met
Den Haag ontwikkelde zich tot de meest Indische stad van
Indische waren (zelfs de Bijenkorf verkocht ingrediënten voor een
Nederland. Dat begon in de koloniale periode. In 1860 werd in Den
Indisch gerecht). Ook voor een tropische outfit kon men in een
Haag het ministerie van Koloniën gevestigd. Als bestuurscentrum
Haagse winkel terecht. De firma Stemmerik & Co verkocht
voor koloniale zaken werd Den Haag ook een aantrekkelijke
herenkleding, galakleding en uniformen voor land- en zeemacht. Ze
vestigingsplaats voor bedrijven die in Nederlands-Indië actief waren,
had haar hoofdvestiging in Soerabaja maar ook een filiaal aan de
zoals verschillende handelshuizen, het kantoor van de Nederlands-
Haagse Laan van Meerdervoort 66. De verlofgangers hadden,
Indische Spoorwegmaatschappij, kantoren van de Bataafse
eenmaal in Den Haag, toch ook wel behoefte aan contacten met
Petroleum Maatschappij, een vertegenwoordiging van de
gelijkgestemden. Ze ontmoetten elkaar in gezelligheidsverenigingen
Stoomvaartmaatschappij De Rotterdamsche Lloyd etc. Veel
zoals de Indische Club, Eurasia en de Haagse sociëteiten De Witte
inwoners van Den Haag zagen kansen om in de Oost aan het werk
en de Oranje Sociëteit. En er waren Indische ontmoetingsplaatsen
te gaan. Ze gingen werken voor de overheid of voor een bedrijf dat
zoals hotel De Witte brug, café de Kroon, het Kurhaus en Hotel des
zich op Nederlands-Indië richtte.
Indes. Voor de kinderen van verlofgangers werd een speciale Indische Lagere School opgericht voor een goede aansluiting bij het
De stroom mensen vertrok niet alleen naar Nederlands-Indië om te
onderwijs in Indië als ze weer terugkeerden naar de kolonie. Ook
werken en er een bestaan op te bouwen. Ambtenaren en
studenten uit Indië die in Den Haag, Leiden of Delft kwamen
werknemers uit het bedrijfsleven kwamen met enige regelmaat voor
studeren konden huisvesting vinden in het speciaal voor hen
een verlofperiode weer terug naar Nederland. Voor veel
opgerichte Tehuis voor Indische Studenten.
verlofgangers was het logisch om naar Den Haag te gaan vanwege familie aldaar, maar ook vanwege de overheid en de bedrijven die
Het kon niet uitblijven dat de band van Den Haag met Nederlands-
zich richtten op Nederlands-Indië. Ze zaten zogezegd ‘dicht bij het
Indië ook in de literatuur een plaats kreeg. Bijvoorbeeld in de
vuur’. En er ontstonden in Den Haag allerlei voorzieningen die
romans van P.A, Daum (Den Haag, 1850) en van Louis Couperus
aansloten bij de behoeften van de verlofgangers. Bijvoorbeeld op
(1863). Hij was in Den Haag geboren en na een tijd in Indië te
culinair gebied. Er waren Indische restaurants zoals Warong Djawa
hebben gewoond, keerde hij weer terug naar zijn geboorteplaats. In
44
verschillende romans is het Indisch Den Haag uit die tijd
wijken waren voor ambtenaren betaalbare woningen te vinden en
beschreven (Eline Vere, De boeken der kleine zielen, Van oude
zouden als spoedig een net zo Indisch karakter hebben als de
menschen, de dingen die voorbijgaan). Voor hem is een museum
Archipelbuurt.
opgericht in de Archipelbuurt. Geraadpleegde bronnen:
Het koloniale tijdperk had ook invloed op de wijze waarop mensen met een Indische achtergrond werden gehuisvest. Er werden
http://www.regiocanons.nl/zuid-holland/zuid-holland/den-haag-en-nederlands-indie http://www.vijfeeuwenmigratie.nl/term/Indische%20verlofgangers#5015-def De Indische Zomer in Den Haag, het cultureel erfgoed van de Indische hoofdstad,
speciale wijken voor hen gebouwd. Den Haag kent al sinds 1869
redactie Esther Captain, Maartje de Haan, Fridus Steijlen en Pim Westerkamp.
een ‘Indische buurt’, de Archipelbuurt genoemd. Deze buurt werd,
KITLV Uitgeverij, Leiden 2005.
anders dan andere Indische buurten in Nederlandse steden (de
Een mondaine stad achter de duinen, http://dare.uva.nl/document/97088
benaming Indische buurt had daar vooral te maken met de naamgeving van de straten), speciaal gebouwd voor mensen uit Nederlands-Indië die na hun pensioen in Den Haag wilden wonen
Smaragd, Indisch Erfgoed in Den Haag, Andrea A. Kroon en Audrey Wagtenberg Hansen. De Nieuwe Haagsche, Den Haag 2012. Het onbekende vaderland, de repatriëring van Indische Nederlanders (1946-1964), red. Wim Willems en Leo Lucassen. Sdu Uitgeverij, Den Haag 1994.
en voor verlofgangers. Voor lagere ambtenaren en lagere legerrangen werden woningen gebouwd in de Malakkastraat en de Celebesstraat. Vooraanstaande Indiëgangers vonden hun woningen aan de Javastraat en de Nassaukade. Voor het personeel werden hofjes gebouwd waar armoede heerste, maar dat bleef buiten het zicht. Voor de Indonesische bedienden die meegingen tijdens het verlof werd in 1919 Huize Persinggahan geopend aan de Van Boetzelaerllaan. De baboe (kindermeisje/bediende) ging aldus ook tot het straatbeeld behoren. Andere populaire wijken waren Duinoord dat vanaf 1892 werd gebouwd en het Statenkwartier dat vanaf het begin van de 20ste eeuw van de grond kwam. In deze
45
6.3 Indische restaurants Den Haag Bogor Roemah Makan, Van Swietenstraat 2
Poetri Ajoe, Willem de Zwijgerlaan 55
Bumburumba, Zeestraat 58
PONDOK4YOU, Jutfaasstraat 5
Carmil, Piet Heinstraat 29
Ratu Raja, Prinsestraat 30
Culindo Toko, Weissenbruchstraat 55
Restaurant Blauw, Javastraat 13
Dayang, Prinsestraat 65
Ruby, Mient 388
De Indo, Stevinstraat 174
Salero Minang, Prins Hendrikstraat 150a
Depot Podjok, Bankastraat 97
Sarinah, Goudenregenplein 4
Dewata, Beeklaan 269
Sarinandé, Adelheidstraat 53
Didong, 2e Sweelinckstraat 115
Senayan, Isabellaland 806
Djadi, Laan van Nieuw Oost-Indië 110
Soeboer, Brouwersgracht 29
Dulang, Theresiastraat 286
Soember Redjeki, Rijswijkseweg 425
Garoeda, Kneuterdijk 18a
Srikandi, Grote Marktstraat 15
Ina Anoe, Fahrenheitstraat 204
Tampat Senang, Laan van Meerdervoort 6
Poentjak, Kneuterdijk 16
The Raffles, Javastraat 63
Indrawati, Elandstraat 52
Toko Asli Indonesia, Appelstraat 91
Isaku-Iki, Anna Paulownastraat 17
Toko Frederik, Frederikstraat 231
Istana, Wagenstraat 71/73
Toko Sawa Indonesian Food, Frederik Hendriklaan 250
Java House, Wagenstraat 33
Toko Si-Pentje, Merkusstraat 196
Jimbaran, Prinsestraat 106/110
Toko Toet, Beeklaan 376a
Keraton Damai, Groot Hertoginnelaan 57
Toraja, Zuiderparklaan 131
MAX, Prinsestraat 42a
Tri Tunggal, Noordeinde 143
Mekar Sari, Tarwekamp 11
Waroeng Soeboer, Piet Heinstraat 114
Mirasa, Reinkenstraat 61
Warung Bude Kati, Wagenstraat 190
Palembang, Thomsonlaan 17
Warung Manis, Thomsonlaan 67 Warung Yanti, Van Bylandtstraat 91
46
6.4 Toelichting DeepDive
De DeepDive methodiek bestaat uit twaalf stappen:
De principes van de DeepDive zijn:
1. bepaal de ontwerpopdracht
Geen oordelen
2. stel het team samen
Voortbouwen op de ideeën van anderen
3. creëer een inspirerende omgeving
Focus op het onderwerp
4. kick-off
Wilde ideeën worden aangemoedigd
5. bezoek de experts: leer en deel kennis
Visualiseren betekent inbeelden
6. brainstorm over mogelijke oplossingen voor de
Prototypes zijn realistisch en gedetailleerd.
ontwerpopdracht 7. stem met elkaar op de beste oplossing 8. maak prototypes 9. test alle prototypes, presenteer aan elkaar en geef feedback 10. Herhaal de stappen: brainstorm, prototype en feedback 11. Maak een definitief prototype 12. Kijk terug, concludeer en kijk vooruit
Doordat de groep steeds in subgroepen uit elkaar gaat om te brainstormen ontstaan er nieuwe ideeën. Vervolgens komt iedereen weer bij elkaar en worden de ideeën gedeeld met de rest.
47
6.5 Lijst met relevante marktpartijen voor co-creaties
Culturele instellingen
Personen, communities
•
Musea
•
Migrantenorganisaties
•
Theaters
•
Wijkcentra
•
Uitgevers
•
B(N)I’ers
•
Bioscopen
•
Evenementen(bureaus): TTF
•
Toko’s
•
Bibliotheken
•
Warenhuizen
Horeca
Winkeliers
Reisorganisaties
•
Restaurants
•
Reisbureaus
•
Hotels
•
Internetsites: weekendweg-aanbieders
•
Cafés
Overheidsinstellingen
Verkeer en vervoer •
Parkeergarages
•
Vervoersbedrijven
•
City marketing
•
Indonesische Ambassade
•
Gemeente Zoetermeer
•
Lokaal
•
VVV
•
Social media
Media
Educatie •
Jongerenorganisaties
•
Scholen
48
Werving van de respondenten 6.6 Toelichting kwantitatief onderzoek
De respondenten zijn geworven uit een zeer groot nationaal
Doelgroep
representatief panel genaamd ‘InVotes’. InVotes heeft meer dan
De sociodemografische kenmerken van beide
50.000 leden die op zeer uiteenlopende sites zijn geworven.
onderzoeksdoelgroepen worden gebruikt als ‘harde’ selectiecriteria.
Hierdoor is het panel in de basis al representatief. Daarnaast wordt
Daarnaast is er per groep één interesse vraag die gehanteerd wordt
er voor wegingen gewerkt met de Gouden Standaard. Het InVotes
als selectiecriterium. Een respondent moet aan alle criteria voldoen
panel is ISO 26362 gecertificeerd.
om mee te kunnen doen aan het onderzoek. Toelichting op berekeningen Steekproefgrootte
Omvang doelgroepen
Voor een representatief onderzoek met een
•
Doelgroep 1 (Geel/blauw): penetratie binnen NL16+ * interesse
nauwkeurigheidsafwijking van maximaal 5% en waarbij er met 95%
in minstens 1 activiteit (winkelen, strand, sporten, festival etc.).
betrouwbaarheid uitspraken gedaan kunnen worden, zijn 384 netto
Omvang 4,5% * 13,6 miljoen * 97% = 590.000 (afgerond)
interviews per onderzoeksdoelgroep vereist. In deze meting zijn
•
Doelgroep 2 (Rood): penetratie binnen NL16+ * interesse in
netto 400 interviews per onderzoeksdoelgroep gerealiseerd. In
minstens 1 activiteit (dagtrip/ weekend trip stad). Omvang: 18
totaal zijn dit 800 interviews.
%*13,6 miljoen* 80% = 1,9 miljoen (afgerond) •
Onderzoeksmethode
Bron voor cijfers omvang NL16+: CBS statline 2012
Berekening van gemiddeld bedrag dat men verwacht uit te geven.
De interviews zijn online afgenomen. Respondenten die voldoen aan het gewenste profiel hebben een e-mail ontvangen met hierin een link naar een beveiligde website. Op deze website hebben de respondenten de vragenlijst ingevuld. Deze methodiek wordt aangeduid met CAWI (Computer Aided Web Interviewing).
49
6.7 Kwantitatieve vragenlijst
•
Bezoeken van musea
Dit is de vragenlijst zoals respondenten die hebben beantwoord.
•
Bezoeken van theaters
Inleiding bij het onderzoek
S2. Nu volgen nog twee activiteiten. Kunt u wederom per activiteit
Momenteel houden wij een onderzoek naar de interesse in
uw interesse aangeven?
activiteiten en evenementen binnen Nederland. Het invullen van deze vragenlijst duurt ongeveer 12 minuten. Uw antwoorden
Zeer geïnteresseerd/ Geïnteresseerd/ noch geïnteresseerd noch
worden volkomen anoniem en vertrouwelijk behandeld. Alvast
ongeïnteresseerd/ ongeïnteresseerd/ Zeer ongeïnteresseerd\
hartelijk dank voor uw moeite.
•
Dagtripjes naar Nederlandse steden
BLOK A: Selectievraag
•
Weekendtripjes naar Nederlandse steden
S1. Hieronder volgt een aantal activiteiten. Kunt u per activiteit
S3. Bent u in de afgelopen vijf jaren in Den Haag geweest?
aangeven in welke mate u geïnteresseerd bent in de activiteit?
•
Ja
•
Nee
•
Weet niet
Zeer geïnteresseerd/ Geïnteresseerd/ noch geïnteresseerd noch ongeïnteresseerd/ ongeïnteresseerd/ Zeer ongeïnteresseerd
•
Winkelen
‘zeer geïnteresseerd’ of ‘geïnteresseerd’ bij S1 dan einde interview>
•
Naar het strand gaan (door het hele jaar heen)
•
Uitgaan
•
Sporten
‘zeer geïnteresseerd’ of ‘geïnteresseerd’ bij S2 dan einde interview>
•
Bezoeken van attracties
•
Bezoeken van festivals en evenementen
50
INLEIDING
zoals Hotel des Indes en gezelligheidsverenigingen in de Haagse
In opdracht van de gemeente Den Haag doen we onderzoek naar
sociëteit De Witte. Ook waren er al toko’s, restaurants, winkels met
de vraag of de Indische geschiedenis van de stad een trekpleister
spullen die men in de tropen goed kon gebruiken en hadden
kan zijn om meer bezoekers te trekken. Om dit te onderzoeken
Indische overheden, bedrijven en handelshuizen zich in Den Haag
heeft een aantal organisaties in Den Haag (zoals musea, podia en
gevestigd. Den Haag had dus al ver, voor de onafhankelijkheid van
horeca) het initiatief genomen om een aantal ideeën te ontwikkelen
Indonesië, een Indisch karakter. Toen in 1945 Indonesië
waarmee zij meer bezoekers wil trekken naar haar stad. Deze
onafhankelijk werd, wilden veel Indische Nederlanders en hun
ideeën noemen we prototypes. In een prototype zitten meerdere
kinderen zich dus dan ook graag vestigen in Den Haag. Ook nu nog
potentiele activiteiten en evenementen.
is de band van Den Haag met Nederlands-Indië zichtbaar. De
Nu willen we met dit onderzoek kijken of de bedachte activiteiten
wijken waar vroeger de Indische Nederlanders zich vestigden zijn
binnen een prototype inderdaad aantrekkelijk voor u zijn om een
nog intact, evenals vele gebouwen die vroeger een functie hadden
bezoek te brengen aan Den Haag. In dit onderzoek zijn wij enkel
toen Nederlands-Indië nog een kolonie was van Nederland. Denk
geïnteresseerd in uw mening. Voor de duidelijkheid: er zijn geen
verder aan de jaarlijkse Tong Tong Fair (voorheen de Pasar Malam
goede of slechte antwoorden. Met uw antwoorden zullen de
Besar), de exposities van verschillende musea die de band met
initiatieven verder worden aangescherpt en wordt de haalbaarheid
Nederlands-Indië laten zien, de talrijke Indische restaurants. Om
getoetst.
deze historische band van Den Haag met Nederlands-Indië voor de huidige generatie nog zichtbaarder te maken, is er van alles te doen
A1. We vertellen u eerst iets algemeens over de Indische roots van
in de stad Den Haag.
Den Haag voordat we naar de prototypes gaan. De ideeën voor de prototypes die we aan u zullen voorleggen, zijn Al sinds 1869 kent Den Haag een ‘Indische buurt’, de Archipelbuurt.
allemaal geïnspireerd op de Indische cultuur. In welke mate lijken
Deze buurt werd speciaal gebouwd voor mensen die met verlof uit
prototypes, die gebaseerd zijn op de Indische cultuur, u in eerste
Nederlands-Indië kwamen en die na hun pensioen graag in Den
instantie interessant genoeg om Den Haag eens te bezoeken?
Haag wilden wonen. Er ontstonden Indische ontmoetingsplaatsen
51
duidelijk welke menu’s er worden aangeboden op de verschillende •
In eerste instantie heb ik enige tot veel interesse in omdat…
•
In eerste instantie heb ik weinig tot geen interesse in
plekken.
omdat….
In de lente wordt een zakelijk evenement georganiseerd in het
•
Kurhaus om duidelijk te maken wat de handelsbanden van vroeger
Dat weet ik nog niet, want…
waren en gezamenlijk te kijken welke kansen er nu liggen om die AT RANDOM
weer aan te halen. Zo komen er succesvolle zakenmensen uit Azie
Binnen doelgroep 1 en binnen doelgroep 2 at random één van de
vertellen wat de behoeften in hun land zijn en presenteren wij op
drie prototypes ‘Window to Asia ‘, ‘Het gezicht van Indië’ of ‘Juni als
onze beurt de nieuwste ontwikkelingen uit ons land. Het is de
Indische maand’ toewijzen.
bedoeling dat er een zakelijke match ontstaat. Tijdens deze conferentie is er voor Nederlandse organisaties genoeg
gelegenheid om te netwerken om handelsrelaties op te bouwen met
gehanteerd zullen worden in het onderzoek. >
Azië.
Window to Asia
Als de zon weer gaat schijnen in de zomer gaan we de straat op
…Den Haag opent vier keer paar jaar haar Window to Asia. In ieder
voor een Indisch evenement. Zoals Amsterdam de Gay Pride heeft
seizoen kleurt Den Haag op een andere manier Indisch.
en Rotterdam het zomercarnaval, heeft Den Haag hét Indische straatfeest. De bezoekers proeven de Indische cultuur door dans,
In de winter ruiken de keukens van alle Haagse restaurants naar
zang, entertainment en spijzen. Al deze activiteiten worden in een
Indische gerechten. Zowel Indische restaurants, als andere
paradesetting op straat aangeboden, zodat bezoekers naar een
restaurants in Den Haag bieden een Indisch menu aan. Alle
dansvoorstelling kunnen gaan of bijvoorbeeld kiezen voor een
deelnemende restaurants hebben een speciale vlag hangen, zodat
ontmoeting met een Indische zanger.
zichtbaar is dat het Indische restaurantmaand is. Ook online wordt
52
We sluiten het jaar af in de herfst met een literaire markt, met speciaal voor de schoolkinderen een educatief programma. Er zijn
Ook fysiek krijgt Den Haag een Indisch gezicht. Zoals de stad nu al
kraampjes waar boeken gekocht en verkocht kunnen worden, er zijn
een ChinaTown kent, wordt de Denneweg omgetoverd tot Little
diverse voorleesmomenten voor kinderen, maar ook Indische
Indië. De eerste Indo Burgemeester onthult in deze straat samen
schrijvers die boeken signeren. De schoolkinderen presenteren hun
met Haagse Cultuurprijswinnaar Yvonne Keuls haar gekozen beeld
eindopdracht van school in een daarvoor speciaal ingerichte
van de Indische Tantes die centraal staan in haar verhalen. Maar in
tentoonstelling.
deze straat vinden ook diverse festivals en evenementen plaats, zijn Indische restaurants en tentoonstellingen. Te veel om op te
Het gezicht van Indië
noemen.
…Den Haag krijgt vanaf nu een Indische burgemeester. Deze persoon wordt jaarlijks gekozen door het Nederlandse publiek. Hij of
Juni als Indische Maand
zij is de Indo Burgemeester van Den Haag. Deze burgemeester
Na de Tong Tong Fair zijn zoveel bezoekers in hogere Indische
maakt het programma van alle bestaande en nieuwe Indische
sferen dat het altijd weer jammer is als dit evenement is afgelopen.
evenementen van het jaar bekend. Denk daarbij aan de
Om de bezoeker de gelegenheid te geven dit Indische gevoel vast
terugkerende Tong Tong Fair, maar ook aan nieuwe initiatieven.
te houden, staat Den Haag aansluitend op de Tong Tong Fair in het
Een voorbeeld.
teken van Indië: de Indische Junimaand van Den Haag. Om aan iedere bezoeker in Den Haag duidelijk te maken, wat er allemaal te
Het Haags Historisch museum komt met de tentoonstelling
doen is in de stad die maand is het logo van de Indische Junimaand
‘Verborgen schatten van het koninklijk huis’. Elke schat heeft zijn
overal zichtbaar: op ruiten van winkels, restaurants en organisaties
eigen verhaal. Dit verhaal wordt door aanstormende muzikale
die participeren. We geven enkele voorbeelden van de initiatieven.
talenten om gezet naar een nieuwe dansplaat. RTV West zendt de
Er zijn zoveel Nederlanders met Indische voorouders dat er een
finale uit met optredens van alle inzendingen. Het publiek stemt via
initiatief is ontstaan om via social media de Indische banden aan
social media en kiest de winnaar. De winnaar treedt vervolgens op
te halen. Deze mensen krijgen in de maand Juni de gelegenheid
in diverse clubs in Den Haag.
om elkaar in het echt te ontmoeten.
53
In alle winkels in Den Haag krijg je bij besteding van meer dan
A3. In hoeverre bent u het eens met de volgende stelling:
€25,- een echt Indisch cadeautje.
Toen ik de omschrijving van dit prototype voor het eerst las, vond ik
Er zijn speciale avonden waarop de oude en de jongere
deze meteen duidelijk.
generatie met elkaar Indisch gaan koken om recepten met
•
Helemaal mee eens
elkaar uit te wisselen.
•
Mee eens
Er zijn Indische modeshows met de mogelijkheid om zelf een
•
Eens noch oneens
keer als model op de catwalk te lopen nadat je de prijsvraag had
•
Oneens
gewonnen.
•
Helemaal mee oneens
A2. We laten u nu een beschrijving lezen van een prototype die de
deelnemende partijen (musea, podia, horeca) hebben bedacht om
A4. U ziet nog een keer de omschrijving van het prototype. Er volgt
de geschiedenisband van Den Haag met Nederlands-Indië nog
een aantal stellingen over dit evenement. Kunt u per stelling
zichtbaarder te maken. Wilt u de beschrijving rustig en goed
aangeven in hoeverre u het eens of oneens bent met deze
doorlezen? Voor de duidelijkheid: er zijn geen goede of slechte
stellingen?
antwoorden. We zijn enkel en alleen geïnteresseerd in uw mening.
Helemaal mee eens- Eens- Eens, noch oneens - Oneens- Helemaal mee oneens
Nu u de omschrijving van dit prototype heeft gelezen, wat is dan uw
Ik vind dit prototype …
eerste reactie? Is deze reactie positief, neutraal of negatief? En kunt
u ook uw antwoord toelichten?
•
OPVALLEND
•
Mijn eerste reactie is positief, want….
•
IRRITANT
•
Mijn eerste reactie is neutraal, want….
•
GELOOFWAARDIG
•
Mijn eerste reactie is negatief, want….
•
RELEVANT voor mij
•
VERNIEUWEND
54
•
VERTROUWD/BETROUWBAAR
A7. U geeft aan dat u overweegt om naar dit
•
LEUK
prototype te gaan in Den Haag. Kunt u dit toelichten? •
….
A5. U ziet nog een keer een aantal stellingen over het prototype. Kunt u weer per stelling aangeven in hoeverre u het eens of oneens
bent met deze stellingen? Helemaal mee eens- Eens- Eens, noch oneens - Oneens- Helemaal
A12. Het protype dat u gelezen heeft, bestaat uit meerdere
mee oneens
evenementen en activiteiten. Kunt u per activiteit aangeven wat u interesse is?
Ik vind dit protype …
(Zeer) interessant- Noch interessant noch oninteressant – (Zeer)
•
AANSPREKEND
oninteressant
•
SYMPATHIEK
•
STIMULEREND om te gaan bezoeken
•
ONDERSCHEIDEND
•
•
INTERESSANT
< Window to Asia >
In de winter naar een restaurant in Den Haag voor een speciaal Indisch menu
•
In de lente naar het zakelijk evenement
A6. In welke mate zou u overwegen om voor dit prototype naar Den
•
In de zomer naar het Indische straatfeest
Haag te gaan?
•
In de herfst naar de literaire markt
•
In zeer grote mate
•
In grote mate
•
In enige mate
•
•
Nauwelijks
•
Niet
< Het gezicht van Indië >
Zelf stemmen op/ zelf kandidaat stellen voor de Indo burgemeester van het jaar
55
• • •
Zelf muziek maken op basis van een tentoonstelling en kans
A9. U heeft aangegeven dat het prototype u
maken op een prijs
het meeste aanspreekt. Kunt u aangeven waarom dit prototype u
Naar de finale gaan in een club waar de genomineerden
het meeste aanspreekt?
optreden
•
…
Naar Little Indie gaan om te eten, te winkelen of een evenement bij te wonen
A10. Kunt u per prototype een rapportcijfer geven, van 1 (=zeer slecht) tot en met 10 (=uitmuntend), om uw waardering voor elk
<Juni als Indische maand>
prototype uit te drukken?
•
Via social media mijn Indische banden aanhalen en deze
•
Prototype 1 ..
persoonlijk ontmoeten in juni in Den Haag
•
Prototype 2 ..
Ontvangen van een gratis presentje in een winkel na
•
Prototype 3 ..
•
besteding van €25,•
Gaan koken met de oude en jonge generatie
A11. De prototype die u net heeft gelezen kunnen op verschillende
•
Naar een Indische modeshow
tijdstippen in het jaar gehouden worden. Waar gaat uw voorkeur naar uit?
•
A8. U ziet hieronder naast het prototype dat u zojuist heeft gelezen
Een prototype dat het het hele jaar door wordt georganiseerd
nog twee andere prototypes. Wilt u alle prototypes eens rustig
•
Een prototype 4 keer per jaar wordt georganiseerd
doorlezen? Kunt u vervolgens aangeven welk prototype u het meest
•
Een prototype 1x per jaar wordt georganiseerd
aanspreekt? BLOK B: BEZOEKEN VAN DEN HAAG •
Prototype 1
B1. Stel dat de deelnemende partijen, zoals musea, podia en
•
Prototype 2
horeca de activiteiten alle drie prototypes verder uitwerken en
•
Prototype 3
56
daadwerkelijk organiseert. In hoeverre bent u het dan eens of
•
Zeer waarschijnlijk
oneens met de volgende stellingen.
•
Waarschijnlijk
Indien deze prototypes in Den Haag georganiseerd worden, dan is
•
Noch waarschijnlijk noch onwaarschijnlijk
het zeer waarschijnlijk dat ik binnen nu en 12 maanden
•
Onwaarschijnlijk
Helemaal mee eens- Eens- Eens, noch oneens - Oneens- Helemaal
•
Zeer onwaarschijnlijk
mee oneens B4. Hoe waarschijnlijk is het dat u in combinatie met uw bezoek een
overnachting boekt in de stad Den Haag?
•
<prototype1> in Den Haag zal bezoeken
•
Zeer waarschijnlijk
•
<prototype2> in Den Haag zal bezoeken
•
Waarschijnlijk
•
<prototype3> in Den Haag zal bezoeken
•
Noch waarschijnlijk noch onwaarschijnlijk
•
Onwaarschijnlijk
•
Zeer onwaarschijnlijk
B5. Hoeveel verwacht u te besteden wanneer u Den Haag bezoekt? B2. U heeft aangegeven dat het waarschijnlijk is dat u minstens één
•
minder dan €25
van de prototypes wilt bezoeken wanneer deze georganiseerd
•
€25-€50
zullen worden. Hoe denkt u dat u naar Den Haag zult reizen?
•
€50-€75
•
€75-€100
•
Met eigen vervoer
•
meer dan €100
•
Met het openbaar vervoer
•
weet niet
B3. Hoe waarschijnlijk is het dat u in combinatie met uw bezoek aan Den Haag ook nog wat gaat eten of uitgaat in de stad Den Haag?
57
B6. Tot slot, hoe waarschijnlijk is het dat u een bezoek aan een attractie of museum in Den Haag combineert met een bezoek aan of meerdere Indische activiteiten die u heeft gelezen in de beschrijving van de prototypes? •
Zeer waarschijnlijk
•
Waarschijnlijk
•
Noch waarschijnlijk noch onwaarschijnlijk
•
Onwaarschijnlijk
•
Zeer onwaarschijnlijk
Respondentgegevens koppelen aan achtergrondkenmerken: geslacht, regio, huishoudgrootte, welstand, etc.
Hartelijk dank voor uw medewerking.
58
59
