NVOX december 2009 BOEKRECENSIES. Scheepswerven vroeger en nu. Twee culturen

VERENIGING

blijkt maar weer dat esters eters aangenaam kunnen vermaken! Maandag al vroeg naar de workshop van Maurice Cosandey. Hij toont ons diverse proeven waaronder de synthese en explosie van nitroglycerine. Al meer dan dertig jaar heeft hij deze proef met zijn leerlingen in Zwitserland uitgevoerd en daarbij zijn nooit slachtoffers gevallen. De workshop over de extractie en analyse van reukstoffen moet natuurlijk een

plaats in een Frans congresprogramma krijgen. Als dan blijkt dat de neus van de mens beter en gevoeliger is dan de detector van een gaschromatograaf, slaakt de zaal een kreet van verwondering. Aan het eind van deze voordracht weten we dat een parfum maken is als het componeren van een muziekstuk of het maken van een schilderij. In de workshop over pyrotechniek behandelt de spreker eerst de principes en de karakteristieken van vuurwerk zoals licht, rook en geluid. Stoffen als (per)chlo-

raten, nitraten en chromaten krijgen aandacht. Naast oxidatoren bespreekt hij ook reductoren. De lokale organisatoren zijn er in geslaagd om de deelnemers (allen natuurkunde- en/of scheikundedocent) een prachtig programma op hoog niveau aan te bieden. In de wandelgangen bleek tijdens gesprekken dat niemand aanmerkingen had en dat iedereen ruimschoots aan zijn trekken is gekomen. ■ Willem Vis

BOEKRECENSIES Scheepswerven vroeger en nu

472

Jeroen ter Brugge (eindredactie), Elisabeth Spits en Gerbrand Moeyes. Scheepsbouw in perspecteif. Werven in Nederland 1870-2009. Zutphen: Walburg Pers, 2009. 126 p., vele illustraties. ISBN 978-90-586-0. € 19,95.

Of het nu komt omdat ik als zesdeklassertje in 1948 de tewaterlating van de Oslofjord nog heb bijgewoond, dan wel omdat er zoveel leuke illustraties en oude foto’s in staan die nostalgische gevoelens oproepen – ik vind dit boek over Nederlandse scheepswerven vooral een gezellig boek. Dat mag je natuurlijk helemaal niet zeggen van een werk dat de bloei – en deels ook de neer-

NVOX

december 2009

gang – van de Nederlandse scheepsbouw weergeeft. De tekst is niet ‘gezellig’ in die zin, maar geeft een levendige beschrijving van een elftal werven of combinaties ervan, vanaf ‘De Schelde’ in Vlissingen, slopers van het prachtige Van Dishoeckhuis die de stad nog iets ziellozer maakten, tot de kleine werfjes in Groningen, Friesland, Arnhem en Zaandam. Veel van de karakteristieke geuren en geluiden zijn uit de binnensteden waar ze vaak zaten, wegens overlast verdwenen. Ook het patriarchale van de baas die het van allemaal en voor allemaal het beste wist en zijn ideeën doorzette is voltooid verleden tijd. Niet meer ‘meester Arie’ of ‘meneer Jan’, maar veelhoofdige anonieme directies hebben het nu voor het zeggen. Wat is er veel en veel moois gebouwd! Wat waren de bedrijfsharmonieën fraai geüniformeerd! Wat zijn er veel gedenkramen, -borden en -schilden aangeboden door ‘het gezamenlijke personeel’, voor een bedrijfsjubileum of een duizendste tewaterlating. En wat staan er mooie schilderijen in van de techniek. Ik heb wel eens meer betoogd dat er ook schoonheid ligt in

fabriekshallen en productieprocessen, en de bevestiging van dat betoog vind ik in dit boek in reproducties van het plaatsen van een boegsectie op een schip en van de Oranje in aanbouw. Ja, ik weet het, het is een degelijk boek over scheepswerven en hun geschiedenis, over de economische problemen en crises die hen hebben getroffen en over de prestaties van de bedrijfsleiding die het toch maar mooi wist te klaren. En de vakbeweging buiten de deur te houden door het oprichten van een bedrijfskern. Echt sociaal waren de toestanden niet. Ik lees van de werf Conrad in Haarlem: “In datzelfde jaar, 1893, is de normale werktijd van het personeel verminderd naar tien uur en die van jeugdigen navenant. En, zo wordt gezegd, ‘dat voldeed goed’… En in 1919 – in een periode van grote drukte op de werf – [ging de werktijd] naar 47 uur, terwijl de wet een maximum van 48 uur toestond.” Veel van de vroegere werfterreinen zijn nu geliefde woonwijken aan het water. Vergelijkende foto’s laten zien hoe de sites onherkenbaar veranderd zijn. ‘Men kent hun standplaats niet meer’. Klein

minpuntje nog: stijl en spelling konden beter. Al in de inleiding: “…, dan had de hele stad of dorp daar onder te leiden”. Zoiets mag een uitgever toch niet laten passeren? Al met al, een aanbevelenswaardig en niet te duur boek. ■ Hans Bouma

Twee culturen Richard Holmes. De tijd van verwondering. De ontdekking van de moderne wetenschap. Amsterdam: Uitgeverij Contact, 2009. 656 p., katern met z/w illustraties. ISBN 978-90-254-1706-2. € 49,95.

Toen ik aan dit boek begon, geïnteresseerd geraakt door lovende recensies elders, kon

MEDIA

ik een gevoel van teleurstelling niet onderdrukken. Wat een aandacht voor de escapades van Banks op Tahiti en voor het droeve lot van Mungo Park. Was dat nu alles? Maar doorlezende kwam ik een andere waarheid op het spoor, die het boek voor mij opeens wèl interessant maakte. Het was een Engelsman, C.P. Snow, die de aandacht vestigde op de ‘two cultures’ die nauwelijks een relatie met elkaar hadden: de alfacultuur van letteren en schone kunsten, en de bètacultuur van de exacte wetenschap. De Engelsman die dit boek heeft geschreven heeft een poging gewaagd tussen die twee wel een brug te slaan. Hij is biograaf geweest van dichters uit de Romantiek als Shelley en Coleridge, en hij heeft nu een soort estafettebiografie geschreven van wetenschappers tussen 1750 en 1850, met Joseph Banks als verbindende schakel. Banks is met James Cook naar Tahiti gereisd en werd later president van de Royal Society. Aan hem worden volgende figuren verbonden: de astronoom William Herschel (en later diens zoon John), de vroege ballonvaarders, de ontdekkingsreiziger Mungo Park, de chemici Humphrey Davy en Michael Faraday en nog veel meer. Maar het bijzondere is dat hij ook vertelt van de contacten met de genoemde dichters, en geregeld uit hun werk citeert. Daar ligt voor mij de kracht van dit boek, naast allerlei leuke details. Ik wist dat Michael Faraday boekbindersleerling was en dat hij via de lectuur van een te binden natuurwetenschappelijk boek bij Davy belandde. Maar ik heb nooit geweten dat het Jane Marcet’s scheikundeboek voor jonge dames was, dat hij moest inbinden. Er staat veel in over de toch wel gespannen ver-

houding tussen Davy, zijn echtgenote en de leerling Faraday. Ook de historie van de Royal Society, en naderhand, de Royal Institution en de BAAS (British Association for the Advancement of Science), maar ook veel over de verbazingwekkende ontdekkingen die William Herschel en zijn zuster aan de sterrenhemel deden. Langzamerhand maakte mijn teleurstelling plaats, eerst voor belangstelling, dan voor bewondering en ten slotte voor enthousiasme. Dat neemt niet weg dat ik ook wel minpuntjes zie: of het aan Holmes of aan de vertaler ligt kan ik niet beoordelen, maar het taalgebruik is af en toe, met name als het om de chemie gaat, gebrekkig. En wat jammer dat aan Whewell, die zoveel nieuwe woorden heeft gevormd zoals ‘scientist’ niet wat meer aandacht is besteed. Wel is er een leuke appendix met korte biografieën en een uitgebreid notenapparaat. Een erudiet werk! ■ Hans Bouma

Akkervogels Koos Dijksterhuis en Hans Hut. Akkervogels. Zutphen: Uitgeverij Roodbont. 144 p., ill. ISBN 9789087400606. € 19,95

Veel van onze lezers zullen Koos Dijksterhuis kennen van zijn dagelijkse stukjes over de natuur in dagblad Trouw en elders in dit blad vindt u een

interview. Voor dit boek werkte Dijksterhuis samen met fotograaf Hans Hut. Door de schaalvergroting en de monoculturen bij de akkerbedrijven ondervond het bestand aan vogels veel problemen. Natuurlijke habitats verdwenen en door het gebruik van pesticiden werd er ook nog eens een forse aanslag op de vogelpopulaties gedaan. “De veldleeuwerik, in 1970 nog in de top 10 van Nederlands talrijkste broedvogels, is weggevaagd. De patrijs en de grauwe gors ondergingen hetzelfde lot. Van de 72 soorten op de Rode lijst van bedreigde vogels, zijn 47 afhankelijk van het boerenland. Toch zijn akkervogels met eenvoudige maatregelen te redden: brede akkerranden en graan in de wintermaanden.” Heel vroeger gingen we met mijn vader op zondagavond, na het eten, als hij even tijd had, samen vogels kijken. Dan had hij het over de tjiftjaf en de fitis, over de witte en de gele kwikstaart en wat het verschil ertussen was… Ik weet nog dat hij zei: “Kijk daar… een kiekendief!” Of het een bruine of een grauwe was, weet ik niet meer. Het was op de Drentse hei. Ik weet wel dat een paar decennia later de kiekendief vrijwel geheel was uitgestorven. Gelukkig is de laatste tijd de vogelstand weer heel voorzichtig een beetje aan het verbeteren, hoewel we nog lang niet op het gewenste niveau zijn. “Dit boek gaat over de akkervogels in Nederland en Vlaanderen. Met prachtige voorbeelden en succesverhalen. Maar de groep akkervogels heeft het moeilijk en daarom is er aandacht in het beleid nodig.” Beschrijvingen van de belangrijkste akkervogels worden

afgewisseld met persoonlijke verhalen en dan heb ik het nog niet over de zeer fraaie foto’s. Zeer de moeite waard. ■ Marianne Offereins

Speuren naar sporen P. Bol. (eindredactie). Speuren naar sporen. Forensische geneeskunde in Nederland. Den Haag: Stichting Biowetenschappen en Maatschappij, 2009. 80 p. ill. zw/w en kleur. ISBN 978-90-7319656-8. € 6,-. www.biomaatschappij.nl. De pdf is te downloaden (3,156 Kb).

473

Dit Biocahier is verschenen ter gelegenheid van een symposium over forensische geneeskunde. Vrijwel dagelijks worden wij via de media geïnformeerd over allerlei misdrijven. Het opsporen van de daders moet zorgvuldig geschieden, opdat geen onschuldige personen veroordeeld worden. Helaas zitten soms onschuldige verdachten vast en ‘echte daders’ gaan vrijuit indien ze niet opgespoord worden of als hun schuld niet bewezen kan worden. De samenleving heeft voor onderzoek, opsporing en eventuele veroordeling een omvangrijk apparaat in de vorm van politiediensten en de rechterlijke macht. Waar mensen de lichamelijke integriteit van medemensen schenden, is er een medisch aspect aan delicten. Medische expertise kan dan bijdragen aan waarheidsvinding en bewijsvoering. Een geweldig overzicht van allerlei foren-

december 2009

NVOX

MEDIA

sisch onderzoek, en lang niet alleen DNA-onderzoek. Ooit volgde ik bij een conferentie een workshop, hoe je forensisch onderzoek in lessen kunt gebruiken. Daarbij komt het alleen op biologie aan. Dit cahier belicht vooral biologische en maatschappelijke aspecten, maar biedt genoeg aanknopingspunten om te gebruiken. Zo is er veel aandacht voor ontdekken van de oorzaken van (kinder) mishandeling of de gevolgen van innemen van verdovende, verslavende middelen of vergiften. Zoals gewoonlijk is er een begrippenlijst en een lijst met nuttige websites. ■ Marijke Domis

Canon 474

Herman de Lang, Vincent Icke e.a. Canon van de natuurkunde. Diemen: Veen Magazines, 2009. 360 p. hardcover, full colour. ISBN: 9789085712350. Normale prijs € 42,50 – WB-leden € 32,50 – NVON-leden € 29,25.

Dit rijk geïllustreerde boek, deel 100 van de Wetenschappelijke Bibliotheek, bespreekt de grootste ontdekkingen en theorieën van de belangrijkste natuurkundigen aller tijden. Deze canon is chronologisch geordend met een algemene inleiding per tijdvak. Bij elk artikel vindt u een foto van de beroemde wetenschapper, een citaat, het verhaal van de doorbraak en een beschrijving van

NVOX

december 2009

de vooruitgang die destijds en sindsdien is geboekt. In vijf hoofdonderwerpen komen de voorlopers van de moderne natuurwetenschappen, de opkomst van de natuurkunde, de ontwikkeling van de klassieke natuurkunde, de opkomst van de relativiteitstheorie en de quantummechanica en de moderne natuurkunde aan bod. Honderd van de belangrijkste wetenschappers zijn op een rij gezet, van Aristoteles tot en met Frank Drake, een radioastronoom. In zijn Ten geleide geeft Biemans aan dat deze canon precies voldoet aan de definitie gegeven in Bordewijks Bint ‘Een canon is een manier om te koesteren wat prachtig is’. Dit was ook de drijfveer van de auteurs om op deze wijze de cultuurhistorie van de natuurkunde te beschrijven. Bladerend en al lezende in dit boek kom ik tot de conclusie dat zij in hun doelstelling zijn geslaagd. Er ontstaat een goed beeld van de mens achter zijn vindingen en bedenksels. Ongetwijfeld kan het zijn dat uw favoriete natuurkundige niet aan bod komt in de reeks van honderd maar slechts zijdelings wordt genoemd. Zeker, de rijke geschiedenis van de natuurkunde is niet gemaakt door de hier ten tonele gevoerde mensen. De uiterst prettig leesbare opstellen zijn rijkelijk voorzien van illustraties. Niet alleen een portret van de besproken wetenschapper maar ook – zoals bijvoorbeeld bij Galvani – prachtige reproducties van zijn laboratorium uit De viribus electricitatis in motu musculari commentarius, de illustratie van de torsiebalans van Cavendish naast een foto van een hedendaagse uitvoering, de fraaie tekening van Harm Kamerlingh Onnes van de technici bij de heliumliquefactor. De beschrijvingen

geven niet alleen zakelijke informatie maar ook karakters weer. Zo lezen we over Schrödingers belangstelling voor het vrouwelijk schoon waarvan hij zijn ontmoetingen bijhield in een logboek. Deze canon is bij uitstek geschikt om tijdens de natuurkundeles wat meer informatie te geven over de mens achter een natuurkundig fenomeen. Advies: aanschaffen voor uw wetenschappelijke schoolbibliotheek. ■ Willem Vis

De neanderthalers stierven uit en wij overleefden Clive Finlayson, C. The Humans Who Went Extinct, Why Neaderthals dies out en we survived. Oxford: Oxford University Press, 2009. 288 p. zw.w. ill.. ISBN: 978-0-19-923918-4. £16.99.

Neanderthalers hebben ons altijd gefascineerd. Behoorden ze tot de soort Homo sapiens of niet? Zo langzamerhand is wel duidelijk dat ze niet tot de Homo sapiens behoorden en ook niet als onze voorouders beschouwd moeten worden. Maar was er ook genetische uitwisseling tussen neanderthalers en voorouders van de huidige mens. Er zijn aanwij-

zingen dat dit zo is. Vondsten over het DNA van de neanderthalers zijn de laatste tijd herhaaldelijk in het nieuws gebracht. Maar waarom stierven ze uit? Ze leefden in hun laatste periode in grotten in de rots van Gibraltar. Volgens de auteur waren ze op de verkeerde tijd op de verkeerde plaats. In de periode dat de neanderthalers op aarde voorkwamen zijn er enorme klimaatswisselingen geweest met als gevolg veranderingen van ecosystemen. Door te kijken wat dat voor gevolgen had kan de auteur verklaren hoe het komt dat bijvoorbeeld neanderthalers en andere mensensoorten uitstierven en voorouders van de Homo sapiens niet. Het heeft te maken met de biotische en abiotische omstandigheden van een bepaalde soort. Iets dergelijks is ook te lezen in het boek van Jared Diamond: Paarden, zwaarden en ziektekiemen. Het boek van Clive Finlayson leest als een spannend verhaal over klimaatsveranderingen, veranderingen van ecosystemen, het opvolgen van mensensoorten ten gevolge van die veranderingen, technologische ontwikkelingen en ontwikkeling van kunstvormen. Het verrassende is dat hij stelt dat er op verschillende momenten verschillende mensensoorten op aarde waren, dat ze wellicht ook contact hadden op seksueel of cultureel gebied. Iets om over na te denken als je het over de evolutie van de mens hebt; of over de gevolgen van klimaatsverandering. ■ Marijke Domis

MEDIA

Respect Respect! 99 tips voor het omgaan met jongeren in de straatcultuur Hans Kaldenbach. Amsterdam: Uitgeverij Prometheus. ISBN 9789044607062, 194 pp. 22e druk, paperback, zw.w. illustraties. € 9,95.

476

Dit boek gaat over de straatcultuur, over de burgerlijke cultuur en over de wijze waarop die met elkaar botsen. Deze volledig herziene editie van Respect! is luchtig en puntsgewijs opgebouwd in 99 korte verhelderende paragrafen. Een praktisch boek over jongeren die ‘zich niet laten corrigeren’ De schrijver geeft veel concrete tips hoe de jongeren tegemoet te treden. Jongeren die, als je hen corrigeert, je het gevoel geven dat je een zeikerd bent. Die nooit zullen toegeven dat ze iets hebben gedaan, ze gaan maar door. Praten op een hondsbrutale toon tegen je en je voelt hun minachting. In hun ogen discrimineer je hen, zij eisen respect, maar tonen dit zelf niet. Hoe ga je als docent, jongerenwerker, politieman of burger om met straatcultuurgedrag? Dit boek biedt voorzichtige handvatten voor het corrigeren van ‘jongeren die zich niet laten corrigeren’. Hierbij blijken twee manieren van corrigeren effectief: de ‘karateaanpak’ (confronterend tegen de kracht van de jongere ingaan) en de ‘judoaanpak’ (meebuigen om je doel te bereiken). ■ Willem Vis

De molecularisering van het wereldbeeld I&II verschenen in het Engels Henk Kubbinga, voor vele NVON-leden geen onbekende, liet mij weten dat het door hem geschreven standaard-

NVOX

december 2009

werk De molecularisering van het wereldbeeld I&II nu ook is verschenen in het Engels onder de titel The molecularization of the world picture, or the rise of the Universum Arausiacum I&II. Voor belangstellende NVONleden heeft de auteur een beperkt aantal boeken ter beschikking. Voor € 25,- (verzendkosten € 6,75) kunt u bij Henk Kubbinga via e-mailadres: [email protected] een set bestellen. ■ Willem Vis

Luisteren en nu voor kids Enige tijd geleden was ik bij NEMO in Amsterdam. Daar zag ik in het winkeltje een aantal luisterboeken. Nieuwsgierig als ik ben, belde ik thuisgekomen de uitgeverij. Er bleek er nog veel meer te zijn. Hieronder vindt u een greep uit de serie luisterwijs junior, en denk niet dat ze alleen voor kinderen interessant zijn. Handig voor in de auto op weg naar de wintersport: Govert Schilling. ‘Hallo is daar iemand?’ Een speurtocht naar leven op andere planeten. Diemen: LuisterWijs junior. 1 audio-cd. 46 min. ISBN 978-90-8993-007-1. € 9,95.

Govert Schilling heeft zijn kennis nu toegankelijk gemaakt voor kinderen vanaf een jaar of 9. Hij behandelt in deze cd de vraag of buitenaards leven bestaat, en of we daarmee in contact zouden kunnen komen. Hij neemt kinderen mee op een reis door het heelal op zoek naar aliens. Schilling gelooft zelf niet dat we ooit buitenaardsen zullen ontmoeten, gezien de immense afstanden in het heelal, maar… in de wetenschap weet je natuurlijk nooit.

Schilling is altijd een plezier om naar te luisteren. Zeer de moeite waard. Theo Jurriens. Kunnen vogels op de kop vliegen? 50 superslimme kindervragen. Diemen: LuisterWijs junior. 1 audio-cd. 45 min. ISBN 978-90-8993-003-3. € 9,95.

Waarom vallen vliegen niet naar beneden als ze over het plafond lopen? Hoe weet een bloembol wat onder en boven is? Waarom zien wij overdag wel de maan maar ’s nachts niet de zon? Jurriens is communicatieadviseur bij de faculteit Wiskunde en Natuurwetenschappen van de Rijksuniversiteit Groningen. Je moet even wennen aan de manier van spreken van Jurriens, dan krijg je antwoord op veel vragen die gesteld zijn door kinderen van een basisschool. Theo Jurriens. Hoe plast een astronaut? 50 superslimme kindervragen over ruimtevaart. Diemen: LuisterWijs junior. 1 audio-cd. 40 min. ISBN 978-90-8993-007-1. € 9,95.

voor volwassenen in het hoorcollege van Home Academy Gedragsbiologie. Een hoorcollege over de evolutie van de moraal waarover eerder in NVOX een recensie verscheen. Van Hooff weet lastige materie heel goed op kinderniveau uit te leggen. Zeer de moeite waard. Bas Haring. Waarom? Filosofievragen voor kinderen. Diemen: LuisterWijs junior. 1 audio-cd. 45 min. ISBN 978-90-8993-021-7. € 14,95.

Haring verlangt van kinderen dat ze ‘W-vragen’ stellen (waarom, wie, wat?). Hij heeft zelf ook een groot aantal voorbeelden van deze vragen, waarop hij in dit luisterboek een antwoord zoekt. Haring stelt bijvoorbeeld de gewetensvraag: spreekt de juf of de meester altijd de waarheid? Moet je naar school? Hoe smaakt mensenvlees? Voor wie is het erg als de panda uitsterft? Is een mobiele telefoon in je hoofd handig? Wilt u weten wat zijn mening is? Toch maar eens luisteren. ■ Marianne Offereins

Hoe word je astronaut? Hoe slaapt een astronaut? Kun je ook skaten op de maan? Hebben astronauten wel eens ruzie in de ruimte? Waarom mogen er geen kinderen mee de ruimte in? Volgens het format van het voorgaande luisterboek, geeft Jurriens antwoord op de door kinderen van de basisschool gestelde vragen. Jan van Hooff. Het recht van de sterkste… of niet. Diemen: LuisterWijs junior. 1 audio-cd. 60 min. ISBN 978-90-8993-018-7. € 9,95.

In deze cd bespreekt prof. dr. Van Hooff voor kinderen de stof die hij ook behandelde

MEDIA

DIGITAAL Wegwijs op het wereldwijde web Reflecteren… nadenken, weerspiegelen. Wegwijs sluit aan op het thema ‘Het belang van reflecteren’ in Podium. In het hierna volgende overzicht bied ik een aantal links voor elke leerstijl. Links naar achtergrondinformatie (voor de denker), zelftesten (voor de bezinner) en het belang van dit alles voor het onderwijs (voor de beslisser). Voor de doener heb ik niets, die zal het namelijk vanzelf ervaren. Na die ervaring biedt de onderstaande tekst wellicht een verdieping. Achtergrondinformatie Op de portal leraar24 staat veel informatie. Een artikel van Korthagen (een van de mensen achter de reflectiecirkel van vijf stappen voor studenten), informatie over de niveaus van Bateson en meer.

Lees eens en download de artikelen, via alturl.com/uu6h (oorspronkelijk adres: http://www.leraar24.nl/thema/ dossier/212,650/kernreflectiewerken-vanuit-kracht). Een artikel met als titel Stimuleren tot kritische zelfreflectie op www.digitaledidactiek.nl/wp/? p=222. Het biedt verdieping over de begeleiding van studenten (lees dit eens als leerling). Via voorgaande website vind ik een Engelstalig artikel over memo’s aan je zelf schrijven. Klinkt zweverig? Lees het zelf via alturl.com/eh4w (oorspronkelijk adres: http://www.scu.edu.au/schools/ gcm/ar/arr/arow/rshankar.html). Kijk ook eens op www.science guide.nl en zoek op ‘reflecteren’, je zult interessante artikelen vinden. Info met reclame ernaast is te vinden via www.leren.nl en www.carriere tijger.nl.

Goudmijntjes op internet Natuurkundecollega Roel Hendriks heeft een eigen lesmethode ontwikkeld voor zijn school College het Loo en Gymnasium Novum in Voorburg. Hij heeft er tien jaar over gedaan. De site is behoorlijk volledig. Er staat onderbouw havo en vwo op, maar is mijns inziens ook prima bruikbaar in de hogere leerjaren. In figuur 1 staat het overzicht wat op de site te vinden is. Per onderdeel kom je in een keuzemenu

Zelftesten De website www.lerarenweb.nl biedt een QuickScan, waaruit volgt in welke mate wordt voldaan aan de beroepscompetenties. De leertheorie van Kolb en jouw persoonlijke leervoorkeur kan volgen uit een test op www.thesis.nl/kolb. Via 123test.nl zijn verschillende (ook tegen betaling) testen te doen. Vergelijk de test via www.123test.nl/leerstijl eens met de hiervoor genoemde test. Komt er hetzelfde uit? Dan nog een vragenlijst studiemethoden; als mentor om met je leerlingen te doen of toch voor jezelf via http://vsm.cs.utwente.nl. Het belang van dit alles Door voor jezelf bij te houden wat je doet (en dat hoeft echt niet elke dag of elke week), hoe je dat doet en hoe het beter kan, werk je aan beter onderwijs voor je leerlingen en daarmee aan werkplezier voor jezelf. Hoofdregel blijft

met theorie, opgaven, uitwerkingen, practica enzovoort. Zie figuur 2. Al het materiaal is zwart wit, dus gemakkelijk te kopiëren voor so’s en repetities. Ik wil nog speciaal de aandacht vragen voor het laatste onderdeel, Practicum algemeen. Hierin geeft de auteur op heldere wijze aan hoe grafieken in Excel gemaakt moeten worden. Een aanrader! De URL van de site: http://www.roelhen

altijd, blijf dicht bij jezelf. Laat een instrument als portfolio niet tegen je werken. Jij moet met een portfolio kunnen werken. Op de website www.leerkracht vannederland.nl is meer informatie te vinden over het Convenant Leerkracht van Nederland en de Functiemix. Het convenant leidt er toe dat er meer geld in de beloning van docenten en het (verder) aantrekkelijker maken van het beroep wordt gestoken. De eerder genoemde website www.lerarenweb.nl spreekt over een lerarenregister om de kwaliteit van de beroepsgroep omhoog te krijgen. Misschien vreemd in tijden van schaarste? De discussie is in juni dit jaar gevoerd. Op de website staat dat u zich kunt aanmelden vanaf medio 2010, misschien een mooie aanleiding om een portfolio te starten? ■ Bob Lefeber

http://dedocent.wordpress.com

driks.eu/Natuurkunde/Natuurkunde Hoofdpagina.html. De maker houdt zich aanbevolen voor verbetertips en aanvullingen. Zijn mailadres is: [email protected]. Dus heeft u leerlingen die extra oefenmateriaal nodig hebben, of heeft u zelf materiaal nodig voor een enkele inhaler, de heer Hendriks stelt al zijn materiaal vrij ter beschikking. ■ Dirk Jan van de Poppe

Figuur 1. Overzicht onderwerpen natuurkundesite.

Figuur 2. Keuzemenu bij het onderdeel Stoffen en temperatuur.

december 2009

NVOX

477

ACTUEEL

WETENSCHAP Science websearch School Science Review, een van de tijdschriften van onze Britse zusterorganisatie de Association for Science Education (ASE) heeft een vaste rubriek Science Websearch. Hierin worden sites besproken die interessant zijn voor docenten natuurwetenschappen. Henny Kramers maakte een selectie uit de websites in het septembernummer 2009.

478

Bioethiek http://www.beep.ac.uk/content/index.php Beep, de afkorting van Biology&Ethics Education Project, is een interactive website en virtuele leeromgeving. De site is gericht op de ethische, sociale en economische implicaties van allerlei biologische thema’s, de gevolgen ervan voor het milieu en de toepassing ervan. Het niveau is het bovenbouwonderwijs. In Nederland de site voor zowel voor biologie als voor anw bruikbaar. Er is een aparte sectie How science works met onder andere antwoorden op de van anw bekende vraag ‘Hoe weten we wat waar is?’. De site bevat veel lesmateriaal en een groot archief met artikelen uit het nieuws. Je kunt via de site ook in discussie gaan. Via de A-Z lijst is het gemakkelijk zoeken naar onderwerpen waarover je lesideeën wilt opdoen. Ethiek bij natuurkunde http://www.peep.ac.uk/content/index.php Peep is de afkorting van Physics&Ethics Education Project. De website heeft dezelfde opzet als die van Beep, maar de onderwerpen zijn anders. Voorbeelden zijn: transport, straling, klimaatverandering, energiebronnen. Deleerlingenrubriek This month’s hot topic is, zeer passend, gewijd aan de klimaattop in Kopenhagen. Bij Teaching with Peep krijg je als docent nuttige tips voor het gebruik van de site, onder andere de online discussies, en van het lesmateriaal (dat gratis van het net kan worden gehaald). Ecologiegame http://missioncontrol.adventureecology.com/ Adventure Ecology is een game over klimaatverandering en duurzame ontwikkeling. Er is een docentendeel waarin de bedoeling wordt uitgelegd, maar laat deze game vooral door leerlingen testen op zijn bruikbaarheid. Het avontuur, de plaatjes en het geluid spreken hun waarschijnlijk veel meer aan dan ze het mij doen.

NVOX

december 2009

The tree of life http://www.eurovolvox.org/other resources.html The tree of life is een door Poolse docenten ontwikkeld bordspel voor 2-6 spelers dat met 6 spelers binnen een half uur is te spelen. De spelers beginnen als ‘laatste universele gemeenschappelijke voorouder’ en ze evolueren tot nu levende organismen. Tijdens dat proces ondergaan ze verschillende gebeurtenissen die de evolutie van de nu levende organismen hebben beïnvloed. Het spel haalt kennis op de belangrijkste eigenschappen van verschillende soorten en de verbanden daartussen. Dit bordspel is een van de vele materialen die ontwikkeld zijn door een groep biologiedocenten en -onderzoekers uit tien Europese landen. Meer over dit Volvoxproject is te vinden op http://www.eurovolvox.org/about.html. Op deze pagina staat ook het menu dat toegang geeft tot de materialen. De OBs http://www.wellcome.ac.uk/obs/activity.htm Dit is een interactief spel over obesitas, aanleg en opvoeding. De speler krijgt de taak van een virtuele ouder die een zogenoemde OB, een stripfiguur, moet opvoeden. De uitdaging is om ervoor te zorgen dat de OB niet te dik wordt en erachter te komen wat de oorzaak is van zijn obesitas. Overleg met het docententeam Engels; dit spel is waarschijnlijk aardig genoeg als gezamenlijke activiteit. Biovisions: videoclips van Harvard http://multimedia.mcb.harvard.edu Deze site van Harvard University bevat prachtige animaties en videos over verschillende onderwerpen, zoals Life inside cells, Antibodies, Analysing Proteins, DNA MicroArray en Energy Conversion (bij een rhinoceros die van een dak valt!). Bang voor natuurkunde? http://www.fearofphysics.com/index.html In de site met de onvergetelijke naam fearofphysics kunnen leerlingen niet alleen hulp krijgen bij huiswerkopgaven, maar ook, in de sectie Visual Physics, animaties en simulaties bekijken. Bijvoorbeeld van het Dopplereffect, snelheid en versnelling, satellieten en wrijving.

Massaspectrometer beïnvloedt moleculaire structuur Onderzoekers van het FOM-Insituut voor Plasmafysica Rijnhuizen hebben aangetoond dat bij een populaire meettechniek voor massaspectrometrie, ElectroSpray Ionisatie (ESI), het gekozen oplosmiddel invloed heeft op de moleculaire structuur van relatief eenvoudige moleculen. ESI is een veelgebruikte techniek om moleculen vanuit oplossing in de gasfase te brengen en tegelijkertijd te ioniseren, zodat ze in de massaspectrometer geanalyseerd kunnen worden. Hoe dit proces verloopt, is echter niet goed bekend. Algemeen werd aangenomen dat de ESI-condities geen invloed hadden op het uiteindelijke geïoniseerde molecuul. Het onderzoek geeft belangrijke informatie voor andere onderzoekers, omdat ESI een van de meest gebruikte technieken in de massaspectrometrie is bij zowel onderzoeksinstellingen als bedrijven. De resultaten zijn op 25 september gepubliceerd in het toonaangevende tijdschrift Journal of the American Chemical Society (JACS). ■ Bron: Public Information Office Stichting FOM; zie ook J.D. Steill c.s., J. Am. Chem. Soc. 2009, 131, 13570-13571.

Element 112: Copernicum De IUPAC heeft nu officieel erkend dat een nieuw element is ontdekt in Darmstadt. Dat is tot nu toe het zwaarste in het Periodiek Systeem. De ontdekkersgroep onder leiding van prof. Sigurd Hofmann heeft de naam copernicum voorgesteld ter ere van Nicolaus Copernicus, de geleerde die het heliocentrische wereldbeeld heeft opgesteld. Die naam kan binnen enkele maanden geaccepteerd worden. Het eerste atoom copernicum was al in 1996 geproduceerd; een tweede atoom werd in 2000 aangetoond. In vervolgexperimenten in het Japanse versnellerlaboratorium RIKEN konden nog meer atomen worden aangetoond. Sinds 1981 zijn in Darmstadt nu zes nieuwe elementen tot stand gekomen, de nummers 107 – 112. Ze zijn alle instabiel en vervallen in fracties van seconden. Hun bestaan kon alleen op grond van metingen aan radioactieve straling worden bewezen. ■ Bron: CHEMKON 2009, 16, Nr. 4

ACTUEEL

Omzetting van methanol in alkenen Voor het eerst is men erin geslaagd methanol om te zetten in een molecuul met twee koolstofatomen, dankzij een speciaal zeoliet, SAPO-34. In contact met deze katalysator wordt CH3OH omgezet in H2O, C2H4 en C3H6. Maar wat deze transformatie bijzonder maakt is dat ze verloopt via een tussenproduct dat vrij ingewikkeld is: dimethylcyclopenteen. ■ Bron: c+b 2/09; zie ook Angew. Chemie 2007, 46, 7160

Explosieve poedersuiker Dat suiker in poedervorm zware explosies kan veroorzaken is al jarenlang bekend. In oktober 1982 richtte een ontploffing in de Belgische suikerfabriek in Tienen grote schade aan. Met reden kan worden gezegd dat de verwoesting van de suikerfabriek in Port Wentworth (Georgia) in begin 2008 (met 14 doden en 36 gewonden) het gevolg is van grove nalatigheid. Waarschijnlijk veroorzaakte een oververhit lager van een transportband de eerste explosie. De drukgolf liet in nabijgelegen ruimtes nog meer suikerstof opdwarrelen, dat prompt ook explodeerde. Maar pijnlijk is vooral dat de bedrijfsleiding dit scenario al in 1967 heeft zien aankomen. Toch werd er niets aan het stof gedaan: werknemers zeggen dat ze soms tot aan hun knieën in de suiker stonden. Vakbonden dringen al jaren op betere regelgeving aan. ■ Bron: C2W #20, 24 oktober 2008; zie ook www.piba.be / silobrandbestrijding

Voordelen van lage doses aspirine Het voorschrijven van een lage dosis aspirine is een belangrijk onderdeel van de behandeling en de preventie van hartziekten, zoals een hartinfarct. Echter, onder gebruikers van een lage dosis aspirine komen bijwerkingen in het maag-darmstelsel vaak voor. Bijna de helft van de patiënten die langdurig een paar aspirines gebruiken, ervaren bovenbuikklachten,

zoals een opgeblazen gevoel en brandend maagzuur. Tevens is aspirinegebruik in verband gebracht met het optreden van maagzweren en maagbloedingen. Martijn van Oijen heeft de balans tussen de voordelige effecten van aspirine voor het hart en de nadelige effecten op de maag onderzocht. Hij deed dit door deze effecten te meten bij hartpatiënten en bij patiënten met een maagzweer of -bloeding. De bijwerkingen van lage doses aspirine lijken zeer weinig voor te komen. Daarnaast wordt de functie van de maag hierdoor bijna niet beïnvloed. Bovendien is het voorschrijven van aspirine zeer kosteneffectief in vergelijking met alternatieven. ■ Bron: Nederlands Dagblad 2 oktober 2009

Zangvogel slaagt voor grammaticatoets met ezelsbruggetje Zangvogels gebruiken ezelsbruggetjes te om structuren waarin ze getraind zijn, te herkennen. Dit is in tegenspraak met eerder onderzoek waarin geclaimd werd dat de spreeuw dit deed met behulp van complexe grammaticale regels. Over deze ontdekking publiceerde de Leidse gedragsbiologe Caroline van Heijningen in Proceedings of the National Academy of Sciences USA (PNAS). Enkele jaren geleden claimden onderzoekers dat de spreeuw, net als mensen in staat is meer complexe grammaticale taalregels te gebruiken. Het onderzoek van Van Heijningen en haar collega’s toont aan dat deze claim voorbarig is. Zij richtte zich op het vermogen tot herkennen van ‘recursieve’ taalstructuren. In een recursieve structuur is de ene zin ingebed in de andere met een zelfde structuur. Bijvoorbeeld in ‘de zebravinken, die de onderzoeker testte, zongen’, is de zin ‘de onderzoeker testte’ ingebed in de zin ‘de zebravinken zongen’. Deze inbedding – een soort drostestructuur – zou een uniek menselijke eigenschap van taal zijn. In de afgelopen jaren is een aantal diersoorten onderzocht op het vermogen om de drostestructuur te herkennen, zoals het penseelaapje en de spreeuw. Spreeuwen leken aanvankelijk in staat tot het onderscheiden van deze

structuur met behulp van de recursieregel in omgebouwde spreeuwenzang. Op die manier zou dit verschijnsel niet uniek voor mensen zijn. Maar er ontbrak een cruciale test, namelijk of spreeuwen die structuur herkennen in andere geluiden dan die waarmee ze getraind zijn. Van Heijningen heeft deze test uitgevoerd bij zebravinken. Ook die konden recursieve van niet-recursieve kunstmatige zang onderscheiden. Maar getest met onbekende zanggeluiden met dezelfde structuren konden zeven van de acht vinken het onderscheid niet meer maken. Eén zebravink bleek dit wel te kunnen. Nader onderzoek bracht aan het licht dat de zebravinken simpelere regels toepasten om de taak op te lossen dan de recursieregel, ook de vink die in eerste instantie wel de recursieregel geleerd leek te hebben. Op zich heel slim: waarom moeilijk doen als het makkelijk kan? Hoewel zangvogels in staat blijken simpele, maar relatief abstracte regels te gebruiken, is de conclusie vooralsnog dat er geen overtuigend bewijs is dat andere diersoorten dan de mens in staat zijn meer complexe grammaticale regels te herkennen. Inmiddels is gebleken dat de drostestructuur in taal als uniek menselijke eigenschap waarschijnlijk minder belangrijk is dan aanvankelijk gedacht: mensen zijn zelf ook geneigd om simpelere regels in dit soort taken te gebruiken. Er zijn bovendien twijfels over hoe en in welke vorm de drostestructuur in natuurlijke, menselijke talen voorkomt. Samengevat is de claim dat andere diersoorten ook deze complexe grammaticale regels zouden kunnen herkennen voorbarig. ■ Bron: Persbericht Universiteit Leiden

32 nieuwe exoplaneten ontdekt Met het HARPS-instrument op ESO’s 3,6meter telescoop in Chili zijn 32 nieuwe exoplaneten gevonden. Het aantal bekende lage-massa-exoplaneten is in één klap met 30% gestegen. De afgelopen vijf jaar heeft HARPS meer dan 75 van de in totaal 400 exoplaneten gespot die nu bekend zijn. In totaal heeft HARPS de ontdekking van 74 exoplaneten op zijn naam staan, in 30 verschillende planeetsystemen. Juist

december 2009

NVOX

479

480

zond b ge

jij? en

dank zij de enorme precisie van de spectrograaf heeft de zoektocht naar kleine planeten, met het gewicht van enkele malen die van de aarde (superaardes of Neptunusachtige planeten) een enorme stimulans gekregen. HARPS heeft de ontdekking gefaciliteerd van 24 van de 28 planeten die kleiner zijn dan 20 aardmassa’s. Net zoals bij de eerder ontdekte superaardes, maken de nieuwe lage-massakandidaten deel uit van systemen waarin zich tot vijf planeten bevinden. Hoewel de eerste fase van het waarneemprogramma nu officieel is afgesloten, zal het team doorgaan met de zoektocht naar superaardes rond zonachtige sterren en M-dwergen en de komende maanden worden nieuwe aankondigingen verwacht, gebaseerd op de metingen van de afgelopen vijf jaar. ■ Bron: Persbericht Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA)

e fit en Ho

ACTUEEL

28 201 -2 0

SCHOLING Datum Reehorstconferentie BiNaSk gewijzigd De datum van de Reehorstconferentie BiNaSk is verplaatst van 17 februari naar 15 maart 2010, omdat 17 februari in de carnavalsvakantie valt.

DNA-LAB DAG op 12 maart 2010

De Reizende DNA-labs, zijn al jarenlang een groot succes. Actueel onderzoek, studenten voor de klas, practica die je op school meestal niet kunt doen: honderden docenten – en duizenden leerlingen – kunnen er inmiddels over meepraten. Maar de organisatie achter de Reizende DNA-labs zit niet stil. Alle DNA-labs en bijbehorende lessen worden momenteel vernieuwd en verbeterd. Er worden beoordelingsinstrumenten ontwikkeld waarmee u de DNAlabs makkelijker als PO kunt inzetten. En

NVOX

december 2009

er wordt een nieuw, zesde DNA-lab ontwikkeld over forensisch onderzoek: Puzzelen met pieken. Reden genoeg dus om u uit te nodigen voor een landelijke cursusdag. De DNALAB DAG zal plaatsvinden op 12 maart 2010 in Hogeschool Domstad in Utrecht. Op deze dag wordt u niet alleen door wetenschappers op de hoogte gebracht van de laatste ontwikkelingen in het vakgebied: u krijgt ook een flinke lading direct in de klas toepasbare ideeën en materialen voorgeschoteld. Forensisch geneticus prof.dr. Peter de Knijff van het Centrum voor Humane en Klinische Genetica (Leiden) geeft een lezing over zijn onderzoek op het grensgebied tussen genetica en menselijke evolutie. Humaan geneticus prof. dr. Jan Hoeijmakers van het Erasmus MC zal u bijspijkeren over de genetica van veroudering. Verder omvat het programma onder meer lezingen door vooraanstaande onderzoekers, workshops door en rondom de zes Reizende DNA-labs, een informatiemarkt over genomics en het zelf organiseren van een DNA-lab. Voor aanmelden en voor meer informatie kunt u terecht op www.dnalabdag.nl.

Universiteit van Amsterdam Faculteit der Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica www.science.uva.nl/mastercourses

MASTERCOURSES 2009-2010 Doelgroep: vwo-docenten in de vakken aardrijkskunde, anw, biologie, informatica, natuurkunde, nlt, scheikunde en wiskunde. Omschrijving: Een mastercourse is een cursusdag speciaal voor vwo-docenten. Bij een mastercourse staat de ontmoeting tussen docenten van de UvA en docenten van het voortgezet onderwijs centraal. Tijdens iedere mastercourse staat een thema centraal, dat op verschillende manieren door een aantal wetenschappers wordt belicht. Het doel is om docenten de mogelijkheid te bieden voor een dag terug te keren naar de collegebanken om zich te laten informeren over actuele wetenschappelijke ontwikkelingen bin-

ACTUEEL

nen hun eigen vakgebied. Plaats: Amsterdam (uitgezonderd 23 maart en 13 april) Data: 13 januari - Google Earth en de zichtbare effecten van klimaatverandering 13 januari - De sublieme eenvoud van relativiteit… 20 januari - DNA Fingerprinting 9 februari - Radiotherapie 2 maart - De zoektocht naar exo-planeten en exo-leven 5 maart - Slimme katalyse 10 maart - Forensische statistiek 17 maart - Deeltjesfysica in de Nieuwe Natuurkunde 23 maart - Schoon (drink)water (locatie: KWR te Nieuwegein) 13 april - Deltaplan 2100: creatieve oplossingen voor duurzame kustveiligheid (locatie: Hogeschool Zeeland) Kosten: De kosten bedragen € 150,- per mastercourse (incl. lunch). Aanmelding: www.science.uva.nl/mastercourses Inlichtingen: E: [email protected] T: 020-525 7121, mw. Pascale Nukoop

Universiteit van Amsterdam www.science.uva.nl

Docentencongres Viva Fysica! Doelgroep: docenten natuurkunde, ook geïnteresseerde leerlingen 5 en 6 vwo zijn welkom Omschrijving: Op vrijdag 29 januari 2010 vindt de negende editie van Viva Fysica! plaats. Dit congres wordt jaarlijks georganiseerd door de afdeling Natuur- en sterrenkunde van de Universiteit van Amsterdam voor docenten natuurkunde en andere belang-

stellenden met interesse in de actuele ontwikkelingen in het (astro)fysisch onderzoek.  Het programma bestaat uit lezingen door wetenschappers uit de verschillende fysische disciplines, korte rondleidingen en een uitgebreide demonstratiemarkt. Daarnaast is er binnen het programma volop ruimte voor gesprekken met UvA wetenschappers en collegae uit het voortgezet onderwijs. Meer informatie en aanmelden www.science.uva.nl/vivafysica Plaats: Science Park Amsterdam Datum en tijd: vrijdag 29 januari 2010, de gehele dag Deelname is kosteloos E-mail: [email protected] Tel: 020-525 6946

Onderwijsprijs tijdens Het Element op 2 december 2009 uit aan Adrie Niënkemper. Adrie Niënkemper, docent scheikunde aan het Van Lodensteijn College in Hoevelaken, presenteerde op de Woudschotenconferentie een module voor 3 vmbo in NaSk2, over forensische chemie. Hij bleek in staat de leerlingen te enthousiasmeren en gedurende de 10 uur dat de module duurde, uitermate actief bezig te laten zijn met het soort analyses, waar ze in het mbo ook mee geconfronteerd worden als ze daar de techniek in gaan. Op die manier geeft deze module een beeld van hun toekomstperspectief. Briljant was het idee om een inspecteur van politie op school iets te laten vertellen over forensisch onderzoek, onder andere gerelateerd aan een moord die in 2005 in Amersfoort plaatsvond. De drie andere genomineerden hielden ook goede presentaties.

BERICHTEN Adrie Niënkemper, Gouden Docent 2009 De KNCV Onderwijsprijs stimuleert nieuwe initiatieven en innovatieve projecten in het chemieonderwijs. Dit jaar heeft de jury (Arne Mast, Geeske van HoeveBrouwer en Jan de Gruijter) specifiek gekeken naar docenten uit het voortgezet onderwijs. Heeft de docent een aansprekend project/module ontwikkeld en uitgevoerd en/of een inspirerende uitstraling naar collega’s toe en/of een bijzondere manier gevonden om leerlingen te interesseren. De jury heeft Ton van Berkel, Wil Gradussen, Adrie Niënkemper en Eva van den Berg genomineerd. Zij hebben op de Woudschotenconferentie 2009 een presentatie gegeven. Uit hen heeft een nieuwe jury (Huib van Drooge, Willy Reinalda en Jan Apotheker) een winnaar benoemd. De Gouden Docent 2009 is Adrie Niënkemper; hij mag volgend jaar zijn project presenteren op de 21st International Conference on Chemistry Education, in Taipeh. Deze conferentie wordt georganiseerd door het Committee on Chemistry Education van IUPAC. Peter Mahaffy (IUPAC) reikt de KNCV

Ton van Berkel, docent scheikunde aan het Peelandcollege te Deurne, is al 30 jaar bezig met theorie uit experimenten, nu ingepast in de blauwe leerlijn van Nieuwe Scheikunde. Hij hield een enthousiast verhaal, waarin vooral naar voren kwam hoe leerlingen geactiveerd en gestimuleerd worden zelf na te denken, zelf hun conclusies te trekken. Binnen de blauwe leerlijn doen leerlingen veel practicum en werken ze intensief met elkaar samen. Will Gradussen, docent scheikunde aan het Isendoorn College te Warnsveld, presenteerde samen met Adrie Kuiper een nlt-module voor 6 vwo, waarin een reactor centraal staat, die selectief kooldioxide verwijdert. De module is uitdagend genoeg voor de begaafdere leerlingen, maar ook voor gewone leerlingen te doen. De module laat zien welke problemen chemici in de industriële praktijk tegenkomen. De module spreekt tot de verbeelding en leerlingen krijgen een goed beeld van de in de klas gedemonstreerde reactoren. Eva van de Berg, docent scheikunde aan het Stedelijk Gymnasium te Leiden, toonde ons een film, waarin een leerling een bezoek brengt aan Amolf en een beeld schetst van het onderzoek dat daar gedaan

december 2009

NVOX

481

ACTUEEL

wordt. De film is samen met leerlingen gemaakt. Bijzonder is de manier waarop het enthousiasme van de onderzoekers in beeld werd gebracht. De film is zeer geschikt voor leerlingen en geeft een leuk beeld over wat het betekent onderzoeker te zijn. Ook op boeiende wijze gaf Eva uitleg over hoe de film tot stand gekomen was. ■ Loes Pors

Wereldnatuurfonds

482

Meeste Nederlandse bedrijven laten duurzame palmolie links liggen Veel Europese grootverbruikers van palmolie – zoals supermarktconcerns en levensmiddelenproducenten – laten verantwoord geproduceerde palmolie links liggen. Nederlandse bedrijven vormen daarop geen uitzondering. Dit terwijl duurzame palmolie – waarvoor bijvoorbeeld geen waardevol oerwoud wordt gekapt – volop verkrijgbaar is. Dat blijkt uit de eerste Palm Oil Buyers’ Scorecard van het Wereld Natuur Fonds (WNF); een ranglijst die duurzaamheidsambities van Europese grootverbruikers van palmolie vergelijkt. Soorten sterven uit door menselijk handelen Menselijk handelen is vaak de directe aanleiding voor het uitsterven van plant- en diersoorten. Dat blijkt uit de nieuwe Rode Een palmolieplantage in Maleisië. Foto: WWF-Canon/Jungius Hartmut.

Lijst van de IUCN die op 3 november is verschenen. De lijst, die jaarlijks verschijnt, geeft een overzicht van de status van wereldwijd voorkomende plant- en diersoorten. Een groot deel van de wereldwijd bekende amfibieën (30%) en zoogdieren (21%) staat op het punt van uitsterven. Bovendien wordt maar liefst 70% van de onderzochte planten en 37% van de onderzochte zoetwatervissen in meer of mindere mate bedreigd. Van de 47.677 plant-diersoorten op de lijst, worden er momenteel 17.291 met uitsterven bedreigd. 869 soorten zijn al uitgestorven of komen alleen nog voor in gevangenschap. In 2002 spraken wereldleiders in Johannesburg af dat het verlies van biodiversiteit in 2010 significant moest zijn verminderd. Mede daarom is 2010 door de VN uitgeroepen tot het jaar van de biodiversiteit. De nieuwe Rode Lijst toont echter aan dat de ambities uit 2002 bij lange na niet worden gehaald.

Orang-oetan beter af na restauratie van bos De Maleisische deelstaat Sabah en het Wereld Natuur Fonds hebben een overeenkomst gesloten op duizenden bomen te herplanten op het eiland Borneo. De restauratie van het natuurgebied in het noordoosten van Borneo moet ervoor zorgen dat orang-oetans een beter heenkomen krijgen in Sabah. Het landschap dat wordt gerestaureerd is bijna duizend hectare groot. Dat staat gelijk aan tweederde van het oppervlak van de provincie Utrecht. In de omgeving leven veel bedreigde diersoorten, waaronder olifanten en neushoorns. Ook de orang-oetans die in het gebied leven, hebben het moeilijk. Bij de restauratie van het gebied wordt extra gelet op de eisen die deze mensaap aan zijn leefgebied stelt. Nederland op achterstand Nederland loopt op alle fronten achter als het gaat om de mogelijkheden die de schone technologiesector biedt. Het gaat dan om de productie van schone energie, energiebesparing en isolatie. In opdracht van het Wereld Natuur Fonds

NVOX

december 2009

(WNF) analyseerde onderzoeksbureau Roland Berger de prestaties van ons land in vergelijking met de geïndustrialiseerde landen en de ontwikkelingslanden met een sterk groeiende economie. Nederland staat op plaats 17, achter landen als België, Ierland, India en Slowakije. Denemarken staat op nummer 1. Oorzaken zijn onder meer het ontbreken van een consistente overheidssubsidie, het gebrek aan Nederlandse investeringen in schone technologie in eigen land en een verwaarloosde thuismarkt. Het WNF-rapport Clean Economy, Living Planet geeft een overzicht van wat er in Nederland en in andere landen gebeurt op het gebied van schone technologie. Waar een land als Denemarken een bloeiende bedrijfstak en thuismarkt heeft voor windturbines, laat ons land het behoorlijk afweten. Het klimaat voor investeringen in schone industrietakken blijkt onaantrekkelijk: in 2008 stegen de investeringen in Europa in schone technologie met 55 procent, maar in Nederland daalden deze investeringen juist met 34 procent.

Vijf voor twaalf voor blauwvintonijn Nu de ICCAT (International Commission for the Conservation of Atlantic Tunas) onvoldoende maatregelen neemt om de Atlantische blauwvintonijn te beschermen, vestigt het Wereld Natuur Fonds haar hoop een internationaal handelsverbod in Atlantische blauwvintonijn. Volgens het WNF is dit de enige oplossing om te voorkomen dat de soort uitsterft. Van 6 tot en met 15 november vond in Recife (Brazilië) de jaarlijkse vergadering van de ICCAT plaats. De ICCAT stelt ieder jaar vast hoeveel blauwvintonijn er mag worden gevangen. Voor volgend jaar sprak de internationale gemeenschap af dat er 13.500 ton blauwvintonijn mag worden gevangen. Dat is eenderde minder dan vorig jaar. Volgens het WNF komt deze verlaging van het vangstquotum te laat en mag er nog te veel worden gevangen. De enige manier om de blauwvintonijn voor uitsterven te behoeden is om de visserij tijdelijk stil te leggen.

Aansteker

Blokkades in beeld

“Hoe ingewikkeld weerloos is die mens, jy sou hom eerder uit die weg moet gaan”, dat zijn de beginregels van het gedicht Waarneming van de Zuidafrikaanse dichteres Elisabeth Eybers. Verderop schrijft ze “-hy wat so seldsaam letselvatbaar is-”. Je kunt nooit voorzichtig genoeg zijn in de omgang met anderen. Dat geldt voor studenten, leerlingen en collega’s. Dat geldt voor partner en kroost.

Om studenten op het juiste spoor van hun ontwikkeling te zetten bespreek ik een ‘belastingschema’. Ik heb het schema ontwikkeld aan de hand van mijn belastingaangifte. Het is een ja/nee stroomdiagram. Hebt u zwart geld? Ja/nee? Belazert u de Staat? Ja/nee? Ik maakte een schema met interne en externe blokkades. Wat remt je om aan het werk te gaan? Zijn het zaken buiten jezelf, of zaken aan je binnenkant, je eigenheid? Van externe zaken kan een student/leerling/leraar veel hinder ondervinden. Extern is ziekte van een familielid, extern is scheiding van vader en moeder. De brug stond open, de computer is stuk. Externe attributie heet dat in vaktermen. Daar kun je, soms met hulp, een weg uit vinden. Je hoeft er niet wakker van te liggen als de liefde voorbij is. Mag natuurlijk wel, als het niet te lang duurt. Interne zaken zijn boeiender, daar kun je zelf een weg zoeken. Dyslexie, hoe ga ik daarmee om. Homoseksueel, wat een genot. Die kwaal, die is deel van mij, hoe

ga ik daarmee om. En mijn ADHD, wat doe ik ermee? Depressie, hoe keer ik dat om? Mijn driften, hoe gebruik ik ze op een prettige manier? Het schema heeft een signalerende werking. Het hangt ook op de mededelingenborden. Af en toe komt iemand langs om over de route naar een prettiger bestaan te spreken. Openheid is het begin. Soms weet ik een antwoord, soms neem ik een student mee naar een decaan of andere begeleider. Psycholoog is geen beschermde titel. Ook zonder die titel is een goed gesprek te voeren. Met enig nadenken is ook een schema te maken voor ‘luie’ leerlingen met uitstelen vluchtgedrag. De ‘luie’ leerlingen hebben meer dan eens een blokkade. Soms kennen ze die nog niet. Een voorbeeldvolwassene kan een handreiking doen. Een leraar bijvoorbeeld.

7940 AA Meppel (tel. 0522 855175, e-mail: [email protected])

Hoofd NVON-bureau: H. van Bergen (tel. 013-2140838) ([email protected]) Algemeen Bestuur: Het DB aangevuld met de sectievoorzitters biologie J. van Koppen (kopnvon@ hotmail.com), natuurkunde D.J. van de Poppe ([email protected]), nlt H. van Bergen a.i. ([email protected]), pabo-p.o. vacant, scheikunde L. Donk ([email protected]), toa A.P. Soldaat ([email protected]), vmbo J. Baas ([email protected]). Bestuursmedewerker: mw. L. Pors ([email protected])

Het schema is van mijn website af te halen: http://webserv.nhl.nl/~stout/liostage.htm. Ook van de NVOX-site via www.nvon.nl/nvox. ■ Gerard Stout, [email protected]

483

COLOFON NVOX is een uitgave van de Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON) Redactie: Hoofdredacteur: W.T.W. Vis; adjunct-hoofdredacteur: mw. H. Kramers-Pals. Eindredacteuren: mw. M. DomisHoos (biologie), mw. J.E. Frederik (natuurkunde), J. de Gruijter (scheikunde), A. Pollmann (anw), H. Jorna (nlt), mw. M.I.C. Offereins. Redacteuren: J. Arts, J.T. Boer, H. Bouma, mw. M. Bruinvels, B. Lefeber, M. Metselaar, W. Sonneveld, W. Schuring, J.T. van der Veen. Redactieadres voor alle kopij: Postbus 60047, 9703 BA Groningen E-mail [email protected] . Tel. 050-8538517 Internetadres: www.nvon.nl/nvox De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud van artikelen en berichten in NVOX. Artikelen kunnen niet zonder schriftelijke toestemming van de hoofdredacteur (tel. 079 3165569, e-mail: [email protected]) worden overgenomen, gekopieerd, elektronisch worden doorgegeven of op welke wijze dan ook vermenigvuldigd. Een uitzondering wordt gemaakt voor het niet-commercieel gebruik door leden ten behoeve van hun schoolwerk. Klachten over de bezorging van het blad indienen bij de NVON-ledenadministratie, postbus 41,

Kopij voor de rubrieken Forum, Vereniging, Media en Actueel kunt u aanleveren tot: Nr. 01-10 12-12-2009; Nr. 02-10 15-01-2010 Nr. 03-10 12-02-2010; Nr. 04-10 19-03-2010 Nr. 05-10 16-04-2010; Nr. 06-10 21-05-2010 Nr. 07-10 20-08-2010; Nr. 08-10 17-09-2010 Nr. 09-10 15-10-2010; Nr. 10-10 12-11-2010 Verschijningsdata 2010: 25 jan., 15 feb., 15 mrt., 19 apr., 19 mei, 21 jun., 20 sep., 18 okt., 15 nov., 13 dec.

Advertentie-exploitatie: Bureau Van Vliet, postbus 20, 2040 AA Zandvoort (tel. 023 5714745, fax 023 5717680, e-mail: [email protected]; site: www.bureauvanvliet.com)

Het lidmaatschap kan maandelijks ingaan en wordt jaarlijks automatisch verlengd. Opzeggen is mogelijk tot uiterlijk 2 maanden vóór het einde van het lidmaatschap. NVON-ledenadministratie: mw. M. Worst, Postbus 41 7940AA Meppel, tel. 0522 855175, fax 0522855176, [email protected] NVON-secretariaat: Henny Tangenberg, Postbus 41, 7940 AA Meppel, [email protected] NVON-ledenservice (voor het bestellen van boeken en overige uitgaven): Adres; Postbus 41, 7940 AA Meppel t.a.v. Henny Tangenberg ING rek.nr. 619809, t.n.v. NVON, [email protected]

Dagelijks bestuur NVON: H. de Graaf, voorzitter ([email protected]), secretaris, vacant ([email protected]), J.Chr. Nolthenius, penningmeester ([email protected]), J. Bette, algemeen lid ([email protected]).

Internetadres: www.nvon.nl. Hier treft u alle informatie omtrent het lidmaatschap, bijbehorende contributie en een aanmeldingsformulier aan, en ook de adressen van de bestuursleden, van de leden van de secties en de commissies en van de NVOX-redactie.

Basisvormgeving: FIZZ new media solutions, Meppel. Vormgeving: S. Willems of Brilman Druk: drukkerij Ten Brink, Meppel.

december 2009

NVOX

Aansteker

Blokkades in beeld

484

Aanstekers zijn beschrijvingen van korte experimenten met mogelijkheden voor nader onderzoek. Een korte beschrijving staat op pagina 483 in dit nummer van NVOX. Bijdragen voor deze rubriek zijn welkom. Zend uw Aansteker aan [email protected]

Agenda 2010 datum januari 15-16 februari 4 maart 15 (VERPLAATST!)

NVOX

doelgroep

organisatie/ onderwerp

plaats/tijd

in nummer

docenten en toa’s biologie

Biologie Onderwijsconferentie

Lunteren

9

docenten en toa’s nlt

Landelijke conferentie nlt

Reehorst Ede

9

docenten en toa’s BiNaSk

Reehorstconferentie BiNaSk onderbouw en vmbo

Ede

6 en 10

december 2009