NILAI TERAS INTEGRITI BERDASARKAN ANALISIS HADITH AMANAH DI DALAM AL-SAHIHAYN1 Oleh Hanafi Hamdani2 Faisal Ahmad Shah3 S.Salahudin Suyurno4 Kefahaman terhadap nilai teras integriti berdasarkan faktor nilai yang betul merupakan elemen terpenting dalam membina pengurusan dan pentadbiran yang mantap dan berintegriti. Fenomena amalan tidak beretika dan kroniknya kepimpinan global di dalam pengurusan pentadbiran yang acapkali berlaku mutakhir ini kerapkali dirujuk sebagai lemah kefahaman terhadap nilai dan amalan agama. Artikel ini menjelaskan bahawa nilai “teras” mempunyai pengaruh yang amat besar. Nilai teras ini merupakan motivasi dalaman yang mampu menolak, mendorong dan menggerakkan seseorang itu untuk mengamalkan sifat-sifat berintegriti. Ia juga membentuk dan memandu perilaku seseorang dalam mencapai objektif, dasar dan halatuju sesebuah organisasi. Nilai teras (amanah) adalah nilai kepunyaan semua agama, ia bersifat universal bahkan serasi dengan penganut semua agama. Islam, Hindu, Budha dan Kristian mengiktiraf elemen “amanah” sebagai nilai teras kepada integriti. Nilai “amanah” yang terkandung di dalam hadith Nabi s.a.w. khususnya di dalam al-Sahihayn iaitu Sahih Imam al-Bukhari dan Sahih Muslim dianalisis bagi mengenalpasti beberapa penjelasan, prinsip dan penghayatan nilai amanah. Hadith “amanah” di dalam al-Sahihayn dijadikan tumpuan kajian kerana kedua-duanya mempunyai autoriti yang besar dalam aspek rujukan semasa umat Islam. Status Sahihnya memberikan impak yang besar dalam aspek hukum-hakam, perundangan, muamalat dan pengurusan pentadbiran Islam.
Kata Kunci: Nilai Teras, Amanah, As-Sahihayn
1
Artikel untuk terbitan Journal Fikrah ACIS Pegawai di Akademi Pengajian Islam Kontemporari UiTM Shah Alam 3 Ketua Jabatan di Akademi Pengajian Islam UM (APIUM) 4 Pensyarah di Akademi Pengajian Islam Kontemporari UiTM Melaka 2
1
PENDAHULUAN
Integriti merupakan pegangan teguh kepada nilai-nilai murni secara konsisten dengan disertakan komitmen secara menyeluruh sama ada melalui perkatan ataupun tindakan yang mampu menghasilkan kecemerlangan diri dan organisasi.5 Ia merupakan sebahagian daripada unsur pendidikan dan penerapan nilai-nilai positif (mahmudah) dan tegahan melakukan nilainilai negatif (mazmumah) khususnya kepada kakitangan pentadbiran. Ia juga memandu penjawat awam agar sentiasa bersifat amanah, ikhlas, jujur dan bertanggungjawab dalam memelihara dan memperkasa imej jabatan yang dianggotai. Oleh kerana itulah kefahaman mengenai integriti banyak bersumberkan dari nilai, etika dan prinsip-prinsip akhlak Islam yang diadaptasi melalui hadith Nabi s.a.w atau al-Sunnah. Pemupukan budaya Perdana di 6
UiTM menetapkan nilai amanah dan nilai integriti sebagai salah satu nilai yang penting untuk menangani isu-isu integriti di UiTM seperti rasuah, salahguna kuasa, penyelewengan pecah amanah dan penipuan.6
NILAI TERAS INTEGRITI BERDASARKAN HADITH NABI
Integriti mempunyai tautan yang amat rapat dengan sumber kedua umat Islam. Hadith Nabi s.a.w merupakan ilmu yang menjadi dasar kepada pembentukan nilai murni, etika dan akhlak yang berintegriti. Sifat dan peranannya yang luhur itu membentuk dasar dan panduan muamalah harian manusia samaada tatacara hubungan manusia dengan Khaliqnya (Habl Min Allah) dan tatacara hubungan manusia sesama kaum dan jenisnya (Habl Min al-Naas).
Pembentukan nilai-nilai integriti seringkali dikaitkan dengan menzahirkan nilai-nilai amanah, jujur, kebolehpercayaan dalam memelihara kepentingan awam tanpa mengambil kesempatan 5
Jamiah Manap, “Pemantapan Nilai Integriti Individu sebagai Teras Pembangunan Staf berkualiti” Seminar Kebangsaan sumber manusia, Universiti Teknologi Malaysia, (2&3 Februari 2005) 6 Saadah Ibrahim “Amalan dan Pencernaan Budaya Perdana UiTM” (kursus Induksi UiTM, 17 April 2011 (Pusat Latihan UiTM Kampung Gajah Perak lihat juga Nilai dan Etika Staf Pentadbiran UiTRM, cet 3, edisi 3 (Selangor: UiTM Shah Alam, 2007) hlm 18 dan 19.
2
untuk kepentingan diri.7 Nilai amanah merupakan nilai kepunyaan agama yang bukan sahaja universal sifatnya bahkan serasi sifatnya dengan semua agama. Nilai amanah dalam perspektif al-Quran merupakan “taklif8” Allah kepada umat manusia. Ulamak Hadith mendifinisikan taklif amanah sebagai tugas dan tanggungjawab yang dipikulkan kepada bahu manusia sama seperti iman, sehingga Nabi s.a.w. sendiri bersabda “tidak ada agama bagi sesiapa yang tidak ada amanah”9.
Kepentingan nilai Amanah turut ditegaskan oleh Allah SWT melalui FirmanNya “Sesungguhnya Allah menyuruh kamu menunaikan segala amanah kepada ahlinya dan apabila kamu menghukum di antara manusia hendaklah menghukum dengan adil” al-Nisa’ (4): 58
Takwil nilai amanah dalam ayat tersebut menggesa agar setiap muslim hendaklah menyelesaikan amanah yang dipikulnya, sama ada amanah itu berbentuk pembahagian harta, kuasa, membuat keputusan, menjatuhkan hukuman dan semua perkara yang bersangkutan dengan agama. Nilai amanah perlu dipelihara agar tidak berlakunya kezaliman atau membelakangi hak kemanusiaan10. Dalam hali ini, Presiden Institut Integriti Malaysia (IIM) bersetuju dengan kenyataan bahawa integriti dari perspektif akhlak Islam amat bersesuaian dengan sifat amanah.11 Kenyataan ini memperkukuhkan lagi kenyataan nilai amanah adalah merupakan kata kunci kepada integriti dan merupakan faktor pendorong yang diperakukan
7
Nilai Dan Etika Dalam Perkhidmatan Awam, Cetakan 1 (Malaysia: Institut Tadbiran Awam Negara (INTAN) 1991) hlm 55. 8 Bermaksud penyerahan beban (tugas, pekerjaan) yang berat kepada seseorang. , lihat Teuku Iskandar (2002), op.cit, hlm.1269 9 Muhammad Abdul Rahman Bin Abdul Rahim Al-MubarakFurry Abul Illa’(1995) Juzuk 6, Ter. Dar Al-Kutub Ilmi, Beirut, hlm 337. 10 Muhammad Abdul Rahman Bin Abdul Rahim Al-MubarakFurry Abul Illa’(1995) Juzuk 6, Ter. Dar Al-Kutub Ilmi, Beirut, hlm 337. 11 At-Tabari Abi Jaafar Muhammad bin Jarir ( 1988) Jami’ Al-Bayan Fi Ta’wil Ai Al-Quran, , Juzuk 5, Dar AlFikr Beirut Lubnan, hlm 145 dan 146.
3
kepada wujudnya amalan berintegriti dalam kalangan kakitangan kerajaan dan agensi kerajaan di Malaysia. Nilai amanah dari perspektif al-Quran dan al-Hadith merupakan perkara pokok yang menjadi teras kepada pembentukan integriti. Tuntutan pelaksanaannya amat berkait rapat dengan tanggungjawab manusia dan tanggungjawab utama dalam penyempurnaan iman seseorang. Justeru itu, manusia mesti memikul tanggungjawab dalam konteks memastikan nilai amanah itu sentiasa subur diamalkan serta mengikut garispanduan yang telah ditetapkan oleh Allah SWT.
NILAI AMANAH DI DALAM AL-SAHIHAYN12 Perspektif Islam melalui Sirah al-Nabawiyyah memperincikan betapa nilai amanah itu mempunyai tanggungan yang amat besar. Ia tidak terhenti hanya dipertanggungjawabkan kepada individu tertentu sahaja bahkan Nabi s.a.w. sendiri dipertanggungjawabkan dengan nilai amanah yang besar dari Allah s.w.t. untuk membawa umat Islam ke arah kebenaran dan menjauhi kebatilan dan penipuan. Nilai amanah merentas zaman yang pelbagai hinggalah ke hari ini. Sucinya amanah itu hanya dapat dibuktikan melalui perlakuan tingkahlaku, tidak cukup hanya dengan kata-kata sahaja. Peri pentingnya amanah di dalam Islam boleh dibuktikan melalui amalan muamalatnya. Misalnya, amanah itu amat berperanan besar dalam pengurusan harta. Adalah menjadi syarat wali atau wasi hendaklah terdiri daripada wali yang amanah. Tanpa sifat amanah aqad yang
12
Istilah al-Sahihayn merupakan ungkapan yang digunakan untuk dua buah kitab hadith iaitu kitab Sahih alBukhari dan Sahih Muslim. Hadith-hadith yang diriwayatkan bersama oleh kedua-dua Imam al-Bukhari dan Muslim juga biasanya disebut oleh para ulama hadith dengan istilah Rawahu al-Shaykhan atau Muttafaq ‘Alayh. Lihat Subhi al-Salih, ‘Ulum al-Hadith wa Mustalahuh: ‘Ard wa Dirasah, c. 12 (Beirut : Dar al-‘Ilm li alMalayin, 1981) 118.
4
disyaratkan dalam pengurusan harta atau kontrak mungkin akan gugur. 13 Walaupun amanah itu merupakan sifat yang tidak nampak pada zahir urusan, tetapi ia tetap dijadikan syarat di dalam muamalah Islam. Ulama’ Hanbali berpendapat amanah membentuk suasana yang boleh dipercayai dan mampu menguntungkan kedua-dua belah pihak. Nilai amanah memerlukan orang yang diberikan amanah untuk melaksanakan kepercayaan yang diberikan agar setiap tugasan, arahan, tanggungjawab dapat dilaksanakan tanpa kecuaian dan kealpaan. Justeru itu, di dalam Islam amanah boleh menjadi faktor pendorong dan penolak kepada sesuatu perkara. Berdasarkan kitab Sahih Imam al-Bukhari dan Imam Muslim yang difokuskan kepada matannya kemudian dianalisis melalui kaedah Takhrij al-Hadith dan Fiqh Al-Hadith. Kajian yang dilakukan ke atas kitab Sahih al-Bukhari ini hanya ditumpukan kepada perkataan “amanah” sahaja. Ini bermakna perkataan “amanah” ini bukan sahaja akan diperolehi di dalam matan hadith sahaja berkemungkinan turut terdapat di dalam syarah hadith. Kajian ini mendapati, Imam al-Bukhari memperuntukkan satu bab khusus yang memuatkan hadith berkaitan “amanah” dinamakan dengan Bab Raf’il Amanah di dalam Kitab al-Riqaq (kelembutan yang berkait dengan hati atau jiwa). Hadith-hadith tersebut terkandung dalam 2 buah Hadith. Manakala bab lain yang turut memuatkan perkataan amanah ialah Kitab al-Ilm iaitu 1 hadith, Kitab al-Syahadah terkandung 1 hadith, Kitab Jihad wa as-Siyar 1 hadith yang panjang, Kitab al-Fitan diwakili 1 hadith, Kitab Wasaya mengandungi 1 hadith dan diakhiri dengan Kitab Al-Maghazi 1 hadith.14 Hasil kajian ke atas kitab Sahih Muslim yang merujuk kepada perkataan “amanah” telah diperolehi sebanyak 4 matan hadith yang tersusun mengikut kitab-kitabnya yang tertentu. Kajian ini juga mendapati, Imam Muslim turut memperuntukkan satu bab khusus yang 13
Wahbah al-Zuhaili (1996), Fiqh & Perundangan Islam, diterj oleh Ahmad Shahbari Salamon et. al., Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka , j. v, hlm. 165 14 Abu Abdullah Muhammad bin Ismail bin Ibrahim bin Al-Mughirah bin Bardizbah al-Bukhari (2000), al-Jami al Musnad al-Sahih al-Mukhtasar min umur Rasul Allah s.a.w. Wa Sunanihi wa Ayyamihi dalam Mawsuah alHadith al-Sharif al-Kutub Sittah, Mamlakah al-Arabiyyah al-Sa’udiyyah Dar al-Salam – no. Hadith: 59, c.3, hlm. 8
5
memuatkan sebuah hadith berkaitan “amanah” iaitu Kitab al-Iman di dalam Bab Raf’il Amanah wa al-Iman min Ba’d al-Qulub wa ‘ard al-Fitan ‘ala Qulub. Manakala kitab lain yang memuatkan perkataan amanah ialah Kitab al-Iman Bab adna ahl al-Jannah Manzilatun fiha, Kitab al-Nikah, Bab Tahrim Ifshai Sirr al-Mar’ah , dan Kitab Al-Imarah, Bab Karahah al-Imarah bi Ghayri Darurah.15 Bagi memudahkan penjelasan kitab, bab dan bilangan hadith “amanah” yang terdapat dalam Sahih al-Bukhari dan Sahih Muslim dirumuskan seperti dalam Jadual 1 dan 2 dibawah ini: Jadual 1: Hadith Integriti Berdasarkan Nilai Amanah di dalam Himpunan Kitab dan Bab16 di dalam Fath al-Bari Syarah Sahih al-Bukhari Karya Ibn Hajar al-‘Asqalani (w. 852H). Bil
1.
Kitab
Al-‘Ilm )(العلم (Ilmu)
Bab
No. Hadith
Jumlah Hadith
Bab Man Su’ila ‘ilman wa Hua Mushtaghillun fi Hadithihi fa Atmm Ma al-Hadith thumma Ajaba al-Sa’il
59
1
8
6496
1
545
6497
1
545
Halaman
(Seseorang yang disoal sedangkan dia berbicara setelah dia menyempurnakan bicaranya kemudian menjawab soalan yang ditanya)
2.
Al-Riqaq
Bab Raf’il Amanah
)(الرقاق (Kelembutan hati) 15
Abu al-Husayn Muslim bin al-Hajjaj bin Muslim bin Ward al-Qusyayri Mawlahum al-Naysaburi (2000), Sahih Muslim dalam Mawsu’ah al-Hadith al-Syarif al-Kutub Sittah, Mamlakah al-Arabiyyah al-Sa’udiyyah: Dar al-Salam, c. 3, no. Hadith: 230, hlm. 702 16 Himpunan kitab dan bab ini diambil dari perisian C.D. al-Maktabah al-Shamilah dan mungkin terdapatnya perbezaan pernomboran hadith yang terdapat di dalam kitab yang dicetak. Terjemahan kepada nama-nama bab ini pula berdasarkan kepada buku Fath al-Bari Penjelasan Kitab Sahih Al-Bukhari terbitan Pustaka Azzam di Indonesia dan dengan sedikit pengubahsuaian oleh penulis ke dalam Bahasa Malaysia. Begitu juga dengan semua terjemahan kepada matan-matan hadith di dalam kajian ini adalah merujuk kepada dua sumber diatas serta pengubahsuaian oleh penyelidik.
6
3.
Al-Syahadat (الشهادات
Bab Man Amara bi Injaz al-Wa’di
2681
1
213
2941
1
236
(Persaksian) (Bab Orang yang diperintah menepati janji)
4.
Al-Jihad Wa Al Siyar ) ( الجهاد والسّير
5.
Bab Dua’ Al-Nabi Sallalahu Alaihi Wa Sallam al-Nas ila alIslam
(Jihad dan Perjalanan Hidup Nabi)
(Bab Nabi SAW. menyeru manusia kepada Islam dan mentaati Kenabian dan sebahagian mereka tidak menjadikan sebahagian lain sebagai Tuhan hanyasanya selain Allah s.w.t.
Al-Fitan
Bab Idha Baqa fi Hutalah al-Nas
7086
1
591
Bab Iktida bi Sunan Rasul Sallalahu Alayhi Wa Sallam
7276
1
606
Bab Qada’ al-Wasiy Duyun al-Mayyit bi Ghoiri Mahdhor min alWarsati.
2781
1
224
)(الفتن (Pelbagai Fitnah)
6.
Al-‘Itisam bi alKitab Wa al-Sunnah ( االعتصام بالكتاب والسنة ) (Berpegang kepada Al-Quran dan Alsunnah)
7.
Al-Wasaya ) (الوصايا (Wasiat)
(Bab Pemegang Wasiat melunaskan hutang piutang si mati tanpa dihadiri oleh warisnya
7
yang lain)
8.
Al-Maghazi )(المغازي
Idha Hammat Ta ifatan minkum an Tafsyala
4053
1
332
(Peperangan) (Bab ketika dua golongan yang ingin mundur (berpaling) kerana takut kepada Allah sedangkan Allahlah yang menolong keduaduanya, justeru itu hendaknya orang mukmin bertawakkal kepada Allah) Sumber : Penyelidikan 2013
Jadual 2 : Hadith Integriti Berdasarkan Nilai Amanah di dalam Himpunan Kitab dan Bab di dalam Syarh Al-Nawawi ‘Ala Sahih Muslim li Abu Zakariyya Yahya Bin Syarf Bin Maraya Al-Nawawi Bil
Kitab
Bab
No. Hadith
Jumlah Hadis
Mukasurat
1.
Al-Iman
Bab Raf’il Amanah wa al-Iman Min Ba’d al-Qulub wa ‘ardh alFitan ‘ala Qulub
230
1
702
2.
Al- Iman
Adna Ahl al-Jannah Manzilatun Fiha
329
1
715
3.
Al-Nikah
Tahrim Ifshai Sirr al-Mar’ah
124
1
919
4.
Al-Imarah
Karahah al-Imarah bi Ghayr Darurah
1825
1
1005
Sumber Penyelidikan 2013
ANALISIS LAFAZ SANAD DAN PERAWI HADITH AMANAH DI DALAM ASSAHIHAYN Berdasarkan kajian dan analisis terhadap hadith amanah di dalam As-Sahihayn diperolehi sanad hadith amanah dalam sahih Imam Al-Bukhari terdapat 9 hadith yang menggunakan 8
lafaz ” َح َّدثَنَاhadathana. lafaz tersebut menjelaskan bahawa hadith tersebut adalah hadith sahih, sebagaimana yang disyaratkan oleh Imam al-Bukhari dalam kitab hadith sahihnya. Manakala 4 hadith amanah dalam sahih muslim lafaz ” َح َّدثَنَاhadathana” juga digunakan di dalam sanad hadith Sahih Muslim. Imam Al-Bukhari dan Imam Muslim amat menitik beratkan perawi yang thiqah dan al-athbat, sanadnya pula mestilah bersambung.17 Kajian hadith ini turut menemui huruf ha ح وdi dalam hadith sahih Imam Muslim. Huruf ini adalah merupakan ”tanda” yang menjelaskan berlakunya at tahwwul (bertukar) di dalam hadith tersebut daripada satu sanad ke sanad yang lain atau dengan erti kata lain ” tanda” tersebut mengandungi dua sanad atau lebih18. Ini menjelaskan lagi bahawa hadith Imam Muslim adalah hadith sahih kerana Imam Muslim amat mementingkan pengumpulan hadith yang sahih sahaja terdapat di dalam hadithnya. Berdasarkan analisis Perawi Hadith terhadap hadith amanah di dalam sahih Imam al-Bukhari didapati semua ke sembilan hadith tersebut diriwayatkan oleh Sahabat Nabi iaitu Abu Hurairah 2 hadith, Huzaifah bin al-Yamani 3 hadith, Abdullah bin Abbas 2 hadith, dan Jabir bin Abdullah Al-Ansari 2 hadith. Manakala di dalam hadith amanah Imam Muslim pula 2 hadith dari Hudzaifah al-Yamani, 1 hadith dari Abu Said al-Khudri, dan 1 hadith dari Abu Dzar al-Ghifari. Taraf Sahabat adalah taraf yang paling tinggi19, kerana mereka mendengar secara langsung hadith tersebut daripada Nabi s.a.w. dan dapat mengikuti segala perkembangan apa yang berlaku pada masa itu. Jelasnya, semua hadith amanah yang dirujuk kepada kitab Imam al-Bukhari dan Imam Muslim tersebut statusnya amat tepat dijadikan hujah dan rujukan yang berkualiti khususnya dalam konteks menghurai integriti.
17
Al-Imam al-Hafidz Ahmad bin Ali bin Hajar al-Asqalani (2004), Hadiy al-Sari Muqaddimah Fath al-Bari bi Syarah sahih al-Bukhari .Al-kaherah: dar al-Hadith, hlm. 12. 18 Dr Harith sulaiman al-Dari, (2000) Muhadarat Ulum al-Hadith c.4, al-Urdun : Dar al-Nafais hlm. 22. 19 Dr Mahmud At-Tahan, (1987) Taisir Mustalah Al-Hadith c.6, Maktabah Al-Maarif Riyadh, hlm. 199.
9
AMANAH MERUPAKAN TAKLIF KEPADA SETIAP MANUSIA TIDAK KIRA AGAMA
َِحدَّثَنَا أَبُو بَكْرِ بْ ُِن أَبِ َشْيبَِةَ َحدَّثَنَا أَبُو ُم َعاويَِةَ َوَوكيعِ ح و َحدَّثَنَا أَبُو ُكَريْبِ َحدَّثَنَا أَبُو ُم َعاويَِةَ َع ْن ُِ ْي قَ ِْد َرأَي ت ِ ْ َصلَّى اللَِّهُ َعلَْيهِ َو َسلَّ َِم َحديث ُِ َحدَّثَنَا َر ُس: ال َِ َْاْل َْع َمشِ َع ِْن َزيْدِ بْنِ َوْهبِ َع ِْن ُح َذيْ َف ِةَ ق َ ِول اللَّه ِالر َجالِ ُِثَّ نََزَِل الْ ُق ْرآ ُِن فَ َعل ُموا م ِْن الْ ُق ْرآن ِْ ََن ْاْل ََمانَِةَ نََزل َِّ َح َد ُِهَا َوأَنَا أَنْتَظُِر ْاْل َخَِر َحدَّثَنَا أ ِّ ِت فِ َج ْذرِ قُلُوب َأ
ض ْاْل ََمانَِةُ م ِْن قَ ْلبهِ فَيَظَ ُّلِ أَثَُرَها ُِ َالر ُج ُِل الن َّْوَم ِةَ فَتُ ْقب ُِ َال يَن َِ َالسنَّةِ ُِثَّ َحدَّثَنَا َع ِْن َرفْعِ ْاْل ََمانَةِ ق َّ ام ُّ َو َعل ُموا م ِْن َِ ض ْاْل ََمانَِةُ م ِْن قَلْبهِ فَيَظَ ُِّل أَثَُرَها مثْ َِل الْ َم ْجلِ َك َج ْمرِ َد ْحَر ْجتَِهُ َعلَى ر ْجل ك ُِ َام الن َّْوَم ِةَ فَتُ ْقب ُِ َمثْ َِل الْ َوْكتِ ُِثَّ يَن َِحد ُِ َّاس يَتَبَايَ ُعو َِن َِل يَ َك ُِ صب ُِح الن َِ ط فَتَ َرِاهُ ُمْنتَ ًِبا َولَْي َِ فَنَف ْ ُصى فَ َد ْحَر َجِهُ َعلَى ر ْجلهِ فَي َ س فيهِ َش ْيءِ ُِثَّ أ ً َخ َِذ َح َ اد أ َِجلَ َدِهُ َما أَظَْرفَِهُ َما أ َْع َقلَِهُ َوَما ف َِ ّت يُ َق َِّ َل أَمينًا َح ًِ ال إ َِّن فِ بَنِ فُ ََلنِ َر ُج َِ ّت يُ َق َِّ يُ َؤِّدي ْاْل ََمانَِةَ َح ْ ال ل َّلر ُجلِ َما أ
ُِ ال َحبَّةِ م ِْن َخ ْرَدلِ م ِْن إميَانِ َولَ َق ِْد أَتَى َعلَ َِّي َزَمانِ َوَما أُبَالِ أَيَّ ُك ِْم بَايَ ْع ُِ قَ ْلبهِ مثْ َق ُت لَئ ِْن َكا َِن ُم ْسل ًما لَيَ ُرَّدنَِّه ت ْلُبَاي َِع مْن ُك ِْم إَِّل فََُلنًا ُِ صَرانيًّا أ َِْو يَ ُهوديًّا لَيَ ُرَّدن َِّهُ َعلَ َِّي َساعيهِ َوأ ََّما الْيَ ْوَِم فَ َما ُكْن ْ ََعلَ َِّي دينُِهُ َولَئ ِْن َكا َِن ن س ََج ًيعا َِ ُيسى بْ ُِن يُون َِ َوفُ ََلنًا و َحدَّثَنَا ابْ ُِن ُُنَِْي َحدَّثَنَا أَبِ َوَوكيعِ ح و َحدَّثَنَا إ ْس َح ُِق بْ ُِن إبْ َراه َ يم َحدَّثَنَا ع
َُع ِْن ْاْل َْع َمشِ ِبَ َذا ْاْل ْسنَادِ مثْلَِه
Maksudnya: Dari Al-A’mash dari Zayd bin Wahab dari Hudhaifah berkata Rasulullah s.a.w. telah menceritakan kepada kami dua hadith , aku telah mengetahui salah satu darinya, dan aku masih menunggu hadith yang kedua. Beliau menceritakan kepada kami bahawa amanah ditempatkan pada pangkal hati seorang lelaki. Setelah al-Quran diturunkan, mereka mula mempelajari dari al-Quran dan mereka mula mengetahui dari alSunnah. Lalu beliau menceritakan kepada kami tentang hilangnya amanah dengan bersabda: “Seorang lelaki telah tidur lalu amanah telah diambil dari hatinya sehingga nampaklah bekasnya.Kemudian dia tidur lagi lalu diambil pula amanah dari hatinya sehinggakan bengkaknya seperti melepuh kerana terkena bara api yang jatuh dari kaki. Bekas tersebut terus membengkak, sedangkan tidak ada apa-apa di dalamnya.” Lalu beliau mengambil batu kecil lalu menjatuhkannya ke kaki beliau. Orang ramai kembali meneruskan urusan perdagangan masing-masing. Hampir tidak ada seorangpun yang menunaikan amanah, lantas dikatakan, di kalangan Bani Fulan ada seorang lelaki yang sangat amanah, sehingga di katakan untuk laki-laki tersebut “Alangkah tabahnya, alangkah cerdasnya, alangkah pintarnya.” sedangkan di hatinya tidak adapun Iman walaupun sebesar biji sawi. Benar-benar telah datang kepadaku suatu zaman, dan aku tidak peduli kepada siapa di antara kalian yang mana aku berjual beli dengannya. Jika dia seorang Islam maka agamanya akan mencegah dari mengkhianatiku, seandainya dia seorang Nasrani atau Yahudi maka pemimpinnya akan mencegah dari mengkhianatiku, Adapun hari ini , aku hanya berjual beli dengan si Fulan dan si Fulan. “Dan menceritakan kepada kami oleh Numayr kepada kami dan bapa ku Waki’ dan telah menceritakan kepada kami Ishaq bin Ibrahim, telah menceritakan kepada kami ‘Isa bin Yunus semuanya dari alA’mash dengan sanad seperti ini.
Sumber Hadith:
1.
Sahih Muslim, Kitab al-Iman, Bab Raf’il Amanah wa al-Iman Min Ba’d al-Qulub
10
wa ‘Ard al-Fitan ‘ala Qulub, no. Hadith: 230, daripada al-A’mash bin Zayd.20
Teks riwayat daripada Imam Muslim ini turut terdapat dalam riwayat Imam Bukhari. Berdasarkan perkataan amanah dalam hadith dari Huzaifah ini telah dikupas oleh ulamak tafsir dan Muhaddithin dengan memberikan makna dan gambaran yang cukup jelas dan menarik mengenai amanah. Menurut al-Qadi ‘Iyad (Abu Fadhl Iyadh bin Musa bin Iyad, iaitu seorang Imam dan ulamak hadith bermazhab Maliki berasal dari Marakesh (Maghribi) beliau menegaskan bahawa amanah itu ialah Taklif atau beban yang dipikulkan ke atas bahu hambanya atas titah perintah Allah s.w.t. Imam Ibn ‘Abbas pula menyatakan bahawa amanah itu merupakan kewajipan Allah kepada hambanya. Imam al-Hassan Basri pula berpendapat amanah itu sendiri ialah agama, keseluruhan agama itu adalah merupakan amanah. Seorang lagi tokoh muhaddithin dan penghafal al-Quran Imam Abu al-Aliyah (Rufai bin Mihran) memperkukuhkan pengertian amanah iaitu segala apa yang diperintahkan kepada mereka untuk dilakukan serta segala yang dilarang kepada mereka untuk ditinggalkan. Pengertian perkataan dan maksud amanah itu akhirnya dibuat kesimpulan oleh tokoh Asbab al-Nuzul Imam Abu Hassan al-Wahidi dengan menghurai maksud amanah bersandarkan Surah alAhzab ayat ke 72:
Maksudnya: Sesungguhnya Kami telah kemukakan tanggungjawab amanah (Kami) kepada langit dan bumi serta gunung-ganang (untuk memikulnya), maka mereka enggan memikulnya dan bimbang tidak dapat menyempurnakannya (kerana tidak ada pada mereka persediaan untuk memikulnya); dan (pada ketika itu) manusia (dengan persediaan Yang ada padanya) sanggup memikulnya. (ingatlah) Sesungguhnya tabiat kebanyakan manusia adalah suka melakukan kezaliman dan suka pula membuat perkara-perkara Yang tidak patut dikerjakan. 20
Abu al-Husayn Muslim bin al-Hajjaj bin Muslim bin Ward al-Qusyayri Mawlahum al-Naysaburi, Sahih Muslim dalam Mawsu’ah al-Hadith al-Syarif al-Kutub Sittah c. 3 (Mamlakah al-Arabiyyah al-Sa’udiyyah: Dar al-Salam, 2000), no. Hadith: 230, 702
11
(al-Ahzab: 72)
Di dalam kupasan hadith ini turut dibincangkan bahawa amanah satu ketika nanti akan hilang atau pudar dari hati manusia sedikit demi sedikit. Amanah akan pudar dan hilang, cahayanya turut hilang lalu digantikan dengan kegelapan (al-Wakut),21 pudarnya warna ini diibaratkan tercabutnya sifat amanah dari dada manusia sedikit demi sedikit dan akhirnya yang tinggal hanyalah bekas hitam kegelapan. Namun begitu amanah sehingga kini masih tetap kekal di hati manusia. Buktinya, masih ada lagi manusia yang tetap kekal memenuhi janji seperti janji jual beli (Mubaya’ah), ataupun jika manusia itu seorang muslim sudah tentu agamanya secara automatik akan menghalangnya dari perbuatan khianat. Justeru, amanah bukan sahaja setakat kekal memenuhi janji bahkan ianya merupakan kesepakatan perjanjian dan sebagai tanda seseorang itu berpegang dengan ajaran agama. Melalui hadith ini, Rasulullah s.a.w. menjelaskan bahawa amanah merupakan taklif hukum yang merupakan kewajipan kepada manusia untuk melaksana dan menunaikannya. Di samping itu, amanah diibaratkan seperti cahaya, jika cahaya itu pudar lalu bertukar kepada kegelapan. Ini menggambarkan bahawa amanah itu semakin terhakis dari dipraktikkan oleh manusia. Selagi urusan jualbeli dipenuhi dengan unsur-unsur kesepakatan dan penunaian perjanjian itu adalah tanda bahawa amanah masih kekal diamalkan dalam kalangan manusia. Bahkan, semua agama dan bangsa menjadikan amanah sebagai elemen dan sifat yang perlu ada dalam kalangan penganutnya.
TINGGINYA
NILAI
AMANAH
DARI
PERSPEKTIF
KEPIMPINAN
DAN
PENGURUSAN
21
Imam Nawawi, Syarah Sahih Muslim, j. 2 (Jakarta: Darus Sunnah Press Cetakan Jatinegara, 2009), 61-64
12
ِيد ُِ ب بْ ُِن اللَّْيثِ َح َّدثَنِ اللَّْي ُِ َحدَّثَنَا َعْب ُِد الْ َملكِ بْ ُِن ُش َعْيبِ بْنِ اللَّْيثِ َح َّدثَنِ أَبِ ُش َعْي ُ ث بْ ُِن َس ْعدِ َح َّدثَنِ يَز : ال َِ َضَرم ِِّي َع ِْن ابْنِ ُح َجْي َرِةَ ْاْلَ ْك َِِب َع ِْن أَبِ ذَرِ ق َِ اْلَارثِ بْنِ يَز ْ يد ْ بْ ُِن أَبِ َحبيبِ َع ِْن بَكْرِ بْنِ َع ْمرو َع ِْن ْ َاْل
َِ ال يَا أَبَا ذَرِ إن َِ َب بيَدهِ َعلَى َمْنكبِ ُِثَّ ق َِ ضَر َِ ََل تَ ْستَ ْعملُنِ ق َِول اللَّهِ أ َِ ت يَا َر ُس ُِ قُ ْل ُضعيفِ َوإن ََّها أ ََمانَِة َ َّك َ َال ف ِّها َوأ ََّدى الَّذي َعلَْيهِ ف َيها َ َوإن ََّها يَ ْوَِم الْقيَ َامةِ خ ْزيِ َونَ َد َامةِ إَِّل َم ِْن أ َ َخ َذ َها ِبَق Maksudnya: Dari Abu Dhar r.a. berkata, aku berkata kepada Rasulullah s.a.w, tidakkah anda menjadikanku sebagai pegawai (pentadbir)? Maka Rasulullah s.a.w. menepuk bahuku ini dengan tangannya seraya bersabda: “Wahai Abu Dhar, kamu ini lemah (untuk mentadbir Jabatan) walhal Jabatan merupakan amanah. Pada hari kiamat ia adalah kehinaan dan penyesalan, kecuali bagi siapa yang mengambilnya dengan hak dan melaksanakan tugas dengan benar”.22
Sumber Hadith: 1.
Sahih Muslim, Kitab al-Imarah, Bab Karahah al-Imarah bi Ghayri Darurah, no. Hadith: 1825, daripada Abu Dhar r.a.23
Hadith di atas, turut diriwayatkan oleh al-Bayhaqi dalam Sunan al-Kubra, Kitab al-Adab alQadi, Bab Karahiyah al-Imarah, Abu Dawud al-Tayalisi dalam Musnadnya, no. Hadith: 487, kedua-duanya daripada Abu Dhar r.a.24 Hadith ini menceritakan mengenai Abu Dzhar seorang sahabat Nabi s.a.w. yang amat rapat dengan Baginda s.a.w. Nabi s.a.w. amat memahami latarbelakang Abu Dzhar. Secara keseluruhannya hadith ini menjelaskan betapa besarnya tanggungjawab serta amanah kepimpinan dan pengurusan dari kacamata Islam. Bukan sebarangan individu yang mampu memikul beban amanah itu. Justeru, itu hadith ini menjelaskan bahawa Nabi s.a.w. mengesyorkan agar dipilih kepimpinan itu di kalangan orang yang berkelayakan. Sebaliknya jika dipilih dari kalangan orang yang tidak berkelayakan ia akan mendatangkan kerosakan dengan ertikata lain menghancurkan masyarakat dan umat. Imam al-Suyuti dalam al-Dibaj ‘ala Sahih Muslim bin Hajjaj menukilkan perkataan Imam al-Nawawi dengan menjelaskan 22
KH. Adib Bisri Musthofa dkk, Sahih Muslim terjemahan, j. 3 (Kuala Lumpur: Victory Agencies, 1994), 541 Muslim bin al-Hajjaj, Sahih Muslim dalam Mawsu’ah al-Hadith al-Syarif al-Kutub Sittah, no. Hadith: 1825, 1005 24 al-Bayhaqi, al-Sunan al-Kubra al-Bayhaqi, 95; Sulayman bin Dawud bin al-Jarud, Musnad Dawud al-Tayalisi tahqiq Muhammad ‘Abd al-Muhsin al-Turki, j. 1 (Hajar: al-Tiba’ah wa al-Nasyr wa al-Tawzi’ wa al-I’lan, t.t.), no. Hadith: 487, 391 23
13
bahawa hadith ini asal yang kuat untuk tidak meminta jawatan, sekiranya mereka yang ingin memegang jawatan tersebut lemah dan tidak mampu mengurus.25 Ini kerana jawatan merupakan suatu amanah yang wajib ditunaikan sebaik mungkin. Nabi s.a.w. sendiri mengeluarkan amaran bahawa kemusnahan hidup akan berlaku sekiranya amanah dikhianati. Di suatu sudut pula Nabi s.a.w. menjelaskan kepada Abu Dzhar r.a. sabdanya: “Wahai Abu Dhar sesungguhnya aku melihat engkau seorang yang lemah, aku amat suka untuk engkau apa yang aku suka untuk diriku, maka janganlah engkau menjadi ketua ke atas dua orang dan janganlah engkau “mengatur” harta anak yatim.26 Hadith ini asal topiknya ialah larangan meminta jawatan kerana kelemahan pentadbir. Maksud penyesalan di dalam potongan hadith itu semuanya merujuk kepada mengambil hak kepada yang bukan hak atau berhak ke atasnya tetapi berlaku tidak adil. Akhirnya hadith ini menutup perbahasan dengan kenyataan bahawa pada hari kiamat ia adalah kehinaan dan penyesalan, kecuali bagi siapa yang mengambilnya dengan hak dan melaksanakan tugas dengan benar. Dalam riwayat ini, Baginda s.a.w. menasihati supaya memilih pemimpin yang mengamalkan nilai amanah bagi satu-satu jabatan atau intitusi bagi mengelakkan ketidakadilan dan kerosakan kepada masyarakat dan ummah. Sekiranya mengambil hak kepimpinan dengan jalan berangan-angan, tidak amanah atau khianat adalah dilarang sama sekali di dalam Islam. Ini kerana, amanah merupakan salah satu mekanisma dalam pengurusan kepimpinan. Sebagai menunjukkan peri pentingnya amanah perlu ditunaikan sebaik mungkin, Baginda s.a.w. turut menasihati beberapa orang sahabat lain lagi daripada meminta jawatan. Antaranya
25
Jalal al-Din bin ‘Abd Rahman bin Abu Bakr al-Suyuti, al-Dibaj ‘ala Sahih Muslim bin Hajjaj tahqiq Abu Ishaq Huwayni al-Athari, c. 1, j. 4 (T.T: Dar Ibn ‘Affan, 1996), 443 26 Imam Al-Nawawi, Sahih Muslim bi Syarah Al-Nawawi, j. 10, 210
14
adalah seorang sahabat yang bernama ‘Abd Rahman bin Samurah r.a. Baginda s.a.w. bersabda secara khusus kepadanya:27 َيَا َع ْب َد الرَّحْ َم ِن ْبنَ َس ُم َرةَ الَ تَسْأ َ ِل ا ِإل َما َرة Maksudnya: “Wahai ‘Abd Rahman bin Samurah, jangan engkau meminta-minta jawatan.”
RANGKUMAN Artikel ini hanya menumpukan kepada perkataan amanah sahaja sebagai nilai teras integriti. Berdasarkan istinbath yang dihurai di dalam kitab Fath al-Bari Syarh Sahih al-Bukhari li Ibn Hajar Karya Ibn Hajar al-‘Asqalani, beberapa set nilai28 amanah dapat dikeluarkan dari syarah hadith kitab tersebut. Set nilai amanah ini dijadikan set nilai teras integriti. Sebagai penutup beberapa kesimpulan dapat dinyatakan iaitu: 1.
Kehancuran sesebuah institusi akan berlaku jika orang yang tidak mempunyai nilai
integriti dilantik menerajuinya. Urusan kepemimpinan, pentadbiran, pembuat keputusan seperti kehakiman dan fatwa hukum-hakam hendaklah dilantik dari kalangan orang yang mempunyai nilai amanah lagi berintegriti yang tinggi. 2.
Menunaikan amanah bukan sahaja merupakan perintah utama Islam, bahkan ia
merentasi seluruh agama yang ada di muka bumi ini oleh itulah amanah sifatnya universal. 3.
Amanah merupakan jantung kepada integritinya ciri-ciri seorang insane. Lari atau
menyeleweng dari sifat amanah bermakna hatinya mati dan cahayanya hilang. Manakala, integritinya luput dan digantikan dengan kegelapan. 4.
Jika semua manusia bersifat amanah tidak kira pangkatnya tinggi atau rendah, punyai
kuasa atau sebagai pengikut sahaja, landskap kehidupan ummah mampu berubah ke arah yang
27
Abu Dawud, Sunan Abi Dawud, no. Hadith: 2929, dinilai sahih oleh al-Albani, 332 Sekumpulan barang yang merupakan satu kesatuan, beberapa benda yang dugunakan bersama-sama sehingga yang satu itu merupakan pelengkap yang lainnya. Lihat Hajah Noresah bt baharom, Kamus Dewan, Edisi 3 (Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 2002), 1268 28
15
lebih sejahtera dan berintegriti. Tidak timbul gejala tidak berintegriti seperti penyelewengan, salah guna kuasa, curang dan fitnah memfitnah. 5.
Set nilai amanah sebagai teras utama integriti dapat dikemukakan selari dengan
kefahaman berdasarkan Hadith Nabawi. Ini bermakna ia boleh dijadikan panduan dalam apa jua urusan harian umat Islam. Justeru itu, hadith Nabi sepatutnya dirujuk sebagai pelengkap kerana ia mempunyai autoriti yang besar dalam aspek rujukan semasa umat Islam. Tambahan pula kedua-dua kitab utama itu status Sahihnya memberikan kesan yang besar dalam aspek hukum-hakam, perundangan, muamalat dan pengurusan pentadbiran Islam.
BIBLIOGRAFI
Abu Dawud, Abu Dawud Sulayman bin al-Asy’at al-Sijistani, Sunan Abi Dawud tahqiq AlAlbani (T.T: Bayt al-Afkar al-Dawliyah, t.t.) Al-Bayhaqi, Abu Bakr Ahmad al-Husin ibn ‘Ali al-Bayhaqi, al-Sunan al-Kubra al-Bayhaqi, c. 1, j. 10 (T.T: T.T.P., t.t.) Al-Imam al-Hafidz Ahmad bin Ali bin Hajar al-Asqalani, Hadiy al-Sari Muqaddimah Fath al-Bari bi Syarah Sahih al-Bukhari (Kaherah: Dar al-Hadith, 2004) Al-Suyuti, Jalal al-Din bin ‘Abd Rahman bin Abu Bakr al-Suyuti, al-Dibaj ‘ala Sahih Muslimbin Hajjaj tahqiq Abu Ishaq Huwayni al-Athari, c. 1, (T.T: Dar Ibn ‘Affan, 1996) Al-Tabari Abi Jaafar Muhammad bin Jarir, Jami’ Al-Bayan Fi Ta’wil Ayi Al-Quran, (Beirut: Dar Al-Fikr, 1988) Dr Harith sulaiman al-Dari, Muhadarat Ulum al-Hadith c.4 (Jordan: Dar al-Nafa’is, 2000) Dr Mahmud Al-Tahan, Taisir Mustalah Al-Hadith c.6 (Riyadh: Maktabah Al-Maarif, 1987) Imam Nawawi, Muhy al-Din al-Nawawi, Sahih Muslim bi Syarh Al-Nawawi, (Beirut: Dar alMaarifah, 2001)
16
Imam Nawawi, Syarah Sahih Muslim, j. 2 (Jakarta: Darus Sunnah Press Cetakan Jatinegara, 2009) Jamiah Manap “Pemantapan Nilai Integriti Individu sebagai Teras Pembangunan Staf Berkualiti” (Seminar Kebangsaan Sumber Manusia, Johor Bahru: Universiti Teknologi Malaysia, 2 & 3 Febuari 2005) KH. Adib Bisri Musthofa dkk, Sahih Muslim terjemahan, j. 3 (Kuala Lumpur: Victory Agencies, 1994) Mawsuah al-Hadith al-Sharif al-Kutub Sittah, Cet. 3 (Mamlakah al-Arabiyyah al-Sa’udiyyah Dar al-Salam, 2000) Saadah Ibrahim, “Amalan dan Pencernaan Budaya Perdana UiTM” (Kursus Induksi UiTM, Pusat Latihan Kg. Gajah UiTM, 17 April 2011) _________Nilai dan Etika Dalam Perkhidmatan Awam. Cetakan I (Malayisa: Institut Tadbiran Awam Negara (INTAN), 1991) Subhi al-Salih, ‘Ulum al-Hadith wa Mustalahuh: ‘Ard wa Dirasah, c. 12 (Beirut: Dar al-‘Ilm li al-Malayin, 1981) Teuku Iskandar, Kamus Dewan, Edisi ketiga (Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 2002) Wahbah al-Zuhaili, Fiqh & Perundangan Islam, diterj oleh Ahmad Shahbari Salamon et. al. j. v. (Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1996)
17
18