NER
Na de dood van S t a l i n brak in de S o v j e t u n i e een periode van hoop op een betere t o e k o m s t aan. Er b e s t o n d een o p r e c h t v e r l a n g e n om deze hoop z i c h t b a a r te maken en in beelden en vormen uit te drukken. H e t t i j d p e r k van de r u i m t e v a a r t had zijn intrede gedaan. Ruimtereizen, maar ook b e t r e k k i n g e n met het b u i t e n l a n d vormden niet langer ver weg gelegen onmogelijkheden : de S o v j e t u n i e maakte zich op om het t i j d p e r k van het 'ware c o m m u n i s m e ' te betreden. De a r c h i t e c t u u r bleef in eerste i n s t a n t i e achte r bij deze o n t w i k k e l i n g e n , hoewel in de f u t u r o l o g i s c h e t r a d i t i e s van de jaren t w i n t i g een vanzelfsprekende basis voor het zoeken naar een a r c h i t e c t o n i s c h i d i o o m voor de t o e k o m s t lag. In de t w e e d e helft van de jaren v i j f t i g w a s het o v e r h e i d s b e l e i d erop g e r i c h t om system a t i s c h de z o g e n a a m d e 'decoratieve excessen', zoals die zich in de a r c h i t e c t u u r van het S t a l i n -
Een utopisch project in de naoorlogse Ekaterina Luneva & llya Lezhava
Diagram 1.
van de NER
(eerste
project)
woonsector
2. educatieve 3. verhoogd 4. ringweg 5. cultureel
sector openbaar-vervoertraject centrum
Uitwerking 1. 2.
van het
NER-diagram
wooncomplex winkelcentrum
3. schoolcomplex 4. academisch centrum 5. cultureel centrum 6. sportcomplex 7. ringweg 8. verhoogd
openbaar-vervoertraject
tijdperk o n t w i k k e l d hadden, te v e r n i e t i g e n . Vanuit het vakgebied bekeken is deze breuk met het verleden niet minde r t r a g i s c h g e w e e st dan de v e r n i e t i g i n g van het c o n s t r u c t i v i s m e aan het eind van de jaren t w i n t i g . De h i s t o r i s e r e n d e a r c h i t e c t u u r van het S t a l i n - t i j d p e r k kende een geheel eigen t r a d i t i e . Deze w a s diep g e w o r t e ld in de pre-revolutionaire a r c h i t e c t u u r en o n t w i k kelde zich betrekkelijk o n g e s t o o r d gedurende het c o n s t r u c t i v i s m e in de jaren t w i n t i g . In de jaren v i j f t i g r e s u l t e e r d e d i t in een indrukwekkende vakkennis op het gebied van p l a t t e g r o n d en g e v e l c o m p o s i t i e . Er werden regionale a r c h it e c t u u r s c h o l e n o p g e r i c h t met eigen p r o f e s s i o nele t e c h n i e k e n en een eigen a r c h i t e c t u u r p r o duktie. Halverweg e de jaren v i j f t i g w e r d deze gehele c u l t u u r niet langer g e w a a r d e e r d en als 'schadelijk' in de ban gedaan. Niet alleen de 'decoratieve excessen', maar de a r c h i t e c t u u r
Sovjetunie
Lineaire aansluiting
van de NER-eenheden
nabij lichte
industrie
zelf s t o n d onder zware kritiek. A r c h i t e c t e n werden b e s c h u l d i g d van 'het verspillen van g e l d m i d d e l e n ' en de a r c h i t e c t u u r w e r d b e s t e m peld to t een ' o n b e t a a l b a r e luxe'. De p o s i t i e van de a r c h i t e c t u u r als een der kunsten w e r d aan het w a n k e l e n g e b r a c h t en het recht van de a r c h i t e c t op een individuele expressie w e r d o n t k e n d . De a r c h i t e c t w a s 'de vijand van de a r b e i d e r s k l a s s e , die met zijn e s t h e t i s c h e grillen het volk b e s t e e l t '. De u i t d r u k k i n g ' a r c h i t e c t o n i s c h werk' w e r d uit het officiële v o c a b u l a i r e g e s c h r a p t en a r c h i t e c t u u r o p l e i d i n g e n werden voor enige t i j d gesloten. De b o u w i n g e n i e u r s namen de plaats in van de a r c h i t e c t e n . De v o o r n a a m s t e a c h t e r g r o n d van deze o n t w i k k e l i n g w a s de s c h r i j n e n d e a c h t e r s t a n d in de w o n i n g b o u w . De bevolkin g w a s in groten getale naar de steden g e t r o k k e n ten tijde van de i n d u s t r i a l i s a t i e na de T w e e d e W e r e l d o o r l o g.
De w o o n o m s t a n d i g h e d e n van veel mensen waren zeer s l e c h t : in de grote, pre-revolutionaire woonhuizen w o o n d e vaak in iedere kamer een gezin; d a a r n a a s t leefden velen in v o c h t i g e kelders en houten barakken. De a r c h i t e c t w e r d v e r a n t w o o r d e l i j k gehoude n voor deze sociale ellende. Door de overheid werden r i c h t l i j n e n u i t g e v a a r d i g d om aan deze t o e s t a n d e n een eind te maken. N i e u w e w o n i n g e n dienden snel, goedkoop en industriee l g e b o u w d t e w o r d e n , zonder extra geld aan 'verfraaiing' uit te geven. De g e ï n d u s t r i a l i s e e r d e w o n i n g b o u w w e r d de basis van een o m v a n g r i j k e b o u w i n d u s t r i e . In het hele land verrezen de prototypische, vijf verdiepingen tellende f l a t g e b o u w e n met eenvoudige, goedkope p r e f a b - b e t o n n e n gevelpanelen. De scherp e aanval van de overheid leidde tot een grote v e r w a r r i n g onder de a r c h i t e c t e n
Wooncomplex
met kleuter-
en
basisschool
maar ook in het a r c h i t e c t u u r o n d e r w i j s , dat nog volledig bepaald w e r d door de a r c h i t e c t e n die de s t a l i n i s t i s c h e a r c h i t e c t u u r v o o r t g e b r a c h t hadden. Deze v e r w a r r i n g v o r m d e in het onder wijs een v o e d i n g s b o d e m voor het o n t s t a a n van v e r s c h i l l e n d e w e r k g r o e p e n , die een a n t w o o r d p r o b e e r d e n te f o r m u l e r e n op de vraag in welke r i c h t i n g de a r c h i t e c t u u r van de S o v j e t u n i e zich zou m o e t e n o n t w i k k e l e n . Een van de meer invloedrijke en duurzame van deze g r o e p e r i n g e n w a s de N E R - g r o e p : 1 o n t s t a a n uit een samenw e r k i n g s v e r b a n d van een aantal s t u d e n t e n van het M A r c h l (het M o s k o u s e A r c h i t e c t u u r I n s t i t u u t ) , die zich op eigen i n i t i a t i e f g i n g e n verdiepen in de w e s t e r s e a r c h i t e c t u u r en het werk van de c o n s t r u c t i v i s t e n . Gedurende t w a a l f jaar bleef de g r o e p in een w i s s e l e n d e samenstel ling bestaan, w e l i s w a a r niet verbonden aan officiële instellingen, maar wel met goede
Schoolcomplex
Academisch
centrum
1 De h a r d e kern van de N E R - g r o e p b e s t o n d u i t A . G u t n o v en I. Lezhava. D a a r n a h e b b e n A . B a b u r o v , G. D u m e n t o v , S. K h a r i t o n o v a , S. Sadovskiy, A . S k o k a n , Y. Rusakov, V. Y u d i n t s e v , N. Fodayeva, N. K o s t r i k i n en I. L u n k o v a voor l a n g e r e of k o r t e r e t i j d deel u i t g e m a a k t van de g r o e p .
contacten met enkele invloedrijke personen binnen deze instellingen. D i t r e s u l t e e r d e in presentaties van hun werk op b i n n e n l a n d s e en b u i t e n l a n d s e t e n t o o n s t e l l i n g e n en in p u b l i k a t i e s van verschillend e a r t i k e l e n en boeken. De N E R - g r o e p hield zich in de eerste plaats bezig met de actuele v r a a g s t u k k e n der stedebouw: het s t i c h t e n van n i e u w e n e d e r z e t t i n g en in het u i t g e s t r e k t e g r o n d g e b i e d van de Sovjetunie. In de jaren v e e r t i g en v i j f t i g w a s aan deze g r o o t s c h a l i g e s t e d e b o u w k u n d i g e problematiek w e i n i g a a n d a c h t besteed: de N E R - g r o e p moest hiervoor t e r u g g r i j p e n naar de s t u d i e s van de c o n s t r u c t i v i s t e n uit de jaren t w i n t i g . De s t e d e b o u w k u n d i g e c o n c e p t e n van M i l j u t i n , O c h i t o v i t c h en S a b s o w i t c h en het werk van Ginsburg, Leonidov en Krutikov vormden modellen w a a r o p N E R v o o r t b o u w d e . H e t eerste project dat de g r o e p presen-
Winkelcentrum
t e e r d e w a s hun gezamenlijke a f s t u d e e r p r o j e c t voor een s t a d s m o d e l voor de c o m m u n i s t i s c h e stad. H e t o n t w e r p w e r d vergezeld van een u i t g e breid onderzoek, w a a r b i j de d i s s i d e n t e socioloog G. D u m e n t o v een b e l a n g r i j k e rol speelde. O p b a s i s van 'een w e t e n s c h a p p e l i j k e a n a l y s e van de c o m m u n i s t i s c h e levenswijze en na onderzoek van actuele o n t w i k k e l i n g e n in de s t e d e b o u w en de b e v o l k i n g s p o l i t i e k w e r d g e t r a c h t de f u n c t i o n e l e s t r u c t u u r van de c o m m u n i s t i s c h e stedelijke o m g e v i n g t e definiëren en het gevolg voor de a r c h i t e c t o n i s c h e c o m p o s i t i e en expressie te bepalen'. 2 In de jaren v i j f t i g en zestig waren vele stedeb o u w e r s in de S o v j e t u n i e van m e n i n g dat de i n d u s t r i e to t kern van de n i e u w e steden gemaakt m o e s t worden. De N E R - g r o e p leverde hier kritiek op en stelde voor o m steden en industriële gebieden volledig o n a f h a n k e l i j k te o n t w i k k e l e n.
Cultureel
centrum
2 V o o r de p l a n b e s c h r i j v i n g e n is g e b r u i k t g e m a a k t van de E n g e l s e v e r t a l i n g van de e e r s t e p u b l i k a t i e van de N E R g r o e p : A . G u t n o v e.a., The Ideal Communist City, New York, pp. 117-126.
In het a f s t u d e e r p r o j e c t is het model voor een stad van 100.000 inwoner s nader u i t g e w e r k t . De volgende o v e r w e g i n g e n liggen ten g r o n d s l a g aan de s t r u c t u u r van N E R : 1. g e l i j k w a a r d i g e w o o n l o c a t i e s : de sectoren liggen op gelijke afstande n van de o m r i n g e n d e g r o e n g e b i e d e n en de diverse voorzieningen ; 2. afstanden zijn a f g e s t e m d op de v o e t g a n g e r : iedere w o n i n g ligt op l o o p a f s t a n d van het centrum;
H e t s c h e m a van de N E R bestaat uit een groot kwadraat, dat in negen sectoren van gelijke o m v a n g verdeeld is. De vier s e c t o r e n in de hoeken b e v a t t e n s c h o l e n en s p o r t v o o r z i e n i n g e n ; h i e r t u s s e n zijn de w o o n s e c t o r e n gelegen en in het centrale k w a d r a n t bevindt zich het c u l t u r e le c e n t r u m . Een radiale w e g e n s t r u c t u u r verbindt het hart van iedere sector met het c u l t u r e l e c e n t r u m ; een r i n g w e g o m s l u i t de stad.
4. g r o e n g e b i e d e n zijn van g r o te betekenis: iedere sector w o r d t m i n i m a a l aan t w e e zijden begrensd door een open gebied.
De woonsectoren kennen een hoge d i c h t h e i d : per sector zijn 25.000 persone n o n d e r g e b r a c h t in zestien w o o n c o m p l e x e n . Een w o o n c o m p l e x bestaat uit een f l a t g e b o u w van zeventien lagen op pilotis. Op de begane grond bevinden zich enkele v o o r z i e n i n g e n en een kleuter- en b a s i s s c h o o l met internaat. Naast de w o o n c o m p l e x e n vinden we in deze sectoren een w i n k e l c e n t r u m , lichte i n d u s t r i e en ruimte s voor collectieve a c t i v i t e i t e n . H et w i n k e l c e n t r u m bestaa t uit zes
NER,
Voetgangersgebied
3. v e r k e e r s s t r o m en zijn zoveel mogelijk g e s c h e i den: een o p e n b a a r - v e r v o e r s y s t e e m, dat geen gelijkvloerse k r u i s i n g e n kent, verbindt de w o o n s e c t o r e n zowel o n d e r l i n g als met het i n d u s t r i e g e b i e d dat op enkele kilometer s van de stad ligt;
Cultureel
maquette
centrum,
binnenplaats
paviljoens, die een verhoog d plein omgeven. Behalve t w e e ' w i n k e l p a v i l j o e n s' vinden we hier een bioscoop , een restaurant, een g e b o u w van het lokale b e s t u u r en een d i e n s t e n c e n t r u m . D i t w i j k c e n t r u m kan u i t g e b r e i d w o r d e n met diverse sportvoorzieningen. In de educatieve sectoren zijn de s c h o l e n voor middelbaar en hoger o n d e r w i j s g e s i t u e e r d in c i r k e l v o r m i g e complexen. Centraal ligt het a c a d e m i s c h c e n t r u m: een lineair g e b o u w met lokalen en w e r k r u i m t e n aan de gevels en een bibliotheek en a u d i t o r i a in het midden. H e t culturele centrum h e e f t een opvallende plaats in het sociale en ruimtelijke model. O p de begane grond van het c e n t r u m bevindt zich een openbare b i n n e n p l a a t s. Deze b i n n e n p l a a t s w o r d t volledig o m s l o t e n door een g e b o u w met leeszalen, a r c h i e f r u i m t e , w e r k k a m e r s en laboratoria. D i t g e b o u w w o r d t op zijn b e u r t weer
o m s l o t e n door een g e l i j k v o r m ig groter g e b o u w met vier vleugel s w a a r i n zich ateliers, klaslokalen en andere w e r k r u i m t e s bevinden. T u s s e n beide g e b o u w e n zijn grotere z e l f s t a n d i g e elementen, zoals congreszalen, t w e e t h e a t e r s , een p l a n e t a r i u m en een zwembad g e p l a a t s t . Iedere zijde van het v i e r k a n t e c e n t r u m is bestemd voor een van de vier c u l t u r e l e hoofdgroepen: w e t e n s c h a p , hobby, kunst en sport. Met de central e plaats van d i t c u l t u r e l e c e n t r u m t r a c h t t e de N E R - g r o e p een specifiek c o m m u n i s t i s c h e i n t e r p r e t a t i e van het s t a d s h a r t te f o r m u l e r e n . Bovendien w e r d hiermee kritiek geleverd op de Engelse New T o w n s uit de jaren v i j f t i g , die onder de s t e d e b o u w k u n d i g e n in de S o v j e t u n i e een grote p o p u l a r i t e i t genoten. H et model van deze New T o w n s w a s g e b a s e e r d op de m i d d e l e e u w s e stad. De d i r e c t e t o e p a s s i n g van d i t h i s t o r i s c h e model bleek in de moderne
Cultureel
Maquette
van woning
in
wooncomplex
centrum,
Schoolcomplex,
maquette
binnenplaats
context op grote bezwaren te s t u i t e n . In de m i d d e l e e u w s e stad w e r d het c e n t r u m g e v o r m d door het m a r k t p l e i n ; in de moderne Engelse stad is hier het w i n k e l c e n t r u m g e s i t u e e r d . De m i d d e l e e u w s e markt w a s e c h t e r niet s l e c h t s een plek om handel te drijven, maar veeleer een plaats voor o n t m o e t i n g , v e r t i e r en het u i t w i s s e len van informatie. H et moderne w i n k e l c e n t r u m kan deze f u n c t i e s niet vervullen. Ook bij andere onderdelen van de New T o w n , die r e c h t s t r e e ks uit het m i d d e l e e u w s e model afgeleid zijn, zien we dit probleem terug. A n o n i e m e k a n t o o r g eb o u w e n moete n de rol van het s t a d h u i s vervullen; moderne s c h o l e n b e s t a a n voor een groot deel uit een verzameling barakken, en de kerken, o o i t een c o n c e n t r a t i e p u n t voor allerlei s c h o n e kunsten, vervullen nog s l e c h t s een b e p e r k te g o d s d i e n s t i g e f u n c t i e . H e t formele g e b r u i k van deze elementen h e e f t iedere diepere b e t e k e n is
Nederzettingensysteem
met 'appel' en
'stam'
verloren: in de New T o w n kan het c e n t r u m d a a r o m niet als het s p i r i t u e l e c o n c e n t r a t i e p u n t fungeren. Na een u i t g e b r e i d e a n a l y s e van de sociale problemen van de moderne stad, s c h o o f de N E R - g r o e p d a a r o m het c u l t u r e l e c e n t r u m naar voren, als een plaats w a a r een vrije u i t w i s s e l i n g van i n f o r m a t i e zou kunnen p l a a t s v i n d e n en waar zich de kern van de m o d e r n e stad zou bevinden. De c o m m u n i c a t i e in d i t c e n t r u m zou zich op vier niveaus m o e t e n afspelen: op het niveau van de o n t s p a n n i n g speelt zij zich af in cafés en restaurants; op het i n f o r m a t i e v e niveau in bibliotheken en i n f o r m a t i e c e n t r a ; een meer intensiev e vorm van c o m m u n i c a t i e vind t plaats in w e r k g r o e p e n , w a a r i n over een o n d e r w e r p g e d i s c u s s i e e r d w o r d t en de hoogst e vorm van c o m m u n i c a t i e is te vinden bij diegenen die zich p r o f e s s i o n e el met een bepaald o n d e r w e r p bezighouden . Deze
vorm van o r g a n i s a t i e komt overeen met de wijze waarop de s p o r t in de USSR g e o r g a n i s e e r d was: spel, t r a i n i n g , de a m a t e u r en de professional. Binnen de eerder genoemde c u l t u r e l e hoofdgroepen kon eenieder zich op zijn eigen niveau ontplooien. H e t c e n t r u m zou aldus als een hart het s t a d s o r g a n i s m e van bloed voorzien en de k w a l i t e i t van het menselijk bestaan bewaken. Uit het s o c i o l o g i s c h onderzoek dat het plan vergezelde, bleek dat het m i n i m a l e aantal inwoners dat nodi g w a s om d i t c u l t u r e l e centrum te laten f u n c t i o n e r e n , 100.000 bedroeg. De p r e s e n t a t ie van het plan leidde tot veel d i s c u s s i e onder vakgenoten in de USSR. A r b e i d e r s c l u b s , die enigszin s o v e r e e n k w a m e n met de b o v e n b e s c h r e v e n centra, f u n c t i o n e e r d e n voor een zeer klein p e r c e n t a g e van de bevolking. Voor het merendeel van de bevolking waren slechts voorzieninge n voor de passieve recre-
Variant op het
NER-model
atie o n t w i k k e l d , zoals televisie, b i o s c o p e n en t h e a t e r s . De N E R - g r o e p w e e s er e c h t e r op dat de g e s c h i e d e n i s bewees dat j u i s t de actieve recreatie e s s e n t i e e l w a s voor een gezonde s a m e n l e v i n g . Zo waren in het O u d e Rome niet s l e c h t s a m f i t h e a t e r s en c i r c u s s e n te vinden maar ook t h e r m e n , die zich o n t w i k k e l d e n tot 'clubs', w a a r mensen een g r o ot deel van de d a g verbleven. Ook onder de Europese adel w a s het g e b r u i k e l i j k een deel van het w o o n h u i s voor c o l l e c t i e f a m u s e m e n t te bestemmen: feesten, optredens, c o n c e r t e n, gezamenlijke l i t e r a t u u r s t u d i e enzovoort. In een moderne c o m m u n i s t i s c h e s a m e n l e v i n g w e r d deze t r a d i t i e v o o r t g e z e t in het stelsel van clubs, die zich op de sportieve, intellectuele, t e c h n i s c h e en andere kanten van de o n t s p a n n i n g r i c h t t e n. In de loop van de jaren zestig w e r d het gemakkelijker om kennis te nemen van actuele
Doorsnede
van de
'stam'
o n t w i k k e l i n g e n in de w e s t e r s e a r c h i t e c t u u r . De invloed hiervan is duidelijk t e r u g te vinden in het project dat de N E R - g r o e p in 1967 op de T r i ë n n a l e van M i l a a n p r e s e n t e e r d e . Dit project behelsde niet s l e c h t s een o n t w e r p voor een n i e u w e stad, maar b e s c h o u w d e deze stad als een onlosmakelijk onderdeel van een grote r regionaal systeem. In de S o v j e t u n i e van de jaren zestig w a s d i t voor s t e d e b o u w k u n d i g e n en planologen een n i e u w e benadering . H e t n e d e r z e t t i n g e n s y s t e e m , zoals dat door de N E R - g r o e p o n t w o r p e n w a s , b e s t o n d uit t w e e f u n d a m e n t e e l v e r s c h i l l e n d e elementen, die o m s c h r e v e n werden als de 'appel' en de ' s t a m ' . De stad w e r d o p g e v a t als iets w a t zowel k w a n t i t a t i e f als k w a l i t a t i e f a f g e r o n d is: de stad als een eenheid, een v r u c h t of 'appel'. De 'appel' g r o e i t niet en kent ook geen v e r a n d e r i n g e n . De bewoner leef t in een stabiele o m g e v i n g , waar
Variant op het
NER-model
het verleden levend blijft en niet door de t o e k o m s t v e r w o e s t kan w o r d e n . Een c o n g l o m e raat van dergelijke steden kan naast elkaar b e s t a a n , indien elke stad haar eigen a r c h i t e c t o n i s c h karakter b e w a a r t . In het plan vormde de ' s t a m ' een lineair systeem, w a a r i n wegen, c o m m u n i c a t i e l i j n e n en e n e r g i e t r a n s p o r t o p g e n o m e n zijn, t e zamen met i n d u s t r i e g e b i e d e n , t i j d e l i j k e w o o n g e b i e d e n en g r o o t s t e d e l i j k e voorzieningen. H e t is een hoofdader voor de n i e u w e stedelijke n e d e r z e t t i n g e n: een b o o m s t a m , w a a r v a n de w o r t e l s to t diep in Siberië en het Verre O o s t e n weten door te dringen. W e m o e t en ons deze s t a m voorstellen als een a c t i v i t e i t e n z o n e , vol v e r a n d e r i n g e n , o n v e r w a c h t e o n t w i k k e l i n g e n , c o n f r o n t a t i e s en strijd: de plaats waar de p o l s s l a g van het moderne leven voelbaar w a s . S t a b i l i t e i t o n t b r a k hier; in de stam speelde zich het i n t e n s e en
actieve leven af. De N E R - g r o e p noemde d i t ook wel 'het mannelijke b e g i n s e l ' in hun stedelijke concept. Het o n d e r s c h e i d t u s s e n de stabiele (vrouwelijke) en d y n a m i s c h e (mannelijke) wereld schiep de mogelijkheid voor de b e w o n e r s om in het geval van een dreigend e o n d e r g a n g in de wereld van de ' s t a m ' t e r u g te keren naar de eigen stad, w a a r een stabiele wereld op hen wachtte. Hier kon de bewoner zijn geestelijke evenwicht herwinnen en zich voorbereiden op een n i e u w e p o g i n g in de d y n a m i s c h e wereld. De w e s t e r s e invloeden spreken duidelijk uit de gehanteerd e beeldtaal; de g e p u b l i c e e r d e tekeningen van de ' s t a m ' verwijzen naar de stedelijke f a n t a s i e ë n van A r c h i g r a m en in de o r g a n i s c h e modellen van de 'appel' is een duidelijke invloed t e r u g te vinden van het werk van iemand als Paolo Soleri. In de notie van groei en o n t w i k k e l i n g van b o u w k u n d i g e syste-
Maquette
van
variant
men is duidelijk het ideeëngoed van de J a p a n s e m e t a b o l i s t e n , zoals K u r o k a w a , te herkennen. In het algemeen blijken de ideeën, zoals de N E R - g r o e p die in de USSR naar voren bracht, zeker hun sporen te hebben nagelaten. Zowel de ideeën over s t a b i l i t e i t en v e r a n d e r i n g , als de c o m b i n a t i e van een l i n e a i r - d y n a m i s c h systeem en een b e s l o t e n - s t a t i s c h systeem zijn in stedeb o u w k u n d i g e planne n en in enkele g e b o u w e n t e r u g t e vinden. In de C h r o e t s j o v - p e r i o d e geloofden velen binnen de S o v j e t u n i e in een t o e k o m s t voor het c o m m u n i s m e . Ook het werk van de N E R - g r o e p is van d i t geloof vervuld: het t r a c h t a r c h i t e c t o n i s c h u i t d r u k k i n g te geven aan een s o c i a l i s t i s c h e levenswijze om zich d a a r m e e te o n d e r s c h e i d e n van de k a p i t a l i s t i s c h e stad. Vertaling
Maquette
van
en bewerking:
variant
Jurjen
Zeinstra
