Mindmap • Woordenschat
Groep 1-2
Mindmappen met kleuters Rianne Hofma Over de auteur Rianne Hofma is groepsleerkracht van groep 1/2 op de Vensterschool (een brede school in ontwikkeling), in Noordwolde (Friesland).
Mindmappen met kleuters? Ongetwijfeld een goed idee! Maar hoe kun je dit bij jonge kinderen, die niet kunnen lezen en schrijven, gestalte geven? Met andere
Mindmap: Niet brullen in de bieb!
woorden: zijn er toepassingen te bedenken voor deze doelgroep? En vooral: wat levert het uiteindelijk op? Twee onderbouwleerkrachten van de Vensterschool, in Noordwolde zijn de uitdaging aangegaan. Na bijna twee jaar experimenteren hebben zij verschillende toepassingen voor kleuters ontwikkeld. Dit artikel is bedoeld om u als collega te inspireren, zodat de mindmap ook op andere scholen al op jonge leeftijd geïntroduceerd kan worden.
Aanleiding Een gesprek over woordenschatontwikkeling in relatie tot woordwebben was de aanleiding, om op zoek te gaan naar achtergrondinformatie over (en mogelijkheden van) mindmappen met kleuters. Praxisbulletin jaargang 30 • Nummer 5 • Januari 2013
Op internet en in de boekhandel is voldoende informatie te vinden over mindmappen. Tony Buzan, een internationaal bekende autoriteit op dit gebied, geeft als definitie: ‘Een mindmap is een visueel diagram, dat gebruikt wordt om informatie vast te leggen en te organiseren op een manier,
1-2
15
Kikker in de kou
woorden moesten visualiseren, zodat de kinderen een mindmap kunnen ‘lezen’, waardoor ze in staat zijn om ook met elkaar hierover in gesprek te gaan. • Behalve voor woordenschatontwikkeling zagen we ook mogelijkheden, om mindmappen in te zetten bij begrijpend luisteren. • En verder wilden we de kinderen zo veel mogelijk van het ‘mindmapdenken’ meegeven.
Mindmapdenken
Mindmap: Kikker in de kou.
De nadruk ligt op
associatief, creatief en hiërarchisch denken
16
die past bij hoe onze hersenen van nature werken.’ Naast de beschikbare informatie worden er ook diverse ‘mindmaptrainingen’ aangeboden. Maar concrete toepassingen voor onderwijs aan jonge kinderen zijn bijna niet voorhanden. Het aanbod is zeer schaars. Reden genoeg dus om hiermee aan de slag te gaan, waarbij de visie van Tony Buzan centraal staat. In dit artikel een verslag.
Brainstormen Samen met mijn collega Joland Rijkelijkhuizen (net als ik groepsleerkracht van groep 1/2 op de Vensterschool, in Noordwolde) ben ik gaan zoeken naar mogelijkheden, om kleuters van mindmappen te laten profiteren. De conclusie was drieledig: • We begrepen al snel, dat we in ieder geval alle
Mindmappen met kleuters • Mindmap • Woordenschat
Bij de doelgroep (kleuters) ligt de nadruk op associatief, creatief en hiërarchisch denken. In de klas noemen we dit: ‘mindmapdenken’. Coöperatieve leerstrategieën komen hierbij heel goed van pas. Door de kinderen op deze manier bij het maken van de mindmap te betrekken, krijgen ze overzicht en leren ze verbanden te zien, waardoor de leerstof uiteindelijk beter beklijft.
Doorgaande lijn De mindmaps, behorend bij woordenschatontwikkeling en begrijpend luisteren, worden samen met de kinderen gemaakt. De kinderen leren op deze manier wat een mindmap is, hoe zo’n mindmap is opgebouwd en welke denkprocessen hiermee gepaard gaan. Wij hebben ons tot doel gesteld, dat de kinderen in de loop van groep 2 zélf een eenvoudige mindmap kunnen maken, al dan niet voorzien van woorden. Daarmee hebben we in feite een begin gemaakt met een doorgaande lijn, startend in groep 1 van de basisschool!
Mogelijkheden: van begeleid naar zelfstandig
verlengde instructie te geven aan (bijvoorbeeld) taalzwakke leerlingen.
Woordenschatuitbreiding
Begrijpend luisteren
Mindmaps, die in het teken van woordenschatuitbreiding worden gemaakt, verdelen we in het algemeen over twee lessen. Daarnaast zijn er een aantal uitloopmogelijkheden, die in tweetallen of in de kleine kring uitgevoerd kunnen worden.
• De mindmaps met betrekking tot begrijpend luisteren worden in het algemeen verdeeld over drie lessen, die alle opgebouwd zijn volgens dezelfde structuur: ‘wie’, ‘waar’, ‘probleem’ en ‘oplossing’. • De gegeven antwoorden worden in een ‘conceptmindmap’ genoteerd. Het kost namelijk te veel effectieve lestijd om een mindmap inclusief afbeeldingen ter plekke te maken. • Het is nu ook weer de taak van de leerkracht, om alle woorden te visualiseren en de afbeeldingen op een definitieve versie van de mindmap te plakken (of te tekenen). Dit is een leuke, maar tijdrovende klus! Maar… in tegenstelling tot de mindmaps ten behoeve van woordenschatuitbreiding verandert er nu niets aan de inhoud, waardoor deze mindmap ieder schooljaar opnieuw gebruikt kan worden! Zuinig bewaren dus!
Les 1 Deze les start met een gezamenlijke brainstorm en het maken van een woordweb. Creatief en associatief denken staan hierbij centraal. Om zo veel mogelijk woorden te genereren en alle kinderen actief bij het proces te betrekken, worden er coöperatieve leerstrategieën ingezet. Voorbeelden van geschikte werkvormen zijn in dit verband: ‘binnen- en buitenkring’ en ‘tweepraat’. Het is de taak van de leerkracht, om de woorden van het woordweb vervolgens – vóór aanvang van de volgende les – te visualiseren. Les 2 Tijdens deze les worden de afbeeldingen (visualisaties; zie les 1) met de kinderen besproken en ligt de nadruk op hiërarchisch denken. Samen met de leerlingen wordt bekeken hoe de afbeeldingen gerubriceerd kunnen worden. We geven de verzamelingen vervolgens een naam en bespreken de achterliggende gedachten. Deze activiteit is zeer geschikt om in de kleine kring aan te bieden. De leerkracht maakt tot slot de mindmap af en voorziet die van de afbeeldingen. Daarmee wordt het mogelijk voor de kinderen, dat ze een mindmap zelfstandig kunnen ‘lezen’. Uitloopmogelijkheden Als de mindmap klaar is, wordt die met de kinderen besproken en vervolgens in de klas opgehangen. De kinderen krijgen dan tijdens de werkles de gelegenheid om er met elkaar (in tweetallen) over in gesprek te gaan. Deze activiteit is ook heel geschikt, om als Praxisbulletin jaargang 30 • Nummer 5 • Januari 2013
Les 1 Deze les is vaak de introductie van een nieuw prentenboek (ankerverhaal), waarbij de luistervraag ‘wie’ centraal staat. De kinderen krijgen de opdracht, om goed te luisteren over welke mensen en/of dieren het verhaal gaat. Ook nu worden de antwoorden in een ‘conceptmindmap’ genoteerd. En ook nu visualiseert de leerkracht de afbeeldingen vóór aanvang van de tweede les.
Mindmap: Woeste Willem.
Les 2 • Deze les start met het bespreken van de tak ‘wie’ van de definitieve mindmap. Herkennen de kinderen de gegeven antwoorden in de afbeel-
17
Mindmappen geeft leerlingen
structuur en houvast en vergroot de betrokkenheid
Website Ik heb de website mindmappenmetkleuters.nl ontwikkeld. Op deze website vindt u voorbeelden van mindmaps, die ik de afgelopen periode gemaakt heb. Bovendien zijn een aantal uitgewerkte lesideeën en downloads opgenomen, die u kunt gebruiken voor uw eigen mindmaplessen. Rianne Hofma
18
dingen? Met andere woorden: kunnen ze de mindmap ‘lezen’? • Vervolgens wordt het verhaal nogmaals voorgelezen en staat de luistervraag ‘waar’ centraal. De kinderen geven deze keer aan ‘waar’ het verhaal zich afspeelt. De tak ‘waar’ is vaak erg uitgebreid. Het is daarom goed om tussentijds een aantal keren te stoppen, de luistervraag ‘waar’ te beantwoorden en de antwoorden meteen in de ‘conceptmindmap’ te noteren. Les 3 • Deze les start met het bespreken van de takken ‘wie’ en ‘waar’. Tot slot wordt het verhaal opnieuw voorgelezen en komen de luistervragen ‘probleem’ en ‘oplossing’ aan bod. De verdere uitwerking is hetzelfde als in de voorgaande lessen. • Bij ieder ankerverhaal wordt er in principe een verteltafel gemaakt. (Zie een voorbeeld hiervan op pagina 19.) De mindmap wordt ter ondersteuning bij de verteltafel opgehangen. Het is fantastisch om te constateren, dat de kinderen de mindmap ook daadwerkelijk bij hun spel gebruiken.
Mindmapspel Het ‘mindmapspel’ bestaat uit een centrale afbeelding, met maximaal 4 hoofdtakken én een serie afbeeldingen, die bij de hoofdtakken horen. Voorbeeld • De kinderen krijgen een centrale afbeelding ‘huis’, met de hoofdtakken ‘woonkamer’, ‘keuken’, ‘slaapkamer’ en ‘badkamer’ én een flink aantal afbeeldingen van voorwerpen, die zich in de genoemde vertrekken bevinden. De leerlingen leggen de afbeeldingen vervolgens bij de juiste tak. Dit is een activiteit, die ze alleen of samen met klasgenoten kunnen doen en zowel begeleid als zelfstandig kunnen uitvoeren. • Het is aan te bevelen, om woorden te gebruiken, die de groep tijdens het brainstormen Mindmappen met kleuters • Mindmap • Woordenschat
heeft genoemd. Daarnaast kunt u natuurlijk zelf nog belangrijke woorden toevoegen. • Het is de bedoeling, dat de kinderen tijdens de werkles met het ‘mindmapspel’ aan de slag gaan. Als u het spel ook in volgende jaren wilt gebruiken, dan is het verstandig, om het spel vóór gebruik te lamineren. Wie beschikt over een digitaal schoolbord (of een multitouch table) kan dit spel natuurlijk ook digitaal spelen!
Groepswerk • Voor deze activiteit hebt u nodig: tijdschriften, vouwcirkels en plak- en tekenmateriaal. En verder: een centrale afbeelding, met maximaal 4 hoofdtakken. (Kies bijvoorbeeld bij het thema Dieren een centrale afbeelding, met de hoofdtakken ‘lucht’, ‘land’ en ‘water’. Iedere tak heeft een eigen kleur!) • Bij deze activiteit gaan de kinderen in tijdschriften op zoek naar passende afbeeldingen bij de genoemde hoofdtakken. Maar ze kunnen de afbeeldingen natuurlijk ook zelf tekenen. Ze krijgen hierbij de volgende opdracht: ‘Plak je tekening of plaatje op dezelfde kleur ondergrond als de kleur van de tak waar de afbeelding bij hoort.’ Interessante discussies ontstaan, als kinderen een tekening maken, die eigenlijk bij verschillende takken hoort!
Individueel vervolg Als de hiervoor beschreven mindmapactiviteiten regelmatig in de groep worden ontplooid, dan zijn de meeste kleuters in de loop van groep 2 in staat om zélf een eenvoudige mindmap te maken. Daarbij is het handig, om de kinderen in eerste instantie weer vanuit een basis (zoals die beschreven is bij Mindmapspel en Groepswerk; zie hiervoor) te laten werken.
Opbrengsten Het afgelopen schooljaar hebben we voornamelijk mindmaps met betrekking tot begrijpend
Verteltafel Kikker in de kou.
luisteren gemaakt. En het valt ons op, dat er – in tegenstelling tot voorgaande jaren – bij het onderdeel Kritisch luisteren van de Cito-toets Taal voor kleuters relatief weinig fouten worden gemaakt. Ook door kinderen, die op de andere onderdelen matig of zelfs zwak presteren! Een opmerkelijke ontwikkeling, die wat ons betreft het onderzoeken waard is!
Conclusies • Mindmappen is in de onderbouw een prachtig middel om in te zetten bij begrijpend luisteren en woordenschatuitbreiding. Bovendien lijkt het de leerprestaties positief te beïnvloeden. • Mindmappen geeft de leerlingen structuur en houvast. Het stimuleert de taal- en denkontPraxisbulletin jaargang 30 • Nummer 5 • Januari 2013
wikkeling en zorgt ervoor, dat de leerstof beter beklijft. • Mindmappen vergroot de betrokkenheid van leerlingen. De kinderen vinden mindmappen een boeiende activiteit. Ouders worden vaak vóór schooltijd door hun zoon/dochter meegenomen naar de mindmap. En de kinderen geven dan tekst en uitleg over het proces en het resultaat. • Mindmappen is zeker mogelijk met leerlingen, die nog niet kunnen lezen en schrijven. Door hiermee al in groep 1 van de basisschool te starten, ontwikkelen deze leerlingen een voorsprong op leerlingen, die pas op latere leeftijd leren mindmappen. Mijn motto is dan ook: ‘Mindmappen, je kunt er niet jong genoeg mee beginnen!’ Ik hoop, dat ik u heb kunnen inspireren en wens u veel succes!
19
