Mededogen in islaam Mededogen is een sterke kracht die mensen verenigt. Zij schept verwantschap tussen mensen en naties. Mededogen is communiceren met het hart. Een hart dat gevuld is met een diepgaand gevoel om anderen te willen helpen en hun lijden te verzachten. Mededogen betekent vooral dat men de ander die in nood is niet in de kou laat staan. In een egoïstische wij-tegen-zijsamenleving is mededogen (de simpelste daad van liefde) volgens Maimunah van der Heide een onmisbare, troostende kracht. Mededogen in islaam, Maimunah van der Heide
Ik bekeerde in 1986 tot de islaam, in een tijd waarin islaam nauwelijks ter sprake kwam. Ik had er ten minste nog nooit van gehoord. Er was nog geen internet, er waren weinig boeken vertaald. Moskeeën werden niet door jongeren bezocht, en er waren geen lessen waarin je kennis over islam in de Nederlandse taal kon vergaren. Mijn groei- en leerproces vond thuis plaats, waar ik het ene boek na het andere las en mijn inzichten ontstonden tijdens mijn reizen door India, Pakistan en verschillende Arabische en Afrikaanse landen. Op een gegeven moment ontdekte ik een groep moslims in Amsterdam die in het Nederlands betrouwbare islamitische kennis onderwezen. Ik bezocht hen maandelijks en luisterde aandachtig naar deze lezingen, maar vond geen aansluiting bij de groep. Onderling contact leek niet verder te gaan dan ‘as salaamu alaikum.’ ‘Wa alaikum salaam.’ ‘Hoe gaat het?’ ‘Alhamdulillaah.’ ‘Met de kinderen?’ ‘Alhamdulillaah.’ ‘Met je man?’ ‘Alhamdulillaah.’ Het leek wel taboe om iets over jezelf te vertellen of iets persoonlijks aan een ander te vragen. Ik miste daardoor een gevoel van verbondenheid, delen, herkenning, oprechte interesse in elkaar en voelde me erg eenzaam te midden van de groep. De ander niet zonder steun laten Er waren heel veel bekeerde Nederlandse vrouwen, maar desondanks hield iedereen zich op de een of andere manier aan dit gedragspatroon. Ik droeg in die tijd een niqaab voor m’n gezicht. Op een dag ging ik naar een van die bijeenkomsten en deed zoals altijd mijn gezichtssluier af zodra ik binnen kwam. Helaas verkeerde ik toen in een thuissituatie van huiselijk geweld. Nu mijn niqaab af was, kon iedereen mijn opgezwollen lip en de blauw-gele plek onder mijn oog zien. 1
Niemand heeft die dag met me gepraat, noch een hand op mijn knie gelegd, noch met zorg gevraagd wat er aan de hand was.
Men deed gewoon of men niets zag. Ik dacht aan de woorden van de profeet: “Een moslim is een broeder van een moslim. Hij dient hem niet te bedriegen, noch tegen hem te liegen, noch hem zonder steun te laten.” (Overgeleverd door Abu Hurairah- At-Tirmidhie-Hasan) En van dezelfde overleveraar: “Aan degene die geen barmhartigheid aan anderen toont zal geen barmhartigheid getoond worden.” (Sahiehain) Het zien van lijden willen vermijden Het was een van die keren dat ik huilend over straat naar huis liep en mijn schepper toesprak dat ik niet zo met een ander zou willen omgaan, en dat ik de pijn die ik ervoer niet een ander toewenste. Ik vond mededogen iets vanzelfsprekends. Bovendien spraken de boeken die ik las hier ook over. Ik kon niet geloven, noch accepteren dat het contrast tussen wat de islam als levenswijze onderwijst en dat wat ik de moslims om mij heen zag uitdragen zo groot was. De voormalige popzanger Cat Stevens die na zijn bekering Yuusuf Islam ging heten zei ook al: “Gelukkig heb ik eerst de islam leren kennen en pas daarna de moslims. Anders was ik nooit moslim geworden!” Ik besloot zelf een plek te creëren waar dit mededogen wel aanwezig zou zijn, een plek om mensen bewust te maken. Wanneer ik om me heen keek zag ik ook bij anderen tekenen van pijn en verdriet. Maar het was net alsof deze pijn er van de omgeving niet mocht zijn, alsof lijden op de een of andere manier verkeerd was en vermeden moest worden en onverdraaglijk is. Verdriet hoort bij het leven, net zoals een bloem of een vogel. Als je de schoonheid kunt zien van verdriet dan is verdriet niet zo verdrietig meer. Dan heeft het zijn eigen waarde, en heeft het zijn eigen licht. Verdriet maakt stil en rustig, het kan je naar je ziel voeren, 2
In het verdriet kun je je grootste schat vinden en je grootste bron van vreugde. Alleen als je diep genoeg graaft zul je je ziel vinden. Als je tegen je verdriet vecht dan blijf je aan de oppervlakte en dat is pas echt verdrietig. De ander zien als iemand die net zo is als jijzelf Waarom was iedereen zo weinig geïnteresseerd in elkaar? Waarom werd er over, in plaats van met je gepraat? Ik zag in moskeeën, lessen, en bijeenkomsten jarenlang hoeveel er veroordeelt werd, op elkaar werd neergekeken, hoeveel mensen zichzelf heel wat vonden. Meer arrogantie dan nederigheid, meer eigenbelang dan het belang van de ummah. Meer haat leek het wel dan liefde. Ik zag hoe begeerte en haat de banden van harmonieus samenzijn verbraken. Maar ondanks mijn innerlijke lijdensweg die heel eenzaam was, gaf ik niet op. Wat er niet was kon nog komen. Dan ging ik maar zelf die verandering teweeg brengen. Ik besloot dat de enige genezing van de ziekte die er in de ummah heerste mededogen was. Mededogen is een sterke kracht die alle wezens naar elkaar toe voert. Het is een kracht die ware verwantschap schept tussen mensen en naties. Mededogen is het communiceren van het menselijke hart, dat gevuld is met een diepgaand gevoel om anderen te willen helpen en hun lijden te beëindigen. Het betekent één worden met andermans verdriet of vreugde. Iemand kan zichzelf niet waarlijk met een ander vereenzelvigen zolang hij andermans gevoelens en gedachten niet begrijpt. Daarom is mededogen geen kortstondige emotionele binding of reactie, maar een kracht die in voortdurende expansie is, steeds verder uitgroeit en niet ophoudt. Anas heeft verhaald dat de Profeet zei: “Niemand van jullie wordt een ware gelovige, totdat hij voor zijn broeder wenst wat hij voor zichzelf wenst.” (Sahiehain) Als we om ons heen kijken zien we veel leed in de wereld. Honger, ziekte en onderdrukking zijn zichtbare uitingen van leed. Dichterbij zien we ook veel leed omdat de wereld aan het doorschieten is qua individualisering. Er is in toenemende mate sprake van een wij-tegen-zijsamenleving, waarin niet de overeenkomsten, maar juist de verschillen tussen mensen centraal staan. Wanneer niet mededogen, maar eigenbelang en wij-zijdenken uitgangspunt worden, is automatisch iedereen die het niet met je eens is tegen je. Wanneer wij zouden erkennen dat de medemens iemand is die net zo is als jijzelf, zou de samenleving veel prettiger worden. Het is onmogelijk te accepteren dat anderen lijden zonder de mogelijkheid te accepteren dat het jou ook kan overkomen. De metgezel Ibn Mas’ud zei:
3
“Voor elke blijheid zal er triestheid zijn. En er is geen enkel huis dat met voorspoed gevuld wordt of het zal daarna met tegenspoed worden gevuld.” (Zaad al-Ma’aad) Als je ontkent dat de pijn die een ander meemaakt ook jou kan overkomen, geeft dat misschien tijdelijk een veilig gevoel. Maar het onthecht je ook van anderen die deze pijnlijke ervaringen opdoen. En zo ontneemt men zichzelf de kans om steun en liefde te geven en te ontvangen. Ik heb altijd gezegd dat het luisteren en open staan voor een ander gebieden in jezelf geneest. Het ervaren van verbondenheid en herkenning lost gevoelens van diepe eenzaamheid op en helpt je vertrouwen terug te winnen. Een manier om mededogen voor een ander te voelen is je voor te stellen dat je kind of je moeder of je echtgenoot in dezelfde situatie verkeert als die ander. Je hart zal vanzelf open gaan en er ontstaat een sterk verlangen om het leed van de ander te verlichten. Je kunt dit mededogen richten tot degene waarmee je nu in contact staat, ongeacht haar of zijn achtergrond, uiterlijk of situatie. Er echt voor de ander zijn
Niemand ontkomt in het leven aan lijden en verlies. Dit inzicht neemt het leed dat uit een verlies voortvloeit niet weg, maar het vermindert wel het lijden dat door strijd ertegen wordt veroorzaakt. “Elke ziel zal onvermijdelijk in deze wereld ervaren wat het is om te lijden, want dit leven is gebaseerd op moeilijkheden.” (Ibn Al-Djawzie)
Ik ging dit soort uitspraken citeren op bijeenkomsten, bij groepen, na lessen en zag wat het met mensen deed. Ik heb meer dan tien jaar lang bijna wekelijks tegen groepen gezegd dat we niet mogen oordelen, dat we moeten leren luisteren naar elkaar. Ik zag een last vallen van ongesluierde meiden die jaren lang ervaren hadden dat er op hen werd neergekeken door bepaalde op en top islamitisch geklede meiden. Ik zag muren van afgeslotenheid en eenzaamheid afbreken en een soort straling ontstaan vanwege de herkenning. Jonge meiden realiseerden zich nu dat het ophouden van de uiterlijke schijn hen niet verder bracht en dat de onderlinge band hier niet door werd versterkt. Ik heb gezien wat het ineenslaan van handen teweeg kan brengen. “Deze pijnen zijn één van de kenmerken van iemands ontwikkeling waar geen mens of dier voor kan worden gespaard. Wanneer de mens zonder pijn zou zijn zou hij geen mens zijn, eerder een engel of ander soort schepsel.” (Ibn Qayyim al-Djawziyyah) 4
We moeten onze pijn erkennen, toestaan dat die er mag zijn en er niet tegen vechten. Pas dan kunnen we ons zelf met mededogen tegemoet treden, en vervolgens ook de ander. Mededogen hebben is van binnenuit voelen wat het betekent wat de ander ondergaat. Nu’maan bin Bashier heeft verhaald: “De Boodschapper van Allaah zei: “De gelovigen zijn in hun wederzijdse genade, mededogen en genegenheid als één lichaam. Wanneer een van de lichaamsdelen lijdt, reageert het hele lichaam erop met oplettendheid en koorts.” (Sahiehain) Het betekent dat zelfs eenvoudige handelingen een groot verschil kunnen maken. We kunnen meestal niet al iemands pijn en verdriet wegnemen, maar we kunnen er voor de ander zijn. Zelfs door die kleine daad van aanwezigheid voelt iemand zich niet meer zo alleen in zijn lijden. Een heel simpele daad van liefde, van openstaan voor anderen, iemand iets te eten geven, te groeten, vragen wat er gebeurd is, en echt aanwezig zijn– dat zijn allemaal heel sterke uitingen van mededogen. Maar in plaats van mededogen te geven, hebben we vaak de neiging om met adviezen of geruststellingen te komen, en met ons eigen standpunt of onze eigen gevoelens. Mededogen vraagt dat we met heel ons wezen naar de ander luisteren en zodoende de ander de mogelijkheid te geven om zichzelf volledig te uiten, voordat we onze aandacht richten op oplossingen of verzoeken om ondersteuning. Het inleven in de ander is een gevoel van verantwoordelijkheid, van betrokkenheid bij de ander. De ander zal ons mogen en respecteren als gevolg van onze houding tegenover hem. Onze voorspoed hangt daadwerkelijk af van de medewerking en bijdrage van anderen. Elk aspect van onze huidige voorspoed is te danken aan de inspanningen van anderen. We zijn allemaal afhankelijk van degenen met wie we mededogen hebben. Daardoor wordt de verbondenheid nog groter. Mededogen gaat uit van de wens van ieder mens om gelukkig te zijn en lijden te overwinnen. Vanuit dit uitgangspunt kun je mededogen voelen, ongeacht of je iemand beschouwt als vriend of vijand.
5
‘Alie heeft verhaald dat hij op een stuk perkament in het handvat van het zwaard van de Profeet de tekst vond: “Onderhoud relaties met degenen die jou hebben afgesneden en gedraag je goed tegenover degene die jou slecht behandelt en spreek de waarheid ook al is het tegen jezelf. ” (Ibn al-Nadjar in Dhayl al-Tarikh) Iemand met mededogen is vriendelijk, zelfs als hij kwaad is. Voor iemand met mededogen worden zelfs vijanden vrienden, zonder mededogen veranderen zelfs vrienden in vijanden.
6
