Kwartaalbericht. Rabobank Cijfers & Trends. Visie op negen sectoren in het Nederlandse bedrijfsleven november 2006

Kwartaalbericht Rabobank Cijfers & Trends

Visie op negen sectoren in het Nederlandse bedrijfsleven | november 2006

Deze publicatie is een uitgave van Rabobank Nederland. Overname van tekst- en cijfermateriaal is alleen toegestaan voor niet-commercieel gebruik onder de volledige bronvermelding: Rabobank Cijfers & Trends. Het woordmerk Rabobank Cijfers & Trends is geregistreerd in het Benelux Merken Register. De in deze publicatie gepresenteerde visie is gebaseerd op gegevens uit door ons betrouwbaar geachte bronnen die worden genoemd in de bronvermelding. Deze bronnen zijn op zorgvuldige wijze in onze analyse verwerkt. Rabobank Nederland aanvaardt echter geen enkele aansprakelijkheid voor het geval dat de in deze publicatie neergelegde gegevens of prognoses onjuistheden bevatten noch voor eventuele (zet-)fouten en onvolledigheden. De gegevens zijn verwerkt tot 17 oktober 2006. Een uitgebreide samenvatting van Rabobank Cijfers & Trends is beschikbaar op: www.rabobank.nl/cijfersentrends.

Colofon Samenstelling Ben Beerens, Wim Boonstra, Joop Buisman, Henri Cocu, Jos Dilven, Marleen Jansen, Richard Jeurissen, Lizethe Kluijtmans, Helga Manning, Gertine Mensink, Karina Nieland, Martin van Oijen, Wiljan van Oorschot, Bert Sikken, Enrico Versteegh, Lennart de Waard. Eindredactie Enrico Versteegh Productiemanagement (vormgeving, fotografie, prepress en druk) De Regiekamer Communicatie, Zaltbommel

Voorwoord

4

Inleiding

6

Macro-economisch

8

Inhoudsopgave

Sectorvisies en interviews Industrie

12

Bouw

14

Groothandel

16

Detailhandel food

18

Detailhandel non-food

20

Dienstverlening

22

Transport

24

Horeca en recreatie

26

Gezondheidszorg

28

Column Wim Boonstra

30

Bronnenlijst

31

4

Wie oude kennis koestert en voortdurend nieuwe vergaart, mag een leraar van anderen zijn Confucius (551 v. Chr. - 479 v. Chr)

RABOBANK CIJFERS & TRENDS KWARTAALBERICHT NOVEMBER 2006

Voorwoord “Wie oude kennis koestert en voortdurend nieuwe vergaart,

Ter ondersteuning van de online versie van Rabobank Cijfers &

Hoe voorkomen ze dat belangrijke kennis wegvloeit? Antwoorden

mag een leraar van anderen zijn”, zei de oude Chinese denker

Trends verschijnt vier keer per jaar een kwartaalbericht. Hierin

op deze en andere vragen vindt u terug in de interviews naast de

Confucius ooit. Het zijn ware woorden die wij zo’n 2.500 jaar later

delen we onze kennis op sectorniveau, waarbij we elke uitgave

sectorvisies.

van harte onderschrijven. Niet dat wij een leraar voor anderen

een andere invalshoek kiezen. In deze eerste editie vindt u onze

pretenderen te zijn. Integendeel. Maar wel omdat we als financiële

visies op negen sectoren in het Nederlandse bedrijfsleven:

Met het vernieuwde Rabobank Cijfers & Trends stellen we onze

dienstverlener aan het Nederlandse bedrijfsleven doordrongen zijn

Industrie, Bouw, Dienstverlening, Groothandel, Detailhandel food

expertise beschikbaar. Het is onze manier van coöperatief kennis

van de noodzaak kennis te delen. Want kennis groeit als zij wordt

en non-food, Transport, Horeca en recreatie en Gezondheidszorg.

delen. Met u als ondernemer, met u als (potentiële) klant. Dat zijn

gedeeld. En kennis verliest haar waarde, wanneer er niets mee

Aan de hand van de laatste economische inzichten belichten we

we aan onze stand verplicht. Niet voor niets zijn we marktleider in

wordt gedaan.

de recente ontwikkelingen, geven we onze visie en daarmee ook

de financiële dienstverlening aan het Nederlandse bedrijfsleven.

een beknopte prognose voor deze sectoren.

Die positie hebben we niet in de laatste plaats met onze kennis

Beste lezer,

verworven. Onze kennis die ook uw kennis wordt. Zo groeit zij Voorafgaand aan de sectorvisies kijken we met onze economen

verder, waarmee wij hopen dat zij een waardevolle bijdrage

Voor u ligt de allereerste editie van het Rabobank Cijfers & Trends

naar de huidige economische ontwikkelingen. U leest hoe het

levert aan uw eigen bedrijfsvoering. En daarmee aan de groei

Kwartaalbericht. Wat is er met het bekende dikke boek gebeurd?,

is gesteld met de wereldeconomie, waarna we inzoomen op

van úw onderneming. Lang leve uw onderneming!

vraagt u zich misschien af. Daarvan nemen we met deze dertigste

Nederland. De macro-economische ontwikkelingen vormen

editie van Rabobank Cijfers & Trends afscheid. Voor ons is het een

immers het decor waartegen het reilen en zeilen van ons

afscheid zonder tranen. Wat er voor terugkomt, vormt een nóg

bedrijfsleven zich afspeelt.

betere manier om onze kennis met u te delen. Zoals u in de hierna volgende inleiding kunt lezen, is Rabobank Cijfers & Trends nu

Uiteraard laten we in deze uitgave ook ondernemers zelf aan het

online beschikbaar, altijd actueel en uitgebreider dan ooit. Zowel

woord. Negen directeuren gunnen u en ons een kijkje in de keuken

Monika Milz

in de breedte als in de diepte.

van hun kennisorganisatie. Hoe hebben zij hun kennis geborgd?

Directeur MKB

Welke kennis is voor hun bedrijfsvoering van essentieel belang?

Rabobank Nederland

5

Rabobank Cijfers & Trends ondergaat metamorfose

Rabobank Cijfers & Trends beleeft dit jaar haar dertigste editie. Zoals u inmiddels heeft gemerkt, verschijnt zij echter in een compleet andere vorm dan u van ons gewend bent. Rabobank Cijfers & Trends wordt vanaf nu digitaal aangeboden en het hele jaar door geactualiseerd. Daarnaast verschijnt vier keer per jaar het Rabobank Cijfers & Trends Kwartaalbericht, waarvan u het eerste nummer nu in handen heeft. In dit kwartaalbericht komt de stand van zaken in negen sectoren uitgebreid aan bod. In de online versie van Rabobank Cijfers & Trends wordt dieper ingegaan op de diverse branches in deze sectoren. over meer branches dan voorheen, ook heeft een inhoudelijke

Altijd actueel

verdiepingsslag plaatsgevonden waardoor deze kennis verder

Waarom deze verandering? Allereerst is gebleken dat onze

reikt dan ooit tevoren. Rabobank Cijfers & Trends beschrijft nu

doelgroepen behoefte hebben aan steeds actuelere informatie.

zo’n tachtig branches in het Nederlandse bedrijfsleven. Op

Rabobank Cijfers & Trends verscheen tot dusver één keer

termijn zal dit aantal mogelijk verder worden uitgebreid.

per jaar. Hierdoor was sommige informatie snel verouderd. Trends en (economische) ontwikkelingen volgen elkaar

Coöperatief kennis delen

immers in steeds hoger tempo op. Met de online versie van

Primair zijn onze kennissystemen erop gericht de account-

Rabobank Cijfers & Trends kunnen we adequaat inhaken op

managers van onze lokale Rabobanken zo goed mogelijk te

deze snelle veranderingen. Rabobank Cijfers & Trends wordt

informeren over de diverse branches waarin onze klanten

tijdig geactualiseerd, zodat u volledig up-to-date blijft van de

ondernemen. In deze systemen is alle expertise gebundeld die

ontwikkelingen in het Nederlandse bedrijfsleven.

binnen de Rabobank Groep op sectoren op brancheniveau aanwezig is. Expertise, die niet alleen bestaat uit vastgelegde

Uitgebreider dan ooit

onderzoeken en analyses, maar ook uit ervaringen en kennis van

De nieuwe online versie van Rabobank Cijfers & Trends wordt

onze medewerkers. Het betreft naast uitgebreid cijfermateriaal

rechtstreeks gevoed uit onze kennissystemen en de kennis-

over het Nederlandse bedrijfsleven onder meer informatie over

systemen van EIM. Dat betekent dat Rabobank Cijfers & Trends

marktontwikkelingen, concurrentie-analyses, trends, kansen en

nu uitgebreider is dan ooit. Niet alleen is kennis beschikbaar

bedreigingen en een visie op de toekomst van de branche. Zo


komt een accountmanager beslagen ten ijs, wanneer een nieuwe

Vier keer per jaar een studie op sectorniveau

nummer negen interviews aan met ondernemers die vertellen

klant zich aandient of een bestaande klant zich beter wil laten

Ter ondersteuning van de online versie van Rabobank Cijfers &

over de rol die kennis in hún bedrijfsvoering speelt. Daarbij valt

informeren. Voor Rabobank Cijfers & Trends hebben we een

Trends verschijnt vier keer per jaar het Rabobank Cijfers & Trends

op hoe de ontwikkeling en het delen van kennis én kunde een

uitgebreide selectie gemaakt uit deze informatie.

Kwartaalbericht. In deze publicatie geven we voornamelijk

kritische succesfactor vormt voor een onderneming, zowel op het

informatie op sectorniveau, waarbij we elke keer een andere

niveau van de medewerkers als op dat van het management. Maar

Online benchmarken

invalshoek zullen kiezen. In deze editie vindt u visies op negen

eerst vindt u op de navolgende pagina’s onze kijk op de huidige

Rabobank Cijfers & Trends is exclusief beschikbaar voor met

sectoren in het Nederlands bedrijfsleven. Ook treft u in dit

economie.

name intermediairs. Zij krijgen van hun lokale Rabobank een code die hen toegang verschaft tot de meest uitgebreide brancheinformatie die in Nederland voorhanden is. Ondernemers die willen benchmarken kunnen via www.rabobank.nl/kijkenvergelijk terecht op Kijk & Vergelijk. Nadat zij zich bekend hebben gemaakt,

URL’s:

krijgen zij toegang tot de gewenste branche-informatie én een benchmarkmodule waarbij zij online hun prestaties kunnen afzetten tegen die in de branche als geheel. Een uitgebreide samenvatting van Rabobank Cijfers & Trends is toegankelijk via www.rabobank.nl/cijfersentrends. Hier kunt u ook het kwartaalbericht als pdf downloaden.

Rabobank Cijfers & Trends vindt u op www.rabobank.nl/cijfersentrends Kijk & Vergelijk vindt u op www.rabobank.nl/kijkenvergelijk Voor meer economische kennis verwijzen we u naar www.rabobankgroep.nl/kennisbank Dit Rabobank Cijfers & Trends Kwartaalbericht vindt u als pdf op www.rabobank.nl/cijfersentrends

7

Macro-economisch

Krachtige opleving Nederlandse economie duurt voort

Economie VS vertraagt, Europa versnelt De groei van de Amerikaanse economie, al jaren de motor van de

De Nederlandse economie doet het goed.

wereldeconomie, is de afgelopen jaren vertraagd. In 2004 nam het

vol procentpunt meer dan in 2005. Wel blijft de economische groei

De bestedingen groeien weer krachtig en

reële Bruto Binnenlands Product nog met 3,9% toe, terwijl deze

in Europa dus opnieuw achter bij die in de VS. De acceleratie in

stijging in 2005 0,7%-punt lager uitkwam. Voor 2006 verwachten

Europa is te danken aan zowel de investeringen als de particuliere

we een vergelijkbare economische expansie (3½%), maar in 2007

consumptie. Zowel het vertrouwen van ondernemers als dat

zal het BBP-volume naar verwachting nog minder toenemen (2½%).

van consumenten is hoog. De arbeidsmarkt ontwikkelt zich al

Een belangrijke oorzaak hiervan moet worden gezocht in de

enige tijd gunstig met een daling van de werkloosheid van 9%

de werkloosheid en het overheidstekort zijn aanzienlijk gereduceerd. Naar verwachting zal de economische groei ook

zeventien stapsgewijze renteverhogingen die de Federal Reserve

in 2007 hoog zijn. Verschillende bedrijfs-

sinds medio 2004 heeft doorgevoerd. Deze hebben een drukkend

takken profiteren van de voorspoed,

effect op de bestedingen van de consument. Dat komt onder meer doordat de hogere rente zijn uitwerking heeft op de huizenmarkt.

��

�

bijvoorbeeld de non-food detailhandel

In tegenstelling tot andere jaren stijgen de huizenprijzen nauwelijks.

�

en de dienstverlening. Wel blijft de

De nadrukkelijke tekenen van afkoeling kunnen de Fed er in 2007

��

concurrentie scherp, niet alleen om de klant, zoals afgelopen jaren, maar in toenemende mate ook weer om

toe aanzetten de rente weer wat te verlagen. Ook de kapitaalmarkt-

��

rente zal naar verwachting in enige mate dalen, nu de economische

��

groei wat vertraagt.

��

Waar de Amerikaanse economie tekenen van zwakte vertoont,

personeel. De loonstijging zal dan

is de groei van de Europese economie in 2006 duidelijk gaan

ook toenemen.

versnellen. Het BBP-volume kan dit jaar met 2½% toenemen, een

��

9


eind 2004 naar 7,8% medio dit jaar. Structurele hervormingen

ontwikkeling van �� de koopkracht. Daarnaast daalt de werkloosheid

op de arbeidsmarkt en in het bedrijfsleven leverden daaraan

en zijn er positieve vermogenseffecten uit de aandelenbeurs, terwijl

een positieve bijdrage, evenals de goede prestaties van de

ook de huizenprijzen zich voorspoedig blijven ontwikkelen. Een

wereldeconomie.

en ander uit zich��ook in een inmiddels aanzienlijk toegenomen

��

�

optimisme onder consumenten. �� De grotere opwaartse druk op de consumentenprijzen, het resultaat ��

van de toegenomen economische groei en de hoge energieprijzen,

Bovendien laten cijfers zien dat de detailhandel het dit jaar veel

heeft de Europese Centrale Bank ertoe aangezet de rente te ver-

�� beter doet dan de afgelopen jaren. Het betreft vooral de non-food

hogen. Zeker in combinatie met renteverlagingen door de Fed valt

winkels, waarbij �� jaar-op-jaar volumestijgingen van circa 10% geen

een verzwakking van de dollar ten opzichte van de euro volgend

uitzondering zijn. ��Non-food bedrijven zijn dan ook aanmerkelijk

jaar te verwachten.

meer conjunctuurgevoelig dan winkels die voedingsmiddelen �� verkopen (die het overigens wel beter zijn gaan doen). Bovendien

Volgend jaar zwakt de Europese economie naar verwachting

�� op profiteren sommige branches van de��gunstige ontwikkelingen

alweer wat af. De Amerikaanse groeivertraging en de appreciatie

de woningmarkt. We gaan �� er vanuit dat de Nederlandse huizenmarkt �� ook volgend jaar robuust blijft. Overigens mag niet worden ver��

van de euro hebben een ongunstige uitwerking op de uitvoer vanuit de Eurozone. Daar komt bij dat de Duitse regering in 2007

geten dat toenemende volumes niet zomaar één-op-één worden

de BTW verhoogt en de Italianen nu echt werk lijken te willen

doorvertaald in hogere marges. De aanzienlijke concurrentie die

maken van het op orde brengen van de overheidsbegroting.

veel branches kenmerkt zal daarop enige rem zetten.

Overigens gaan we er wel vanuit dat de Europese economie

��

��

het met een BBP-volumegroei van 2% ook volgend jaar nog nadrukkelijk beter zal blijven doen dan in 2005.

��

��

�

�

Nederlandse economie draait op volle toeren

�

We verwachten in Nederland voor 2006 een economische groei

�

�

van 3%. Alle bestedingscomponenten kunnen deze expansie

�

�

ondersteunen. Ook volgend jaar is dat het geval en kan het

�

�

reële BBP met 3¼% toenemen. Het duurde geruime tijd voordat vooral de consument weer ging meedoen. Dit jaar kunnen diens bestedingen naar verwachting met 3% in volume toenemen (gecorrigeerd voor de administratieve effecten van het nieuwe zorgstelsel). Dat is na vier jaar van magere consumptiegroei eindelijk weer een meer dan redelijk stijgingspercentage. Een gunstige factor voor huishoudens is boven alles de positieve

�

�

� �

��

��

��

��

��

10


De afzetvooruitzichten voor ondernemers blijven dus, vooral

��

op de binnenlandse markt, gunstig en het vertrouwen van �

ondernemers is dan ook hoog. We gaan er daarom vanuit dat het investeringsvolume van bedrijven in het verdere verloop van

��

dit jaar en in 2007 gestaag zal blijven toenemen. Tussen 1999 en 2003 was nog sprake van een cumulatieve krimp van bijna 11%.

�

Sindsdien is een voorzichtig herstel in gang gezet, dat in onze optiek dit en volgend jaar aan kracht kan winnen. Daarbij hebben

�

de licht oplopende, doch nog altijd lage, rente en de dure energie overigens een enigszins remmende invloed op de investeringen.

�

Redelijke vooruitzichten voor buitenlandse handel

��

De vooruitzichten voor de buitenlandse handel zijn redelijk.

��

Gunstig is de verbetering van de economische omstandigheden in Europa, waar Nederland het merendeel van zijn buitenlandse afzet

��

slijt. De vertraging van de Amerikaanse economie zal echter zijn weerslag hebben op de groei van de wereldhandel en daarmee een drukkende invloed op de Nederlandse uitvoergroei. Daardoor zal deze volgend jaar wat lager uitkomen dan dit jaar. Toch blijft het overschot op de lopende rekening zowel in internationale

(voor MKB-ondernemers in de Inkomstenbelasting) tegemoet zien.

arbeidsmarkt. Zij ondervinden namelijk hinder van de krapte die in

als historische vergelijking op een zeer hoog niveau. Een en

Volgens het Centraal Planbureau zijn de maatregelen uit de nota

bepaalde segmenten van de arbeidsmarkt ontstaat. Denk aan het

ander betekent dat internationaal georiënteerde bedrijven, zoals

Werken aan Winst op korte termijn nog niet per se gunstig, maar

tekort aan vakkrachten in de industrie en de bouw. Maar ook in de

transporteurs en groothandel, het goed kunnen blijven doen.

op langere duur wel.

uitzendbranche zijn geluiden te horen dat personeel moeilijker te

Wel is ook hier sprake van flinke concurrentie, bijvoorbeeld van

vinden is. Dat deze bedrijven daar relatief vroeg mee te kampen

Werkloosheid kan verder dalen

krijgen is niet geheel toevallig. Ondernemingen kiezen immers in

Het aantal werklozen is in de eerste helft van dit jaar sterk gedaald

de eerste onzekere fasen van een opgaande conjunctuur voor de

De overheid draagt in 2006 en 2007 ook weer bij aan de eco-

tot gemiddeld 406.000 in de maanden mei-juli (seizoensgecorrigeerd).

flexibiliteit van uitzendkrachten.

nomische groei. Dit gebeurt allereerst in enige mate op directe

Gezien de vele openstaande vacatures is het niet onwaarschijnlijk

vervoerders uit Oost-Europa.

wijze via de overheidsbestedingen. Veel belangrijker is echter

dat de werkloosheid nog verder afneemt. We gaan uit van gemiddeld

Een andere indicator voor de situatie op de arbeidsmarkt is de

de indirecte bijdrage die de overheid levert door beleidsver-

5½% van de beroepsbevolking dit jaar en 4½% volgend jaar. De

ontwikkeling van het aantal faillissementen. Dat ontwikkelt zich

anderingen. Op Prinsjesdag maakte het kabinet plannen bekend

werkgelegenheid neemt in 2006 naar verwachting met 2¼% toe,

de laatste tijd gunstiger. Weliswaar is er nog geen sprake van

om de lasten van burgers te verlichten. Zo wordt de WW-premie

terwijl we voor 2007 een stijgingspercentage van 2¼ voorzien.

een structurele daling, maar de toename die de afgelopen jaren

verlaagd. Het bedrijfsleven kan een (verdere) verlaging van de

Sommige ondernemers worden inmiddels geconfronteerd

plaatsvond lijkt wel zo ongeveer ten einde.

vennootschapsbelasting en de instelling van een MKB-vrijstelling

met de keerzijde van de verbeterende omstandigheden op de

RABOBANK C IJ FERS & TREND S KWARTAAL BERIC HT NOVEMBER 2006

11

Voor wat betreft de loonontwikkeling zou het verstandig zijn om ��

��

�� de�� algemene� CAO-verhogingen vrij gematigd te houden. De zeker

��

�� benodigde ruimte voor differentiatie (bij schaarse werknemers en

goed presterende bedrijven) moet met name worden gezocht in � ‘incidentele’ loonstijgingen, niet in generieke ontwikkelingen. Dan

��

��

� blijft ook de internationale concurrentiepositie sterk. Hier heeft het

bedrijfsleven altijd baat bij.

��

� ��

Al met al lijkt het economisch herstel in ons land een steeds

��

�

structureler karakter te krijgen. Zoals gezegd profiteren diverse ��

bedrijfstakken in hoge mate van deze opbloei. Meer over de �� ontwikkelingen in de diverse sectoren in het Nederlandse ��

��

bedrijfsleven kunt u lezen in de navolgende negen sectorvisies. ��

��

Tabel 1: Kerngegevens Internationaal (BBP-volumegroei in %)

2005

2006

2007

Verenigde Staten

3,2

3½

2½

Eurozone

1½

2½

2

Inflatie in 2007 omhoog

Nederland (volumemutatie in %, tenzij anders aangegeven)

2005

2006

2007

De inflatie is dit jaar vrij laag, naar verwachting gemiddeld 1¼%.

Bruto Binnenlands Product

1½

3

3¼

Volgend jaar kan de inflatie stijgen naar 2%. Allereerst werd

- Particuliere consumptie*

0,7

3*

2½

zij dit jaar gedrukt door de afschaffing van het gebruikersdeel

- Bruto Investeringen

3,6

4

5¾

van de onroerendezaakbelasting (OZB). Dat effect valt volgend

- Uitvoer

5½

7¾

6½

jaar weg. Daarnaast vertalen de verbeterde economische

Inflatie (%)

1,7

1¼

2

omstandigheden zich onder andere in een grotere loonstijging

Werkloosheid (% beroepsbevolking)

6½

5½

4½

en slinkende beperkingen voor bedrijven om hogere kosten door

Begrotingssaldo overheid (% BBP)

-0,3

0

¼

te berekenen aan consumenten. Tot dergelijke kosten behoren

Saldo lopende rekening (% BBP)

7,7

7¼

7

vanzelfsprekend ook de omvangrijke uitgaven aan energie, die

Financiële markten

17-10-06

+ 3M **

+ 12M **

duidelijk hoger liggen dan enkele jaren geleden. Ook hier moet

3-maands rente eurozone (EURIBOR)

3,5

3,6

3,8

worden aangetekend dat sterke concurrentie de verruiming van

10-jaars rente eurozone (swap)

4,1

3,9

4,1

de mogelijkheden om hogere kosten door te berekenen kan

Euro/dollar

1,25

1,28

1,28

beperken.

* gecorrigeerd voor de administratieve effecten van het nieuwe zorgstelsel per 1-1-2006 ** prognoses over 3 en 12 maanden Bron: Rabobank, Reuters EcoWin, Centraal Bureau voor de Statistiek

12


De industrie behoort tot de grootste sectoren in het MKB. De 46.000 industriële ondernemingen in Nederland verschaffen werk aan ruim 920.000 mensen. Circa een kwart van de omzet van het Nederlandse bedrijfsleven en ruim 60% van de export komen voor rekening van de industrie. Ook draagt ze volop bij aan de werkgelegenheid in andere sectoren.

Discussie over productieverplaatsing Het belang van de industrie en het ingezette herstel kunnen de

Industrie

aandacht niet afleiden van de discussie over productieverplaatsing

De Nederlandse industrie leeft op. De omzet steeg in 2006 en

Nederlandse industrie de bakens tijdig verzet en bedient zij vaak

de lage productiekosten elders door het arbeidsintensieve werk

vrijwel alle branches droegen bij aan deze stijging. Vooral de

specifieke, welgekozen nichemarkten. Deze strategie maakt de

te outsourcen of eigen productielocaties in het buitenland te

export nam toe, maar ook op de binnenlandse markt was sprake

industrie minder kwetsbaar voor concurrentie uit lagelonenlanden.

bouwen.

hogere consumentenvertrouwen en in de zakelijke markt komt

De huidige opleving in de industrie komt door de aantrekkende

Illustratief is de scheepsbouwindustrie. Na de malaise in de

steun van de toegenomen investeringsbereidheid bij bedrijven.

conjunctuur, maar ook door juiste strategische beslissingen

jaren tachtig, kozen de overgebleven scheepswerven voor

Ondernemers zijn dan ook optimistisch; het producenten-

van ondernemers. Zij spelen goed in op de kansen die inter-

het vervaardigen van technisch hoogwaardige schepen voor

vertrouwen is gestegen tot recordhoogte. De gunstige

nationalisering biedt en profiteren van de toegang tot nieuwe

nichemarkten. Inmiddels is de scheepsbouw wereldwijd actief

economische vooruitzichten beloven verder herstel in 2007.

afzetmarkten. Bovendien maken bedrijven dankbaar gebruik van

en komt meer dan de helft van de omzet uit export. Verder is de

naar lagelonenlanden. Door lagere loonkosten elders, dreigt arbeidsintensieve productie uit ons land te verdwijnen. Gelukkig heeft de

van groei. De consumentgerichte industrie profiteert van het

Structuurgegevens kleinbedrijf 2004 Actieve ondernemingen (x 1000)

middenbedrijf 2005

2004

grootbedrijf

2005

2004

totaal 2005

2004

2005

35,7

36,1

8,5

8,6

1,3

1,3

45,5

46,1

106,7

103,8

249,9

244,8

470,9

459,8

827,5

808,3

Omzet (x € 1 mld.)

16,6

16,8

57,6

60,2

166,8

177,1

241,0

254,1

Export (x € 1 mld.)

2,8

2,9

22,0

23,5

88,5

95,3

113,3

121,6

Brutowinst (in % omzet)

47,3

46,4

40,3

39,1

38,2

37,2

39,3

38,2

Loonsom (in % omzet)

13,6

12,9

17,4

16,4

13,8

12,7

14,6

13,6

Resultaat voor belasting (in % omzet)

13,2

13,3

5,1

5,0

4,6

4,8

5,3

5,4

Arbeidsvolume (arb.jr. x 1000)

(bron: EIM en Rabobank)

productiviteit hoog en zijn de scheepswerven weer winstgevend.

Voor alle bedrijven is het belangrijk focus te kiezen en vervolgens

Bovendien is rond de branche een uniek kenniscluster ontstaan

te excelleren in de gekozen strategie. Met daarbij aandacht voor

van bedrijven, onderzoeksinstellingen en toeleveranciers.

een concurrerende prijs en klantoriëntatie.

Andere branches (onder meer de automotive-industrie) kennen vergelijkbare clusters. Deze stimuleren de innovatie, wat de

Ook voor de sector als geheel zijn er volop uitdagingen. Belangrijke

industrie helpt haar kennisvoorsprong te behouden.

thema’s zijn: tekort aan vakmensen, betere aansluiting tussen onderwijs en bedrijfsleven, creëren van een level playing field

Perspectief door juiste focus

en versterken van de innovatiekracht. Ondernemers dienen

De juiste strategie verschilt per bedrijf. Het ene bedrijf maakt

aan deze thema’s te werken en ervoor te zorgen dat ze blijvend

het onderscheid door de fysieke nabijheid tot de afzetmarkt,

op de politieke agenda komen. Verder moeten bedrijven de

wat een voorsprong geeft qua service en leveringssnelheid. Een

aantrekkende conjunctuur gebruiken om knelpunten aan

andere onderneming moet het juist hebben van innovatie en

te pakken en de concurrentiepositie te verstevigen. Dus: de

vernieuwende producten. Ook zijn er fabrikanten die met een

internationale dynamiek omzetten in kansen en zorgen dat ook in

hoge automatiseringsgraad de arbeidsproductiviteit opvijzelen.

de toekomst een rol is weggelegd voor de industrie in Nederland.

Ben Berkel (directeur Drywood Coatings B.V.)

“Durf te investeren in de kennis die je zelf nog niet hebt” “Daar komt natuurlijk bij dat er altijd nieuwe ontwikkelingen zijn in de

Ben Berkel is directeur van Drywood Coatings B.V. uit

krijgen we door met de markt te praten, met onze toeleveranciers, met

markt. Denk alleen maar aan de productie van nieuwe grondstoffen.

Enschede, een verffabriek die technisch en kwalitatief

de buitendienst die de wensen van de klanten overziet, door intern te

Daar moet je ook kennis van krijgen. En dat kan alleen maar door

hoogwaardige verfsystemen produceert voor hout, steen,

brainstormen. Daarmee bouw je een arsenaal aan kennis op. Deze

een goede relatie aan te gaan met je toeleverancier. Het totaal aan

beton, staal en kunststof. Berkel heeft 32 mensen in vaste

kennis moet volledig reproduceerbaar zijn en altijd terug te vinden.”

opgedane kennis -onderzoeksresultaten, persoonlijke ervaringen,

dienst en een wisselend aantal uitzendkrachten. Het bedrijf is

testverslagen, marktinzicht- leggen we vast in een database die voor

al sinds de jaren zestig pionier op het gebied van verf op

“Om te voorkomen dat kennis wegvloeit, zorgen we er allereerst voor

waterbasis voor buitentoepassing, lang voordat milieu en

dat zij wordt gedeeld. Sowieso moeten per afdeling altijd minimaal

duurzaamheid breed gedragen maatschappelijke issues

twee mensen de essentiële kennis in huis hebben van productie,

“Bovendien is het zaak in je medewerkers te investeren door ze in-

waren. Daarvoor is veel specifieke kennis nodig. Hoe heeft

productontwikkeling en klanten marktwensen. Bovendien wisselen

en extern opleidingen te laten volgen. Dat is daarnaast dé manier

Berkel de kennis in zijn onderneming georganiseerd?

we de kennis van verschillende afdelingen zoveel mogelijk met elkaar

om extra kennis in huis te halen. Daarbij is het essentieel dat er in de

uit. Zo is het r&d laboratorium aan de verkoopafdeling gekoppeld en

organisatie belang wordt gehecht aan het overdragen en vastleggen van

“Onze bedrijfsfilosofie is what you want is what you get. Dit in tegen-

de kwaliteitsbewaking aan de productie. De vier mensen in ons

kennis. Je moet ervoor zorgen dat medewerkers hier het nut van inzien

stelling tot what you see is what you get: de kant-en-klare producten

laboratorium zijn altijd van elkaars onderzoeken op de hoogte.

en ook de gelegenheid krijgen dit te doen. Dat zou ik ook andere onder-

en samenstellingen die je in de industriële markt tegenkomt. Op basis

En alles wat we hier aan kennis hebben opgedaan leggen we vast in

nemers willen meegeven: durf te investeren in de kennis die je zelf nog

van onze productieflexibiliteit bieden we klanten wat ze willen. De

zogenaamde labverslagen. Die labverslagen worden gesorteerd op

niet hebt. Want je investeert daarmee in de continuïteit van je bedrijf.

kennis waarmee we deze bedrijfsfilosofie waar proberen te maken,

onderwerp, kleurbehoud, viscositeit, overschilderbaarheid enzovoort.”

En als je dit goed doet, staat niets je in de weg om te groeien.”

iedereen in het bedrijf inzichtelijk is.”

14


Bouw

Woningbouw: aanhoudend opgaande lijn

dit zal de komende jaren niet veranderen. In deze context is een

De bouwsector veert duidelijk op. Groei tekent zich af in

Het aantal verleende bouwvergunningen zit weer duidelijk in de

sleutelrol weggelegd voor de circa 500 woningcorporaties. Deze

alle drie de hoofdsegmenten: woningbouw, utiliteitsbouw

lift. Ook het aantal gereedgekomen woningen groeit aanmerkelijk.

corporaties zijn bovendien in belangrijke mate verantwoordelijk

en grond-, water- en wegenbouw. Het is in de eerste plaats

In de eerste helft van 2006 lag dit ruim 10% boven het niveau

voor herstructurering van binnenstedelijke woongebieden.

de woningnieuwbouw die de toename van het bouwvolume

van 2005. In het verlengde hiervan wordt voor 2006 een nieuw-

draagt. In de utiliteitsbouw en de GWW-sector komt de

bouwproductie van circa 75.000 woningen voorzien en is voor

Utiliteitsbouw: lichte maar stabiele groei

productiegroei vooral nog voor rekening van de budget-

2007 een aanhoudend opgaande lijn te verwachten.

De utiliteitsmarkt ging de laatste jaren zwaar gebukt onder de

sector. Bouwbedrijven zijn gemiddeld genomen optimistischer

zwakke economische conjunctuur: de nieuwbouwproductie

gestemd over de marktvooruitzichten dan in de achterliggende

In 2005 bedroeg het aantal opgeleverde woningen 67.000

van utiliteitsgebouwen viel fors terug. Nu de economie aantrekt,

periode. Stijgende bedrijfsresultaten en verbetering van de

eenheden, ruim 10% boven het historisch dieptepunt van 2003.

neemt ook de investeringsbereidheid in het MKB weer toe.

orderportefeuilles, zowel in kwalitatieve als in kwantitatieve

De nieuwbouwproductie blijft echter nog ver achter bij de

Bedrijven zijn echter nog terughoudend met investeringen

zin, voeden deze positieve stemming.

doelstellingen van de overheid. De woningbehoefte is hoog en

in huisvesting. Niettemin is in 2005 aan de forse daling van de nieuwbouwproductie een eind gekomen. Dit jaar zal het bouwvolume voor het eerst weer een opgaande lijn laten

Structuurgegevens kleinbedrijf Actieve ondernemingen (x 1000)

middenbedrijf

grootbedrijf

zien. De toename van het productieniveau is echter op de

totaal

2004

2005

2004

2005

2004

2005

2004

2005

67,1

72,2

6,6

6,7

0,4

0,4

74,0

79,2

eerste plaats te danken aan een forse groei in de publieke sector. De kantorenmarkt, als grootste subsector, kampt nog

153,2

156,9

170,6

165,9

114,9

112,6

438,7

435,4

met overcapaciteit als nasleep van de overinvesteringen in de


14,8

15,6

27,0

27,9

26,3

27,4

68,1

70,9

periode rond de eeuwwisseling en de stagnerende vraag in de


55,9

55,5

44,8

44,4

37,7

37,2

44,5

44,1

jaren daarna. Wel ligt de vraag naar kantoorruimte weer op een


19,1

16,9

25,2

23,9

21,4

20,3

22,4

21,0

iets hoger niveau dan in voorgaande jaren. Per saldo zorgen de


11,4

13,2

5,1

5,7

5,4

5,9

6,3

6,9



uiteenlopende ontwikkelingen in de utiliteitsmarkt voor een stabiele lichte groei van het bouwvolume in de komende jaren.

Marten Cornel (directeur Bouwbedrijf Cornel)

“Beloon je mensen met verantwoordelijkheid” ��

�

Marten Cornel is directeur van Bouwbedrijf Cornel uit Joure. In �

ploeg vervolgens behoorlijk aangescherpt en uiteindelijk de hele klus

1918 opgericht door zijn grootvader groeide het uit tot een �

nagenoeg rechtgetrokken. Twee jaar geleden heb ik een bedrijfje

florerende � onderneming met ruim dertig medewerkers in

overgenomen en daar is hij nu bedrijfsleider.”

vaste dienst. Cornel legt zich sinds de jaren zestig toe op de � bouw van � luxe woningen. Naast vakkennis zijn voor de Friese

“Wat ik maar wil zeggen is dat je de kansen in mensen moet zien. En

ondernemer vooral ervaring en gevoel van essentieel belang �

dat je als ondernemer moet leren om eerst in je eigen winkel te kijken.

�� –én houdt- hij deze �� voor een goede bedrijfsvoering. Hoe krijgt

Want daar is ongetwijfeld veel kwaliteit aanwezig. En ook moet je

�� ervaring in huis? ��

zodanig aan de cultuur in je bedrijf werken dat jouw medewerkers ��

zich realiseren dat er kansen liggen als ze hun mond open doen.”

“We schenken heel veel aandacht aan opleiding. We hebben erg goede

Grond-, water- en wegenbouw: het dieptepunt gepasseerd

contacten met de SBO in Heerenveen (Scholengemeenschap voor

“Want het is de enige manier om de mensen die van essentieel belang

VMBO). Daarvan krijgen we doorlopend derdejaars leerlingen op

zijn voor jouw bedrijf in je tent te houden. Dat doe je niet met geld,

De GWW-sector heeft een moeizame periode achter de rug, maar

stage. Die geven we meteen een vast aanspreekpunt -we hebben zes

maar door ze met bepaalde vrijheden en verantwoordelijkheden te

lijkt het dieptepunt inmiddels te zijn gepasseerd. In 2005 deed zich

leermeesters in het bedrijf- en dan maken we eigenlijk al een selectie.

belonen. Of met aandeelhouderschap. Alleen zo hou je hen

weliswaar nog een geringe daling in de bouwproductie voor, maar

De goede jongens proberen we te binden aan het bedrijf door hun een

gemotiveerd.”

2006 laat naar verwachting weer een licht opgaande lijn zien (1,5

vakantiebaantje aan te bieden. Vervolgens bieden we de beste een

tot 2% groei).

opleiding aan. Je begint dus al in een heel vroeg stadium, het zijn jongens van veertien, vijftien jaar, dus het is wel een heel lang traject

Tegenover een daling van bouwvolume uit grote infrastructurele

en je moet er in blijven investeren.”

projecten, waaronder de Betuweroute en de HSL-Zuid, staat een groei van opdrachten uit onderhoud- en herstelwerkzaamheden.

“Ook is het zaak veelbelovende mensen de leuke klussen te laten doen.

Bij zowel het Rijk als de lagere overheden heeft het wegwerken van

Vier jaar geleden had ik voor een groot project een uitvoerder van

achterstallig onderhoud aan het wegennetwerk prioriteit gekregen.

buiten aangetrokken. Hij beschikte over alle papieren en ik dacht dat ik

Ten behoeve van de financiering van deze infrastructuurprojecten

die man echt nodig had. Maar ik werd meteen door een medewerker

heeft de overheid extra middelen beschikbaar gesteld ten gunste

van mijn harde kern aangesproken die aangaf dat project ook wel te

van het infrastructuurfonds.

willen doen. Dus ik legde hem uit dat hij daar nog net niet ver genoeg voor was en waarom ik die externe uitvoerder had aangetrokken. Hij

In de private utiliteitsbouw zal de nieuwbouwproductie voorlopig

was teleurgesteld. En hij was ook zo eerlijk om dat meteen tegen me

hooguit stabiliseren, zodat uit dit segment geen omzetimpulsen

te zeggen. Halverwege de klus bleek het voor geen meter te lopen

voor de GWW-sector te verwachten zijn. Wel zal de sector kunnen

met die man van buiten. Hij was pas voor de helft klaar, terwijl hij al

profiteren van de aanhoudende vraag naar woonruimte en de

zeventig procent van de uren had opgebruikt. Dus toen heb ik die

daarmee samenhangende stijging van de woningbouwproductie.

voorman van onze harde kern bij me geroepen en gevraagd of hij het nog aandurfde. Dat deed hij en ik heb die uitvoerder van het project afgehaald en de klus aan mijn eigen medewerker gegeven. Hij heeft de

16


De groothandel genereert circa 28% van de omzet in het Nederlands bedrijfsleven. De sector telt 59.000 ondernemingen, die werk bieden aan circa 485.000 personen. Het aantal bedrijven zal in 2006 met 2,5% toenemen, mede onder invloed van het gunstige afzetklimaat. De groei van het aantal ondernemingen wordt enigszins geremd door de toenemende schaalvergroting in de sector, als antwoord op onder meer de consolidatie in de industrie en de retail.

Groothandel

Waardecreatie en ketenoptimalisatie cruciaal Alleen het doorschuiven van goederen is beslist onvoldoende om

De groothandel profiteert volop van het huidige economische

de continuïteit van de groothandel te waarborgen. Waardecreatie

klimaat, maar alertheid is geboden. De groei van de export

voor toeleveranciers en afnemers is essentieel. Te denken valt

(én import), de opleving van de consumentenbestedingen

aan elementen als voorraadbeheer, bewerking van producten,

en de snel aantrekkende bedrijfsinvesteringen geven veel

marketing, efficient consumer response (ECR), uitgekiende fysieke

branches binnen de groothandel een stevige rugwind. De

distributie, aftersales en co-makership. Om hieraan een goede

omgeving van de groothandel kenmerkt zich echter door een

invulling te kunnen geven zonder onacceptabele kostenstijging,

ongekende dynamiek, waarin concurrentieverhoudingen snel

is een verdere uitbouw van de samenwerking met boven- en

kunnen veranderen. Meer dan ooit wordt van de ondernemers

onderliggende partijen in de keten erg belangrijk. Op deze wijze

strategisch management gevraagd. Belangrijke thema’s hierbij

krijgt tevens de vereiste ketenoptimalisatie inhoud. In de toekomst

zijn waardecreatie voor andere partijen in de keten, de snelle

zal de concurrentie immers steeds meer plaatsvinden tussen ketens

Toenemende internationalisering biedt ook kansen

internationalisering en de toenemende invloed van ICT in het

(van samenwerkende partijen) en minder tussen individuele

Een andere uitdaging voor veel bedrijven is het feit dat de

handelsverkeer.

bedrijven.

concurrentie een steeds ‘internationaler’ karakter krijgt. Steeds meer is de wereld het speelveld van de groothandel. Dit betekent onder andere een toenemende penetratie van buitenlandse

Structuurgegevens kleinbedrijf 2004 Actieve ondernemingen (x 1000)

middenbedrijf 2005

2004

grootbedrijf

2005

2004

groothandels op de Nederlandse markt. Nederlandse bedrijven

totaal 2005

2004

2005

kunnen zich daartegen wapenen door de krachten te bundelen en door hun kennis van de lokale situatie en de klantbehoefte

50,8

51,6

6,7

6,9

0,5

0,5

58,0

59,0

123,5

121,5

175,9

176,2

122,5

121,5

421,9

419,1


51,2

53,5

112,0

118,1

115,9

122,2

279,1

293,9


3,0

3,2

9,6

10,5

6,7

7,3

19,3

21,1

Internationalisering en liberalisering van het handelsverkeer bieden


23,9

23,8

21,9

21,9

19,5

19,5

21,3

21,2

overigens ook kansen. Denk hierbij aan de afzetmogelijkheden


6,8

6,3

7,1

6,7

5,5

5,2

6,4

6,0


5,8

6,1

4,4

4,6

4,3

4,6

4,6

4,9



adequaat in te zetten.

op nieuwe (opkomende) markten. Van belang is ook dat door de

Ebru Günaydin (mede-eigenaar Ebru)

“Als je marktkennis deelt met klanten, kunnen zij beter verkopen” Ebru Günaydin is mede-eigenaar van het gelijknamige bedrijf

“De markten ontwikkelen zich. Mensen, klanten en producten veranderen.

Ebru uit Oss, een groothandel in hoogwaardige hand-

Hier moet je sneller op inspelen om mee te kunnen. Wij hebben daartoe

gemaakte tapijten. Het familiebedrijf is dertig jaar geleden

een showroom ingericht in Brussel in de International Trade Mart. Deze

opgericht door haar ouders. Met de generatiewisseling is de

is breder op interieur gericht. Hier laten we onze nieuwe collecties zien.

afzetmarkt uitgebreid van Nederlandse speciaalzaken in

We proberen onze klanten een totaalconcept te bieden vanuit de hand-

tapijten naar internationale verkoop aan interieurarchitecten,

gemaakte hoek. Daarbij moeten we ons constant afvragen wat de klant

decorateurs en woonwinkels. De onderneming, die tien

wil en waar de groeimogelijkheden in de markt zitten. Verder hebben

medewerkers telt, importeert en exporteert naar alle

we drie internationale beurzen per jaar. Een is gericht op de toeleveranciers

werelddelen. Wat doet Ebru met haar internationale

van alle soorten vloerbedekking. Hier zie je ook wat er in de markt speelt

zakenkennis?

vanuit je concurrenten en je afnemers. De andere twee beurzen zijn vooral gericht op de decorateurs. Hier krijg je veel informatie over de

“Door van kleins af aan mee te lopen in het bedrijf krijg je veel mee. We

wensen in deze markt en welke producten gewild zijn.”

importeren uit onder meer Marokko, Pakistan, India en China. Je gaat regelmatig alle leveranciers af en iedere keer leer je nieuwe mensen

“Dicht bij de klant staan is heel erg belangrijk. Je moet informatie

kennen, die met nieuwe technieken bezig zijn. Op deze manier

verzamelen en zorgen dat je op die vraag kunt inspelen. Dit betekent

ontwikkelen we nieuwe producten.”

ook de juiste klanten/partners zoeken in afzetlanden om op een bepaalde manier mee samen te werken. Je maakt elkaar sterker en daar

“Kennis wordt zoveel mogelijk gedeeld door gezamenlijk op inkoopreis

moet je in willen investeren. Op basis van de reacties uit de markt en

te gaan en elkaar intern op de hoogte te houden: over klanten, over

orders geef je kennis door aan kopers uit andere gebieden. Op die

producten, over contacten. Alles wordt vastgelegd. Dit is een belangrijk

manier weten zij wat aanslaat in de markt en kunnen zij omzet maken.

aandachtspunt, ook vanwege de cultuurverschillen. Je hebt te maken

Zij moeten nieuwe dingen opnemen in de collectie voor hun klanten

met tien tot twintig producenten per inkoopreis. De mondelinge

en verwachten van je dat je advies geeft. Natuurlijk moeten ook je prijs

afspraken zie je later bij levering op de factuur pas weer terug.”

en je kwaliteit kloppen.”

snelle internationalisering inkoop- en verkoopmarkten complexer

De opmars van ICT

informatiestromen met andere partijen in de keten te structureren,

en ongewisser worden. Steeds meer partijen hebben daarom

Ook de opmars van ICT is een belangrijk thema voor de moderne

te formaliseren en te versnellen. E-businesstoepassingen bij-

behoefte aan ondersteuning bij hun import- en exportactiviteiten.

groothandel. Enerzijds vergemakkelijkt ICT een directe communicatie

voorbeeld kunnen volledig worden geïntegreerd met ERP-systemen

Hier liggen duidelijk kansen voor de groothandelsondernemingen

tussen producent en afnemer (waardoor de groothandel in bepaalde

van leveranciers en afnemers. Aldus kunnen partnerships worden

omdat zij van oudsher veelal een bredere internationale oriëntatie

deelmarkten wellicht wordt overgeslagen). Anderzijds bieden

geïntensiveerd en kan de groothandel ook in de toekomst ‘het

hebben dan het gemiddelde bedrijf in veel andere sectoren.

ICT-applicaties groothandelsbedrijven juist de mogelijkheid hun

draaipunt’ in de keten blijven.

18


Inmiddels lijkt de prijzenslag over zijn hoogtepunt heen en zwakt ��

de supermarktoorlog af. De prijscomponent in de omzet van ��

supermarkten loopt in 2006 weer langzaam op. Meest opvallend ��

is hier echter de volumestijging. De consument koopt meer luxere ��

producten en gemaksproducten. Ook de verkoop van de non��

foodproducten zit in de lift. ��

��

Supermarkten versus versspeciaalzaken ��

Detailhandel food

Voor de speciaalzaken geldt�� eveneens dat het omzetvolume over ��

stabiel. Deze ontwikkeling zou kunnen betekenen dat het markt- ��

De gevolgen van het economisch herstel zijn voor de

aandeel van speciaalzaken in 2006 niet verder is gedaald. De

detailhandel food beperkt. In de afgelopen twee jaar is de

supermarkten hebben in het verleden echter steeds beter

omzet van de foodsector slechts in geringe mate gedaald.

In tegenstelling tot de detailhandel non-food zijn de omzetten

ingespeeld op de klantbehoefte en zullen dat in de toekomst

Deze omzetdaling is grotendeels toe te schrijven aan de

in de detailhandel food in 2004 en 2005 beperkt gedaald. De

naar verwachting ook doen. Het assortiment zal meer en meer in

prijzenoorlog; de volumes daalden niet of stegen zelfs. De totale

omzetdaling bij de supermarkten was in 2005 geheel te wijten

de richting van het aanbod van de versspeciaalzaak opschuiven.

bestedingen aan food zullen in de aantrekkende conjunctuur

aan een prijsdaling (prijzenoorlog). De prijzenslag speelt met

Deze ontwikkeling in combinatie met de blijvende behoefte van

dan ook beperkt toenemen. Naar verwachting zal de consument

name bij de supermarkten. Bij de speciaalzaken viel in 2005 een

de consument aan gemak en one-stop-shopping maakt dat de

wel wat meer luxere en duurdere producten aanschaffen,

lichte prijsstijging te signaleren. Niettemin daalde hun omzet. Dit

positie van de traditionele versspeciaalzaak kwetsbaar blijft. De

evenals meer gemaksproducten. Inmiddels is de landelijke

werd veroorzaakt door een volumedaling die weer verband houdt

noodzaak voor deze groep ondernemers om binnen de lokale markt-

prijzenoorlog over zijn hoogtepunt heen. Prijzenslagen zullen

met een verder verlies van marktaandeel, ten gunste van de

omstandigheden te komen tot een duidelijkere positionering (doel-

zich steeds meer op lokaal niveau manifesteren.

supermarkt.

groep, samenstelling assortiment, service et cetera) blijft manifest.

Prijzenslagen steeds meer op lokaal niveau De prijzenoorlog, die in het najaar van 2003 uitbrak, heeft de

Structuurgegevens kleinbedrijf 2004

middenbedrijf 2005

2004

grootbedrijf

2005

2004

verhoudingen in de supermarktwereld op scherp gezet. Deze felle

totaal 2005

2004

2005

concurrentiestrijd heeft in termen van marktaandeel winnaars en verliezers opgeleverd. Naar verwachting zullen de komende jaren

Actieve ondernemingen (x 1000)

11,7

12,0

1,4

1,5

0,1

0,1

13,2

13,5


38,4

38,0

32,7

32,8

72,4

72,6

143,5

143,4

dan ook in het teken staan van een herschikking van de markt.

4,6

4,5

6,4

6,4

16,9

16,9

27,8

27,7

Dit leidt mogelijk tot scherpere lokale concurrentie. Het is zeer


31,1

31,1

23,6

23,6

26,2

26,1

26,4

26,3

wel denkbaar dat ketens een gedifferentieerd prijsbeleid gaan


9,5

9,2

10,5

10,5

12,5

12,5

11,6

11,5

voeren. De landelijke prijzenslag maakt dan plaats voor lokale


7,1

5,8

1,1

-0,2

1,3

0,0

2,2

0,9


��

de eerste helft van 2006�� toeneemt. De prijscomponent is hierbij


prijzenslagen. Hiermee blijft de supermarktbranche de komende jaren uitermate competitief.

Betere vooruitzichten, mits…

��

��

��

De fooddetaillist moet zich in de nabije toekomst vooral

��

focussen op de lokale markt(on)mogelijkheden. Het creëren van

��

toegevoegde waarde en meer samenwerking zijn uiteindelijk

��

cruciaal, met name voor de speciaalzaken. Supermarkten

��

moeten blijven investeren en vernieuwen om onderscheidend

��

te kunnen zijn. Naast omzetgroei mag in 2006 en 2007 enige

��

rendementsverbetering worden verwacht. Daarmee zijn de

��

vooruitzichten aanzienlijk beter dan in voorgaande jaren.

��

��

��

��

Edward Koornneef (franchisenemer AH Koornneef)

“Zonder goed personeelsbeleid geen topprestaties” AH Koornneef valt regelmatig in de prijzen. Zo kreeg de

heel veel. Zo sponsoren we verenigingen, organiseren we

winkel in Honselersdijk afgelopen jaar het predikaat Beste

prijzenfestivals, vorig jaar hebben we nog twee auto’s weggegeven.

supermarkt van Zuid-Holland. Daarvoor was zij al verkozen tot

Het zijn individueel misschien niet zulke bijzondere dingen die we

beste Albert Heijn van Nederland, terwijl de supermarkt in

doen, maar bij elkaar is het wel heel veel en dat is uniek.”

Naaldwijk op de tweede plaats eindigde. Franchisenemer Edward Koornneef wordt geroemd om zijn personeelsbeleid.

“Waar we veel aan hebben zijn de twee consumentenpanels die we

“Hoewel we 280 mensen in dienst hebben, zorg ik ervoor dat ik

Momenteel heeft hij 280 medewerkers in dienst, maar hij is

organiseren. Voor iedere winkel één. Die zit ik zelf voor. Ook als ik meer

iedereen die hier komt werken in ieder geval één keer zelf zie. We halen

uit op expansie. Wat is zijn geheim?

winkels krijg, zal ik dat blijven doen. Want die consumentenpanels

alleen de talenten binnen. Die krijgen vervolgens een introductie, ze

zorgen voor mijn enige echte input vanuit de consument. Met de

worden opgeleid en gekoppeld aan een mentor of mentrix om de

“Zonder goed personeelsbeleid kom je niet tot topprestaties. Daarnaast

leden van de panels bespreken we de activiteiten die we willen

eerste fase door te komen. Daar zijn we heel consequent in. En het

zie ik tweehonderd supermarkten per jaar, spreek ik heel veel collega’s.

organiseren. Hoe kijken zij daar tegenaan? Gaan ze eraan meedoen?

werkt gewoon heel goed. Iedereen in onze winkels gaat ervoor de

Ik denk dat we onderscheidend zijn omdat we exact weten wat er

Daarnaast zijn ze natuurlijk heel kritisch op wat er in de winkel gebeurt.

beste te willen zijn. Niemand voelt zich een nummer. En dat verdient

gebeurt in onze lokale markt: het Westland. Gewoon door in de auto te

Zo merk ik bijvoorbeeld aan het eind van twee panelavonden of er iets

zichzelf terug: we hebben heel weinig verloop, we hebben een hoge

stappen en rond te rijden. Ik weet ieder bouwputje te liggen, ik weet

in mijn personeelsbeleid niet goed zit, of mijn management aan het

arbeidsproductiviteit en de sfeer is goed, het ziekteverzuim laag. Je

waar nieuwe woningen komen. En als er ergens een nieuwe woning

afzwakken is, of een specifieke afdeling. Die kennis haal je niet uit

medewerkers vormen je basis. Als je daarin een probleem krijgt, val

wordt opgeleverd, zorgen we ervoor dat de bewoners een tas met

enquêtes. Die doen we ook wel, Albert Heijn houdt heel veel onder-

je meteen terug in kwaliteit.”

gratis boodschappen krijgen. Weliswaar wordt een groot deel van de

zoekjes en die geven ook informatie. Maar face-to-face diepgaan is

marketingacties door het concern bedacht, maar zelf doen we ook nog

nét wat anders.”

20


� � � �

Na een periode van omzetdalingen bleef de omzet van de

�

detailhandel non-food in 2005 vrijwel gelijk. Het is te verwachten

�

dat de omzet in 2006 substantieel zal toenemen. Het eerste halfjaar

� �

laat reeds een forse omzetstijging zien. Deze stijging is vrijwel

��

volledig het gevolg van een toename in het volume. Meubelzaken

��

en winkels in consumentenelektronica scoren bovengemiddeld. Andere non-food branches zoals bouwmarkten, drogisterijen en bovenkledingzaken zien hun omzet ook toenemen, zij het wat minder fors. Toch zullen de groeipercentages over heel 2006 lager

Detailhandel non-food

uitvallen, omdat in de tweede helft van 2005 ook al omzetplussen

Stonden voorgaande jaren in het teken van dalende koopkracht

De opmars van webwinkels

en een laag consumentenvertrouwen, momenteel profiteert

Internet is voor consumenten al jaren een belangrijke bron ter

de detailhandel non-food van de verbeterde economische

oriëntatie, voorafgaand aan de aanschaf. Sinds enige tijd ervaart

vooruitzichten. De sector reageert relatief sterk op conjuncturele

een groot aantal non-foodbranches de opmars van webwinkels.

schommelingen. Ten tijde van laagconjunctuur wordt de aan-

De consument raakt meer en meer vertrouwd met internet

koop van duurzame goederen op de lange baan geschoven. De

en online winkelen. De komst van het consumentenkeurmerk

recente omzetstijgingen van de non-foodbranches bevestigen

Thuiswinkel Waarborg en betrouwbare betalingsmanieren als

het economisch herstel. De groei in de sector is eind 2005 al

iDEAL dragen bij aan de acceptatie en toegankelijkheid van de

en het aantal kopers verder toenemen én zal het gemiddelde

ingezet, maar zal naar verwachting eind 2006 wat afvlakken.

webwinkels. Naar verwachting zal het aanbod van producten

aankoopbedrag per koper stijgen. De markt voor webwinkels heeft

werden gerealiseerd. De bestedingen aan duurzame goederen zullen bovendien moeten wedijveren met uitgaven in andere bestedingscategorieën zoals vrije tijd en ontspanning.

dan ook een behoorlijk groeipotentieel, al zal dit per branche verschillen. De consument blijft naar de winkel gaan, omdat

Structuurgegevens kleinbedrijf Actieve ondernemingen (x 1000) Arbeidsvolume (arb.jr. x 1000)

middenbedrijf

grootbedrijf

proeven en voelen voor veel aankopen belangrijk is.

totaal

2004

2005

2004

2005

2004

2005

2004

2005

65,6

67,0

3,2

3,3

0,2

0,2

69,1

70,6

Consument staat centraal De consument heeft min of meer de macht binnen de detailhandel

151,3

149,9

67,3

67,4

117,9

118,3

336,6

335,6


17,1

17,2

10,7

10,7

19,6

19,6

47,4

47,5

non-food. Voor de ondernemer is het een enorme uitdaging om


38,0

38,1

38,5

38,8

43,1

43,5

40,2

40,5

aan de veeleisende en grillig handelende consument tegemoet


12,6

12,6

18,7

19,5

17,7

18,6

16,1

16,6

te komen. Om de hevige concurrentie het hoofd te bieden en

6,6

5,4

1,7

-0,4

3,8

2,0

4,4

2,7



de consument aan te zetten tot aankoop zal de ondernemer optimaal moeten inspelen op de klantbehoefte. In een uitermate

concurrerende markt wordt door de grotere ketens scherp ingezet

in 2006. Belangrijke factoren voor deze groei zijn een toenemend

op prijs. Voor de kleinere ondernemer is het juist zaak om zich te

consumentenvertrouwen, de groei van de werkgelegenheid en

onderscheiden op een andere wijze, zoals een uniek assortiment,

een grotere baanzekerheid. Hierdoor neemt de koopbereidheid

gemak, service en kwaliteit.

toe. Ook is er meer ruimte om uitgestelde aankopen te doen. Desondanks (of misschien wel dankzij deze ontwikkelingen) blijft

Koopbereidheid neemt toe

de markt competitief en zal de trend van branchevervaging en

De consumentenbestedingen in de detailhandel non-food zullen

schaalvergroting doorzetten.

komend jaar blijven stijgen, al zal de groei minder groot zijn dan

Wil Klaasen (directeur Wil Klaasen Mode)

“In mijn vak moet je erg leergierig zijn” Met merken als Canali, Corneliani en Van Laack bedient Wil Klaasen het topsegment in de herenmodemarkt. Hij startte zijn carrière in 1970 als hulpverkoper in een kledingzaak en na enkele jaren de inkoop te hebben gedaan voor Jockey International begon hij in 1983 voor zichzelf in het Gelderse Doetinchem. Vervolgens nam hij in 1998 een zaak over in Zutphen en onlangs opende hij een derde winkel in Arnhem. Zijn klantgebied bestrijkt het hele midden en oosten van het land. Zijn kennis haalt hij uit heel Europa. “Als kleine zelfstandig ondernemer met weinig personeel moet je van

aangevuld in de winkel, welke merken veel worden verkocht. Ik ga even

alles verstand hebben. Je moet goed kunnen inkopen, goed kunnen

praten met zo’n verkoper of ik koop zelf wat dingen. Hetzelfde doe ik

verkopen, de marketing kunnen doen, de logistiek, het personeels-

op vakantie. Ik ga naar Milaan, loop winkeltjes in, zie wat de heren op

beleid, met de cijfers om kunnen gaan, een goede liquiditeitsplanning

straat dragen. Als iets het nu in Italië goed doet, dan weten we dat het

hebben, een goede verkoopprognose kunnen maken en je moet

over een jaar ook naar Nederland zal komen. In het westen iets eerder

zorgen voor optimale voorraadbeheersing. Dat heb ik allemaal door

en na verloop van tijd ook in Doetinchem. Dus heb ik wat tijd om

ervaring moeten leren. Ik ben zeer leergierig. Nog steeds. Dat moet

daarop in te spelen.”

ook wel in mijn vak.” “Ik koop zelfstandig in, maar ben wel lid van De Exclusieven. Dat is “Je moet altijd een voorloper zijn. Je moet weten dat je bijvoorbeeld

een praatgroep met modeondernemers uit onder meer Alkmaar,

volgend jaar geen rode broeken meer moet inkopen, maar bijvoorbeeld

Apeldoorn, Breda, Enschede, Roermond, allemaal op dit niveau, dus

groene. Daar moet je ook op durven investeren. Om al die merken in te

hoog in het midden tot in het topsegment van de zakelijke markt. We

kopen, moeten we heel Europa door. Naar Florence, voor Polo Ralph

komen om de zes of acht weken bij elkaar en wisselen dan gegevens

Lauren naar Parijs en voor Burberry naar Düsseldorf. Als ik dan een

uit met wat we qua artikelen hebben ingekocht en wat we hebben

afspraak heb, plak ik er een dag achteraan en dan ga ik gewoon in

verkocht. Zo zien we welke merken het waar goed doen. En proberen

Parijs of in Nice in een warenhuis zitten. Dan kijk ik wat er gebeurt in

we te voorspellen wat we nodig hebben.”

de kledingcorners van de verschillende merken. Zo zie ik wat er wordt

22


De sector dienstverlening omvat zowel de commerciële zakelijke als de persoonlijke dienstverlening. Tot de zakelijke dienstverlening behoren rechtskundige dienstverlening, administratieve dienstverlening, accountancy, belastingadvies, arbeidsbemiddeling, communicatie, ICT-diensten en schoonmaakdiensten. Tot de persoonlijke dienstverleners worden de

Dienstverlening

bedrijven gerekend die gericht zijn op de verzorging van personen,

De zakelijke dienstverlening profiteert ook in 2007 sterk

sector ruim 205.000 ondernemingen die goed zijn voor een

van de economische groei. Sommige branches, zoals de

werkgelegenheid van bijna 1,5 miljoen fte’s en een omzet van

zoals kappers, schoonheidsverzorging, maar ook aanverwante branches als autorijscholen en kinderopvang. In totaal telt de

uitzendbranche, zijn vroegcyclisch en doen het al geruime

ruim € 190 miljard. In vergelijking met 2005 is de sector met circa

tijd goed. Andere, zoals de schoonmaakbranche, volgen

11.000 ondernemingen gegroeid en nam de omzet toe met ruim

later en zien pas dit jaar hun omzet substantieel stijgen.

5%. De dienstverlening wordt gekenmerkt door kleinschaligheid.

De meeste dienstverleners zijn namelijk sterk binnenlands

Zo’n 93% van de bedrijven hoort tot het kleinbedrijf, circa 6% tot

Dynamische en innovatieve sector

gericht, waardoor positieve internationale ontwikkelingen

het middenbedrijf en nog geen 1% tot het grootbedrijf. Wel zijn de

De dienstverlening is erg dynamisch. Het aantal starters ligt op

doorgaans slechts indirect invloed hebben op de sector. Nu

1.300 grote (multinationale) ondernemingen goed voor meer dan

ruim 10% en is daarmee bovengemiddeld. De combinatie van

de binnenlandse vraag aantrekt, zien ook deze bedrijven hun

50% van de omzet in de sector.

hoog opgeleide (vak-)mensen en kleinschaligheid stimuleert

omzet én hun winst groeien.

de innovatieve kracht en het vermogen om snel in te spelen op veranderingen in de markt. Ook voor wat betreft het ondernemerschap is de sector innovatief met zijn hoge aantal zzp’ers en flexondernemers (parttime ondernemers die het

Structuurgegevens kleinbedrijf

middenbedrijf

grootbedrijf

ondernemerschap combineren met een baan in loondienst).

totaal

2004

2005

2004

2005

2004

2005

2004

2005


181,2

191,1

12,1

12,5

1,2

1,3

194,5

205,0

Voor de meeste dienstverlenende ondernemingen is personeel


431,1

439,5

337,9

340,4

684,2

691,3

1453,2

1471,2

een kritieke succesfactor. Veel bedrijven besteden daarom extra

39,2

41,7

38,5

40,5

105,9

111,8

183,7

193,3


aandacht aan opleidingstrajecten, loopbaanbegeleiding en

4,0

4,1

4,0

4,3

15,2

16,5

23,2

24,9

het begeleiden van stagiairs, bijvoorbeeld in de advocatuur. In


93,4

93,6

96,7

96,8

91,8

91,8

93,2

93,2

sommige branches is al sprake van een structureel tekort aan


24,5

23,7

36,1

34,8

33,5

32,2

32,2

30,9

gekwalificeerd personeel. Ten dele is dit te wijten aan te weinig


20,3

21,2

7,3

8,7

11,6

12,7

12,5

13,7

aanmeldingen voor de studie, ten dele aan de uitstroom, zoals die



van accountants die een functie aanvaarden in het bedrijfsleven.

Herbert Pesch (directeur Evident Interactive)

“We hebben doorlopend de meest actuele kennis nodig” Met klanten als VNU, Sanoma, Akzo Nobel en Provincie Utrecht is Evident een van de vooraanstaande internetbureaus van Nederland. Het bedrijf is gevestigd in Utrecht en telt ruim vijftig medewerkers. Volgens directeur Herbert Pesch is kennis voor Evident een extreem cruciale productiefactor. Welke kennis is voor zijn bedrijfsvoering van essentieel belang? Een breed binnen de sector doorgedrongen fenomeen is de toenemende juridisering van de maatschappij. In combinatie

“Evident zit in een sector waarin technologie en kennis van

“Onze missie is organisaties helpen excelleren in de online wereld. En

met de behoefte aan meer zekerheid resulteert dit in een trend

communicatie en interactie bij elkaar komen. Beide zijn permanent in

dat kun je niet met techniek alleen en niet met creativiteit alleen. Die

van risico’s afdekken. Bij de consument neemt het aantal

ontwikkeling. Grofweg hebben wij kennis van ICT en kennis van

twee moet je slim combineren. We hebben daarom heel veel project-

rechtsbijstandsverzekeringen toe en bij de dienstverleners de

marketing en communicatie nodig. Een laagje dieper zijn dat e-

managers, consultants en businessanalisten in dienst die in die twee

(beroeps-)aansprakelijkheidsverzekeringen. Bovendien worden

business systemen en kennis van e-marketing en nog een laagje dieper

bloedgroepen kunnen denken. Dat is cruciaal, want dat zijn de mensen

dienstverleners steeds meer geconfronteerd met aanvullend

moeten we kennis hebben van projectmanagement en van het in

die onze kennis moeten presenteren op een manier die aansluit bij

toezicht, zoals door de Autoriteit Financiële Markten.

werking stellen van veranderingsprocessen bij klanten. En in die drie

de klant.”

lagen moet doorlopend de meest actuele kennis voorhanden zijn.”

Zakelijke dienstverlening kan oogsten in 2007

“We werken altijd in teams. Er is nooit een project waar iemand als

In de economisch minder gunstige jaren hebben veel

“Dat betekent dat je ervoor moet zorgen dat je mensen vergaart die

enige de kennis van heeft. Dus als er iemand weggaat, hoeft dat nooit

dienstverlenende bedrijven hun organisatie aangepast, mede met

het beste weten waar ze hun kennis moeten halen en dit vervolgens

echt een probleem te zijn. Bovendien zijn we een sterk groeiende

het oog op kostenbeheersing. Met de gunstige afzetontwikkeling

ook doen! De basiskennis is goed geborgd; ze is gedeeld en

organisatie. Als er één medewerker opstapt, komen er twee nieuwe

bewegen nu ook de rendementen zich voorspoedig. Vooral

opgeslagen in procedures. Hiervoor hebben we een intranet staan,

specialisten voor in de plaats. En wij zoeken altijd talentvolle nieuwe

voor de zakelijke dienstverleners wordt gemiddeld genomen

gebaseerd op Sharepoint, en daarin is ook alle relevante informatie

medewerkers die wat extra’s toevoegen aan het Evident team. Daaraan

ook in 2007 weer een forse (7%) omzetgroei verwacht met

over klanten en projecten gestructureerd opgeslagen. Daar bovenop

doen wij geen concessies.”

een winststijging van meer dan 10%. Onder meer de gestegen

heb je de kennis van de meest actuele ontwikkelingen en die zit veelal

arbeidsproductiviteit ligt hier aan ten grondslag. De omzetgroei

in de hoofden van mensen. Deze bovenlaag wordt continu beïnvloed

en winststijging zal voor de persoonlijke dienstverlening in 2007

door nieuwe trends en die zijn soms niet relevant en soms juist

slechts marginaal toenemen door gestegen kosten en een vrijwel

superrelevant. Dan is het de truc om die kennis snel uit te diepen en in

stabiele volumeontwikkeling.

die basislaag te borgen, terwijl je de verouderde kennis afvoert. Dat spel proberen we goed te spelen.” ��

“Elke twee weken houden we interne kennissessies waarbij onze �� techneuten en onze creatieven bij elkaar komen. Ook houden we �

regelmatig een thematisch seminar voor onze klanten. En dan komen �

marketingmensen van bijvoorbeeld Libelle en 9292OV en die weten � écht wat wel en niet werkt. Wat betekent dat onze hele organisatie � wordt uitgedaagd voor zo’n thema op eredivisieniveau de kennis in

huis te hebben. � Het leuke is dat we laatst zijn uitgenodigd om bij VNU �� en Sanoma hetzelfde te �� doen, toegespitst op een van hun cases. En dat�� is echt interessant, want als je dat dan�� goed doet, leidt dat weer tot

nieuwe business.”

��

��

��

24


Transport heeft een belangrijke, maar afgeleide functie binnen

binnenvaart verslechterd ten opzichte van het wegvervoer.

de Nederlandse economie. Tot de sector worden vervoer én

Het alternatief binnenvaart is nu pas bij grotere afstanden

communicatie gerekend: vervoer van goederen en personen

weer interessant. Vooral de deelmarkt zand- en grindvervoer

over land, water en door de lucht, maar ook transport door pijp-

heeft het moeilijk. De komende jaren zal ook de enkelvoudige

leidingen en dataverkeer via kabel en satelliet. De sector transport

tankvaart onder druk komen te staan. Gelet op de verdergaande

omvat bijna 28.000 ondernemingen, is goed voor een bijdrage

containerisatie van het internationale goederenvervoer zal het

van circa 7% aan het BBP en verschaft werk aan ruim 400.000

containervervoer over water onverminderd blijven groeien.

personen. Het goederenwegvervoer kenmerkt zich over het zijn veel grote bedrijven actief. In het vervoer over water, met

Goederenvervoerders over de weg terecht optimistisch

Transport

name in de binnenvaart, is sprake van geleidelijke schaalvergroting,

In het goederenvervoer over de weg lijkt het tij eindelijk gekeerd.

zowel in tonnage per schip als in het aantal schepen per

De jaren van overcapaciteit bij economische stagnatie werden

onderneming. In 2004 tekende zich binnen het goederenvervoer

gevolgd door verhevigde prijsconcurrentie vanwege nieuwe

De investeringsbereidheid van ondernemers in het wegvervoer

een voorzichtig herstel af. Ook in 2005 was sprake van groei

EU-toetreders. Het beroepsgoederenvervoer over de weg

neemt fors toe. Zo steeg het aantal verkochte nieuwe zware

(2,25%). Vooral de scheep- en luchtvaart groeiden met 3,5% sterk.

worstelde jarenlang met dalende rendementen. In 2005 is deze

vrachtauto’s in het eerste halfjaar van 2006 met 17% ten

Het goederenvervoer over de weg nam met circa 2% toe en in het

trend voor het eerst voorzichtig doorbroken. De binnenlandse

opzichte van het eerste halfjaar van 2005. Na een moeizame

personenvervoer was de stijging met 0,25% slechts fractioneel.

economische groei, maar zeker ook het sterk groeiende

algemeen door kleinschaligheid. In de logistieke dienstverlening

internationale handelsverkeer zorgden voor een opleving. Dit

periode van stagnerende vraag, overcapaciteit en daardoor hevige prijsconcurrentie lift de sector transport mee op de

Binnenvaart ziet concurrentiepositie deels verslechteren

was vooral te merken aan een verminderde druk op prijzen. De

voortschrijdende economische groei en vooral de toename

De binnenvaart heeft te kampen met hoge brandstofprijzen. Ook

toenemende vraag naar vervoerscapaciteit zorgt zelfs al voor

van de export. Ook voor de komende jaren wordt verdere

is nog steeds sprake van forse prijsconcurrentie. Deze wordt mede

een capaciteitstekort in de branche. De ondernemers in het

volumegroei voorzien.

veroorzaakt door de verhevigde prijsdruk in het wegvervoer wat

wegvervoer zijn weer optimistisch. Dit vertaalt zich ook al direct

op zijn beurt weer het gevolg is van de concurrentie uit de nieuwe

in een verhoogde investeringsbereidheid; het aantal verkochte

EU-landen. Hierdoor is de concurrentiepositie van de internationale

nieuwe zware vrachtauto’s nam in het eerste halfjaar van 2006 met 17% toe ten opzichte van het eerste halfjaar van 2005.


middenbedrijf

grootbedrijf

Volumegroei zet zich voort

totaal

2004

2005

2004

2005

2004

2005

2004

2005

De sector transport heeft een moeizame periode achter de rug.


23,1

23,5

3,8

3,8

0,4

0,4

27,3

27,7

De voortschrijdende economische groei en vooral de toename


60,8

59,5

106,3

104,8

239,0

234,3

406,1

398,7

van de export zorgden voor een impuls in het goederenvervoer.

8,4

8,7

16,7

17,4

49,7

51,2

74,7

77,3

Deze positieve lijn zet zich voort in 2006. Het goederenvervoer


2,2

2,3

3,9

4,1

14,1

15,1

20,2

21,6

over land zal in 2006 naar verwachting stijgen met 3,5% en de


56,3

57,4

56,3

57,3

72,8

73,5

67,2

68,1

scheep- en luchtvaart zelfs met 5,5%. Ook voor de komende jaren


12,8

13,9

23,8

25,1

21,3

22,4

20,9

22,0

wordt verdere groei van het volume voorzien. Voor individuele


12,3

12,8

3,9

4,1

7,8

8,2

7,5

7,8


note: inclusief post- en telecommunicatiebedrijven


ondernemingen is het van belang toegevoegde waarde te blijven leveren om van de aanwezige kansen te kunnen profiteren.

Kees Kuijken (directeur Kuijken Logistics Group)

“In onze branche wordt te hard gewerkt en vaak te weinig nagedacht” Samen met zijn broer Ad runt Kees Kuijken KLG Europe. Dit

“We hebben heel bewust niet gekozen voor een greenfield operatie.

we de organisatie af op hun expertise en verrijken we haar met onze

logistieke bedrijf met onder meer vestigingen in Venlo, Eersel,

Eerst hebben we gekeken naar wat de dikke stromen zijn binnen

kennis en ervaring, want die ontbreekt daar op logistiek gebied. Ook op

Rotterdam en Bradford (UK) biedt werk aan ruim 250 mede-

Roemenië. Toen hebben we branchesystemen vergeleken en zagen we

werkvloerniveau brengen we onze mensen van hier in om de werk-

werkers. Sinds begin dit jaar is KLG ook gevestigd in Roemenië,

welke branches gedomineerd worden door de grote jongens. Daar blijf

nemers daar individueel te begeleiden en hen bij te staan gedurende

waar zij de gehele logistiek inclusief de ruim 180 werknemers

je dan even uit. Een sector die gepaard gaat met grote volumes is die

de eerste tijd na de implementatie van onze aanpak. En zo bouwen we

overnam van bruin- en witgoedgigant Domo Retail SA. Hoe

van het bruin- en witgoed. Dus hebben we een presentatie gehouden

dat geleidelijk steeds hoger op in de organisatie. Uiteindelijk is het dus

verkregen de directeuren de benodigde kennis voor deze stap?

bij de drie grootste spelers in Roemenië, waar met vreugde op ons

een Roemeens bedrijf met een Nederlands sausje.”

concept werd gereageerd zodat we konden kiezen. We kozen voor de “Toen ons de tijd rijp leek voor Oost-Europa, zo’n anderhalf jaar

op één na grootste, omdat de visie en strategie van dat bedrijf ons

geleden, hebben mijn broer en ik er eerst een paar weken rondgereisd

meer aansprak dan die van de grootste. In onze branche wordt te hard

om te kijken welke mogelijkheden er voor KLG lagen. Het feit dat

gewerkt en vaak te weinig nagedacht over de wat verder weg liggende

Roemenië nog totaal geen distributiesysteem had, was voor ons een

toekomst. Domo koos heel duidelijk voor de middellange termijn, waar

van de voornaamste redenen om voor dat land te kiezen. Daarnaast is

de grootste partij zich duidelijk aan het voorbereiden was voor een

het opleidingsniveau in Roemenië erg hoog en verloopt de

eventuele verkoop.”

communicatie in het Engels uitstekend. Eenmaal gekozen voor dit land, hebben we met ruim twintig westerse bedrijven daar gesproken over

“Het gevaar is echter dat je Roemenië door een Nederlandse bril gaat

de do’s en don’ts van het zaken doen in Roemenië. Uiteindelijke

bekijken. Dat werkt niet, want in Roemenie gelden andere wetten. En

resultaat is dat we de totale warehousing, transport- en distributie-

niet alleen de wetten die in Boekarest worden gemaakt, maar ook die

activiteiten hebben overgenomen van Domo, de op één na grootste

voor wat betreft de manier van werken, het inzicht. Dus geef je ook de

retailer in wit- en bruingoed van Roemenië.”

Roemenen in het hoger management de ruimte. Vervolgens stemmen

��

��

��

�

��

�

��

�

��

�

��

�

��

�

��

�

��

� �

��

��

��

��

��

��

��

��

26


��

naar ‘nieuwe’ horeca-aanbieders zoals supermarkten, warenhuizen �� en sportaccommodaties. Vakantiecentra hebben te maken met ��

scherpe concurrentie uit het buitenland, waardoor een groter deel ��

van de bestedingen over de grenzen vloeit. ��

��

Beleving en�� welbevinden steeds belangrijker

Horeca en recreatie

��

�� De sector horeca en recreatie is een belangrijk onderdeel van de ��

��

vrijetijdsindustrie. De consument wil de schaarser wordende vrije

tijd optimaal invullen. Beleving en welbevinden spelen daarin een De gerealiseerde omzetstijging in 2005 werd voornamelijk veroor-

steeds belangrijkere rol. Gezond en comfortabel leven is in. En alles

zaakt door een prijsstijging. In 2006 is voor het eerst sinds jaren

wat te maken heeft met ontspanning, genot en een goed gevoel

De toegenomen koopbereidheid heeft een uitermate gunstig

weer een redelijke volumestijging waarneembaar. De eerste helft

wint sterk aan populariteit. Bij de groeiende groep welvarende

effect op de sector horeca en recreatie, al lopen de resultaten

van het jaar laat al een aardige volumegroei zien en met dezelfde

ouderen heeft gezond zijn en blijven een grote invloed op hun

per branche sterk uiteen. De vorig jaar ingezette groei van de

prijsstijging als vorig jaar zal 2006 met een goed resultaat eindigen.

vrijetijdsbesteding. De groep heeft veel vrije tijd en wil daarvan

zakelijke bestedingen zet door en ook de toeristische markt is

Vooral de hotels en de restaurants scoren bovengemiddeld. Dit

in steeds grotere mate genieten. Ook het aandeel allochtonen

aan een opmars bezig. Hierdoor laten vooral de omzetten van

is goed zichtbaar in de verbeterde bezettingsgraden. De cafés en

neemt sterk toe. Dit biedt ruimte voor een breder aanbod aan

hotels en restaurants een forse groei zien. De omzetgroei bij

cafetaria’s profiteren in veel mindere mate van de toenemende

vrijetijdsbesteding.

de cafetaria’s, cafés en vakantiecentra blijft echter achter.

bestedingen. Dit komt doordat een deel van hun omzet verdwijnt

Samenwerking tussen branches biedt perspectief Het totaalconcept van het vrijetijdsaanbod bepaalt in sterke mate het succes van de individuele onderneming. Een uniek aanbod met goede profilering levert ondernemingen in de vrijetijdsindustrie


middenbedrijf

grootbedrijf

extra bezoekers en meer omzet op. Dit vraagt om een meer

totaal

2004

2005

2004

2005

2004

2005

2004

2005

samenhangend overheidsbeleid voor de vrijetijdsindustrie en

33,7

34,2

2,8

2,8

0,1

0,1

36,6

37,1

een goede samenwerking tussen de verschillende branches.

103,2

101,5

49,2

48,4

39,6

39,2

192,0

189,1

7,3

7,5

4,2

4,3

4,4

4,5

15,9

16,3

draagvlak kunnen succesvol zijn en het hoofd bieden aan de


69,6

69,4

75,1

74,9

72,3

72,1

71,8

71,6

hevige concurrentie op ruimte en arbeid in Nederland. Naast een


16,8

15,7

31,6

30,3

33,7

32,4

25,4

24,2

verhoging van de arbeidsproductiviteit blijven kostenbesparingen


14,7

15,3

3,9

4,7

5,1

5,9

9,2

9,9

Actieve ondernemingen (x 1000) Arbeidsvolume (arb.jr. x 1000) Omzet (x € 1 mld.)


Bedrijven met een hoge productiviteit en een maatschappelijk

aandacht verdienen. In de naar verhouding arbeidsintensieve sector is een optimale inzet van arbeid cruciaal.

Eric Toren (directeur Hotel Toren, Hotel Toro en Hotel Atlas)

“Iemand die niet lacht, ga ik niet opleiden” Zijn gasten roemen hem om de goede service en de vriendelijkheid van zijn personeel. Resultaat is steevast een hoge bezettingsgraad. Eric Toren is directeur van viersterrenhotel Toren, Hotel Toro en Hotel Atlas, alledrie gevestigd in Amsterdam. In totaal heeft hij 86 mensen in dienst. Aan de basis van zijn succes ligt een grote dosis mensenkennis, volgens Toren de belangrijkste factor voor een goed personeelsbeleid. “Als afwashulp beginnen en eindigen als eigenaar van een aantal hotels

wel goed zit. En dan kun je de rest met interne opleiding wel bijsturen.

is hier nog steeds mogelijk. Het gaat erom dat je weet wat je gasten

Maar wat ik niet kan veranderen, is het karakter van iemand. Dus ik let

denken en voelen. Natuurlijk lees ik alle vakliteratuur om aan mijn

heel erg op iemands voorkomen: heb ik een assertief en vrolijk iemand

kennis te komen. Maar zat ik alleen maar in mijn eigen bedrijf, dan zou

nodig voor de receptie en krijg ik hier een persoon die niemand in de

ik na tien jaar grote oogkleppen hebben gekregen. Dus ga ik bovenal

ogen durft te kijken tijdens het sollicitatiegesprek en die niet lacht, dan

veel kijken in andere hotels, ik ga slapen in andere hotels, ik eet in

denk ik: die ga ik niet opleiden.”

andere hotels. En dan ga ik niet alleen naar plekken die met mijn product overeenkomen, maar ook naar de moderne, grote hotels. Want

“Aan de andere kant moet zo’n receptioniste ook weer niet te

ook daarvan moet ik weten wat er speelt, wat andere mensen daar

zachtaardig en meegaand zijn, want dan gaat ze te snel mee in de

aantrekt. En daarbij stel ik me de vraag welke elementen ik eventueel

belevenis van de gast en dat is niet altijd even voordelig voor het hotel.

kan overnemen, zonder daarbij mijn eigen visie los te laten.”

Op het moment dat je een hotel hebt met uitzicht op een park of de gracht, dan wil iedereen dat uitzicht hebben. Maar de andere helft van

“Ik ben ook begonnen als afwashulp, heb in het restaurant bediend,

de kamers moet ook nog steeds gevuld worden. En als je de gasten zo

aan de receptie gestaan, kamers schoongemaakt en daarbij veel

goed begrijpt dat je ze allemaal aan de grachtzijde zet, terwijl ze een

praktijkervaring opgedaan voor wat betreft het omgaan met gasten en

standaard kamer hebben geboekt, dan heb je een probleem. Je hebt

collega’s uit verschillende culturen. En dan bouw je natuurlijk een

dus iemand nodig die al het mogelijke doet om onze gasten een

behoorlijke mensenkennis op. En die komt van pas bij het selecteren

onvergetelijk verblijf te bieden zonder de belangen van het hotel uit

van je personeel. Want het gaat altijd om iemands karakter. Als iemand

het oog te verliezen. Uiteindelijk gaat het om de juiste balans.”

de juiste papieren heeft, dan weet ik dat het qua inhoud van het werk

De vrijetijdsconcepten dienen continu getoetst te worden om onderscheidend te blijven ten opzichte van de concurrentie. Het is

� ��

van belang om voortdurend in te spelen op de snel veranderende

�

behoefte van de consument. Samenwerken biedt meer rendement

�

door schaalvoordelen van inkoop en verbetering van inzichten. Dit

�

jaar zullen de meeste ondernemingen positief afsluiten met een stijging in de afzet (of omzet). Volgend jaar zal de groei in de sector

� ��

��

��

zich voortzetten, zij het minder spectaculair dan in 2006. ��

��

28


De gezondheidszorg is een omvangrijke sector in de Nederlandse

Met de nieuwe Zorgverzekeringswet, ingevoerd per 1 januari

economie. Er werken ruim 1 miljoen mensen (ruim 700.000 FTE’s,

2006, is een belangrijke stap gezet om de marktwerking in de

Gezondheidszorg

goed voor 12,1% van de totale werkgelegenheid en 10,8% van het

zorgverzekeraarsmarkt te verhogen. Dit heeft een onverwacht

arbeidsvolume in Nederland). De uitgaven aan de zorg stijgen al

groot effect gesorteerd. De marktwerking –en daarmee de kansen

jaren. De zorguitgaven bedragen in 2006 bruto circa € 45,9 miljard.

voor ondernemerschap– in de zorgaanbiedersmarkt komt veel

Nederland vraagt een zorgstelsel dat is voorbereid op de

De prognose voor 2007 is dat de € 50 miljard wordt overschreden.

trager op gang.

komende decennia. In de komende jaren vormen 65-plussers

De kosten voor de gezondheidszorg bedragen in Nederland ruim

een vijfde deel van de bevolking. Het aantal mensen dat

9% van het BBP. Daarmee zit ons land in de middenmoot van

Meer prestatiegericht, meer keuze en meer transparantie

verpleging en verzorging nodig heeft, stijgt harder dan het

West-Europa. Ter vergelijking: in de Verenigde Staten bedragen

Het is evident dat de maatschappelijke en economische belangen

aantal beschikbare arbeidskrachten. Meer mensen krijgen

de kosten ongeveer 16% van het BBP. Vergrijzing, medisch-

van de gezondheidszorg groot zijn. De gezondheidszorg is een

demografische en maatschappelijke ontwikkelingen in de

chronische ziekten. Tot slot gaan zorgconsumenten steeds

technologische vooruitgang, bewustere consumenten en

groeimarkt waarin verdere commercialisering haar intrede zal

meer eisen stellen aan de kwaliteit van de dienstverlening.

economische groei zullen de komende jaren leiden tot verdere

doen. De marktwerking zal verder doorzetten. Er lijkt sprake van

Kortom: voorlopig is de zorgsector volop in beweging.

kostenverhoging in de Nederlandse gezondheidszorg.

een onomkeerbaar proces waarbij steeds meer partijen betrokken

Gedoseerde marktwerking Ons zorgstelsel bevindt zich momenteel in een overgangsfase. De stelselwijziging is erop gericht meer ruimte voor marktwerking en ondernemerschap te scheppen. Tegelijkertijd zet de overheid een �� veelheid aan�� instrumenten in die grenzen stellen aan die ruimte �� voor marktwerking en ondernemerschap. Dit met het oog op ��

�� de handhaving van een aantal publieke belangen, te weten: het ��

beheersen van de collectieve lastendruk en het waarborgen van �� de toegankelijkheid, de kwaliteit en de betaalbaarheid van zorg. ��

� ��

�

��

��

��

��

raken. Mede door de geleidelijke liberalisering vervagen de grenzen tussen publiek en privaat in de zorg in toenemende mate. Dit biedt steeds meer kansen voor het bedrijfsleven. Op Prinsjesdag heeft de minister afgekondigd dat het nieuwe kabinet de zorgaanbiedersmarkt meer prestatiegericht moet maken, meer keuzemogelijkheden voor mensen moet creëren en de

�

transparantie van kwaliteit moet bevorderen. Voor deze visie is

��

��

��

��

een breed politiek draagvlak aanwezig.

��

��

��

Marion Borghuis (directeur Coöperatieve Huisartsendienst voor Nijmegen en omstreken)

“Zorg moet weer om mensen gaan” De Coöperatieve Huisartsendienst voor Nijmegen en

“Je ziet ook dat steeds meer grote bedrijven in Europa weer

“Ik heb gelukkig een zorgachtergrond. Ik weet heel goed hoe het met

omstreken (CHN) is een samenwerkingsverband van 222

overstappen op dit Rijnlandse model. Dus dat er steeds meer mensen

patiënten gaat en wat het voor huisartsen betekent om met hen om te

huisartsen, dat de huisartsenhulp in de regio verzorgt buiten

die verstand hebben van het vak in de besturen terechtkomen. Er is

gaan. Mijn primaire doel is dat de patiënt zo goed mogelijk geholpen

de normale praktijkuren. De dienst is gevestigd nabij het UMC

echt een omkering gaande. Kijk bijvoorbeeld naar Philips. Daar zitten

wordt. Dat kan alleen door ook de randvoorwaarden waaronder

St. Radboud in Nijmegen. Directeur Marion Borghuis heeft

nu ook weer technici in de raad van bestuur. Ook in het onderwijs

hulpverleners het werk moeten doen te optimaliseren. Huisartsen,

een duidelijke visie op het leiderschap in de zorg, waarbij

begint deze benadering weer langzaam maar zeker post te vatten.”

maar ook andere hulpverleners, moeten voldoende tijd krijgen om

“kennis van het vak” vooral ook in de top thuishoort.

��

aandacht aan de patiënt te kunnen besteden. Mede daarom hebben ze “En wat mij nu verbaast is dat in de zorg juist het tegenovergestelde

voor dat beroep gekozen. Je moet ze zo min mogelijk belasten met

“Een zorginstelling moet je aansturen met kennis van zaken. Je hebt in

plaats vindt. De zorg loopt er gewoon achteraan en lijkt absoluut niets

administratieve processen. Maar aan die tijd ontbreekt het vaak.”

Europa zo’n beetje twee stromingen als het gaat om leiderschap: het

te leren van wat er al gebeurt in andere sectoren. In de ziekenhuizen

Anglo-Amerikaanse model en het Rijnlandse model. In het Anglo-

horen ook artsen vertegenwoordigd te zijn in de raden van bestuur,

“Zorg moet weer om mensen gaan. Als je dan zo’n rapport leest waarin

Amerikaanse model staat de manager centraal. Wat je ook aanstuurt, je

maar dat komt maar moeizaam op gang. Ik hoop dat we dat proces

staat dat ziekenhuizen en verpleeghuizen als hotels moeten

hoeft geen verstand van het primaire proces te hebben. Het Rijnlandse

kunnen keren. Ik ben er groot voorstander van alle kennis in een

functioneren, dan denk je ook: de schrijver van dat rapport heeft vast

model stelt de professional centraal. Die benadering zorgt ervoor dat het

zorgorganisatie samen te bundelen en door te laten dringen in

geen dementerende moeder. Mijn demente moeder wilde helemaal

management met kennis van zaken ondersteunend en faciliterend werkt.

de top. Je moet toch verstand hebben van de dingen waarmee

niet uit drie gerechten kunnen kiezen, die wilde af en toe een

En ik ben er erg voor dat deze benadering in de zorg wordt gehanteerd.”

je bezig bent?”

schouderklopje. Want dát is kwaliteit in de zorg.”

Vooral deze toename van de particuliere consumptie is goed

Op 22 november aanstaande zijn er verkiezingen. Pas daarna zal

nieuws voor ondernemers. Met name zij die produceren voor de

blijken hoe ons land zich op de vergrijzing van de beroepsbevolking

binnenlandse markt hebben de afgelopen jaren geleden onder de

zal voorbereiden. Daarover werd op Prinsjesdag angstvallig

zwakke binnenlandse bestedingen. Want tot in 2005 kwamen deze

gezwegen. Het aankondigen van lastenverzwaringen voor ouderen

maar niet van hun plaats. Een jarenlange negatieve koopkracht-

is immers niet populair onder kiezers. Daar wacht men liever

ontwikkeling, ontstaan door loonmatiging en lastenverzwaringen,

mee tot na de verkiezingen. Eén ding is inmiddels wel duidelijk:

en een zwak vertrouwensklimaat hebben de stemming onder

bij een krimpende beroepsbevolking wordt arbeid schaars en

consumenten gedrukt. Hoe anders is het dit jaar. De koopkracht

daarmee duur. Dat heeft voor ondernemers veel consequenties.

stijgt en de koopbereidheid is na Prinsjesdag 2005 al duidelijk

De concurrentie tussen bedrijven om het beste personeel aan

opgeveerd, waardoor 2006 eindelijk weer een economisch vrolijk

te trekken zal zich verharden. Ondernemers zullen er harder aan

jaar wordt. Het kabinet had het bij aantreden al beloofd: na het

moeten trekken om personeel vast te houden. De in deze uitgave

zuur komt het zoet. En zoet hebben we gekregen.

geïnterviewde directeuren onderkennen dit probleem in ruime mate en steken veel energie in hun personeelsbeleid. Denk

Een gunstig tij,

De regering had in september jongstleden nog meer goede

hierbij aan (permanente) opleiding en het effectief delegeren

berichten voor ondernemend Nederland. Het toptarief van de

van verantwoordelijkheden.

vennootschapsbelasting gaat verder omlaag naar 25,5%. Hoewel

maar genoeg werk

het bedrijfsleven een deel van deze lastenverlichting zelf betaalt,

Ook zullen ouderen langer moeten doorwerken. Met name dit

via het verminderen van enkele aftrekposten, is het per saldo toch

laatste is eenvoudiger gezegd dan gedaan. Om ouderen langer te

gunstig. Met dit tarief staat ons land ook internationaal weer op

laten doorwerken, zal hun beloning gelijke tred moeten houden

de kaart. Dit is heel goed voor de concurrentiepositie van de BV

met hun productiviteit. Anders blijft de arbeidsmarktpositie van

Nederland als vestigingslocatie.

oudere medewerkers ook in de toekomst beneden peil. Dit betekent

Een lagere vennootschapsbelasting gaat aan veel ondernemers in

jaren afneemt, hun loonkosten ook omlaag moeten kunnen be-

De Nederlandse economie staat er goed voor. De economische

het MKB voorbij, al gaat ook het MKB-tarief omlaag naar 20%. Velen

wegen. Daarom is het werkgeversvoorstel om de loonstijgingen

groei zal dit jaar naar verwachting uitkomen op 3% en voor

van hen vallen immers onder de inkomstenbelasting. Maar dankzij

voortaan niet meer centraal vast te stellen en af te stappen van de

volgend jaar mag zelfs nog een wat hoger groeicijfer worden

de invoering van een winstvrijstelling voor de inkomstenbelasting

jaarlijkse automatische verhoging zeer waardevol. Wel blijkt uit de

verwacht. Daarbij ontwikkelen alle bestedingscomponenten

ten behoeve van zelfstandige ondernemers profiteren ook zij dit

snelle reflexmatige afwijzing van dit voorstel door de vakbonden

zich voorspoedig. De uitvoer profiteert nog steeds van een

jaar van de gulle hand van Zalm. Misschien was het geen feest-

dat er nog heel wat water door de Rijn zal moeten stromen voordat

gezonde groei in de wereldhandel, de bedrijfsinvesteringen

begroting die hij op 19 september jongstleden aan de Tweede

ons land de overstap naar echt moderne arbeidsverhoudingen zal

trekken aan en bovenal vertonen de particuliere bestedingen

Kamer presenteerde, voor ondernemend Nederland had de

kunnen maken. We zijn er dus nog lang niet.

een uitbundige groei.

Miljoenennota 2007 wel degelijk feestelijke trekjes.

aan de winkel

dat als de productiviteit van medewerkers met het klimmen der

Wim Boonstra Chef econoom en hoofd Kennis en Economisch Onderzoek Rabobank Nederland

Bronvermelding Rabobank Cijfers & Trends is een samenwerking tussen onder meer de directoraten MKB, Kennis en Economisch Onderzoek (KEO) en Corporate Clients van Rabobank Nederland, alle lokale Rabobanken en EIM. Bij het samenstellen van deze uitgave is medewerking verleend door diverse organisaties die onze interne kennis wisten aan te vullen met hun documentatie en deskundigheid. Hoewel niet uitputtend, volgt hieronder een lijst van geraadpleegde bronnen per sector.

Industrie en Groothandel

Transport

Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS)

NEA Transportonderzoek en -opleiding (Panteia)

EIM

Transport en Logistiek Nederland (TLN)

Nederlands Verbond van de Groothandel (NVG) Horeca en recreatie Bouw

Bedrijfschap Horeca & Catering

Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid (EIB) Gezondheidszorg Detailhandel food en non-food

Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (www.minvws.nl)

Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) EIM

Macro-economisch

Hoofdbedrijfschap Detailhandel (HBD)

Reuters EcoWin Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS)

Dienstverlening EIM

Centraal Planbureau (CPB)


82352-11-06 € 15

32

www.rabobank.nl/bedrijven

Kwartaalbericht. Rabobank Cijfers & Trends. Visie op negen sectoren in het Nederlandse bedrijfsleven november 2006

Recommend Documents