KUNST EDUCATIE OP DE DREMPEL VAN DE 21STE EEUW

KATERNEN KUNSTEDUCATIE

KUNST EDUCATIE OP DE DREMPEL VAN DE

21STE EEUW

Samenstelling MICHIEL VAN ‘T HOF LOKV, Nederlands Instituut voor Kunsteducatie Utrecht 1994

CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG Kunsteducatie Kunsteducatie op de drempel van de 21ste eeuw / samenst.: Michiel van ‘t Hof. - Utrecht : LOKV, Nederlands Instituut voor Kunsteducatie. (Katernen Kunsteducatie, ISSN 0927-1686 ; 6) Trefw.: kunsteducatie / Nederland ; cultuurbeleid.

ISBN 90 6997 064 3 © LOKV, Nederlands Instituut voor Kunsteducatie, Utrecht 1994 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie, microfilm of anderszins, of worden opgeslagen in een elektronisch bestand, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

05 Redactioneel 09 Michiel van ‘t Hof KUNSTEDUCATIE EN OVERHEIDSBELEID Een paradox tussen inhoud en strategie

25 S.J. Doorman WAT IS KUNSTEDUCATIE WAARD? 32 Theo Goemaat SIGNATUUR EN PLAATS VAN DE KUNSTEDUCATIE IN 2000 40 Henk Moes HET CENTRUM VOOR KUNST EN CULTUUR IN DE 21STE EEUW 46 Leo van der Meer KUNSTEDUCATIE ALS MIDDEL VOOR AMATEURKUNST 56 Clara Legêne ARS LONGA, VITA BREVIS Pleidooi voor een nieuw cultuurbeleid voor de amateurkunsten

66 Maarten Bertheux HET TOEGANKELIJK MAKEN VAN BEELDENDE KUNST 74 Alex Manassen DAT DE 19E EEUW IN 2000 EINDIGE! Op weg naar de ideale muziekeducatie

80 Piet Geelhoed HET KLOKHUIS EN DE KUNST 89 Giep Hagoort CULTUUREDUCATIEF MANAGEMENT OVER DE DREMPEL VAN DE 21STE EEUW 99 Jaap van der Tas HET KUNSTBELEID EN DE TAAK VAN DE KUNSTENAAR

REDACTIONEEL Ruim tien jaar na de oprichting van het LOKV en nog enige jaren verwijderd van de eeuwwisseling leek het de redactie een geschikt moment om de stand van zaken in kunsteducatie eens op afstand in ogenschouw te nemen. Wat zijn de ontwikkelingen in de afgelopen jaren, in welke positie bevindt kunsteducatie zich momenteel en welke kant moet het op? Dat zijn de belangrijkste vragen die de redactie heeft gesteld aan betrokkenen uit de praktijk- en beleidsvelden, uit de amateurkunst, de professionele kunsten, de universitaire wereld, de politiek en de massamedia. De oogst is het voorliggend katern met een rijk geschakeerd scala van invalshoeken en visies. Van ‘t Hof brengt het kunsteducatiebeleid van de rijksoverheid in de afgelopen decennia in kaart en werkt de daarin geconstateerde hoofdlijnen - die zeer consistent blijken te zijn - uit naar een toekomstscenario. Doorman verzet zich in zijn bijdrage tegen de toenemende druk om economisch rendement te zoeken in kunst en kunsteducatie. Kunst is door de eeuwen heen een krachtige drager van maatschappelijke normen en waarden gebleken; een dergelijke legitimatie is moeilijker meetbaar maar minstens zo waardevol. Goemaat en Moes gaan in op de ontwikkelingen bij de gecombineerde instellingen voor kunstzinnige vorming. Goemaat schetst daarbij een meer extraverte signatuur, die niet alleen een nieuw elan en een sterkere legitimatie inhoudt, maar ook verplichtingen opwerpt. Moes tast af welke nieuwe eisen worden gesteld aan de centra voor kunstzinnige vorming en hoe het kader aan die eisen tegemoet kan komen. Hij acht een attitudeverandering bij instellingen voor kunsteducatie noodzakelijk. Van der Meer en Legêne kijken vanuit de hoek van de amateurkunst naar de ontwikkelingen in kunsteducatie. Beide auteurs benadrukken in hun bijdrage dat de kunsteducatie niet te ver moet doorslaan en in balans moet blijven met de persoonlijke, recreatieve motieven van de amateur. Bertheux en Manassen bezien de ontwikkelingen vanuit hun eigen domein: professionele kunsten. Zij onderkennen (de een vanuit het kunstmuseum, de ander vanuit de opleiding tot beroepsmusicus) de plicht en noodzaak tot een minder introverte opstelling en meer aandacht voor het educatieve aspect. Geelhoed geeft in zijn artikel aan dat kunst niets bijzonders moet zijn. Hij behandelt als televisieprogrammamaker kunst hetzelfde als een willekeurig ander onderwerp. Op die manier gaan kinderen ook veel vanzelfsprekender om met kunst.

5

Hagoort maakt een toekomstverkenning in het perspectief van het management van kunsteducatie op acht relevante omgevingsvelden. In zes afsluitende stellingen illustreert hij het belang van kunsteducatie om dergelijke strategische analyses te doen. Van der Tas sluit het katern af met een uitgebreide analyse van de bouwstenen voor het overheidsbeleid in kunst en kunsteducatie. Wat nu ontbreekt, is een expliciet mens- en maatschappijbeeld, waardoor de overheid ook niet toekomt aan een duidelijk concept voor kunst, kunstenaars en de kunstwereld, en haar takenpakket daarin. Pas als dat concept ingevuld is, acht Van der Tas een verankering van uitgangspunten en idealen in de kennis over het beleidsterrein èn vaststelling van beleidsdoelen echt mogelijk.

6

Terminologie: kunsteducatie en kunstzinnige vorming Kunsteducatie blijkt telkens weer een term te zijn die problemen oproept. Al in Scholen in kunst, een eerdere publikatie in de reeks Katernen Kunsteducatie, hebben wij in het redactioneel onze definitie gegeven: kunsteducatie is ‘de verzamelnaam voor alle vormen van educatie waarbij kunst en/of kunstzinnige middelen en technieken als doel of als middel worden ingezet’. Feitelijk een vervangende term voor kunstzinnige vorming, waarbij beter tot uitdrukking komt dat kunstintrinsieke doelen meer accent hebben gekregen. In deze omschrijving omvat kunsteducatie wel degelijk óók vormende activiteiten met kunstzinnige middelen, net zoals kunstzinnige vorming museum- of concertbezoek niet uitsluit. Toch wekken beide begrippen duidelijk andere associaties op. Hierin komt een inhoudelijke richtingenstrijd tot uiting tussen de kunstgerichte en vormingsgerichte gedachte. Helaas leidt dit ook tot versimpeling van de visies tot twee uitersten: cognitief-affectief, elitair-democratisch, zaakgericht-mensgericht, receptief-actief. Ook al ligt er meer accent op kunstconfrontaties, kunsteducatie is zeker niet identiek aan receptieve kunsteducatie (als tegenpool van actieve kunstzinnige vorming). Naast ideologische aspecten kleven aan het woordgebruik ook historische connotaties. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de volgende bewering: ‘Kunstzinnige vorming is de kunsteducatie in de jaren zeventig en tachtig en kunsteducatie is de kunstzinnige vorming van de jaren negentig.’ Zo kennen we ook esthetische opvoeding, expressie, Visuelle Kommunikation en vele andere begrippen die ideologisch, methodisch en historisch gekaderd zijn.

Een volgende complicatie met de termen kunstzinnige vorming en kunsteducatie is, dat ze eveneens worden gebruikt als aanduiding voor het domein of werkveld. Kunsteducatie kan gehanteerd worden in de betekenis van het ‘glijmiddel’ tussen de domeinen van de professionele kunsten en de amateurs: een functionele positionering van het werkveld. In andere gevallen geldt ‘de kunsteducatie’ als term voor de infrastructuur van instellingen en organisaties. De kwestie wordt nog complexer doordat de term cultuureducatie eveneens ingang vindt. Het ministerie van WVC geeft hier de voorkeur aan omdat cultuur een bredere betekenis heeft dan kunst. Het beleid is echter wel sterk op de kunsten gericht. Een analoge onenigheid doet zich voor wat de vervanging betreft van ‘amateuristische kunstbeoefening’ door ‘amateurkunst’, maar daar is toch veel minder discussie over. Inhoudelijke discussie Theorie, visie en praktijk, wens en herkenning botsen hier. De redactie heeft zoveel mogelijk de teksten geredigeerd op een eenduidige toepassing van het begrip kunsteducatie en andere varianten, in de betekenis die hiervoor is aangegeven. Wij volgen dan de formulering die het LOKV in zijn Beleidsplan 1993-1996 geeft voor kunsteducatie: ’...alle educatieve activiteiten - binnenschools en buitenschools, actief en receptief - die de kunstdeelname stimuleren in kwantitatieve en kwalitatieve zin. (...) Kunsteducatie ontleent haar inspiratie aan ontwikkelingen in de professionele kunsten, draagt bij tot kwaliteitsverbetering van de amateurkunst en geeft invulling aan culturele vorming in onderwijs’. Maar om de inhoudelijke discussie niet voor de voeten te lopen, heeft de redactie zich terughoudend opgesteld: schrijvers die een eigen invulling van kunsteducatie of kunstzinnige vorming wilden hanteren, zijn daarin vrij gelaten. Omdat in deze publikatie niet alleen naar de toekomst wordt gekeken, maar ook wordt teruggeblikt op de ontwikkelingen in ‘kunsteducatie’ in de laatste decennia, is het historische element intact gelaten door kunstzinnige vorming in die terugblikken niet consequent te vervangen door kunsteducatie. Taalgebruik kan niet ogenblikkelijk worden veranderd door een nieuwe term te introduceren, hoewel kunsteducatie en amateurkunst als vervanging voor kunstzinnige vorming en amateuristische kunstbeoefening langzamerhand toch ingeburgerd raken. Met deze toelichting hoopt de redactie in ieder geval helderheid te hebben

7

verschaft over haar definiëring en gebruik (analoog aan die van het LOKV) van de term kunsteducatie. Ook dit biedt niet zozeer een pasklare oplossing, maar meer een ontrafeling van de discussie. En hopelijk dragen de hier gebundelde artikelen bij aan een goede discussie over de betekenis van kunsteducatie: niet als woordenstrijd maar als beleidsdiscussie. Jan Ensink, hoofdredacteur

8

EEN PARADOX TUSSEN INHOUD EN STRATEGIE MICHIEL VAN ‘T HOF

Het lijkt droevig gesteld met de aandacht van de overheid voor kunsteducatie, zowel kwantitatief als kwalitatief. Is dat een terechte inschatting? In dit arti-

KUNSTEDUCATIE EN OVERHEIDSBELEID

kel* neemt Van ‘t Hof drie grote landelijke kunstnota’s en twee ministeriële notities kunsteducatie onder de loep die de afgelopen vijfentwintig jaar zijn verschenen. Zijn conclusie: er is sprake van een redelijk consequente evolutie in cultuur-, kunst- en kunsteducatiebeleid, zeker ten aanzien van het spreidingsbeleid dat vanaf de Tweede Wereldoorlog tot heden de centrale positie heeft ingenomen. Dit uit zich zowel in regelgeving en ordening als in inhoudelijke verdieping.

Overheidsaandacht In de afgelopen vijfentwintig jaar zijn slechts drie grote ministeriële nota’s verschenen waar kunsteducatie onderdeel van uitmaakt: Kunst en kunstbeleid (CRM, 1976); Notitie cultuurbeleid (WVC, 1985) en Investeren in cultuur, nota cultuurbeleid 1993-1996 (WVC, 1992). In alle drie is de aandacht voor kunsteducatie bescheiden, en ondergeschikt aan de aandacht voor kunst en cultuur. Daarnaast zijn in die periode twee notities over kunsteducatie geproduceerd: Verzorgingsstructuur * Dit artikel is deels gebaseerd op de toespraak die Herman Tjeenk Willink als scheidend voorzitter van het LOKV hield tijdens het LOKV-congres Kunsteducatie: investeren in cultuur op 13 december 1993 in Arnhem. Ook is gebruik gemaakt van zijn commentaar, alsmede dat van Baukje Colpaart, directeur van het LOKV.

9

Kunstzinnige vorming (CRM, 1979) en Kunst-

Ten aanzien van kunst is er sprake van een

zinnige vorming, Amateuristische kunst-

geanimeerd maatschappelijk debat, of beter

beoefening en Kunstbeleid (WVC, 1985).

nog: van een debat met veel animositeit. Er

De uitgaven van de rijksoverheid voor kunst-

zit dan ook meer achter dan academische of

educatie en amateurkunst zijn verhoudings-

filosofische interesse: er spelen grote belan-

gewijs ook niet hoog. Tussen 1980 en 1991

gen, ter verdediging waarvan zelfs vereni-

wordt gemiddeld zo’n zes à zeven procent

gingen zijn opgericht, zoals Kunsten ‘92,

ervan door de landelijke overheid betaald. 1

waarin de lobby van belangen op kunstge-

De provinciale overheid neemt met circa

bied zich heeft gebundeld. Tijdens het debat

zeven procent eveneens een bescheiden deel

in de Tweede Kamer met minister d’Ancona

voor haar rekening. De grote bulk, gemid-

in 1992 werden de gevolgen van haar voor-

deld zo’n vijfentachtig procent, komt van de

genomen beleid voor de orkestformaties van

gemeentelijke overheid. In het algemeen is

het noorden, zuiden en oosten bijna per

de aandacht voor kunsteducatie en amateur-

orkestlid beredeneerd. Dat is bepaald niet

kunst verhoudingsgewijs zelfs minder dan

het geval bij de behandeling van de perso-

het aandeel dat de landelijke overheid heeft

nele gevolgen van het beleid van de minister

in bestede financiën aan kunsteducatie en

voor de landelijke voorzieningen voor kunst-

amateurkunst. Een telling van de berichtge-

educatie (en amateurkunst).

ving in de Boekmanuitgaven Kunst, Kroniek en parlement over de parlementaire jaren

Instrumenteel handelen Dat de kunst-

1986-1993 geeft een indicatie dat in die

sector zich in het debat alleen bezighoudt

jaren nog geen vier procent van de ruim elf-

met de (her)verdeling van overheidsbeste-

honderd berichten over kunst kunsteducatie

dingen en nauwelijks met de inhoudelijke

betroffen. 2

ontwikkeling of betekenis van kunst, is overigens een veel gehoord verwijt van politici

10

Kunstlobby Aan kunst en cultuur wordt

en bestuurders. De kunstsector pareert het

ook in de parlementaire behandeling meer

verwijt met de vaststelling dat de overheid

aandacht besteed dan aan kunsteducatie. De

in het cultuurbeleid ook niets anders doet

bespreking van de nota Investeren in cultuur

dan de vinger op de knip houden.

nam twee dagen in de vaste kamercommis-

Volgens J.A.A. van Doorn is de pluralisering

sie voor Welzijn en Cultuur in beslag, en een

van ons waardensysteem ofwel het verlies

plenaire vergadering van de Tweede Kamer. 3

aan culturele consensus daarvan de

Het betrof vooral vragen en opmerkingen

oorzaak. 5 De overheid ziet zich gedwongen

over professionele kunst. Illustratief is ook

inhoudelijke discussies te vermijden en zich

de publieke polemiek over kunst(beleid) die

te beperken tot instrumenteel en strategisch

van december 1993 tot februari 1994 op de

handelen, omdat zij niet meer kan terugval-

opiniepagina van het NRC Handelsblad werd

len op een algemeen aanvaarde waarden-

gevoerd. Een aantal betrokkenen en experts

hiërarchie. De overheid wordt daarentegen

uit kunst-, kunstbeleid en kunstwetenschaps-

juist geconfronteerd met uiteenlopende en

wereld droeg middels een serie artikelen

telkens veranderende expressievormen.

hun mening uit over een lezing voor de Raad

Organisatorische en bestuurlijke problemen

voor de Kunst van minister d’Ancona over

dringen zich dan op. De besluitvorming, het

de legitimatie van kunst en cultuur. 4 Alleen

debat en beleidsonderzoek gaan vooral over

in de bijdrage van Van der Tas wordt één

typische interventieprocessen als herschik-

passage aan de rol van kunsteducatie

ken en overhevelen, enzovoort, of de tegen-

besteedt.

overgestelde interventieprocessen als decen-

traliseren en dereguleren als die organisato-

van de kunstzinnige middelen in de eigen

rische en bestuurlijke regulering te veel

leefsituatie (vormgeving en inrichting), en

wordt.

vervolgens ook de bewustwording van de eigen leefsituatie het doel geworden. Bij

Kunst en kunstbeleid Het overzicht van

deze laatste vormingsdoelen is de kunst

het kunstbeleid van de rijksoverheid in de

veeleer middel. Vanuit de sfeer van de kunst

afgelopen twee decennia begint met de ver-

wordt het materiaal aangereikt voor vor-

schijning van de Discussienota Kunstbeleid

mings- en ontwikkelingsprocessen. Sommi-

in 1972. De toen demissionaire minister dr.

gen gaan zover dat zij het oorspronkelijke

M.A.M. Klompé geeft daarin een voorlopige

doel sterk ondergeschikt achten aan de

standpuntbepaling over het kunstbeleid.

beide andere vormingsdoelen.

Deze nota brengt een stevige discussie op

Kunstzinnige vorming moet, aldus Van

gang, die vier jaar later haar weerslag krijgt

Doorn, zowel inleiden tot kunstverschijnse-

in de nota Kunst en kunstbeleid. Deze nota

len en het beleven en hanteren van kunst-

kan als fundament voor het huidige kunst-

zinnige middelen als bijdragen tot de ont-

en cultuurbeleid worden beschouwd.

wikkeling van de persoonlijkheid èn tot het

In die nota stelt mr. H.W. van Doorn als de

vermogen om bewust en kritisch vorm te

dan verantwoordelijke minister van CRM dat

geven aan eigen omgeving en leefpatroon

kunstbeleid niet los te zien is van overheids-

door het beleven en hanteren van kunstzin-

beleid op andere terreinen en dat het stre-

nige middelen.

ven naar democratisering van gebruik, aan-

Hij onderscheidt daarbij vier publieksgroe-

tal en aard van voorzieningen ook het kunst-

pen met daarop gewenste inzet: voor het

beleid beïnvloedt. De vergroting van de

basisonderwijs inzet op algemene oriëntatie,

mogelijkheden tot ontwikkeling en produk-

voor het sociaal cultureel werk inzet op

tie van kunst hebben volgens deze regering

begeleiding en dienstverlening, voor de

niet tot een grotere publieke betrokkenheid

amateuristische kunstbeoefening bevorde-

bij kunst geleid. Daarom wil Van Doorn zijn

ring van de deskundigheid en gespecialiseer-

beleid sterker richten op de wisselwerking

de training en voor de individuele gebruiker

tussen kunst en maatschappij, onder andere

inzet op het ontwikkelen van algemene en

door verbetering en verruiming van ama-

meer gespecialiseerde vaardigheden.

teurkunst. Daarnaast noemt hij kunstzinni6

ge vorming als meer indirecte manier om

Radio en televisie Minister Van Doorn

vooral jonge mensen de kans te geven zich

kent ook radio en televisie een belangrijke

sociaal en cultureel te ontplooien.

rol toe voor kunst en cultuur. Hij vat de

Kunstzinnige vorming krijgt zo een belang-

media zowel als gebruikers, producenten en

rijke rol in de bevordering van de kunstdeel-

informanten van kunst op. In elk van deze

name. Oorspronkelijk was de kunstzinnige

drie rollen ziet hij gevaren (zoals vervlakking

vorming uitsluitend gericht op vorming tot

door het kiezen van het bekende, het risico-

kunstbeoefening en kunstbeleving, meestal

loze en het toegankelijke) en voordelen

amateuristisch, soms ook professioneel.

(zoals de grote hoeveelheid mensen die de

Door ontwikkelingen in en buiten de kunst

massamedia bereikt). Maar elke poging om

waren echter de doelstellingen van de

in het kunstbeleid een nauwere samenwer-

kunstzinnige vorming verschoven. Naast de

king tussen kunstleven en de media tot

inleiding tot de beoefening van kunst zijn

stand te brengen, kan naar zijn mening op

allereerst de ontplooiing van de persoonlijk-

dat moment niet meer zijn dan een intentie-

heid (vrije expressie), het leren gebruiken

verklaring. Hij geeft anno 1976 alleen een

11

aanzet tot gedachtenbepaling over de bete-

Nederlands Centrum voor Amateurtoneel

kenis van radio en televisie voor kunst en

vervulde die rol voor drama.

cultuur.

Het nieuw in te richten Landelijk Ondersteuningsinstituut Kunstzinnige Vorming zou

Verzorgingsstructuur kunstzinnige vorming De notitie Verzorgingsstructuur

zich moeten richten op ontwikkeling, bege-

Kunstzinnige vorming uit 1979 van minister

tatie, studie en onderzoek in alle disciplines

Gardeniers van CRM, is de culminatie van de

voor het basis- en voortgezet onderwijs,

gedachtenvorming over de voorzieningen

centra voor kunstzinnige vorming, verenigin-

voor kunstzinnige vorming die de overheid

gen voor amateurkunst, het sociaal-cultureel

voor haar rekening wil nemen. In het toe-

werk en volwasseneneducatie. Sinds 1983

lichtend deel van de nota worden doel en

functioneert het LOKV inderdaad als centra-

plaats van kunstzinnige vorming, en de

le voorziening voor de inhoud van kunstzin-

motieven voor samenhang in de verzorging

nige vorming.

leiding, kadervorming, informatie, documen-

van de kunstzinnige vorming uiteengezet.

12

Met deze argumentatie plaatst de overheid

De Notitie cultuurbeleid In 1985 ver-

de noodzaak tot instrumentele beheersing

schijnt de Notitie cultuurbeleid. Minister

en controle in de inhoudelijke, namelijk

Brinkman van WVC omschrijft zijn notitie als

kunsteducatieve, doelstellingen die ze

een tussenbalans. Hij constateert dat er

nastreeft.

groeiende politieke bereidheid is om tijd vrij

Door een historisch gegroeide versnippering

te maken voor culturele vraagstukken. Hij

in organisatie dreigde een inefficiënt

vindt dat de nota Kunst en kunstbeleid uit

gebruik van beschikbare deskundigheid en

1976 daartoe de aanzet heeft gegeven en

middelen. Drie kleine organisaties bemoei-

meent dat ook zijn eigen notitie als een aan-

den zich met audiovisuele vorming, film en

zet gezien moet worden. 7

fotografie: de Stichting Audiovisuele

Toch geeft Brinkman een nieuwe impuls aan

Vorming, de Federatie Katholieke Film Aktie

het kunstdebat. Zijn stellingname betreft

en Christelijke Film Aktie. De ondersteuning

voornamelijk de interpretatie van aanbod,

van de binnenschoolse beeldende vorming

distributie en participatie bij kunst. Hij wil

werd verzorgd door de Landelijke Stichting

meer gegevens over de publieke belangstel-

Beeldende Vorming, waar tevens een lande-

ling, gerelateerd aan verschillende soorten

lijk coördinatiepunt voor interculturele pro-

aanbod, om in de toekomst scherpere voor-

jecten was ondergebracht. De Nederlandse

waarden over publieksbereik te kunnen stel-

Stichting voor Kunstzinnige Vorming, veruit

len aan voorzieningen of initiatieven. Ver-

de grootste, bezat vooral deskundigheid op

groting van het publieksbereik is daarbij het

het terrein van onderwijs en sociaal-cultu-

streven. 8

reel werk. Bovendien kregen niet alle disci-

Hij vindt het tevens belangrijk dat cultuur-

plines evenveel aandacht.

beleid bijdraagt aan het op peil houden van

De onevenwichtigheid in de landelijke voor-

de artistieke en culturele competentie van

ziening voor kunstzinnige vorming uitte zich

de bevolking en aan de culturele pluriformi-

sterk op de terreinen van dans, drama en

teit. Hij hecht daarom expliciet belang aan

muziek. Het Dans Pedagogisch Centrum en

amateurkunst en kunstzinnige vorming in en

de Stichting Onderzoek- en Documentatie-

buiten het reguliere onderwijs. Deelname

centrum voor Muziek hadden geen uitvoe-

aan activiteiten op deze terreinen kan naar

rend bureau en konden slechts als pleitbe-

zijn mening veel mensen aanzetten tot

zorger voor dans en muziek fungeren. Het

actieve deelname aan kunst en cultuur. De

pluriformiteit moet tot uitdrukking komen in

denkt hij aan vormen van budgetfinanciering

de verscheidenheid binnen de amateurkunst,

waarbij de overheid eisen stelt aan de pres-

kunst- en cultuuruitingen van minderheden,

taties van instellingen.

uitingen die gericht zijn op de emancipatie van bepaalde groepen in de samenleving en

Voortgang decentralisatie Ten aanzien

in andere vormen van artistieke en culturele

van de bestuurlijke verhoudingen zoals die

expressie. Wel houdt hij vast aan het kwali-

in de nota Kunst en kunstbeleid van Van

teitsbeginsel: alleen als sprake is van kwali-

Doorn in aanzet worden geschetst heeft de

teit, is aanspraak op subsidie mogelijk. 9

discussie volgens Brinkman ook niet stilge-

In het algemeen wijst hij ook op de functie

staan. Hij constateert dat de ontwikkelingen

van de media. Gezien hun lage drempel en

per discipline verschillend zijn. In het alge-

grote bereik acht hij ze van belang voor de

meen geldt dat de verantwoordelijkheid van

distributie van kunst: sombere opvattingen

de rijksoverheid is versterkt, vooral om de

over cultuurspreiding zouden minder somber

nodige samenhang in het beleid te kunnen

kunnen zijn wanneer meer rekening wordt

brengen, onder andere bij de podium-

gehouden met de rol van de moderne media

kunsten en het orkestenbestel. Daarvoor

daarbij.

doet Brinkman pogingen om meerjarenafspraken met de grote gemeenten Amster-

Particulier initiatief Brinkman vat geducht

dam, Rotterdam en Den Haag te krijgen.

de heilige kunstkoe bij de horens door in

Bij de beeldende kunst is de overheid echter

een apart hoofdstuk economische aspecten

bezig verantwoordelijkheid op afstand waar

van het cultuurbeleid te bespreken. 10 Hij

te maken. En in het proces van herstructure-

erkent de verantwoordelijkheid van de rijks-

ring van de monumentenzorg wordt ernaar

overheid, maar stelt tegelijkertijd dat de

gestreefd de drie overheidsniveaus ten aan-

overheid terughoudend moet zijn bij het op

zien van bescherming van monumenten

zich nemen van taken. Een conclusie van het

eigen verantwoordelijkheid te laten dragen.

toenmalige kabinet was immers dat het

Over kunstzinnige vorming wordt niets

regulerend vermogen van de overheid min-

gezegd, want daar zou een aparte nota over

der groot was als wel eens was aangeno-

verschijnen.

men. De samenleving bleek weerbarstiger en minder maakbaar dan de overheid lange tijd

De notitie Kunstzinnige vorming Die

had verondersteld.

notitie Kunstzinnige vorming, Amateuristi-

Dit hield in dat het begrip markt in zijn eco-

sche kunstbeoefening en Kunstbeleid ver-

nomische betekenis ook bij kunst- en cul-

schijnt eveneens in 1985 onder verantwoor-

tuurbeleid mee ging spelen. Het zou een

delijkheid van Brinkman. Het is het enige

goede zaak zijn om met het oog op een zo

landelijke beleidsstuk in de afgelopen vijfen-

groot mogelijke schakering en diversiteit van

twintig jaar waarin wordt ingegaan op

het aanbod, verantwoordelijkheden te sprei-

inhoud, omvang en betekenis van kunstedu-

den en particulier initiatief te stimuleren.

catie en amateurkunst en het daartoe geko-

Een vergroting van de bijdrage uit de parti-

zen beleid. Ook deze notitie, waarin een

culiere sector zou bij een gelijkblijvend over-

schets wordt gegeven van de ontwikkeling

heidsaandeel onmiddellijk een verbreding

in beleidsdenken, is bedoeld als ‘tussenba-

van de mogelijkheden betekenen, is de rede-

lans’. Maar omdat in de notitie een omme-

nering van Brinkman. Dit sturingsmechanis-

zwaai in de betekenis die de overheid aan

me zal de doelmatigheid van de bedrijfsvoe-

kunstzinnige vorming toekent, wordt ver-

ring ten goede komen. Als beleidsinstrument

woord en vastgelegd voor beleidsmatige uit-

13

werking, stijgt het document boven zijn

de kunstdisciplines. Hij vindt dat de kwali-

bescheiden pretenties uit en doet het de dis-

teit van de kunstzinnige vorming bepaald

cussie (en het protest) weer opleven.

wordt door de mate waarin een vruchtbare wisselwerking tussen beide gerealiseerd

Oriëntatie op kunst Brinkman constateert

wordt. Ontwikkelingen in de kunstdiscipli-

dat de verdergaande oriëntatie van de

nes moeten hun weg vinden naar de kunst-

kunstzinnige vorming en de amateuristische

zinnige vorming, wat hoge eisen stelt aan

kunstbeoefening op de professionele

de vakbekwaamheid van de docenten. Deze

kunsten een van de belangrijkste ontwikke-

eisen worden nog verzwaard door de educa-

lingen is. De kunstzinnige vorming en de

tieve doelen, waarbij het gaat om over-

amateuristische kunstbeoefening hebben

dracht van, de bezinning op en de deelname

zich toegelegd op het ontwikkelen van

aan culturele verworvenheden.

werkwijzen gericht op de bevordering van

Brinkman kent hiermee kunstzinnige vor-

kwaliteit van de kunstbeoefening en het

ming een specifieke plek toe in het kunsten-

bereiken van een zo breed mogelijke laag

veld, vooral in de relatie met professionele

van de bevolking.

kunsten. Hij heeft dan ook bijzondere aan-

De kunstzinnige vorming (èn de amateuristi-

dacht voor receptieve kunstzinnige vorming,

sche kunstbeoefening) ontleent haar maat-

want daar is die relatie met de professionele

schappelijke en sociale betekenis weer mede

kunst vaak zeer direct. Zijn beleidsaanbeve-

aan de analogieën met de kunstscheppende

ling is om te zoeken naar evenwicht en

en herscheppende processen, en functio-

samenhang tussen receptieve en actieve

neert niet meer voornamelijk als instrument

kunstzinnige vorming. Brinkmans uitgangs-

van welzijnsbeleid ter correctie voor scheef-

punten en argumenten vormen tot op heden

groei in de maatschappij, gericht op het

het kader voor het kunsteducatiebeleid.

scheppen van zoveel mogelijk kansen voor iedereen, een rechtvaardige spreiding van

Investeren in cultuur Want in 1992 ver-

macht, kennis en inkomen en het delen van

schijnt Investeren in cultuur, nota cultuur-

verantwoordelijkheden. Een opvatting die

beleid 1993-1996, onder verantwoordelijk-

met name door Den Uyl werd aangehangen.

heid van minister d’Ancona van WVC. Deze

Brinkman acht het dan ook gewenst dat de

nota bevat een inleidend deel over cultuur-

relatie van de kunstzinnige vorming en de

beleid en drie sectornota’s over media, let-

amateuristische kunstbeoefening met het

teren en bibliotheken, cultuurbeheer en

kunstbeleid wordt bevestigd. Dat kan alleen

kunsten. Kunstzinnige vorming maakt (even-

wanneer er samenhang bestaat tussen wat

als amateuristische kunstbeoefening) onder-

er gebeurt op de verschillende niveaus van

deel uit van de sectornota kunsten. Hiermee

de overheid en in de diverse beleidsterrei-

wordt alle twijfel weggehaald of kunstzinni-

nen. Hij is dan ook voornemens zijn beleid

ge vorming en amateuristische kunstbeoefe-

vooral te richten op die samenhang.

ning nu deel uitmaken van het kunst- of het welzijnsbeleid.

14

Eigen dynamiek Opmerkelijk genoeg

In Investeren in cultuur worden algemene

waarschuwt Brinkman tegelijkertijd voor

uitgangspunten gerelateerd aan beleidsmati-

overaccentuering van de betrokkenheid van

ge consequenties voor de drie terreinen in

kunstzinnige vorming op kunsten.

de sectornota’s. Bij d’Ancona komen visie en

Kunstzinnige vorming kent een eigen dyna-

praktische uitwerking dus voor het eerst bij

miek, die het gevolg is van zowel educatieve

elkaar. Maar anders dan Brinkman - die zich

doelen als van autonome ontwikkelingen in

in 1985 nog op cultuur in haar brede, meer

antropologische betekenis richtte - beperkt

beleid: het vergroten van de cultuurdeelna-

d’Ancona zich tot specifiek cultuurbeleid.

me in actieve en receptieve zin. Zij conclu-

Wel staat zij stil bij de maatschappelijke

deert dan ook dat de effectiviteit van het

ontwikkelingen.

beleid bevorderd wordt, wanneer meer reke-

Inhoudelijk bouwt zij voort op de notitie van

ning wordt gehouden met de omvang en de

haar voorganger. Kwaliteit, verscheidenheid

vitaliteit van de kunstbeoefening door ama-

en de participatiegedachte blijven leidende

teurs en het belang ervan voor de cultuur-

beginselen voor het cultuurbeleid voor het

deelname.

ondersteunen van voorzieningen en initiatie-

Deze gewijzigde inzichten ten opzichte van

ven. Tevens houdt zij aandacht voor culture-

amateuristische kunstbeoefening en kunst-

le identiteit en het internationale aspect van

zinnige vorming vinden ook uitdrukking in

het cultuurbeleid, thema’s die ook Brinkman

de nieuwe termen amateurkunst en kunst-

onderkende.

educatie. 12

Cultuurdeelname Het door Brinkman aan-

Inzet middelen In het verlengde van de

gehaalde belang van de relatie tussen ac-

onderzoeksbevindingen neemt d’Ancona als

tieve en receptieve deelname kan d’Ancona

beleidsuitgangspunt voor de komende jaren

vooral ook op basis van wetenschappelijk

het verbeteren van de relatie tussen de ama-

onderzoek verder invullen. 11 Daaruit blijkt

teurkunst, de kunsteducatie en de professio-

dat circa zes miljoen mensen, van wie twee

nele kunsten. De professionele kunsten heb-

miljoen in georganiseerd verband, actief of

ben een voorbeeldfunctie voor de amateurs.

receptief bezig is met cultuur. De categorie

De samenhang tussen amateurkunst en

mensen die actief als amateur aan cultuur

kunsteducatie is vooral gelegen in de functie

deelneemt, blijkt minder ongelijk van

die de centra voor kunstzinnige vorming met

samenstelling dan bezoekers aan culturele

hun hoogwaardige, vaak door professionele

manifestaties. Bij amateurkunstbeoefenaars

kunstenaars verzorgde aanbod, als scho-

blijkt de invloed van opleiding vergeleken

lings- en begeleidingsinstituut kunnen ver-

met receptieve cultuurdeelnemers half zo

vullen voor het bevorderen van de kwaliteit

groot. En inkomen blijkt geen invloed te

van de kunstbeoefening door amateurs.

hebben op de cultuurbeoefening door ama-

Cursussen die kunstzinnige vaardigheden en

teurs. Bovendien hebben opleiding of inko-

kennis over kunst vergroten, bevorderen

men nauwelijks invloed op de deelname aan

tevens de waardering voor kunst. De relatie

lessen en cursussen of het actief zijn in een

met de professionele kunsten en het onder-

vereniging. Dit geldt zowel voor de jeugd als

wijs krijgt volgens d’Ancona vooral gestalte

voor de oudere amateurs. Met andere woor-

via de bemiddeling van kunstprodukten voor

den, zowel de groep die als amateur aan

het onderwijs.

cultuurbeoefening doet, als het deel daaruit

Dit uitgangspunt leidt tot een andere inzet

dat gebruik maakt van muziekscholen en

van middelen. Van 1993 tot 1996 wordt het

creativiteitscentra, vormt een redelijke

budget voor de landelijke voorzieningen en

afspiegeling van de inkomensverhoudingen

projecten voor amateurkunst groter, zij het

onder de bevolking als geheel.

helaas ten koste van het budget voor kunst-

Dat stemt d’Ancona tot tevredenheid.

educatie. Voor het landelijke beleid impli-

Hiermee is het belang van amateuristische

ceert dat het tot stand laten komen van

kunstbeoefening en kunstzinnige vorming

krachtige instituten voor de amateurkunst

aangetoond voor het realiseren van een van

als gevolg - en eigenlijk ook ten koste - van

de belangrijkste doelstellingen van haar

het herinrichten van één instituut voor de

15

kunsteducatie. Zij voorziet met haar beleids-

besteed wordt aan het lezen van romans en

voornemens tevens in mogelijkheden tot

gedichten een groter deel gaan uitmaken

incidentele subsidies voor bevordering van

van de totale tijd die besteed wordt aan het

cultuurdeelname en het internationale (cul-

lezen. Dit geeft aan dat bij de meer traditio-

tuur)beleid.

nele cultuuruitingen zich als het ware een

De kunsteducatie in het onderwijs is de ver-

‘cultivering’ heeft voltrokken. d’Ancona

antwoordelijkheid van de minister van O&W,

concludeert dat bij deze disciplines het tra-

aldus d’Ancona. Het her in te richten lande-

ditionele lekenpubliek heeft plaatsgemaakt

lijk instituut voor de kunsteducatie moet

voor een kleine groep goed geïnformeerde

kostendekkend gaan werken en zijn dienst-

liefhebbers en dat het grote publiek via de

verlening aan het onderwijs doorberekenen.

televisie consumeert.

Dit moet leiden tot een substantiële verho-

Aan de andere kant lijkt echter juist het

ging van de inkomsten via de derde geld-

domein van de cultuurbeoefening door ama-

stroom. Daarom vindt zij een stapsgewijze

teurs, dat bij uitstek om geduld, oefening en

reductie van het budget voor het instituut,

concentratie vraagt, geen hinder te onder-

dat ook aan kunsteducatie in het onderwijs

vinden van deze trend tot cultivering en

wordt besteed, met twee miljoen gulden

selectivering. Mede als gevolg hiervan kun-

gerechtvaardigd. De door het LOKV - als al

nen amateurkunst èn de media zich in het

functionerend centraal instituut voor de

kader van cultuurspreiding in nieuwe aan-

kunsteducatie - uitgezette koers bevat naar

dacht van de landelijke overheid verheugen.

haar mening voldoende aanzetten tot een dergelijk centraal instituut ‘nieuwe stijl’

Conclusie: verdieping Het beeld dat te

voor de kunsteducatie en kunstbemiddeling.

voorschijn komt uit de overheidsnota’s sinds

Wel geeft zij aan dat deze ontwikkeling ver-

1976 is er een van een toenemend strate-

der geconcretiseerd moet worden.

gische beleidsvisie op kunst en educatie, gepaard aan en zelfs gebaseerd op een

Podiumkunsten via de media De audio-

inhoudelijke verdieping op die terreinen.

visuele media zijn volgens d’Ancona een

Vanaf de nota van Klompé uit 1972 tot aan

belangrijk middel bij de verspreiding van

de nota van d’Ancona in 1992 is een verdere

cultuuruitingen. Onderzoek in opdracht van

inhoudelijke invulling te zien van vrijwel

WVC toont aan dat de televisie erin is

dezelfde onderwerpen en uitgangspunten

geslaagd een groter en breder samengesteld

van beleid. Er wordt wel een steeds strin-

publiek te trekken dan de podia. 13 Daarin

gentere invulling aan gegeven. Een voor-

baseert zij zich vooral op de conclusie van

beeld daarvan is het koppelen van sancties

de onderzoekers dat met name de lager

aan de verantwoordelijkheid van kunste-

opgeleiden en degenen die door gezins- of

naars en kunstinstellingen voor de bevorde-

werkomstandigheden niet uit huis kunnen,

ring van publieksdeelname. Deze verant-

het publiek van de podiumkunsten via de

woordelijkheid was al verwoord in de

media vormen.

16

14

Wel erkent zij dat de televi-

beleidsvoornemens van Brinkman (en in

sie de amuserende functie heeft overgeno-

intentie bij Van Doorn aanwezig), maar daar

men van traditionele cultuuruitingen als het

werden toen nog geen sancties aan verbon-

gesubsidieerde toneel en het lezen.

den.

Hedendaags toneel bestaat uit ‘kunst-

Vanaf 1976 groeit ook de aandacht voor het

toneel’, waarin vernieuwing en experiment

vanuit het juiste niveau kunnen sturen van

belangrijke kenmerken zijn; en hoewel nog

instellingen en voorzieningen. Deze sturing

steeds niet veel in absolute zin, is de tijd die

uit zich eerst in het decentraliseren van lan-

delijke functies en bezuinigingen, voorna-

van kunst- of cultuuruitingen veroverd en

melijk door middel van fusies tussen lande-

zal bij beleid voor kunst- en cultuurdeelna-

lijke instellingen en voorzieningen en het

me in de toekomst ook de rol kunnen krij-

afstand nemen van bepaalde taken.

gen die zij volgens betrokkenen verdient.

In de recente beleidsdoelstelling van de

Hiermee is het principebesluit definitie

rijksoverheid is die aanzet tot distantie

geworden om de zorg voor de amateurkunst

genuanceerder. Nu is het voornemen conve-

en de kunsteducatie onder te brengen bij de

nanten te gaan sluiten met lagere overheden

directie Kunsten in het directoraat-generaal

en zo greep te krijgen op beleidsuitgangs-

Culturele Zaken. 15

punten en taaktoedeling per overheidsniveau. De argumentatie is ook sympathieker

Inhoud versus strategie De noodzaak en

verwoord. Uitgangspunt is dat de overheid

wenselijkheid, de mogelijkheden en beper-

wil komen tot een constructieve afbakening

kingen van investeren in cultuurdeelname

van verantwoordelijkheden in dienst van het

zijn afhankelijk van de maatschappelijke

belang van de cultuur en dat er ruimte moet

ontwikkelingen. Kunst mag haar ‘eigen

blijven voor een gezamenlijke bestuurlijke

spreidingsmotief’ dragen, de vraag of die

verantwoordelijkheid. De betekenis van

spreiding lukt, wordt vooral bepaald door de

beleid van lagere overheden voor het lande-

maatschappelijke omgeving waarin burgers,

lijke beleid wordt hiermee benadrukt.

kunstenaars, kunsteducatie en overheid hun inspanningen leveren. Deze volgorde is niet

Synchronisatie Middels de wet op speci-

willekeurig, keuzen zijn noodzakelijk. De

fiek cultuurbeleid, die in 1993 stilletjes in

kunsteducatie en de financierende overheid

werking is getreden als opvolger van de

staan voor de vraag of zij de heersende

kaderwet specifiek welzijn, wordt bovendien

modes moeten volgen of ook, zelfs juist,

een vierjarencyclus vastgelegd voor landelij-

tegenbewegingen moeten steunen. Kunst is

ke beleidsevaluatie en beleidsvoornemens op

toch ook het doorbreken van het bestaande,

gebied van cultuur. Synchronisatie met de

de confrontatie? Juist in dat bestaande zijn

begrotingsbehandeling van de overheid -

echter paradoxen te onderkennen.

jaarlijks in november of december - wordt

De grote paradox die valt af te leiden uit de

nagestreefd, door de cultuurnota een keer

beleidsnotities van de overheid en het debat

per vier jaar ook op de derde dinsdag in

tussen de overheid en de cultuur-, kunst- en

september te willen gaan aanbieden.

kunsteducatiesector, is de paradox van

Hierdoor is een regelmatige controle en

inhoud versus strategie. De vraag is: kan

bijsturing van cultuur- en kunstbeleid gega-

strategie zonder inhoud en omgekeerd?

randeerd. Ook het overheidsbeleid voor

Hoewel het vanzelfsprekend lijkt om deze

kunsteducatie en amateurkunst zal aldus

vraag negatief te beantwoorden, is in de

minimaal elke vier jaar worden gewogen. Nu

praktijk toch een zwart-wit rolverdeling ont-

al is te merken dat een aantal gemeenten

staan tussen overheid en cultuur-, kunst- en

meerjarige beleidsvoornemens formuleert.

kunsteducatiesector als representanten van

De verwachting is dat synchronisatie met de

respectievelijk de strategische en de inhou-

landelijke beleidscyclus daar zal toenemen.

delijke benadering. De relatie tussen over-

Bijkomend gevolg van de wet specifiek cul-

heid en beleidsterrein zou erbij gebaat zijn

tuurbeleid is dat kunsteducatie en amateur-

wanneer beide strategische en inhoudelijke

kunst wettig geregelde onderdelen van cul-

argumenten gebruiken die elkaar bij beleids-

tuur- en kunstbeleid zijn. Kunsteducatie

vorming en besluitvorming aanvullen.

heeft aldus haar plek tussen andere vormen

17

Kunstsectoren versus overheid De over-

lijke overheden ook voornamelijk vanuit

heid beargumenteert in ieder geval haar cul-

instrumentele en strategische optiek kunst-

tuurbeleid wel degelijk ook op grond van

en cultuurbeleid gaan voeren. Op het gebied

inhoudelijke argumenten. Daarbij benut zij

van de kunsteducatie heeft dit geleid tot

steeds nadrukkelijker feiten, gegevens en

een discussie over een ondernemersmodel

onderzoeksresultaten als ondersteuning.

voor muziekscholen en centra voor kunstzin-

Hierdoor ontstaat een groeiend inhoudelijk

nige vorming. Ontwikkelingen die vooral

besef en inzicht in de maatschappelijke

door directies en docenten van lokale instel-

betekenis van kunst en cultuur en de plek

lingen voor kunsteducatie met argusogen

en functie van kunsteducatie daarin.

worden gevolgd.

Onderwerpen van beleid blijven over die

18

lange periode vrijwel gelijk: kwaliteit, ver-

Verzet Ten slotte kan een verklaring voor

scheidenheid (pluriformiteit bij Brinkman) en

het in stand houden van de paradox ‘strate-

deelname of spreiding van kunst. Dit

gie versus inhoud’ worden gezocht in het

ondanks accentverschuivingen in terminolo-

nog steeds voortdurende verzet tegen de

gie en onderlinge samenhang, mede vanwe-

beleidsrichting die de overheid heeft inge-

ge op dat moment overheersende conjunctu-

zet. Dat nu de legitimering van overheidsbe-

rele omstandigheden. Blijkbaar gaat de

moeienis bij kunst, cultuur en kunsteducatie

gedachtenontwikkeling over overheidsbeleid

voornamelijk vanuit economische optiek

niet alleen in theorie een autonome richting

wordt beargumenteerd, is het gevolg van de

uit, verheven boven partijpolitiek en con-

stellingname van Brinkman in 1985. Het

juncturele omstandigheden. Dit moet men-

beleid van d’Ancona bouwt verder op zijn

sen die de kunst verheven achten boven het

stellingname. Ook hier is dus een boven par-

alledaagse tevreden stemmen.

tijpolitieke belangen aanwezige consensus

Het is de vraag of de vertegenwoordigers

waar te nemen. De cultuur-, kunst- en

van de kunstsectoren zoals Kunsten ‘92, en

kunsteducatiesector stemmen echter nog

van kunsteducatie zelf wel genoeg aandacht

steeds niet in met de door Brinkman inge-

geven aan de strategische kant. Wellicht dat

zette koers. Ook al heeft dat beleid zich

daardoor de ook strategische besluitvorming

ondertussen ook bij het eerste en tweede

van de overheid over toedeling van geld en

kunstenplan voortgezet. Ze happen als het

middelen hen scherper in het oog springt en

ware nog steeds naar adem.

ervaren wordt als alleen instrumenteel of

Een discussie over maatschappelijke relevan-

strategisch handelen dat beheerst wordt

tie van kunst omvat natuurlijk meer dan de

door de (financieel-economische) toestand

kosten van kunst voor de gemeenschap.

van de maatschappij op dat moment. Op

Maar de sector is niet in staat die andere

deze wijze houdt het beleidsterrein zelf de

argumenten te formuleren. Meer dan tot

tegenstelling in stand.

een stringent ‘Kunst Moet’ komen opposan-

Daarnaast komt - door de doorgevoerde ter-

ten nauwelijks. Daarom blijft de marktoptiek

ritoriale en functionele decentralisatie, als

in het overheidsbeleid voorlopig onaange-

uitkomst van dat instrumentele en strategi-

tast.

sche beleid - de zorg voor de (praktische)

De tijd moet leren of dit een momentopna-

invulling steeds meer te liggen op de schou-

me is in de gewenning aan de nieuwe visie

ders van de gemeentelijke overheden. En

op de rol van de overheid bij kunst: het

daar heeft tot nu toe een weinig inhoudelij-

realiseren van beleidsvoornemens van de

ke discussie over kunsteducatie plaatsgevon-

overheid op het gebied van kunst en cultuur

den. De tendens bestaat zelfs dat gemeente-

blijkt immers zeker vijftien tot twintig jaar

te duren. Het debat over de maatschappelij-

landelijke overheid in die tussentijd niet met

ke betekenis van kunst en kunsteducatie

inhoudelijk beleid bezig is. Uit de overheids-

lijkt op dit moment voorlopig wel door de

nota’s blijkt dat een inhoudelijke verdieping

overheid op punten gewonnen. En dat voor-

heeft plaatsgevonden, zelfs een die boven

al op basis van interpretatie van veel onder-

partijpolitieke filosofieën en levensbeschou-

zoeksgegevens.

wingen uitstijgt. Er wordt voor formulering en fundering van beleid in toenemende

Voortdurende bezinning Maar daar kan

mate van onafhankelijk onderzoek gebruik

zo verandering in komen. Al in 1976 stelde

gemaakt. Hiermee wordt de veronderstelling

minister H.W. van Doorn vast dat een proces

bevestigd dat de waarde en het cultuurhis-

van bezinning op kunstbeleid nooit afgerond

torische belang van cultuuruitingen niet

zal kunnen worden, mede door de verschui-

bepaald mogen worden aan de hand van

vende opvattingen over kunst, cultuur en

(partij)politieke, religieuze of levensbe-

maatschappij. 16 De veranderde maatschappij

schouwelijke overwegingen. 17 Daarmee is

dwingt tot een voortdurende verwerking van

ook het intrinsiek eigene van kunst en

steeds weer nieuwe feiten, nieuwe inzichten

kunsteducatie gediend.

en interpretaties. Dat is de les die de sector van de overheid kan leren. Die andere Van

Onderzoeksresultaten De constatering

Doorn (J.A.A.) heeft aldus ten dele gelijk

dat onderzoeksresultaten steeds nadrukkelij-

met zijn redenering dat de besluitvorming,

ker gebruikt worden bij formulering van

het debat en ook beleidsonderzoek vooral

beleid is ook niet zonder betekenis.

typische interventieprocessen als herschik-

Instellingen die de overheid adviseren, spe-

ken en overhevelen betreft. Veel overheids-

len een steeds nadrukkelijker rol. Zo worden

beleid voor kunst en kunsteducatie is inder-

beleidswijzigingen beargumenteerd onder

daad instrumenteel en strategisch.

andere op basis van interpretaties door het

Beleidsvorming en aandacht van de overheid

Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP).

voor kunst, cultuur en kunsteducatie zijn

De kunstsector, met inbegrip van de kunst-

echter in belangrijke mate wel degelijk van

educatie en de amateurkunst, zal zelf tegen-

inhoudelijke aard en daarin ook nog van

wicht moeten gaan zoeken in een door-

behoorlijke kwaliteit. Maar instellingen die

wrochte eigen interpretatie van ervarings-

slechts op korte termijn (kunnen) vooruit-

en onderzoeksgegevens. Eigen analyses van

denken vanwege de jaarlijkse begroting- en

CBS-cijfers en -onderzoek en de SCP-inter-

afrekeningsoperatie met de subsidiënt, wor-

pretatie daarvan liggen voor de hand. Maar

den wel het nadrukkelijkst geconfronteerd

ook het initiëren van onderzoek naar uit-

met het instrumentele en strategische

gangspunten van kunsteducatie, verloop van

beleid. Dit kan op korte termijn hun voort-

individuele culturele loopbanen, de samen-

bestaan bedreigen.

hang tussen professionele kunst, amateur-

Ontwikkeling van inhoudelijk beleid gaat

kunst en kunsteducatie is van belang.

geleidelijker en heeft een langere termijn

Cultuur-, kunst- en kunsteducatie-instellin-

betekenis. Het lijkt ook minder van door-

gen zullen ook onderzoeksdeskundigheid of

slaggevende betekenis bij de besluitvorming

deskundigheid op het vlak van interpretatie

over wel of geen subsidie, wel of niet voort-

van onderzoek en beleid moeten verwerven.

bestaan. In het inhoudelijke beleid treden

Taken die het management extra zullen

op korte en zelfs middellange termijn, in

belasten en wellicht de verzuchting nog

perioden van decennia, slechts accentver-

paradoxaal doen toenemen nauwelijks meer

schillen op. Daarmee is niet gezegd dat de

aan de inhoud toe te komen.

19

Vooruitgangsgeloof Uit de overheids-

ment zijn er vijf die in de nabije toekomst

nota’s van de afgelopen twintig jaar kan een

een rol spelen.

positieve - namelijk vrij constante en kwali-

Allereerst is er een internationalisering van

tatief groeiende - lijn in beleid voor kunst

kunstuitingen gaande, met name in de

en cultuur worden afgeleid. Ondanks wisse-

muziek en de beeldende kunsten.

lingen in de wacht en verschillende soorten

Tegelijkertijd wordt een regionalisering

initiatieven blijkt er toch een zekere consen-

zichtbaar; een grotere nadruk op het eige-

sus te zijn over de waarde van en richting

ne. Nu de politiek-ideologische tegenstellin-

waarin kunsteducatie kan gaan. Men kan er

gen vervagen, krijgen de culturele tegenstel-

vanuit een soort vooruitgangsgeloof op blij-

lingen een groter gewicht. Die schijnbare

ven vertrouwen dat strategische en inhoude-

ongerijmdheid (internationalisering èn regio-

lijke ontwikkelingen elkaar zullen blijven

nalisering) zien we ook in de multiculturele

aanvullen en versterken. De lijn die dan kan

samenleving binnen onze nationale grenzen.

worden voorzien is dat de overheid in de

De vraag rijst hoe kunst uit verschillende

toekomst nog meer greep krijgt op en

culturen toegankelijk kan worden gemaakt.

begrip voor de betekenis van het maat-

Die vraag wordt alleen maar groter.

schappelijke verschijnsel kunsteducatie. Met

Er is een tweede schijnbare ongerijmdheid.

als resultaat dat weliswaar langzaam (ter-

Burgers willen steeds meer individueel wor-

gend langzaam voor de geëngageerde

den aangesproken; ze zijn beter opgeleid en

betrokkenen) de wijze waarop kunsteducatie

zelfbewuster. Tegelijkertijd reageren ze vaak

kan en moet worden ingezet in de maat-

collectief; ze blijken door hetzelfde te wor-

schappij in een beter perspectief komt.

den geraakt. Voor kunsteducatie houdt dat

Dergelijke bestuurlijke processen nemen nu

de spanning in tussen individueel toegesne-

eenmaal tijd.

den cursussen aan de ene kant en op het

Maar er zijn ook signalen dat een constant

collectief gericht aanbod in het kader van

groeiende lijn in de toekomst niet meer van-

participatiebevordering aan de andere kant.

zelfsprekend is. Deze signalen zijn te lezen

Een derde schijnbare ongerijmdheid zit in de

in de brede maatschappelijke ontwikkeling

nadruk op cijfers en kwantitatieve effecten.

naar een multiculturele samenleving. Deze

Daarop worden overheden en instellingen

ontwikkeling is in feite vanzelfsprekend,

afgerekend. Tegelijkertijd groeit de vraag bij

maar geeft aanleiding tot moeilijke discus-

de burgers naar kwaliteit en duurzaamheid.

sies, waar niet meer omheen gegaan kan

Dat geldt voor gebruiksvoorwerpen, voor

worden. Blijft bijvoorbeeld de consensusde-

design en ook voor kunstuitingen.

mocratie of de overlegeconomie waarop nu

Een schijnbare ongerijmdheid bestaat vervol-

besluitvorming is gebaseerd, nog wel moge-

gens tussen de beleidsmatige aandacht voor

lijk: kan de toenemende veelkleurigheid bin-

topkunst (en de conservering daarvan) en de

nen een steeds groter wordende bevolking

groeiende belangstelling voor de volkscul-

nog recht worden gedaan? En wordt het niet

tuur; de fanfare om de hoek, de streekmu-

nodig om diep ingrijpende maatregelen te

sea, het was- en strijkmuseum.

nemen om zaken, die nu onbeheersbaar lij-

De vijfde en laatste paradox ligt in de

ken te zijn geworden, echt beter te regelen?

nadruk op de eigen waarde van de kunst en tegelijkertijd de ontwikkeling van kunst als

20

Nog meer paradoxen In de ontwikkelin-

economisch goed. Kunst kent haar eigen

gen op het vlak van cultuur-, kunst- en

legitimatie maar is ook een produkt op een

kunsteducatie vertalen die signalen zich nog

zeer onvolmaakte markt. Kunst wordt inge-

in een aantal andere paradoxen. Op dit mo-

zet als instrument in de concurrentie tussen

steden en tussen bedrijven. Daarop is spon-

moet daar zelf in goede dialoog met de

soring gebaseerd.

overheid op toezien. De discussie over inhoud en betekenis van

Scenario A De genoemde paradoxen en

kunsteducatie zal vooral op het niveau van

andere maatschappelijke signalen kunnen

de gemeentelijke overheid gevoerd moeten

aldus aanleiding zijn een toekomstverwach-

worden. In convenanten met de andere twee

ting te hebben waarin een constant groeien-

overheden, die immers voornamelijk kaders

de lijn in de toekomst niet meer vanzelfspre-

aangeven, zal de praktische invulling en

kend is en wellicht zelfs niet te handhaven

inhoudelijke beargumentering van kunstedu-

blijft. Anderzijds kan men zich toch blijven

catie zeker een gemeentelijke zaak worden.

baseren op dat vooruitgangsgeloof,

Gevolg is steeds meer diversiteit in de wijze

gesteund door de ontwikkelingen in de

waarop kunsteducatie plaatsvindt. De lande-

afgelopen decennia, en een toekomstver-

lijke overheid moet erop toezien dat die

wachting hebben waarin strategische en

diversiteit blijft passen in het landelijke

inhoudelijke ontwikkelingen elkaar zullen

kader van betekenis, omvang en kwaliteit

blijven aanvullen en versterken. Dit geeft

van kunsteducatie.

aanleiding tot twee toekomstscenario’s.

Gezien de traagheid waarmee overheidsbe-

Scenario A wordt gebaseerd op de veronder-

leid doorwerkt in de maatschappij, zal er

stelling dat de paradoxen geen voldoende

sprake zijn van een naijlende ontwikkeling.

consensus meer kunnen opleveren. Dan ren-

Dit houdt in dat het huidige beleid zoals

deren overlegsituaties en structuren niet

geformuleerd in Investeren in cultuur, met al

meer en kan er niet meer creatief en flexibel

zijn praktische afwijkingen en verschuivin-

in het kader van een constante lijn met de

gen tussentijds, zo rond 2010 echt zijn

paradoxen worden omgegaan. Er zal dan

beslag kan krijgen als daar ondertussen niet

een spel van vrije krachten gaan plaatsvin-

te veel aan wordt gemorreld. De nota

den, waarin geen de overhand kan krijgen.

Investeren in cultuur geeft immers, net als

Marktgedomineerde dan wel anarchistische

de Notitie cultuurbeleid (1985) en de nota

ontwikkelingen liggen in de lijn der ver-

Kunst en kunstbeleid (1976) voorgenomen

wachting. In dat geval heeft overheidsbe-

beleid aan. Waren in 1985 de beleidsvoorne-

moeienis, op welk niveau dan ook, weinig

mens uit 1976 nauwelijks volledig gereali-

mogelijkheid tot regulering. Betekenis van

seerd en in 1992 die van 1985 nog aan

kunsteducatie voor welk maatschappelijk

grote discussie en weerstand onderhevig, zo

doel dan ook is derhalve geheel toeval.

zal het voorgenomen beleid uit 1992 zeker niet in tien jaar uitgekristalliseerd kunnen

Scenario B In Scenario B wordt ervan uit-

zijn.

gegaan dat de overheid zich zinvol kan blij-

Tenzij er een grote maatschappelijke en cul-

ven bezighouden met de kaders van het

turele tegenbeweging ontstaat, zal in scena-

beleid voor kunsteducatie. De herverdeling

rio B kunsteducatie zich in 2010 moeten

van taken over de (drie) overheidsniveaus zal

waarmaken als een belangrijke - zo niet de

tot een steeds herkenbaarder betekenis van

belangrijkste - factor bij het op peil houden

die niveaus voor kunsteducatie leiden. Dit

van culturele competentie en bevordering

zal zeker druk veroorzaken op instrumentele

van deelname aan cultuur. Dit moet gebeu-

en strategische aspecten van beleid. Daarin

ren in samenwerking met de amateurkunst,

zal de aandacht voor inhoudelijke aspecten

wier belang ook is gediend bij een goed

echter nadrukkelijk tot de te verdelen taken

functionerende kunsteducatie. Beide moeten

moeten behoren. De sector kunsteducatie

vanzelfsprekend georiënteerd zijn op de

21

professionele kunst als maatgever voor

versus entertainment moet constructief wor-

inhoudelijke ontwikkeling. Het is te hopen

den afgerond. Uitkomst zal moeten zijn dat

dat de vierjarige cyclus van evaluatie van en

kunstopleiders niet hooghartig blijven neer-

voornemens voor kunst- en cultuurbeleid de

kijken op het ‘platte’ imago van deze media

kunsteducatie tot 2010 voldoende ruimte

in hun streven de massa te behagen. De

laat en niet tussentijds door instrumenteel

voordelen die de audiovisuele media bieden

en strategisch ingrijpen de mogelijkheden

vanuit bereik en directheid moeten ook

verstoort.

benut gaan worden voor educatieve doelstellingen.

Audiovisuele media Belangrijke concur-

22

rent voor de kunsteducatie in scenario B

Evenwicht en tegenwicht in scenario B

blijven de audiovisuele media, die steeds

De paradoxen op het gebied van cultuur,

geavanceerder mogelijkheden voor steeds

kunst en kunsteducatie zullen met de sneller

individuelere toegang tot kennisname van

veranderende maatschappij talrijker worden

en misschien ook wel deelname aan kunst

en nadrukkelijker aanleiding geven tot

en cultuur bieden. Want bij de Nederlandse

multi-interpretabele situaties en gebeurte-

culturele identiteit horen ontegenzeggelijk

nissen. De kracht van de cultuur en de kunst

ook massamediale produkten van Neder-

zal in scenario B moeten liggen in het crea-

landse makelij, waarin sprake is van Neder-

tief en flexibel kunnen blijven omgaan met

landse thematiek. Deze thematiek of het

deze paradoxen, waarbij kunsteducatie een

‘nationale identiteitsgehalte’ is namelijk de

van de wegen is om die flexibiliteit en crea-

maatstaf waarmee volgens minister

tiviteit te ondersteunen. Anders dreigt als-

d’Ancona cultuuruitingen via de publieke

nog scenario A. De kunsteducatie zal in

omroep kunnen worden aangegeven die bij-

ieder geval tussen de vijf genoemde schijn-

dragen aan de culturele identiteit van

bare ongerijmdheden een evenwicht moeten

Nederland. 18

vinden dan wel een tegenwicht moeten bie-

In het aanbod van de Nederlandse zenders

den als de balans te veel naar één kant uit-

zitten zeker veel kwalitatieve kunst- en cul-

slaat. Dat wil zeggen dat kunsteducatie een

tuurprogramma’s. Maar in die omschrijving

open oog moet hebben voor zowel de ont-

vallen ook andere produkten, zoals pro-

wikkelingen in de kunst als de bewegingen

gramma’s van Endemol. Medisch Centrum

in de samenleving.

West heeft zelfs als inhoudelijke formule het

Het zoeken van een evenwicht tussen

aansnijden van specifiek Nederlandse thema-

beweeglijkheid en continuïteit is eigenlijk

tiek. Gezien de waardering van het tv-

het zoeken van een evenwicht tussen kunst

publiek niet voor niets. En mocht de kwali-

en educatie. Kunst is eigenzinnig, wisselend,

teit van kunstwerken - waaronder vanuit

moet nieuwe sporen trekken. Educatie is

Nederlandse thematiek ontstane televisie-

begrensd, geprogrammeerd, moet vastigheid

programma’s - niet voldoende worden

bieden. Door het bieden van evenwicht en

bevonden door de kunsteducatie, dan ligt

tegenwicht wil kunsteducatie opvoeden en

het eerder op haar weg die kwaliteit te hel-

begeleiden, leren en verleiden. Ze is gericht

pen bevorderen dan te verwerpen.

op het vergroten van het vermogen tot

Toenadering tussen kunsteducatie en audio-

waarnemen, oordelen, handelen.

visuele media behoort dan ook zeker tot een

Het actiever gaan benutten van onderzoeks-

na te streven inzet voor kunsteducatie. De

gegevens, door eigen onderzoek te starten

discussie over diepgang versus massaliteit,

en analyse van CBS-cijfers en SCP- gegevens

of kwaliteit versus kwantiteit of informatie

vanuit een eigen vraagstelling toe te passen,

kan daarbij een belangrijke rol vervullen voor de kunsteducatie. Naast marketingtechnieken draagt dit bij tot inzicht in bewegingen in de samenleving en ontwikkelingen in de kunsteducatie. Instellingen voor kunsteducatie die de toekomst willen halen, moeten op onderzoeks- en marketinggebied faciliteiten verwerven.

Een eigen plek voor kunsteducatie Samengevat moet kunsteducatie volgens scenario B er in zien te slagen om de discussie over inhoud en betekenis van kunsteducatie op het niveau van de lagere overheden aan te gaan en vooral in samenwerking met gemeenten praktische invulling te geven. Daarnaast moet kunsteducatie er op toezien dat het structurele en inhoudelijke beleid op gemeentelijk niveau niet verstoord wordt door tussentijds instrumenteel en strategisch landelijk overheidsingrijpen, door als volwaardige partner in de convenantendans mee te draaien. Ten slotte moet kunsteducatie samenwerken met de publieke omroep en andere audiovisuele media producenten en beheerders en onderzoeksgegevens benutten. Als dit lukt, zullen overheden kunsteducatie een steeds voornamer plek moeten geven in toekomstig beleid voor kunst en cultuur en zal kunsteducatie dat ook steeds vanzelfsprekender kunnen. Noten 1 Tegen constante prijzen, dat wil zeggen met doorberekening van inflatie, tussen 16,3 en 23,1 miljoen gulden van in totaal tussen 266,9 en 299,3 miljoen gulden. Bron: Centraal Bureau voor de Statistiek, overgenomen uit Cultuurbeleid in Nederland : nationaal rapport Europees programma voor de evaluatie van nationaal cultuurbeleid. - Rijswijk : WVC, 1993, pag. 177, tabel 39. 2 Kunst, Kroniek en parlement

86-89, Kunst, Kroniek en parlement 89-91 en Kunst, Kroniek en parlement 91-93, respectievelijk Boekmanstichting 1990, 1992 en 1993. 3 Vaste Commissie voor Welzijn en Cultuur, Uitgebreide Commissie Vergadering van 15 en 22 juni 1992 en plenaire vergadering Tweede Kamer van 25 juni 1992, resp. UCV 43, UCV 48 en Handelingen 33, Kamerstukken 22602. 4 Het betrof bijdragen van: Frans de Ruiter, Kijk en luister, zie ons werk in de musea en op de podia, NRC Handelsblad 1611-1993; Warna Oosterbaan, Vertellen waarom kunst moet is taak van de minister, NRC Handelsblad 22-11-1993; Pim van Klink, Aanslag op de podiumkunsten gaat gewoon door, NRC Handelsblad 20-12-1993; Hans Blokland, Kunstenaars moeten overtuigen door hun waardevolle bijdragen, NRC Handelsblad 4-12-1993; Atzo Nicolai, Laat toch kunstenaars kunst maken, NRC Handelsblad 11-12-1993; Hedy d’Ancona, Laat kunst en samenleving niet uit elkaar groeien, NRC Handelsblad 11-1-1994; Jaap van der Tas, Kunstbeleid zwalkt tussen kwaliteit en het grote publiek, NRC Handelsblad 14-1-1994. 5 Doorn, J.A.A. van. Rede en Macht : een inleiding tot beleidswetenschappelijk inzicht. Den Haag : Vuga, 1988 - geciteerd uit: Bevers, A.M. Georganiseerde cultuur : de rol van overheid en markt in de kunstwereld. - Bussum : Coutinho, 1993, pag. 27 en 28. 6 Samenvatting nota Kunst en kunstbeleid, pag.16. 7 Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) deed op dat moment nog onderzoek naar de wenselijkheid en mogelijkheid van wetgeving op cultuur-

23

24

terrein. De resultaten werden pas eind 1985 verwacht. Bovendien zouden in dat jaar nog een aantal andere notities aan de kamer worden voorgelegd, waaronder die over kunstzinnige vorming en amateuristische kunstbeoefening. Brinkman meende dat zijn notitie dan ook niet meer kon zijn dan een positiebepaling van de overheid over het cultuurbeleid. 8 Notitie cultuurbeleid, pag. 28. 9 Ibid, pag. 6. 10 Ibid, pag. 41-45. 11 Beek, P. van, en W. Knulst. De kunstzinnige burger : onderzoek naar amateuristische kunstbeoefening en culturele interesses onder de bevolking vanaf 6 jaar. - Rijswijk [etc.] : SCP [etc.], 1991. (SCP-Cahier ; 86). 12 In de nota Investeren in cultuur wordt hier niet specifiek op ingegaan. Op pag. 179 onder het kopje ‘Amateurkunst en kunsteducatie’ staat: “Datgene wat zich afspeelt in de sector amateurkunst en kunsteducatie, voorheen aangeduid als ‘amateuristische kunstbeoefening en kunstzinnige vorming’, biedt goede mogelijkheden voor het realiseren van een van de belangrijkste doestellingen van mijn beleid: het vergroten - zowel kwalitatief als kwantitatief - van de cultuurparticipatie in actieve en receptieve zin.” Het LOKV geeft wel een toelichting op de nieuwe terminologie in zijn Beleidsplan 1993-1996. In het redactioneel van dit katern komt de begrippenkwestie nader aan de orde; zie pag. 6, 7 en 8. 13 Maas, I., R. Verhoef, en H. Ganzeboom. Podiumkunsten & Publiek : een empirisch-theoretisch onderzoek naar omvang en samenstelling van het

publiek van de podiumkunsten. - Rijswijk : WVC, 1990. 14 Ibid, pag. 156. 15 Dit principe is vastgelegd in de nota Kunst en kunstbeleid uit 1976, pag. 51. 16 Kunst en kunstbeleid, 1976. 17 Investeren in cultuur, nota cultuurbeleid 1993-1996, pag. 36. 18 Ibid, pag. 44.

DRS. MICHIEL VAN ‘T HOF is socioloog en stafmedewerker Onderzoek en Ontwikkeling van het LOKV. MR. HERMAN TJEENK WILLINK is voorzitter van de Eerste Kamer der Staten Generaal. Van 1986 tot 1994 was hij voorzitter van het bestuur van het LOKV.

S.J. DOORMAN

De vraag naar de legitimatie van kunsteducatie dwingt ons na te denken over

WAT IS KUNSTEDUCATIE WAARD?

wat voor mensen wij willen worden en wat voor samenleving wij willen ontwerpen. Kunst en kunsteducatie kunnen een belangrijke rol spelen in de morele ontwikkeling van mensen. Het is bovendien geen toeval dat esthetische ervaringen in de beschavingsgeschiedenis tot nog toe zo’n grote overlevingswaarde blijken te hebben. Zij vervullen vele, vaak moeilijk meetbare functies. Om deze redenen moet omzichtig worden omgesprongen met de rendementsvraag, die de laatste jaren wordt opgeworpen ten aanzien van kunsteducatie, zo stelt Doorman in dit artikel.

De waarde van kunst Is kunsteducatie gelegitimeerd? Die vraag kan met verschillende bedoelingen worden gesteld. Iemand voelt bijvoorbeeld de dwingende behoefte om ervaringen van kunstzinnige aard (het zien van Giotto’s fresco’s in de Scrovegnikapel in Padua, het horen van de achtste symfonie van Bruckner, het lezen van de Boeken der kleine Zielen van Couperus) aan anderen mee te delen, om vervolgens te constateren dat daarbij curieuze blokkades een rol kunnen spelen, die kennelijk met een gebrek aan kijk-, luister- of leeservaringen te maken hebben. Is deze constatering juist, en wat is de aard van die behoefte om anderen in de liefde voor kunstervaringen te laten delen? Een andere reden om de vraag te stellen kan gelegen zijn in de behoefte om meer inzicht te krijgen in de verschillende doelstellingen die wij met kunsteducatie proberen te realiseren, om de inrichting daarvan zo nodig te verbeteren. Moet kunsteducatie de nadruk leggen op de eigen (amateuristische) beoefening van kunstzinnige activiteiten, of kan het leren waarnemen via inzicht in histori-

25

sche en hedendaagse ontwikkelingen op het

spannen verwachtingen over de mate waarin

gebied van kunst en cultuur ook bijdragen

kunst kan bijdragen aan de moraliteit van

aan cultuurdeelname? En wat moeten wij

mensen. John Ruskin beschrijft in The

onder dat laatste verstaan?

Stones of Venice (1851-1853) de middel-

De vraag wordt de laatste jaren echter

eeuwse samenleving als een hoogtepunt in

meestal in een andere context gesteld. Men

onze beschavingsgeschiedenis. De grote

wil het rendement van financiële investerin-

waarde van die cultuurperiode ziet hij in het

gen in kunsteducatie vergelijken met het

niet toevallige samengaan van een uitzon-

rendement van andere investeringen (een

derlijk krachtige en omvangrijke creativiteit

crèche, beter openbaar vervoer) om tot een

(denk bijvoorbeeld aan de kathedralen) en

rationele besteding van schaarse beschikba-

een grote mate van door hem veronderstel-

re middelen te komen.

de sociale harmonie.

Ik wil de vraag naar de legitimeit van kunst-

Ruskins overtuiging dat kunst zelfs voor-

educatie verduidelijken door het volgende

waarde is voor het ontstaan en in stand

onderscheid te maken:

houden van een harmonische samenleving,

a. Wat is de waarde van het leren omgaan met en waarderen van kunst?

1

wordt treffend verbeeld door zijn tijdgenoot Richard Wagner. Robinson heeft er op

b. En als die waarde wordt erkend, hoe effi-

gewezen dat Wagners Meistersinger Ruskins

ciënt is dan kunsteducatie zoals die zich

these muzikaal-dramatisch vorm geeft door

in de laatste decennia heeft ontwikkeld?

in de tweede akte met Beckmessers ‘lelijke’ lied de basis te leggen voor de polyfone

Morele betekenis? Hebben esthetische

fuga, die tevens als nachtelijke vechtpartij

ervaringen die wij kunnen opdoen bij het

van iedereen met iedereen de akte besluit,

waarnemen van kunstobjecten (schilderijen,

om vervolgens in de derde akte het ‘mooie’

theatervoorstellingen, gedichten) morele

lied van de ridder alle mensen weer bijeen

betekenis? Een van de merkwaardigste filo-

te laten brengen in het harmonische koraal

sofische verhandelingen van deze eeuw, de

Wach’ auf. 2

Tractatus Logico-Philosophicus van Ludwig Wittgenstein (1921), bevat een even kort als

Waarnemingsvermogen Wij doen er goed

bars antwoord op deze vraag. In sectie

aan dergelijke simplistische ideeën over het

6.421 komt de volgende tussen haakjes

mogelijke verband tussen esthetische en

geplaatste bewering voor:

ethische ervaringen te vermijden. Maar het is misschien niet toevallig dat steeds

(Ethik und Aesthetik sind Eins).

26

opnieuw gespeculeerd wordt over de vraag of esthetische ervaringen niet de meest

Het leggen van een verband tussen estheti-

makkelijke en natuurlijke aanleidingen zijn

sche ervaringen en morele training heeft

voor het ontwikkelen van morele inzichten.

een lange geschiedenis. Daarbij wisselen

Zou het niet mogelijk zijn dat esthetische

beduchtheid voor de morele gevaren van

ervaringen juist die vermogens stimuleren

(slechte) kunst (Plato) en hooggestemde ver-

die ons met andere mensen verbinden, zoals

wachtingen over de werking van (goede)

waarnemingsvermogen (waarnemen wordt

kunst in het vormen van morele noties en

óók sociaal gevormd), vermogen voor com-

houdingen (Schopenhauer, Tolstoi) elkaar

passie en oordeelsvermogen? 3 Kunst wordt

af. Laten wij enkele opvattingen over dit

zo gezien als onmisbaar voor morele trai-

verband wat nader beschouwen.

ning in een humane beschaving. 4 Ik zal aan

De negentiende eeuw was niet zonder over-

elk van deze vermogens aandacht schenken,

waarbij ik het oordeelsvermogen wat uitvoe-

nagestreefd) tussen gevoel en intellect. Juist

riger bespreek.

in het leren om tot een esthetisch oordeel te

Ons waarnemingsvermogen is (mede) afhan-

komen (‘Dit is mooi’ - ‘Maar ik vind er juist

kelijk van de verwachtingen die wij hebben:

niets aan!’), worden wij gedwongen om ons

zonder verwachtingen nemen wij niets waar.

rekenschap te geven van subjectieve en

Hoe rijker het repertoire van verwachtingen

objectieve aspecten in de ervaring die in ons

is, des te rijker is de waarneming. 5 Inzicht in

waarderend oordeel een rol spelen. Goede

de kunst van ons eigen verleden en van

kunsteducatie zou ertoe moeten bijdragen

andere culturen leert ons iets over de veel-

om het actieve waarnemen en oordelen te

vormigheid van menselijke verwachtingen en

bevorderen; oordelen betekent hier steeds:

draagt op die manier ook bij aan het eigen

zich zo goed mogelijk tegenover andere

repertoire. Het belang ervan ligt hierin: een

mensen verantwoorden, en dat zonder over

rijk en gelaagd waarnemingsvermogen kan

een pasklaar, normatief begrippenapparaat

onze blik openen op morele problemen die

te beschikken. 6

zich in wisselwerking met andere culturen

Ik denk hierbij aan de treffende beschrijving

kunnen voordoen.

van het zoeken naar zo’n oordeel in de Meistersinger. Wagners held Hans Sachs

Inlevingsvermogen De wijze waarop lite-

denkt na over een nieuwe compositie die hij

raire en dramatische werken ons inlevings-

heeft gehoord en waarover een esthetisch

vermogen kunnen stimuleren, komt uitvoe-

meningsverschil ontstond. Peinzend zegt hij:

rig aan de orde in de in noot 3 genoemde verhandeling van Murdoch. Zij legt er overigens terecht de nadruk op dat het hier niet gaat om een eenvoudige vorm van causaliteit: het zien van Shakespeares King Lear of de hoofdzakelijk in een Japans krijgsgevangenkamp spelende film Merry Christmas Mr. Lawrence levert niet automatisch een verdieping op van ons vermogen tot compassie voor een dwaze oude koning respectievelijk een vroegere vijand. Daarvoor zijn onze nar-

Ich fühl’s und kann’s nicht verstehen, kann’s nicht behalten, - doch auch nicht vergessen; und fass ich es ganz, kann ich’s nicht messen! --Kein’ Regel wollte da passen, und war doch kein Fehler drin. (Akte II, scène 3)

cistische neigingen in het algemeen te sterk. ‘Goede’ kunst kan zelfs tot een (sentimente-

Vooral die laatste regel is van belang in

le) versterking van zelfmedelijden als typisch

deze geconcentreerde beschrijving van de

voorbeeld van een narcistisch gevoel leiden.

delicate mentale toestand waarin een ieder

Juist daarom is vorming en ontwikkeling van

zich bevindt die geraakt is door een krachti-

esthetische ervaringen in een sociale context

ge esthetische ervaring, over die ervaring

onder inspirerende leiding zo belangrijk.

nadenkt, en dus zoekt te oordelen. Hij drukt de opgave uit die in een diepe esthetische

Oordeelsvermogen Het gebied van esthe-

ervaring ligt: haar toegankelijk te maken

tische ervaringen is bij uitstek het gebied

voor anderen, zonder daarbij het contact

waar ons oordeelsvermogen wordt geoefend

tussen gevoel en intellect verloren te laten

in kwesties die gekenmerkt zijn door een

gaan. Actief waarnemen en oordelen in het

verstrengeling van waarden en beschrijvin-

esthetische domein houdt in: het zoeken

gen. Bovendien gaat het hier om oordelen

naar de constructie van ‘nieuwe’ regels en

waarin eenheid kan bestaan (en zelfs wordt

noties, met behulp waarvan het waarderend

27

28

oordeel over deze particuliere ervaring

worden voor ons omgaan met (morele) nor-

mededeelbaar wordt aan derden.

men en waarden.

Beoordelingskenmerken Het is uiteraard

Informatieverwerking Maar er is meer. In

de vraag of esthetisch oordelen in de

de Amerikaanse psychologie doen zich ont-

geschetste zin wel te leren valt. De praktijk

wikkelingen voor die van belang zijn voor

van de kunsteducatie lijkt immers op dit

ons legitimatieprobleem. 8 Van veel kanten

gebied de meest uiteenlopende opvattingen

wordt er nu immers op aangedrongen dat in

over methodieken en hun mogelijkheden te

het (middelbaar en hoger) onderwijs een

vertonen. Een goed aangrijpingspunt om

plaats wordt ingeruimd voor ‘het leren her-

over deze vraag na te denken is te vinden in

kennen van en omgaan met normen en

een artikel van De Mul over esthetische vor-

waarden’. Nu kun je je bij dergelijk onder-

ming. 7 De Mul legt een verband tussen vier

wijs van alles voorstellen. Het is in onze tijd

beoordelingskenmerken die in de traditie

gebruikelijk om morele kwesties te vervatten

van de esthetica een belangrijke rol speel-

in al of niet gewenste regels voor het socia-

den en vier ontwikkelingsstadia van het

le verkeer. Onderwijs op het gebied van nor-

esthetische oordelen die bij menselijke indi-

men en waarden zou je dan kunnen zien als

viduen kunnen worden waargenomen.

het leren herkennen van morele dilemma’s

In de esthetica gaat het om het nabootsende

en het leren denken over die dilemma’s met

aspect (wat stelt het schilderij voor?), de

behulp van regels om tot oplossingen te

expressieve kracht (welke stemmingen,

komen.

gevoelens worden uitgedrukt?), het formeel-

Maar er is ook een andere benaderingswijze

stilistische karakter (wat zijn de formele

van dit onderwijsprobleem. Er is psychologi-

kenmerken?) en de mate waarin de interpre-

sche evidentie voor de veronderstelling dat

tatieve vermogens van de toeschouwer wor-

wij ten minste op twee manieren informatie

den geactiveerd (welke betekenisniveaus

verwerken en memorabel maken. Enerzijds is

laat het werk toe?).

er de propositionele informatieverwerking

De Mul wijst vervolgens op onderzoek van

en -opslag: de informatie zit in de vorm van

Michael Parsons naar de ontwikkeling van

reeksen van algemene proposities in ons

het esthetisch oordeelsvermogen van jonge

brein opgeslagen (bijvoorbeeld algemene

individuen, die bijvoorbeeld leren om schil-

ervaringswetten). Deze kennis is weinig con-

derijen te beoordelen. Blijkens dit onderzoek

textgebonden en kan daarom in een systeem

doen zich in deze ontwikkeling vergelijkbare

van beweringen en redeneerregels worden

stadia voor, waarbij eerdere stadia een

vastgelegd. Anderzijds is er sprake van nar-

steeds rijkere betekenis in de latere stadia

ratieve, verhalende informatieverwerking. In

krijgen. Dit onderzoek wijst derhalve op het

dit geval betreft het informatie die sterk

belang van een systematische ontwikkeling

contextgevoelig is en waarin wijzelf als

van het esthetisch oordeelsvermogen, waar-

potentiële actoren een rol spelen. De infor-

bij een zekere mate van doorleefde (!) ken-

matie bevindt zich in ons brein in de vorm

nis van de kunstgeschiedenis een stimule-

van verhalen, waarin specifieke episodes en

rende rol kan spelen.

handelingen zijn gedramatiseerd.

Samenvattend: er zijn redenen om aan te

Vitz verdedigt de these dat op grond van

nemen dat esthetische ervaringen onder

deze ‘cognitieve eigenschappen’ van ons

passende omstandigheden toegang kunnen

brein verhalen een fundamentele rol spelen

verschaffen tot het oefenen van menselijke

in de morele ontwikkeling van mensen.

vermogens die van belang geacht moeten

Morele kennis wordt herkenbaar en memo-

rabel als zij wordt ‘verteld’ in de vorm van

Maatschappelijke context Kunsteducatie

mooie (!), stimulerende verhalen. Die verha-

is geen contextvrije activiteit. Wie zich pro-

len, die toch slechts concrete situaties, han-

fessioneel daarmee bezighoudt, doet er

delingen en intenties weergeven, maken

goed aan om zich rekenschap te geven van

complexe sociale informatie, met èn een

de maatschappelijke context waarin die vor-

beschrijvend èn een waarderend karakter,

ming plaatsvindt. In deze tijd zal het daarbij

toegankelijk.

in toenemende mate gaan om maatschappelijke ontwikkelingen die samenhangen met

Opvoeding Dat is precies de reden waarom

een evolutie naar een multiculturele samen-

Vitz in de titel van zijn artikel spreekt van

leving. Wij kunnen niet volstaan met de

an old educational method. Was het immers

vaststelling dat zo’n veelkleurige cultuur een

niet juist een grote verscheidenheid van tra-

grote positieve waarde kan hebben; wij zul-

gische, spannende en vanwege hun details

len zo’n cultuur mogelijk moeten maken.

vaak complexe verhalen, waarmee vroegere

Steeds opnieuw in de geschiedenis blijkt

beschavingen hun jongeren probeerden te

pijnlijk dat een open omgang met andere

onderwijzen in het omgaan met normen en

levensvormen en waardensystemen voor

waarden? Indiërs zijn eeuwenlang gevormd

mensen een van de moeilijkste opgaven is.

door Mahabharata en Ramayana; jonge

De ‘eigen’ cultuur functioneert immers pri-

Grieken leerden de belangrijkste waarden

mair als een harnas dat bescherming biedt

uit het Homerisch epos. De gebeeldhouwde

tegen alles wat vreemd, en dus kennelijk

epiek van de Borobudur en de kathedraal

enigszins bedreigend is. Onder een ‘open

van Chartres belichamen belangwekkende

omgang’ zou echter juist méér moeten wor-

leerboeken over de waarden van vroegere

den verstaan dan alleen maar sektarische

beschavingen.

tolerantie (dit is tolerantie door het zorgvul-

Aristoteles wees daarom achteraf gezien

dig vermijden van werkelijke wisselwerking);

terecht op het grote belang van poëzie, die

een echte multiculturele samenleving zou

bij hem een hogere wetenschap belichaamt

gekenmerkt moeten zijn door een weder-

dan de geschiedenis: kennis van de geschie-

zijds waarderende (en dus óók kritische)

denis beperkt zich immers tot feiten; poëzie

omgang tussen de verschillende (sub)cultu-

(literatuur, theater) heeft betrekking op

ren, die zich ook uitstrekt tot alledaagse

mogelijke gebeurtenissen en handelingen,

leefsituaties.

die ons dwingen om die aan een waardering

Kunsteducatie zou hier een tweezijdige taak

te onderwerpen.

kunnen vervullen. Iedereen moet immers in

Ik ben niet competent om een oordeel te

een multiculturele samenleving zowel de

geven over de vraag hoe sterk deze theorie

eigen cultuur als de andere culturen leren

gesteund wordt door de nu beschikbare

waarderen. Anders gezegd: het integratie-

empirische evidenties. Waarschijnlijk zal nog

probleem is niet alleen het probleem hoe

veel meer onderzoek verricht moeten wor-

‘zij’ zullen integreren in ‘onze’ cultuur maar

den om de veronderstelling te bevestigen

ook hoe ‘wij’ ons moeten verhouden ten

dat grote kunstwerken een vruchtbare basis

aanzien van ‘hun’ cultuur. Een multiculture-

vormen voor het oefenen van ons waarde-

le samenleving eist integratie van allen in

rend oordeelsvermogen. En wat zou ‘onder-

een aanzienlijk complexere cultuur, die lasti-

wijs’ op het gebied van normen en waarden

ge eisen stelt aan ons waarderend oordeels-

anders zijn dat het oefenen van dat vermo-

vermogen. Tegen die achtergrond is het van

gen.

belang de grote verhalen, de retorische stijlen en ‘beeldverhalen’ van andere culturen

29

te kennen. De grote betekenis van de esthe-

mentsbeoordelingen, als gevaarlijk naïef

tische component mag daarbij om de hier-

worden gekwalificeerd.

boven aangegeven redenen niet worden ver-

Is kunsteducatie nog wel te legitimeren?

waarloosd.

Deze vraag moet ons wèl blijven achtervolgen. Zij dwingt ons om na te denken over

Rendement Ten slotte wil ik een opmer-

wat voor mensen wij willen worden en wat

king maken over de vraag naar de efficiëntie

voor toekomstige samenleving wij willen

van kunsteducatie. In het voorgaande heb ik

ontwerpen. Iedere poging tot beantwoor-

geprobeerd aannemelijk te maken dat het

ding is uitdrukking van de mate waarin ons

geen toeval is dat esthetische ervaringen in

eigen waarderend oordeelsvermogen is ont-

de beschavingsgeschiedenis tot nog toe zo’n

wikkeld.

grote overlevingswaarde blijken te hebben. Zij vervullen vele functies; theorievorming

Noten

over de samenhang van emotionele en cognitieve vermogens is een recente aangelegenheid (zie het pionierswerk op dat gebied van de Nederlandse psycholoog N. Frijda). Juist daarom moet omzichtig worden omgesprongen met de rendementsvraag, die de laatste jaren door beleidsmanagers wordt opgeworpen ten aanzien van kunsteducatieactiviteiten. Om zinvol te kunnen spreken over het rendement van activiteit A zal ik moeten beschikken over een ondubbelzinnige omschrijving van het doel D dat ik met A hoop te realiseren, en over een helder inzicht in alternatieve activiteiten die eveneens, met overigens verschillende waarschijnlijkheden, pretenderen D te realiseren. Ten slotte moet het tijdsverloop tussen het inzetten van de activiteit en de realisering van het beoogde effect niet te groot zijn: de betrouwbaarheid van mijn geschatte waarschijnlijkheden neemt immers af naarmate het tijdsverloop groter is. Bij een activiteit als kunsteducatie is nauwelijks aan deze voorwaarden te voldoen. Zij is vermoedelijk in hoge mate multifunctioneel, nauwelijks te vergelijken met alternatieve vormingsactiviteiten, en slechts werkzaam over lange tijdsperioden (dit geldt overigens voor veel vormings- en opvoedingsactiviteiten). Daarom moeten pogingen om kwalitatieve discussies over kunsteducatie (die sterk aangemoedigd moeten worden) te reduce30

ren tot eenvoudige kwantitatieve rende-

Ik beperk mij in deze bijdrage tot receptieve kunsteducatie, die zich richt op het waarnemen (kijken, luisteren, lezen) van kunst. Amateuristische kunstbeoefening draagt immers, mits zij wordt beoefend met de noodzakelijke ambitie en onder stimulerende, deskundige leiding, bij aan het leren waarderen van kunstuitingen. 2 Robinson, P. Opera and Ideas. - Cornell University Press, 1985. 3 Murdoch, Iris. Metaphysics as a Guide to Morals. - London, 1992. 4 Nadenken over de morele vorming van onszelf involveert ons in het ontwerpen van zowel een beeld van onze huidige conditie als een beeld van wat wij willen dat wij in de toekomst zijn. Mijn uiteenzetting moet dan ook gelezen worden als een explorerende speculatie. 5 Het was de grote verdienste van de Engelse kunsthistoricus E.H. Gombrich om moderne waarnemingstheorieën in verband te brengen met zowel het scheppen als het waarnemen van kunst. Vergelijk: E.H. Gombrich. Art and Illusion. London : Phaidon Press, 1983 (oorspr. 1960). 1

Deze Kantiaanse benadering van het esthetische oordeelsvermogen heb ik eerder uitvoerig uiteengezet in: Doorman, S.J. ‘Losse gedachten over Cultuurspreiding’. In: In ons diaconale land. - Amsterdam : Boekmanstichting [etc.], 1988, pag. 27-52. 7 Mul, J. de. ‘Grondslagen van de Aesthetische Opvoeding’. In: Nederlands Tijdschrift voor Opvoeding, Vorming en Onderwijs 4 (1988) 3, pag. 126-141. 8 Ik dank deze overwegingen aan prof. dr. H.J.M. Hermans (Universiteit van Nijmegen), die tevens mijn aandacht vestigde op een belangwekkend artikel van P.C. Vitz. ‘The Use of Stories in Moral Development’ : New psychological reasons for an old educational method’. In: American Psychologist 45 (1990) 6, pag. 709-720. 6

PROF. DR. S.J. DOORMAN is emeritus hoogleraar Algemene Wijsbegeerte van de TU Delft, hoogleraar Methodologie en Wetenschapsfilosofie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en voorzitter van het bestuur van de Vereniging voor Kunstzinnige Vorming (VKV) in Utrecht.

31

THEO GOEMAAT

De kunsteducatie is aan de ene kant

32

SIGNATUUR EN PLAATS VAN DE KUNSTEDUCATIE IN 2000

gegroeid uit de wortels van de vorming met een groot engagement maar te idealistische doelstellingen. Aan de andere kant uit de historisch veel diepere wortels van een afgesloten wereld van muziek- en dansonderwijs met een grote mate van vakmatigheid en artistieke oriëntatie. De vraag naar de positie van kunsteducatie in 2000 is een vraag naar de signatuur en de maatschappelijke positionering van kunsteducatie tegen die tijd. Deze beïnvloeden elkaar in hoge mate, maar niet zonder extra inspanningen. De nieuwe signatuur die Theo Goemaat, beleidsadviseur van de Stichting Kunstzinnige Vorming Rotterdam, in dit artikel schetst, verschaft niet alleen een legitimatiebasis maar brengt ook verplichtingen met zich mee.

Balans opmaken Ongetwijfeld zal het jaar 2000 een echte drempel vormen. Een scheur in de tijd. Niet in de laatste plaats doordat we er met zijn allen een drempel van maken. Wanneer we daar precies mee zijn begonnen is niet goed te traceren, maar naarmate het tijdstip nadert, stoppen we er steeds meer energie in. Het aftellen is inmiddels luid hoorbaar. Los van de psychologische hobbel in het asfalt van de tijd, zijn er enkele ontwikkelingen in de samenleving waarvan de consequenties voor de kunsteducatie helder zullen zijn op het moment dat we de schok voelen. Of de kunsteducatie die consequenties in de tussentijd voldoende heeft kunnen beïnvloeden, is de grote vraag. Zes jaren zijn voorbij voor je het weet. Zo vlak voor de drempel houden we even de pas in, kijken nog eens achterom en meten snel de laatste stappen uit. Hoe ziet de balans voor de kunsteducatie er dan uit en hoe ontwikkelt de kunsteducatie zich tot het

jaar 2000? Waar hangt dit van af en hoe

engagement’ goed getypeerd is. Anderzijds

kunnen we daar in sturen?

waren er ook misverstanden die uitermate beknottend werkten, zoals de doctrine van

Het vormingsideaal Wie in de jaren zeven-

het primaat van ‘het proces’.

tig onvoorbereid het land van de kunstzinnige vorming binnenliep, kwam voor verrassin-

Beslispunten Zonder overtuigingen zou er

gen te staan. Hij ontdekte een gedachten-

echter weinig uit onze handen komen en

goed dat hij uit zichzelf niet met de kunst-

zeker geen vernieuwing. Het risico dat over-

wereld geassocieerd zou hebben: vorming.

tuigingen soms misverstanden blijken, moe-

Typerend voor de afgelopen tien jaar is juist

ten we op de koop toe nemen. Ook nu.

dat men zich tot op de dag van vandaag

Tevens zijn de pragmatische functies van

blijft distantiëren van dit gedachtengoed.

ideeën niet altijd even sterk als de intellec-

Een soort smetvrees met terugwerkende

tuele. Ze moeten niet onderschat worden

kracht die inmiddels vreemder aandoet dan

maar ook niet overschat.

de meest exotische varianten van de toen-

Zo heeft het werk zelf, ook in de jaren

malige vormingsidee zelf.

zeventig, zich meer onttrokken aan de

In creativiteitscentra, vrije academies en

invloed van de vormingsideologie dan

werkschuiten stond het wezen van het werk

meestal gedacht wordt. Deze heeft vaak

voortdurend ter discussie en lag de beroeps-

meer het discours beïnvloed dan de praktijk

identiteit van de docenten niet vast. Als we

van het leslokaal. Tenslotte had dit gedach-

kritisch terugblikken op de ideeën van de

tengoed niet geleid tot een toetsbare, laat

vormingsideologie, zien we respectabele

staan getoetste theorie. De opvattingen

idealen naast misverstanden over de maak-

waren niet makkelijk in een werkwijze te

baarheid van de samenleving en de vorm-

vertalen. Wel hadden zij soms invloed op

baarheid van de mens. Met misverstanden

het nadrukkelijk niet doen van dingen, zoals

doel ik op veronderstellingen over relaties

het werken met leerlingen aan een produkt

tussen handelen en effect of tussen oorzaak

of produktie, het binden van leerdoelen aan

en gevolg die later onjuist bleken.

een termijn of het aanmoedigen van kwali-

Maar veronderstellingen zijn altijd pas ach-

teit en prestatie.

teraf als misverstanden te herkennen en

Het wegvallen van deze verboden bracht de

deels waren het vruchtbare misverstanden.

ruimte die nodig was voor de vernieuwingen

Ze zijn ongetwijfeld een positieve factor

in de jaren tachtig. Ze werden evenwel niet

geweest in de opbouw van het netwerk van

omgedraaid tot categorische geboden. Bij

instituten voor kunstzinnige vorming dat

het ontwerpen van elk lesprogramma hoorde

Nederland nu rijk is. Ook leidden ze tot dis-

voortaan het bepalen in welke mate de niet

cussies die het pedagogisch en vakdidac-

meer verboden elementen er een plaats in

tisch denken verdiepten. Ze lieten ons in

kregen tot de normale beslispunten.

ieder geval een traditie en vaardigheid in discussie na.

Muziek- en dansonderwijs In het land

Het belangrijkste is onmiskenbaar dat het

van muziek- en dansonderwijs heeft het dis-

vormingsideaal de instellingen en docenten

cours van de vorming geen rol van betekenis

in contact bracht met bevolkingsgroepen en

gespeeld. Dat is waarschijnlijk meer een

maatschappelijke instellingen waar andere

symptoom van een langere traditie en wat

kunstinstellingen nooit aan zouden denken.

meer maatschappelijke geslotenheid dan van

Een oriëntatie op de samenleving die met

een grotere vooruitziende blik. Traditie en

het gedateerde begrip ‘maatschappelijk

vaardigheden op het vlak van discussie en

33

overleg waren sowieso niet sterk ontwik-

simpeling en zelfs overbodigheid van legiti-

keld. Een achterstand die nog steeds merk-

meringsdoctrines.

baar is maar inmiddels snel wordt ingelo-

Dit maakte energie vrij voor harder werken

pen. Overigens hebben de in de jaren zeven-

en nam barrières weg voor tal van vroeger

tig heersende opvattingen in de samenle-

‘verboden’ aanvullende of aansluitende acti-

ving, zeker in de grote steden, ook deze

viteiten bij de kerntaak van kunstonderwijs.

instituten niet onberoerd gelaten. Zo sneu-

Hierdoor kon de artistieke uitstraling van de

velde in de muziekschool het hechte en

instelling versterkt worden en werd ook

streng gehanteerde bouwwerk van de gra-

intern de toon gezet voor kwaliteit georiën-

den en de bijbehorende examens. Dat met

teerd op de kunsten zelf. De banden met

dit badwater ook tevens een kind werd weg-

andere kunstinstellingen werden daardoor

gegooid, is een constatering achteraf waar

hechter aangehaald dan ooit tevoren. Een

we vooral de afgelopen jaren de consequen-

maatschappelijk engagement bleef, maar

ties uit hebben moeten trekken. Toen was

kreeg de vorm van een streven naar sociale

het een modernisering.

spreiding, primair van het eigen scholings-

In muziek- en dansscholen lag de beroeps-

aanbod en secundair van kunstdeelname in

identiteit van de docent wel vast. Zó vast

algemenere zin. De oprichting van de

dat vooral muziekdocenten het moeilijk had-

Stichting Kunstzinnige Vorming Rotterdam

den toen tegen de jaren tachtig een andere

(SKVR) in 1984, het resultaat van een fusie

beroepsrol van ze verwacht werd. Dat

van Rotterdamse Muziek- en Dansschool en

muziekscholen slecht ingespeeld hebben op

de Stichting Musische Vorming Rotterdam, is

sociale en culturele veranderingen is waar.

wat dit betreft voor Rotterdam een keer-

Het imago van conservatisme dat hen daar-

punt.

door ten deel viel is naar mijn mening echter onverdiend. Ze hadden de pech dat hun

Afkeer van vrijblijvendheid De no non-

organisatie niet geschikt was om flexibel op

sense-wind van de jaren tachtig nam in de

veranderingen in te kunnen spelen. En juist

sector de vorm aan van een toenemende

deze organisatie zou, terwijl het dagelijkse

afkeer van vrijblijvendheid, zowel in het

werk gewoon doorging, moeten veranderen.

gegeven onderwijs als in de bedrijfscultuur.

De wil was er wel, maar veel dappere pogin-

De betrokken partijen gingen meer eisen

gen zijn op een teleurstelling uitgelopen.

aan elkaar stellen: de overheid aan de uit-

Buitendien is het niet fair een instelling te

voerende instellingen, de instellingen aan de

blijven beoordelen op een korte periode uit

medewerkers, de docenten aan hun cursis-

een lange en eervolle geschiedenis.

ten of leerlingen en deze weer aan de instelling en hun docenten. De bedrijfscultuur

34

Verhelderde signatuur Ik beschouw het

won aan duidelijkheid en de bedrijfsvoering

afgelopen decennium als vruchtbare jaren.

aan efficiency. Het aantal deelnemers bleef

In die tijd hebben instellingen voor kunst-

groeien, waarbij de veranderingen in de

educatie hun signatuur drastisch kunnen

samenstelling van de bevolking in redelijke

verhelderen: zij zijn kunstinstellingen in hart

mate in die van het publiek tot uiting kwa-

en nieren, hun produkt is kunstonderwijs en

men.

hun missie is dit produkt aan alle bevol-

In de jaren negentig neemt het discours

kingscategorieën ter beschikking te stellen.

weer een prominentere plaats in. Kern-

Een heldere missie, een slagvaardig bedrijf!

begrippen zijn nu de kunstzinnige burger,

De verregaande ont-ideologisering die hun

amateurkunst en kunstspreiding. Het onder-

werk had doorgemaakt, leidde tot een ver-

zoek De kunstzinnige burger 1 gaf daarbij de

doorslag. Te meer wellicht, daar het op een

nen van amateurkunst een volwaardige vorm

goed tijdstip kwam en de aandacht kreeg

van kunstdeelname is. De instellingen beves-

die het verdiende. Sindsdien is algemeen

tigen dit zonder meer, maar vinden even-

bekend dat: amateurkunst omvangrijker is

eens dat de factor kwaliteit in het geding

dan deelname aan het receptieve professio-

moet worden gebracht. In die visie is ama-

nele aanbod; wat tijdsbesteding betreft vrij

teurkunst geen instrument, maar een uit-

stabiel bleef ondanks het groeiende aanbod

komst van kunstspreiding. Spreiding die

van concurrerende vrijetijdsactiviteiten;

voor een deel vanzelf gaat maar waarbij het

beter gespreid is over de verschillende oplei-

reguliere onderwijs en de kunsteducatie op

dingsniveaus.

het vlak van predispositie en competentie naar alle waarschijnlijkheid een belangrijke

Voltrokken kunstspreiding In het onder-

rol spelen.

zoek komt de amateurkunst naar voren als een al voltrokken kunstspreiding waarvan de

Kwaliteitsverbeteraar Ten aanzien van de

omvang en vitaliteit niet gezien kunnen

amateurkunst stelt de kunsteducatie zich op

worden als het resultaat van bewust kunst-

als kwaliteitsverbeteraar via onderwijspro-

spreidingsbeleid. Amateurkunst is spontaan

gramma’s en als toegangsverschaffer via

cultureel gedrag van een zeer aanzienlijk

wervings- en spreidingsbeleid. Tevens rich-

deel van onze bevolking en is kennelijk een

ten instellingen voor kunsteducatie zich

markant en stabiel kenmerk van onze cul-

rechtstreeks tot de georganiseerde amateur-

tuur.

kunst en in toenemende mate ook tot indivi-

Er wordt grofweg van twee kanten naar

duele amateurkunstenaars. De inhoud van

gekeken.

de steun die wordt geboden is even divers

Ten eerste vanuit de kunstspreiding gericht

als de verschijningsvorm van de amateur-

op deelname aan de professionele kunstwe-

kunst zelf. Altijd gaat het evenwel om sti-

reld. Dit komt, doordat uit het onderzoek

mulering, zichtbaar maken en kwaliteitsver-

tevens blijkt, dat er enig verband bestaat

betering.

tussen amateurisme en sociale spreiding van

Ten aanzien van de sociale spreiding van

deelname aan professionele kunst. De ama-

deelname aan de professionele kunst stelt

teurkunst zou dan als nieuw instrument

de kunsteducatie zich niet onverschillig op

gezien kunnen worden van kunstspreidings-

maar heeft zich er juist mee geëngageerd.

beleid dat inmiddels door gebrek aan over-

Zo is de aandacht voor de professionele

tuigende resultaten hard toe was aan een

kunsten in de lesprogramma’s versterkt.

nieuw perspectief. Toch biedt het onderzoek

Daarnaast wordt in een bemiddelaarsrol of

aan dit perspectief helaas onvoldoende

anderszins samengewerkt met kunstinstellin-

steun.

gen. Van centraal belang hierbij is de steun-

Ten tweede vanuit de kunsteducatie, die

functie in het onderwijs, met name in het

zichzelf ziet als een belangrijke ingang tot

basisonderwijs. Het heeft zich in Rotterdam

het domein van de amateurkunst. Deze leidt

(en elders ook) geëvolueerd tot een uitge-

tenslotte op tot amateurkunstenaar. Hoe dit

breid pakket van ‘kunstconfrontatie-plus’.

ook zij, de omvang van amateurkunst geeft

Met ‘plus’ vat ik de hele educatieve inbed-

op z’n minst een indicatie van de behoefte

ding van evenementen, schoolexposities,

aan scholing.

toneelvoorstellingen, concerten, lessen in de

De vraag of dit onderzoek kunsteducatie nu

klas, enzovoort, samen. Maar om misver-

tot een instrument van kunstspreiding

standen te voorkomen: dit pakket betitelen

bestempelt, leidt tot de vraag of het beoefe-

we niet als kunstonderwijs. Zoals u weet

35

zouden de scholen dit zelf moeten doen en

werk op de scholen investeer je in kunst-

is de steunfunctie er om ze ertoe in staat te

spreiding.

stellen: het adoptiemodel. Het idee is uitste-

Maar in het open aanbod tref je de groepen

kend maar bleek in Rotterdam slechts in uit-

die zelfstandig de weg naar je instituut von-

zonderlijke gevallen te werken. Het voert

den en zelfstandig hun keuzen maakten. Er

hier te ver om toe te lichten hoe dit komt.

is pas sprake van voltrokken spreiding wanneer deze op zelfstandige beslissingen

Haalbare doelen Ik breng het hier aan de

stoelt. Ik bedoel hier ook beslissingen op

orde om te illustreren hoe moeilijk het is

gezinsniveau. Een cruciale vraag voor een

afscheid te nemen van doelstellingen die

instelling voor kunsteducatie in haar rol van

niet realiseerbaar blijken maar waar wel veel

kunstspreider is dus: welke bevolkingscate-

in geïnvesteerd is. We hebben echt lang

gorieën komen bij ons over de vloer en voor

geloofd en graag willen geloven dat met

welk aanbod?

onze hulp het kunstonderwijs op de scholen

Er mag op dit vlak meer van ons verwacht

uit het slop kon raken. Het was pijnlijk dit

worden dan van andere kunstinstellingen.

ideaal bij te moeten zetten in het mauso-

Geen andere kunstinstelling heeft zo’n fijn-

leum van eens gekoesterde idealen en we

mazig, rechtstreeks en persoonlijk contact

hebben daar eigenlijk nog veel te lang mee

met de bevolking. Zo’n instelling heeft maxi-

gewacht. Hoewel voor de uitzonderlijke

male mogelijkheden de bevolking te leren

gevallen de deur openblijft, is het noodge-

kennen. De categorieën die wegblijven leer

dwongen niet meer de kern van ons steun-

je natuurlijk niet kennen. Maar de aard van

functiebeleid. Pas de volledige erkenning

de drempel voor verschillende bevolkings-

van dit feit heeft de weg vrijgemaakt om het

groepen is te verkennen door de contacten

genoemde pakket voor het basisonderwijs te

met de net-wel deelnemers daaruit. Ze leren

ontwikkelen dat kinderen ervaringen met

je veel over de net-niet deelnemers.

kunst laat opdoen die hen lang bijblijven.

Vak, stijl en repertoire zijn object van voor-

Ik maak mij wel eens zorgen als ik de, in

keuren en zelfs soms afkeer. Dit geldt even-

mijn oren, orthodoxe adoptieleer hoor belij-

zeer voor het soort sociale contacten dat

den in provincies waarin het hele scholenbe-

iemand wel of niet wil of durft aan te gaan.

stand tot die gunstige uitzonderlijke catego-

Zo zijn er mensen die je met wervingsmate-

rie schijnt te behoren. Ik vraag me af of

riaal niet bereikt, maar die alleen komen als

scholen rond de Euromast echt zo anders

ze iemand kennen die al les heeft. Anderen

zijn? De schooljeugd blijft voor ons hoe dan

komen omdat zij zich, anders dan bij profes-

ook een belangrijke groep. Nieuwe aanpak-

sionele uitvoeringen, niet in een anonieme

ken als ‘de verlengde schooldag’ verdienen

situatie hoeven te begeven maar persoonlijk

dan ook een gepaste aandacht en inzet. De

worden ontvangen door een docent. Door

school is een goede plaats om de jeugd te

dit soort verschillen krijgen we mensen bin-

bereiken mits we ons haalbare doelen stel-

nen uit groepen die door de traditionele

len. In de voorliggende jaren zullen we deze

kunstspreiding allang zijn opgegeven.

haalbaarheid wel tegen een scherper licht

De deelname van allochtonen is een apart

houden dan we in de jaren tachtig gewoon

maar analoog vraagstuk. We treffen repre-

waren.

sentanten aan van praktisch alle bekende categorieën daaruit. Maar ze verschillen on-

36

Kunstspreider In de scholen tref je auto-

derling in de mate van deelname en, in ver-

matisch kinderen uit alle bevolkingsgroepen.

gelijking met de autochtonen, in hun keuze

Dat is ongetwijfeld een groot voordeel. Met

uit het totale aanbod. Ik kom daar op terug.

Kunstonderwijs Nu de kunsteducatie zich

voorbeeld opleidingen verzorgt als latin per-

bekent tot kunstonderwijs, zal zij zich moe-

cussion, vibrafoon jazz, drums pop/rock,

ten legitimeren door de mate waarin zij dat

klassiek slagwerk, zet haar licht onder de

met succes doet. Dat zij mensen iets leert

korenmaat wanneer simpelweg aangegeven

die daarmee geen beroepsintenties hebben,

wordt dat de school ook ‘slagwerk biedt in

is niet van invloed. Zij investeren tijd, geld

diverse stijlen’.

en energie in het leren van iets om er hun leven mee te verrijken. De overheden zien

Sociale spreiding De verplichtingen die

het bovendien als hun taak de middelen

de kunsteducatie heeft ten aanzien van de

hiervoor te verschaffen.

sociale spreiding van haar werk zijn niet

Strikt genomen bestaat er geen amateur-

nieuw maar vertonen wel veranderende

kunst. Niet zoals volkskunst met een eigen

prioriteiten. Dit is geen gevolg van een

traditie in overdracht en verschijningsvorm.

andere signatuur van haar werk, maar van

Het amateurisme in de kunst is geen folklo-

veranderingen in de samenstelling van de

re. Het kan moeilijk met andere ogen beke-

bevolking. In een grote stad speelt hier in

ken of met andere oren beluisterd worden

sterke mate de deelname van allochtonen

dan kunst gemaakt door beroeps. Het wordt

een rol. Op deze deelname moet natuurlijk

beoordeeld naar artistieke maatstaven. Een

de gehele kunstensector beoordeeld wor-

vals gespeelde noot klinkt niet minder vals

den, hoewel de kunsteducatie hier bijzonde-

door het feit dat de voortbrenger ervan

re potenties toegedacht krijgt, en voor een

geen beroeps is. Ook niet in de oren van de

groot deel terecht, naar het zich laat aan-

voortbrenger zelf. Een compositie of chore-

zien.

ografie maakt op zich ook niet meer indruk

Wat integratie van allochtonen betreft lig-

en wordt ook niet milder beoordeeld puur

gen er ingewikkelde vraagstukken. Vooral

door de wetenschap dat het amateurs zijn

over de manier waarop deelname en inte-

die haar representeren.

gratie met elkaar verstrengeld zijn heerst

Er is in de instellingen een toenemende nei-

onduidelijkheid. De situatie in Rotterdam is

ging, in alle kunstvakken, het pakket op te

als volgt: alle etnische groepen, alle leef-

bouwen uit op elkaar aansluitende in niveau

tijdscategorieën bijeen genomen, omvatten

opklimmende programma’s. Er is meer kwa-

ongeveer twintig procent van de bevolking.

liteitsbewaking. Vorderingen van leerlingen

Bij de SKVR ligt de deelname van allochto-

en cursisten worden beter gevolgd en er

nen aan het open aanbod van het hele insti-

wordt meer mee naar buiten getreden. In

tuut hier niet ver bij achter en groeit nog.

het algemeen worden lesprogramma’s beter

Maar de verschillende groepen zijn niet pro-

beschreven zowel voor intern gebruik als

portioneel vertegenwoordigd en evenmin

voor de deelnemers. Zo ontstaat er een

evenredig verdeeld over de verschillende

transparant aanbod en duidelijkheid over de

afdelingen. De dansschool en de muziek-

gevraagde inspanningen, het te bereiken

school laten de hoogste percentages zien.

niveau, de te kiezen stijlen, enzovoort.

Anders dan vaak gedacht wordt, is het niet

Met betere programmabeschrijvingen bleek

zo dat het aanbod dat geënt is op de cul-

in Rotterdam op dit vlak vooral in het

tuur van herkomst gezocht wordt. Een breed

muziekonderwijs veel winst te behalen. De

multicultureel aanbod is, zeker ook uit artis-

grootste winst lag waarschijnlijk in het feit

tiek oogpunt, een aantrekkelijk perspectief.

dat hiermee zichtbaar gemaakt werd hoe

Toch is het te betwijfelen of dit in kwantita-

groot de range aan specifieke scholingsmo-

tieve zin het antwoord op het participatie-

gelijkheden was. Een muziekschool die bij-

vraagstuk is. De kunsteducatie kan integra-

37

tie niet bespoedigen. Deelname is juist

Profijtbeginsel Vooral in het licht van ver-

afhankelijk van de mate waarin de allochto-

dere minimalisering van de verzorgingsstaat

ne bevolkingsgroepen zich integreren. Wel

is halfslachtigheid van de kunsteducatie bij

kan een instelling bij een gegeven graad van

het versterken en duidelijk maken van haar

integratie deelname van bepaalde groepen

huidige signatuur riskant. De kunsteducatie

zoveel mogelijk bespoedigen. Evenredige

loopt zo een grotere kans door overheden

deelname is een ideaal dat moet worden

aan maatschappelijke problemen gekoppeld

nagestreefd al ligt het realiseren ervan in

te worden waar zij met de beste wil van de

het beste geval in de toekomst. Instellingen

wereld niets aan kan doen. Het werken aan

voor kunsteducatie zijn hier natuurlijk allang

onhaalbare doelen, hoe nobel die ook zijn,

mee bezig.

betekent op termijn toch altijd de dood in de pot.

Positionering Bij het subsidiëren van

De kunsteducatie moet zelf goed weten wat

nieuwe voorzieningen voor de professionele

zij kan en vooral ook wat zij niet kan. Het

kunst is dikwijls het naakte feit ‘dat we het

eerste zal zij ook feitelijk aantoonbaar goed

nog niet hadden’ het probleem dat om een

moeten doen. Aan de aantoonbaarheid en

oplossing vroeg.

zichtbaarheid moet nog het een en ander

De neiging bij subsidiërende overheden om

gebeuren en ik denk dat daar haast bij is.

kunsteducatie en amateurkunst aan maat-

We moeten er rekening mee houden dat het

schappelijke problemen te koppelen, wijst

profijtbeginsel aan belang zal toenemen.

erop dat ze nog niet worden ervaren als

Recent marktonderzoek in Rotterdam wijst

vanzelfsprekende verschijningsvormen van

erop dat de deelnemers het huidige gesubsi-

het kunstleven.

dieerde tarief toch nog aan de hoge kant

Het maatschappelijke probleem waar kunst-

vinden. Dat is gedeeltelijk te verklaren uit

educatie nu aan gekoppeld is, is kunstsprei-

de relatief grote omvang van lagere inko-

ding. Dat is bepaald niet slecht, want het is

mensgroepen in het bestand. Voor een

een maatschappelijk probleem waar vanuit

ander deel wellicht ook door de gewenning

die hoek aan gewerkt wordt. Toch zou een

die er in onze verzorgingsstaat nu eenmaal

meer vanzelfsprekende plaats nodig en ook

is aan lage eigen bijdragen als het om scho-

terecht zijn.

ling gaat. Het tempo en het niveau waarin

Belangrijk voor de positionering van de

deze gewenning zich aan nieuwe omstandig-

kunsteducatie is het voortgaande proces van

heden kan aanpassen zijn beperkt. Zijn we

minimalisering van de verzorgingsstaat.

niet in staat de kunsteducatie op tijd te

Blijft de overheid het als een taak zien en in

positioneren, dan is de kans groot dat we

welke mate? De subsidiëring van het kunst-

worden ingehaald door het profijtbeginsel.

leven zal waarschijnlijk zo lang mogelijk in

Er zou dan een overlevingsstrategie voor de

stand gehouden worden. Kunsteducatie zal

kern van het produkt resten, waarbij afstand

pas in gevaar komen wanneer de overheid

moet worden gedaan van een aantal maat-

gedwongen is op de kunstensector als

schappelijke doelstellingen. De marktver-

geheel te korten. Omdat een flink deel van

houdingen die dan gelden laten dit niet

het subsidie bestemd is voor spreiding en de

meer toe.

kunsteducatie daar goed in slaagt, zal deze

38

haar werk kunnen blijven doen zolang de

Wat nog te doen voor 2000? Kunstedu-

overheid zich kunstspreiding kan veroorlo-

catie is aldus aan de ene kant gegroeid uit

ven.

de wortels van de vorming met een groot engagement met te idealistische doelstellin-

gen. Aan de andere kant bestaan er veel diepere historische wortels van een, op den duur nogal afgesloten en zichzelf isolerende, wereld van muziek- en dansonderwijs met een grote traditie van vakmatigheid en artistieke oriëntatie. Inmiddels heeft kunsteducatie de signatuur van kwalitatief goed kunstonderwijs voor iedereen met een scherp oog voor het culturele en maatschappelijke landschap zoals dit zich om ons heen bevindt en zich ontwikkelt. Zij moet die signatuur nog wel versterken en duidelijk naar buiten brengen. Ook de verplichtingen die dit met zich meebrengt, moet zij beter nakomen en aantoonbaar maken. Kunsteducatie verdient een gelijkwaardige plaats tussen andere vormen van kunstdeelname maar het is wel zaak deze nog voor de eeuwdrempel te veroveren. Het gaat hier om het publieke imago maar vooral ook om het beeld bij de plaatselijke overheden. Lukt dit niet, dan ligt het gevaar van de heropgedrongen irreële instrumentaliteit op de loer of zelfs verlies van steun van met name die van plaatselijke overheden. Bij de praktische aanpak van al deze taken moet grote voorrang gegeven worden aan herhaald en onvermoeibaar naar buiten treden met goede artistieke produkten uit eigen huis. Noot 1 Beek, P. van, en W. Knulst. De kunstzinnige burger : onderzoek naar amateuristische kunstbeoefening en culturele interesses onder de bevolking vanaf 6 jaar. - Rijswijk [etc.] : SCP [etc.], 1991. (SCP-Cahier ; 86).

DRS. THEO GOEMAAT is als beleidsadviseur werkzaam bij de Stichting Kunstzinnige Vorming Rotterdam (SKVR). 39

40

HET CENTRUM VOOR KUNST EN CULTUUR IN DE 21STE EEUW

HENK MOES

Het Centrum voor Kunst en Cultuur in de 21ste eeuw is een ‘op maat gesneden’ centrum, schrijft Moes in dit artikel. Het staat midden in de samenleving van dorp, stad of streek en heeft een eigen identiteit vanuit een groot maatschappelijk draagvlak, met een brede doelstelling van cultuureducatie. Het werkt samen en heeft zich tot dienstverlenend en facilitair bedrijf ontwikkeld.

Instituut van de toekomst Ik wil u meevoeren in de ontwikkeling van een bloeiend centrum voor kunstzinnige vorming. Waar een visie op kunsteducatie is ontwikkeld vanuit de dagelijkse praktijk in een instituut waar eerste- en tweedelijnswerk in alle disciplines van de kunsten worden uitgevoerd, en waar een uitgebreid netwerk van relaties is opgebouwd. Een instituut waar tientallen provinciale en stedelijke activiteiten zijn ontwikkeld die bedoeld zijn als aanzet voor Het Instituut Van De Eenentwintigste Eeuw. Ook in dit instituut blijven de dagelijkse zorgen over de toekomst een rol spelen: het nemen van de juiste beslissingen in veranderingsprocessen; het inzetten van subsidiestromen voor de juiste activiteiten en doelgroepen; het behoud van traditionele waarden en het uitbouwen van gewenste ontwikkelingen. En niet in de laatste plaats de dagelijkse zorg voor medewerkers die zich ten volle willen inzetten voor het instituut van de toekomst, maar die evenmin als de beleidmakers in de glazen bol van de toekomst kunnen kijken.

Noodzakelijke verandering Als het mogelijk was ver in de tijd vooruit te kijken, zou de discussie over de toekomst van de kunsteducatie eenvoudig te voeren zijn. Beleid en organisatie zouden op verantwoorde wijze op het tijdsbeeld afgestemd kunnen worden; tradities en werkwijzen konden zo

nodig rigoureus overboord worden gezet om

Gecombineerde instellingen Traditioneel

de juiste besluiten ten aanzien van de toe-

zijn de instituten voor kunstzinnige vorming

komst te nemen.

ontstaan uit de gegoede burgerij. Waar

Maar misschien is het maar goed dat het zo

dochters en zonen in het kader van opvoe-

niet werkt. Als ik mij in het jaar 2050 pro-

ding piano, harp en viool leerden spelen en

beer te verplaatsen, verschijnen er visioenen

waar amateurkunstenaars werden geïnstru-

over technologische ontwikkelingen, auto-

eerd in modeltekenen en boetseren. Kunste-

matisering, communicatie en technische

naars verzorgden naast het uitvoerende

‘vooruitgang’ in woon- en leefomgeving. In

eigen werk deze opleiding, die altijd werd

deze technocratische omgeving rijden we

gerelateerd aan eigen ervaring en praktijk.

rond in auto’s met uitgebreide boordcom-

Onderwijsgevenden in het reguliere onder-

municatie en flitst via ‘de schotel’ de hele

wijs gaven teken- en zangonderwijs afge-

wereld voorbij en worden we geïnformeerd

stemd op de signatuur van de school en

over de culturen in andere werelddelen.

beperkten zich meestal tot het klassikale

Maar hoe ziet onze samenleving er dan echt

onderwijs. In de laatste decennia ontston-

uit? Welke belangstelling zal er nog zijn

den de huidige muziek- en dansscholen,

voor elkaar? Hoe gaan we om met emoties,

creativiteitscentra en later tweedelijnsinstel-

tradities, het (cultuur)onderwijs, onze en

lingen die vrij autonoom hun lesprogram-

andere culturen en de cultuur- en kunstom-

ma’s uitvoerden en financieel meestal wer-

geving? Hoe zal de multi-raciale samenle-

den gesubsidieerd door de diverse over-

ving zich ontplooien en zullen de dreigende

heden.

splitsingen in de samenleving tussen rijk en

In de afgelopen tien jaar ontwikkelen zich

arm, wit en zwart worden tegengegaan?

steeds meer gecombineerde instellingen

Allemaal vragen waarop we de antwoorden

voor kunstzinnige vorming, waar de diverse

niet weten.

disciplines ondergebracht zijn in één organi-

De toekomstige instituten voor de cultuur-

satie. Een, overigens landelijk, beeld van

educatie zullen zich echter dringend moeten

fuserende instellingen waar organisatie,

beraden over de bovenstaande problema-

inhoud en werkwijze op elkaar afgestemd

tiek. Te lang zijn de huidige maatschappelij-

worden. Een relatief overzichtelijke opbouw

ke ontwikkelingen voorbijgegaan aan

van op elkaar lijkende instellingen die edu-

muziekscholen en creativiteitscentra. Er zal

catie in de kunstvakken verzorgen.

een grondige attitudeverandering moeten

En dan verschijnen in de welzijnswereld de

plaatsvinden bij medewerkers en leidingge-

bezuinigingsopdrachten. Berichten van ver-

venden in de instituten voor de kunsteduca-

hoogde tarieven, reorganisaties, afslankin-

tie. Niet alleen de kunst met de grote ‘K’ zal

gen en overspannen directeuren en mede-

een rol moeten spelen in de activiteiten, ook

werkers zijn aan de orde van de dag. Er ont-

‘vergeten’ groepen als bejaarden, allochto-

staat een race tegen de klok om instituten

nen, bewoners van achterstandswijken en

te behouden. Groepsonderwijs, kostendek-

jongeren die geen modeltekenen of dwars-

kende cursussen, het oprichten van maat-

fluitles aan de reguliere instituten volgen,

schappen van docenten in het muziekonder-

zullen een belangrijke doelgroep worden.

wijs, opdrachten van subsidiënten om activi-

Noodzakelijke veranderingsprocessen

teiten af te stemmen op grotere groepen uit

moeten in gang gezet worden, waarbij

de samenleving, cursussen van en met

de traditie en het hier en nu uitgangs-

allochtonen en samenwerking met het regu-

punt moeten zijn voor het beleid naar

liere onderwijs. Het zijn allemaal ontwikke-

het jaar 2050.

lingen en werkwijzen om instituten in deze

41

tijd te behouden en liefst vernieuwing te ini-

gebracht waarbij doelstellingen, tradities en

tiëren.

attitudes onder de loep worden genomen. Dit veranderingsproces kan naast de nood-

Vernieuwde centra En hier start het ver-

zakelijke veranderingen ook veel onrust ver-

haal over het vernieuwde centrum voor

oorzaken. Toch is het volgens mij de enige

kunstzinnige vorming, beter genaamd Het

manier om te overleven. Verkrampt vasthou-

Centrum voor Kunst en Cultuur. Een

den aan de gangbare organisatievorm en

Centrum dat midden in de samenleving van

werkwijze zal uiteindelijk het einde beteke-

dorp, stad of streek zal liggen en een eigen

nen van muziekschool en creativiteitscen-

identiteit ontwikkelt vanuit een groot maat-

trum. De subsidiegever zal (terecht) het

schappelijk draagvlak, en met een brede

maatschappelijk rendement van kunsteduca-

doelstelling van cultuureducatie, gericht op

tie meer en meer gaan afwegen tegen de

grotere groepen van de samenleving. Dit op

financiële middelen die worden toegewezen.

maat gesneden centrum gaat samenwer-

Er zal hierop een adequaat antwoord moe-

kingsverbanden aan met het reguliere

ten worden geformuleerd.

onderwijs, verenigingen, reisbureaus, privédocenten en maatschappen, allochtonen-

Rol van conservatoria en academies

organisaties en wijkcentra. Het zoekt spon-

De kranten staan er vol van. Op termijn zul-

soren, fondsen en winstgevende activiteiten

len er nog maar enkele ‘volwaardige’ con-

en ontwikkelt zich behalve als onderwijs-

servatoria in ons kleine landje overblijven.

instelling veel meer dan nu tot dienstverle-

Dit heeft geleid tot gekrakeel over de posi-

nend en facilitair bedrijf. Het centrum stelt

tie van de ‘toppers’ in ons land. Volgens mij

ondernemers- of bedrijfsplannen op en

is dit een onjuiste inschatting van het

breidt zijn doelgroepen aanzienlijk uit.

belang van de opleidingen in de eerstefase-

Concerten, tentoonstellingen, lezingenreek-

structuur. Er ontstaat door deze herstructu-

sen en museumbezoek worden onderdeel

rering een geweldige kans om te komen tot

van het activiteitenprogramma. Kort lopende

belangrijke instituten voor de kunsteducatie.

projecten en activiteiten worden ontwikkeld

Veel mogelijkheden op het gebied van de

in de diverse disciplines van de kunsten en

educatie zijn tot nu toe onvoldoende benut

verregaande samenwerking met derden

en kunnen eindelijk volwaardig worden uit-

waaronder de schouwburgen, musea, kunst-

gebouwd. Enkele suggesties:

uitleen, filmhuizen en andere instellingen

- Onderwijsprogramma’s worden ontwikkeld

wordt niet geschuwd. Tradities worden niet

in samenwerking met het LOKV en de

zo maar over boord gegooid, maar gebruikt

Vereniging voor Kunstzinnige Vorming

om een nieuwe identiteit te ontwikkelen.

(VKV). - Jeugdmuziektheater wordt een officieel

Het veranderingsproces Hoe moet ik deze nieuwe aanpak in een klein instituut realiseren? Hoe kan ik de medewerkers motiveren en bijscholen? Hoe moet het nieuwe centrum betaald worden? Wie gaat dit proces uitvoeren? Waar moeten we de tijd vandaan halen voor al deze nieuwe activiteiten? Er zal in de grote en kleinere instituten een 42

veranderingsproces op gang moeten worden

vakgebied. - Docenten worden opgeleid tot breed inzetbare medewerkers voor de centra op het gebied van de kunsteducatie. - Nieuwe bijvakken als projectmanagement, organisatiekunde en bedrijfskennis worden in het onderwijsprogramma ingevoerd. - Multidisciplinaire ontwikkelingen worden geïnitieerd en gestimuleerd. - De opleidingen leiden de studenten op tot

een bredere kennis van de amateurkunst,

moeten worden om de toekomstige mede-

haar structuur, traditie, werkwijze, finan-

werkers aan de centra voor kunst en cultuur

ciering en attitudes.

op een goede manier te laten functioneren.

- De opleidingen leiden kunstenaars op die hun brood willen en kunnen verdienen in

Facilitair bedrijf De verandering naar een

de begeleiding van amateurverenigingen.

Centrum voor Kunst en Cultuur wordt mede bepaald door de dienstverlenende instelling

Beroepsopleiding docenten Het is van

en door het opbouwen van een netwerk. Het

belang dat toekomstige docenten, afgestu-

facilitair bedrijf kan en moet uitgangspunt

deerd aan docentenopleidingen van conser-

worden, inclusief de kennis en traditie die

vatoria en academies, geschoold worden in

de huidige instituten kenmerken.

het werken met groepen uit basis- en voort-

Daarbij moet goed onderwijs uiteraard hoog

gezet onderwijs. In de diverse disciplines

in het vaandel blijven staan. Professionaliteit

van de kunstvakken moeten er onderwijsvor-

en kwaliteit zijn en blijven het uitgangspunt.

men worden ontwikkeld gericht op zowel

En natuurlijk is individuele aandacht voor

buitenschoolse als binnenschoolse cursussen

mensen van belang, maar dat wil niet zeg-

en projecten, die uitgevoerd kunnen worden

gen dat sommige vormen van onderwijs niet

door (vak)docenten. Ondersteund door con-

dringend aan revisie toe zijn.

sulenten kunnen deze vakdocenten dan

Er moeten facilitaire ‘bedrijven’ ontwik-

naast hun taken in het buitenschoolse

keld worden in de zin van dienstbare

onderwijs worden ingezet in projecten en

instellingen aan de samenleving.

culturele activiteiten in het reguliere onder-

Het moet duidelijk zijn dat deze ontwikke-

wijs.

ling zich alleen maar in samenwerking kan

Gelijkwaardig aan vaardigheden op instru-

ontwikkelen. Iedere streek, stad of dorp

ment of met penseel, wordt een grote ken-

heeft zijn eigen tradities, cultuur en

nis van methodiek en didactiek vereist.

gewoonten. Daar moet in hoge mate

Het bemiddelingscircuit van educatieve

gebruik van worden gemaakt. Een pasklaar

voorstellingen en projecten is een uitste-

model voor het opbouwen van een netwerk

kend uitgangspunt om vakdocenten te

is er niet, maar wel is duidelijk dat een

laten kennismaken met het reguliere

andere attitude van de centra noodzakelijk

onderwijs.

is. Een houding van deskundigheid en supe-

Muziek-, dans- en beeldende docenten kun-

rioriteit is ongewenst. Maak gebruik van

nen op de plaatselijke situatie gerichte acti-

elkaars deskundigheid. Vorm samen een

viteiten ontwikkelen en samen met consu-

‘cultureel machtsblok’ in de omgeving. Zorg

lenten de culturele educatie de plaats geven

dat kunst en educatie niet weg te denken

die zij verdient.

speerpunten worden in politiek en ambtena-

Hiertoe moet een serieus samenwerkingsver-

rij. Zo moet het mogelijk zijn goede samen-

band worden gestart tussen vertegenwoor-

werkingsverbanden aan te gaan met

digers van de kunsteducatie en de opleidin-

schouwburgen, bibliotheken, verenigingen,

gen van de kunstvakinstellingen. Ook de

het reguliere onderwijs en stichtingen voor

conservatoria en academies moeten zich

onderwijsvoorrang.

ontwikkelen naar de eenentwintigste eeuw.

De samenwerking met concurrerende instel-

Vergelijkbaar met universiteit en hogeschool

lingen als dansscholen, maatschappen van

moet er wetenschappelijk onderzoek worden

privé-docenten en volksuniversiteiten wordt

ontwikkeld. Cultuureducatie zal een belang-

niet meer geschuwd. Waarom subsidiegel-

rijker aandachtsveld in de beroepsopleiding

den gebruiken waar al goede voorzieningen

43

voor de burger zijn? Natuurlijk zal de kwali-

management tippen over financiële moge-

teitsdiscussie meteen in de strijd worden

lijkheden. Op deze wijze kan de financiële

geworpen om de samenwerking te frustre-

positie van een instituut worden verstevigd

ren of te blokkeren.

en uitgebreid.

Maar zijn wij de laatste decennia ten aanzien van bijvoorbeeld privé-onderwijs niet

Besteding van de middelen Natuurlijk zal

wat al te puriteins geweest? Wie gaf er het

ook intern gekeken moeten worden hoe de

meeste af op de privé-docent en had vervol-

middelen te besteden. Van oudsher is

gens thuis toch ook een kleine privé-prak-

gepoogd om cursisten en leerlingen zo lang

tijk? Juist ja. Die gesubsidieerde docent aan

mogelijk in het instituut te houden.

muziekschool of creativiteitscentrum.

Subsidieperioden van acht tot tien jaren zijn nog altijd heel gebruikelijk en worden door

Financiën En hoe dit alles te betalen? Een

velen als gewenst beschouwd. Naast zwaar

van de ontwikkelingen waar directeuren en

gesubsidieerd individueel onderwijs (of in

financieel medewerkers van centra voor

kleine groepen), ontvangen de cursisten ook

kunstzinnige vorming momenteel mee te

vaak nog gratis of tegen gereduceerde tarie-

maken krijgen, is een verhoogde druk op

ven allerlei faciliteiten. De vraag of niet

beter financieel management.

drastisch aan dit beleid moet worden

Produktbegrotingen, budgetfinanciering,

gesleuteld is evident. Waar al jaren kritisch

projectbegrotingen automatisering en finan-

tegen de cultuureducatie van het reguliere

cieel management zijn belangrijke instru-

onderwijs wordt aangekeken, is het veld

menten voor het beheer en de verantwoor-

niet echt bereid aan kwaliteitsverbetering te

ding naar bestuur en politiek en markeren

doen.

een goede ontwikkeling naar een beter en

Vooralsnog is het adagium van centra voor

commerciëler financieel beheer van instellin-

kunstzinnige vorming nog te veel het hoog

gen.

gekwalificeerde vakonderwijs: de door-

Toch zullen we ons ook nog veel meer moe-

stroom naar academie en conservatorium;

ten gaan verdiepen in de financiële structu-

de individuele leerlingen die preludes van

ren in onze omgeving. Hoe wordt sociale

Bach en Chopin vertolken. Natuurlijk moe-

vernieuwing gefinancierd en welke produk-

ten deze leerlingen ook kansen krijgen.

ten lever ik, die voor financiering in aanmer-

Maar cultuureducatie begint bij de basis en

king komen? Hoe werkt het systeem van bij-

daar komt in de praktijk veel te weinig van

voorbeeld de LONDO-gelden in het basison-

terecht. Het is mijns inziens dan ook nood-

derwijs? De vraag doet zich voor of niet

zakelijk subsidiestromen veel meer te richten

samen met het reguliere onderwijs tot een

naar buurtprojecten, verlengde schooldagen,

betere besteding voor cultuureducatie geko-

cultuuroriëntatie voor jongeren in basis-

men kan worden.

school, theaterprojecten voor jongeren, cul-

Instellingen zullen offertes moeten uitbren-

tuurwedstrijden zoals de stichting De

gen om tot gewenste samenwerking te

Kunstbende uitvoert, popcollectieven en

komen en moeten gebruik maken van pro-

andere op jongeren gerichte activiteiten.

jectfinanciering door fondsen, sponsoring en

44

de beroemde ‘verborgen’ potjes. Het in-

Ondernemerszin ‘Winstgevende’ activitei-

springen op vragen van overheden op het

ten vormen een beperkte mogelijkheid om

gebied van cultuureducatie moet een twee-

voor de totale exploitatie extra middelen te

de natuur van de instellingen worden. Zorg

verwerven. Zo kan er een horecafunctie wor-

voor een netwerk van informanten die het

den ontwikkeld, waar de cursisten en bezoe-

kers van voorstellingen, tentoonstellingen

en docenten moeten uit hun leskamers

en andere activiteiten een hapje en een

komen en de know how die zij hebben beter

drankje kunnen nuttigen. Vergelijkbaar met

en vooral meer gaan gebruiken.

schouwburgen en musea geeft dat tevens

Natuurlijk is dit artikel niet het enige en

een heel ander beeld van het instituut. Het

zaligmakende antwoord op de toekomstont-

moet er gewoon gezelliger en sfeervoller

wikkeling van cultuureducatie. Er worden

worden. Ook zijn er veel mogelijkheden om

momenteel vele creatieve en belangrijke

in de facilitaire zin activiteiten te ontwikke-

projecten en activiteiten in de kunsteducatie

len. Leegstaande ruimten kunnen incidenteel

ontwikkeld. Het pleit zal mijns inziens alleen

worden verhuurd; cursusgroepen op het

definitief worden geslecht als we serieus

gebied van video en geluid kunnen voor ver-

willen werken aan de aanpassing en attitu-

enigingen, overheid en derden semi-profes-

deverandering van het totale werkveld naar

sionele produkties maken en verkopen om

Het Centrum voor Kunst en Cultuur in de

apparatuur te kunnen aanschaffen en onder-

21ste eeuw.

houden. Zo moet er intern worden nagegaan waar de noodzakelijke extra financiële mid-

HENK MOES is directeur van het Centrum

delen vandaan kunnen worden gehaald. De

voor Kunstzinnige Vorming De Kubus in

instituten zullen kortom veel meer onderne-

Lelystad.

merszin moeten gaan ontwikkelen.

Attitudeverandering Al deze nieuwe ontwikkelingen veroorzaken veel ‘ruis’ in een instituut. Er moet een totale attitudeverandering plaatsvinden en de instelling, denken werkwijze van conciërges, docenten, stafleden en directiemedewerkers moeten worden aangepast. De in een snel tempo uit de grond gestampte management- en opleidingsinstellingen en andere consultants zullen als bijen op de honing op de komende situatie afkomen. Toch denk ik dat in de eerste plaats een dosis gezond verstand de basis moet zijn om dit veranderingsproces uit te voeren. Allereerst zal er landelijk en regionaal consensus moeten ontstaan over het te voeren beleid. Zoveel mogelijk belanghebbenden en belangstellenden zullen hierbij betrokken moeten raken. Inhoudelijke medewerkers zullen hun werkwijzen en onderwijsmethoden moeten herzien en zonodig aanpassen. Administrateurs en directies zullen bedrijfsplannen gaan ontwikkelen en de logistiek van hun instelling aanpassen. Er moeten medewerkers worden geschoold in projectmanagement en public relations activiteiten

45

LEO VAN DER MEER

In een geprofessionaliseerde wereld kun je los van de persoonlijke context praten over de activiteiten die het beroep met zich meebrengt. Maar bij activiteiten in de vrije tijd weegt de persoonlijke context even zwaar als de activiteit of het produkt zelf. De beleidmakende overheid moet doordrongen zijn van deze

46

KUNSTEDUCATIE ALS MIDDEL VOOR AMATEURKUNST

essentiële combinatie. De belangrijkste doelstelling van een amateurkunstbeleid, stelt Van der Meer in dit artikel, kan niet zijn dat er duizenden produkten gerealiseerd worden, wel dat een paar miljoen mensen zich actief of passief met kunst bezighoudt.

Professional en amateur Ieder mens heeft behoefte om zich uit te drukken, ieder mens heeft iets te vertellen. Als daarbij ook de drang bestaat om daar op een kwalitatieve manier vorm aan te geven, dan is het beoefenen van kunst een voor de hand liggende bezigheid. Zo verwonderlijk is het dan ook niet dat bijna vijftig procent van de Nederlandse volwassenen zich op enigerlei wijze bezighoudt met actieve kunstbeoefening. Evenals in de sport kennen we in de kunstbeoefening het onderscheid tussen amateur en professional - zij het dat in de kunstbeoefening het begrip amateur een pejoratieve waarde heeft die er in de sportbeoefening niet aan verbonden wordt. De professionele kunstenaar wordt wel gedefinieerd als iemand die door middel van opleiding of ervaring een zeker niveau heeft bereikt, waarmee hij poogt in zijn levensonderhoud te voorzien. Even eenvoudig kan de amateur gedefinieerd worden als iemand die in zijn vrije tijd, los van winstoogmerk of beroep, activiteiten ontplooit op het gebied van de kunsten. Wat kunst is laat zich minder eenduidig omschrijven. Ontegenzeggelijk wordt het bepaald door de kwaliteit van de creatie zelf, maar evenzeer

door de culturele omgeving waarin het

idealen vertegenwoordigen vaak een attitu-

object ervaren wordt.

de die kenmerkend is voor mensen die hele

Het verschil tussen amateurkunst en profes-

dagen met kunst bezig zijn’. 1 Met als gevolg

sionele kunst is in feite oneigenlijk. Er is

dat onder cultuurparticipatie feitelijk enkel

kunst of geen kunst, afhankelijk van de

wordt verstaan de consumptie van de gere-

bevindingen van de goegemeente. En of het

specteerde cultuuruitingen en nauwelijks

produkt in vrije tijd of in beroepsuitoefening

wordt gedacht aan het zelf beoefenen van

tot stand gekomen is, doet niet terzake. Of

kunst. ‘Gangbare theoretische uitgangspun-

het resultaat tot de kunsten wordt gere-

ten zijn gericht op het receptieve en schie-

kend, hangt af van een groot aantal facto-

ten tekort voor de verklaring van de ama-

ren maar wordt niet bepaald door de status

teuristische kunstbeoefening.’ 2 Ook hier zou

van de maker.

de deromantisering van de kunst een welda-

Wat de professionele en amateurkunstbeoe-

dige uitwerking kunnen hebben.

fenaar voorts gemeenschappelijk hebben, is het streven naar kwaliteit. Als dat streven

Amateurkunst en kunsteducatie Termi-

ontbreekt, heeft men het in feite niet over

nologie is vaak een heikel iets. Zeker wan-

kunstbeoefening en dus ook niet over kunst

neer het begrippen betreft waarvan de

of amateurkunst. Ook is het niet goed in te

inhoud en het beleid aan veranderingen

zien waarom de creatieve drang bij de pro-

onderhevig zijn. Toch is het belangrijk om

fessional groter zou zijn dan bij de amateur.

zaken duidelijk af te bakenen en precies te

Toch heeft men het vaak over de roeping

formuleren. Zeker als men zich als theoreti-

van de kunstenaar en over het gezellig bezig

cus, ondersteuner of beleidmaker met het

zijn van de amateur. Beide kwalificaties

bepaalde gebied bezighoudt.

doen onrecht aan de betrokkenen. De pro-

Ik heb onder kunstzinnige vorming altijd

fessionele kunstbeoefening moet gedero-

verstaan het zich op actieve en/of receptieve

mantiseerd en de amateuristische kunstbe-

wijze bezighouden met het terrein van de

oefening gerehabiliteerd worden. Dat is

kunsten. De laatste tijd merk ik steeds vaker

belangrijk, omdat het een voorwaarde is om

dat met het verschijnen van de term kunst-

beide circuits weer met elkaar in contact te

educatie de duidelijkheid van weleer nogal

brengen.

eens onder druk komt te staan. Zo stelt Doorman, onder meer voorzitter van de

Stereotypen Waar de kunstenaar veelal

Vereniging voor Kunstzinnige Vorming:

wordt omhangen met een waas van roman-

‘Kunstzinnige vorming is in eerste instantie

tiek, daar wordt de amateurkunstenaar

gericht op het leren waarderen van kunst

vaak, en even onterecht, verbonden met de

(...): het leren hoe kunstuitingen kunnen

sfeer van stoffigheid en knulligheid. Beide

worden geëvalueerd in debat (twist!) met

stereotypen bestaan niet voor niets en zul-

anderen.’ Daarnaast definieert hij amateuris-

len zeker voorbeelden vinden in de dagelijk-

tische kunstbeoefening als ‘gericht op het

se praktijk. Maar het blijven stereotypen die

maken van iets dat met kunst in verband

het zicht op de veelvormige werkelijkheid

gebracht kan worden’. 3 Op zich kan een der-

belemmeren.

gelijke definiëring wel helderheid verschaf-

Knulst stelt terecht in De vergeten partici-

fen: kunsteducatie is receptief en amateur-

pant dat ‘het zicht van het beleid op de

kunst is actief.

kunstminnende burger en amateur vaak ver-

Een andere invalshoek kon men beluisteren

loren gaat achter hoog opgetrokken maat-

op het LOKV-congres in december 1993

schappelijke en kunstzinnige idealen. Die

waar Van Ruyven drie werkvelden onder-

47

scheidde: professionele kunsten, amateur-

Centra voor kunstzinnige vorming In de

kunst en kunsteducatie die in een onderlin-

afgelopen vijfentwintig jaar heeft de steun-

ge cyclus elkaar van inhoudelijke impulsen

functie kunstzinnige vorming gestalte gekre-

voorzien. En verder: ‘We kunnen amateur-

gen, en is een landelijk netwerk van centra

kunst, kunsteducatie en professionele kunst

voor kunstzinnige vorming gerealiseerd.

duiden als intenties waarmee mensen zich

Daarnaast is het ongetwijfeld zo dat de ide-

verhouden tot kunst.’ Eenzelfde opvatting

ologie van de meer procesgerichte dan pro-

komt men tegen bij Kooyman en Disch in

duktgerichte aanpak die tot halverwege de

Amateurkunst, sleutel voor lokaal kunstbe-

jaren tachtig in de centra een grote rol

leid: ‘Hoe groot de feitelijke samenhang is

heeft gespeeld, indirect een belangrijke en

tussen de professionele sector, het amateu-

positieve invloed heeft gehad op het niveau

ristische werkveld en de binnen- en buiten-

van de hele amateurkunst.

schoolse kunsteducatie is niet bekend. In

De amateurkunst heeft in veel gevallen aan

enkele gevallen zijn de grenzen tussen de

de wieg van de centra voor kunstzinnige

drie werkvelden vaag.’

vorming gestaan. Veel creativiteitscentra,

4

5

zoals ze toen genoemd werden, zijn eind

Doel en middel Met een dergelijke voor-

jaren zestig, begin jaren zeventig ontstaan

stelling van zaken, alsof het drie gelijksoor-

als gevolg van een fusie van amateurclubs.

tige gebieden betreft, heb ik moeite omdat

Die fusies werden ingegeven door het feit

het over twee wezenlijk verschillende zaken

dat het toenmalige ministerie van CRM een

gaat. Er is professionele kunst en amateur-

dergelijk samenwerkingsverband honoreerde

kunst. En dan is er de kunsteducatie die met

met een aantrekkelijke koppelsubsidie. De

beide sectoren wat wil, doet, moet.

voorwaarden die de overheid verbond aan

Kunsteducatie is een functie, een middelaar,

subsidiëring zorgde echter voor een schei-

een leraar, maar niet het vak of het veld zelf

ding tussen degenen die wel en niet

waar het zich mee bezighoudt, het is geen

bevoegd waren om les te geven; tussen pro-

kunst. Kunsteducatie is wellicht het broertje

fessionals en amateurs.

van de kunstopleidingen waar men naartoe

De geschiedenis van de kunstzinnige vorming

gaat als men van kunst zijn vak wil maken.

valt verder min of meer eenduidig te benoe-

Tot de kunsteducatie richt men zich, als men

men. Ieder centrum is ontstaan in zijn toe-

zich in vrije tijd of in opvoeding met kunst

vallige historische context, maar vanaf 1970

wil bezighouden.

in een gezamenlijke ontwikkeling meegeno-

De kunsteducatie is een middel, is vorming

men die af te lezen is aan ontwikkelingen op

tot; amateurkunst is een doel, het als lief-

landelijk niveau. Voor de amateuristische

hebber bezig zijn met kunst. Ik ben het dan

kunstbeoefening geldt dat niet. Iedere disci-

ook volledig eens met de woorden van

pline kent een eigen historie, direct gerela-

Zijderveld in zijn artikel Amateurkunst en

teerd aan de mensen die er zich mee bezig-

cultuureducatie: ‘Amateurkunst is het doel,

houden. Er zijn net zoveel amateurs als er

kunsteducatie is het middel. (...) Ik denk dat

individuen zijn. Waar de geschiedenis van de

dat een heel belangrijk punt is waarover

kunstzinnige vorming is af te meten aan het

veel meer gedebatteerd moet worden. Het

overheidsoptreden, moet die van de ama-

wordt nu wat onderhands gedaan naar mijn

teurkunst gedestilleerd worden uit sociologi-

gevoel, en dat lijkt me niet goed’. 6 Mij ook

sche en maatschappelijke factoren. De kunst-

niet.

zinnige vorming kent een geschiedenis van centraal aanbod; de amateuristische kunst-

48

beoefening heeft een historie van individuele

vragen en is per discipline dan ook divers.

echter opstelt als dienstverlenend kunsten-

Beide circuits worden nu weer met elkaar

centrum, hoe meer het zich zal moeten

geconfronteerd. In de centra begint men

realiseren dat het ei niet zozeer gelegd zal

zich meer bezig te houden met het produkt,

moeten worden als aanbod vanuit de eigen

en in de amateurkunst begint men nadruk-

deskundigheid, maar veel meer als een des-

kelijk meer pretenties te krijgen dan ‘alleen

kundig antwoord op de vraag van de ama-

maar’ gezellig bezig zijn. De centra bieden

teurkunstenaar. 7

cursussen voor individuele amateurs en in toenemende mate faciliteiten voor amateur-

Drempels Bij de organisatie van Het Talens

verenigingen. Toch verloopt een en ander

Palet, een project waarbij het onder meer de

vaak minder eenvoudig dan men zou den-

bedoeling is om contacten te leggen tussen

ken. De afgelopen vijfentwintig jaar hebben

beeldende amateurverenigingen en centra,

een kloof geslagen tussen beide amateur-

blijkt een groot deel van de centra huiverig,

circuits, die ook nu nog bestaat.

zo niet afwijzend tegenover een dergelijke samenwerking te staan. Men is bang voor

Kunstenaar-docent Vanaf het begin heb-

kwaliteitsverlies als men samenwerkt met

ben de creativiteitscentra, en later samen

amateurs. De produkten van amateurs zou-

met de muziekscholen, een lans gebroken

den niet passen in het beeld van het cen-

voor de kunstenaar-docent: de docent die

trum dat zich profileert als professionele

lessen verzorgt, maar daarnaast ook een

kunstinstelling. Omgekeerd kennen ook

actief bestaan vindt in zijn eigen kunstprak-

amateurs drempels om samen te werken met

tijk. In de werkelijkheid van alledag bleek

professioneel geoutilleerde centra. Daarbij

dit streven niet altijd haalbaar, maar zorgde

gaat het vooral om verlies van de bestaande

het wel voor een nauwe relatie met de pro-

autonomie en identiteit. De door professio-

fessionele kunsten en een garantie voor een

nele managers gerunde en door de overheid

hoog kunstgehalte in de cursussen. De kun-

gesubsidieerde centra worden eerder gezien

sten vormen het begin- en eindpunt van de

als een bedreiging dan als een welkome

cursussen en geven veel ruimte aan de auto-

ondersteuning.

nomie van de kunstenaar en de artistieke

Veel amateurs hebben de ramen en deuren

identiteit van het centrum. Het is mijn over-

opengezet en willen ook van buitenaf impul-

tuiging dat deze ‘aanbod-filosofie’ een

sen en kwaliteit binnenhalen (accentver-

grote invloed heeft gehad op het gehalte

schuiving van welzijn naar kunst). Veel cen-

van de amateurkunst in Nederland.

tra ontwikkelen zich, zij het nog aarzelend,

Meestal vindt een centrum zijn artistieke

meer en meer tot facilitaire voorzieningen

identiteit in het formuleren van een goed

voor de amateurkunst (accentverschuiving

kwalitatief aanbod. Als amateurs zich niet

van vorming naar kunst). Toch tieren voor-

kunnen herkennen in de identiteit van het

oordelen nog welig en worden nog veel ach-

centrum, komt het contact niet tot stand of

terhaalde stokpaardjes bereden.

ontstaat er zelfs animositeit of verwijdering. Iemand functioneert het best als hij invulling

Politieke verantwoordelijkheid In het

kan geven aan zijn eigen drijfveren. Dit

programma waarmee de PvdA de verkiezin-

geldt zeker voor kunstbeoefenaars, of ze nu

gen is ingegaan, wordt over cultuurpolitiek

professioneel of amateur zijn. De beste kun-

gezegd dat deze er is ‘om een hoogwaardi-

stenaar-docent is dan ook degene die in zijn

ge culturele infrastructuur te scheppen, als

cursussen zijn eigen ei kwijt kan, en dat

tegenwicht tegen verschraling en commer-

moet zo blijven. Hoe meer een centrum zich

ciële eenheidsworst’. En: ‘Keuzevrijheid en

49

pluralisme vormen in Nederland geen onom-

Wat betekent de amateurkunst voor de

stotelijk gegeven. Ze moeten in het domein

zogenoemde topkunst in Nederland? De

van de cultuur vaak worden veroverd en ver-

amateurkunst vormt de basis van de pirami-

dedigd.’ In het D66-programma werd

de. Hoe breder die is en hoe meer kwaliteit

gesteld dat ‘kunst (...) een machtig middel is

die bezit, des te meer kwaliteit valt te ver-

voor het vinden van nieuwe vormen van ver-

wachten ten aanzien van de professionele

standhouding’. Voorts haalt men een citaat

kunsten.

van Rudi Fuchs aan, waarin hij stelt dat ‘de

Maar voor alles gaat het natuurlijk om de

ervaring van kunst, de mensen kan helpen

amateurkunstenaars zelf: de mensen die

hun identiteit te ontdekken. Kunst dwingt

naast hun werk tijd en ruimte vrijmaken om

mensen hun vooroordelen te toetsen’.

aan de slag te gaan met hun ideeën, moge-

Terecht stelt Michaël Zeeman in een artikel

lijkheden zoeken om die zo goed mogelijk

in De Volkskrant dat de politiek de legitima-

vorm te geven, met vallen en opstaan steeds

tie van de kunst kennelijk vooral zoekt in

meer ervaring opdoen en er telkens weer in

een instrumentele visie onder de noemer van

slagen om iets van zichzelf weer te geven in

identiteit en vooroordelen. 8

een voorstelling, schilderij of toneelstuk.

Een goed cultuurbeleid zal ongetwijfeld

50

genoemde positieve effecten hebben, en

Politieke terughoudendheid Op het ter-

ook daarom is het zinvol zo’n cultuurbeleid

rein van de professionele kunsten neemt de

te voeren. Maar een cultuurbeleid is natuur-

overheid veruit het grootste deel van de

lijk niet alleen een middel om andere doelen

kosten voor haar rekening. De afnemer

te bereiken. Het vindt zijn voornaamste legi-

betaalt slechts een fractie van de werkelijke

timatie in de cultuur zelf. Een basisgegeven

produktiekosten. Voor de amateurkunst

voor alle mensen is het bezit van lichaam,

geldt precies het omgekeerde; het meren-

geest en spiritualiteit. Als ik mijn overheid

deel van de amateurs voorziet zelfs volledig

serieus neem, dan verwacht ik dat zij verant-

in de eigen behoeften.

woordelijkheid neemt voor een hoogwaardi-

Het is niet boud te veronderstellen dat de

ge infrastructuur voor sport, onderwijs en

reden waarom de amateurkunst nog niets

kunst. Ieder mens moet in de gelegenheid

van haar aantrekkingskracht verloren heeft,

zijn om zich op deze gebieden te ontplooi-

anders dan bijvoorbeeld het bezoek aan de

en. Beleidsdoelen die de overheid zich daar-

meeste professionele podiumkunsten, gele-

bij moet stellen zijn de bekende trits: sprei-

gen is in het feit dat haar ‘zelfbeschikkings-

ding, kwaliteitsbevordering en diversiteit.

recht’ onaangetast is gebleven. Niet in de

Ook op kwantitatieve en economische gron-

laatste plaats doordat ze nauwelijks afhan-

den zijn er redenen voor de overheid om de

kelijk was van overheidsbemoeienis. Alle

amateurkunst serieus te nemen. Hoeveel

reden dus voor de overheid om zich prudent

mensen vinden hun werk in de enorme

en terughoudend op te stellen en zich te

omzet aan materialen en apparatuur die

richten op de algemene randvoorwaarden en

kunstbeoefening door zo’n zes miljoen men-

de infrastructuur. Alleen door de autonomie

sen jaarlijks met zich meebrengt? Hoeveel

van de amateurkunst te waarborgen, kan de

mensen verdienen hun brood met het lesge-

overheid zinvol iets voor de amateurkunst

ven aan amateurs, zowel in de gesubsidieer-

betekenen.

de als in de privé-sector? Hoeveel mensen

In een interview in Kunst & Educatie geeft

genieten jaarlijks van de produkten door het

Knulst aan dat het misschien wel goed is dat

bijwonen van voorstellingen, tentoonstellin-

de overheid zich lange tijd van al te grote

gen, enzovoort?

bemoeienis met de amateurkunst heeft ont-

houden. 9 Want bij beleid worden deskundi-

een fictie. Als we inderdaad zo’n zes miljoen

gen ingezet, die de norm aangeven voor het

Nederlanders van zes jaar of ouder tot de

waarderen van cultuuruitingen en de over-

amateurs kunnen rekenen, bestaat

heden adviseren over subsidies. Resultaat

Nederland uit twee ongeveer even grote sec-

hiervan is dat met name het aanbod van ver-

toren: de amateurkunstenaars en de niet-

nieuwende cultuuruitingen wordt gestimu-

amateurkunstenaars. Op zo’n sectorindeling

leerd. Een aanbod dat de kloof tussen aan

valt geen beleid te formuleren. En ook als

de ene kant de geïnteresseerde leek of lief-

die getallen meer suggereren dan ze beteke-

hebber en aan de andere kant de kunstenaar

nen, dan nog gaat het over een paar miljoen

en ingewijde alleen nog maar groter maakt.

individuen, die met totaal verschillende activiteiten bezig zijn.

Dynamisch kwaliteitsbegrip In geval van

De verschillen tussen de ene en de andere

het stimuleren van enkel vernieuwende acti-

tak van de amateurkunst betekenen ook

viteiten in de amateurkunst loopt de over-

andere organisatievormen dan wel het ont-

heid het risico haar doel - het ondersteunen

breken daarvan. Ook de overheidsbemoeien-

van de amateurkunst - voorbij te schieten,

is is divers. In de vele provinciale en

door via een elite van deskundigen haar nor-

gemeentelijke cultuurnota’s die de laatste

men en waarden op te leggen aan de ama-

tijd verschenen zijn, wordt wat de amateur-

teurkunstenaars. Het actieve cultuurbeleid

kunst betreft de aandacht voornamelijk

van de overheid richt zich met name op de

gericht op muziek en toneel, in mindere

professionele kunst. Dit heeft gevolgen voor

mate op dans en nauwelijks op beeldend,

de manier waarop men het begrip kwaliteit

audiovisueel of taal. Dat laatste zal onge-

hanteert. Bij de amateurkunst moet het

twijfeld te maken hebben met de organisa-

accent meer gelegd worden op de kwaliteit

tiegraad die bij groepsgebonden activiteiten

van het beoefenen van kunst.

hoger ligt dan bij de individueel gerichte

Het doet wereldvreemd, zelfs arrogant aan

uitingen van amateurkunst. Toneelspelen

om aan projectsubsidies voor amateurkunst

doe je met meer mensen, schilderen vaak

de norm van vernieuwende kwaliteit op te

alleen.

leggen. Op de eerste plaats moet kwaliteit een dynamisch begrip zijn als we het over

Ondersteuningsinstituten Het zijn ook de

zes miljoen amateurs hebben. Het gaat er

groepsgebonden deelgebieden die al vroeg

niet om hoe hoog de kwaliteit is, het gaat er

een landelijke ondersteuningsstructuur ont-

om of het kwaliteitsverbeterend is, op welk

wikkeld hebben, terwijl de individualistisch

niveau dan ook. Op de tweede plaats zijn

ingestelde disciplines daar nooit aan toege-

spreiding en diversiteit minstens even

komen zijn. De afgelopen periode zijn er

belangrijk ter ondersteuning van de ama-

vier ondersteuningsinstituten bij gekomen:

teurkunst. Het gaat niet alleen om de waar-

het Nederlands Instituut voor Blaasmuziek

de van het produkt, maar meer nog om de

(NIB), de Stichting Landelijk Instituut voor

waarde die het produkt heeft voor zijn om-

Beeldende, Audiovisuele en Textiele

geving. Dat is belangrijker voor de amateur-

Amateurkunst (SBA), het Landelijk Overleg

kunst dan het feit of deskundigen het al dan

Amateur Muziek (LOAM) en het ondersteu-

niet vernieuwende kwaliteiten toedichten.

ningsinstituut voor amateurschrijvers LIFT. Het NIB en het LOAM zijn, even alle nuances

Amateurkunst als sector Als men het bij

daargelaten, gefuseerde voortzettingen van

het formuleren van beleid heeft over ‘de

bestaande situaties, LIFT en SBA zijn nieuwe

sector amateurkunst’, heeft men het over

instituten, zodat nu iedere discipline in ‘de

51

sector amateurkunst’ beschikt over een

deze essentiële combinatie. In de tijd dat de

eigen ondersteuningsinstituut. Tegelijkertijd

beleidsambtenaar zijn werk doet, zijn de

heeft ook het LOKV uitdrukkelijke functies

meeste amateurs geen amateurs maar even-

voor de amateurkunst.

eens ambtenaar, bankdirecteur, monteur, of

Mij is niet duidelijk wat de formele verschil-

iets anders.

len in taakopdracht zijn tussen het LOKV en

Er wordt wel gesteld dat met de Wet op het

bijvoorbeeld de SBA. Ik had het logischer

specifiek cultuurbeleid, waaronder ook de

gevonden dat alle functies voor de beelden-

amateurkunst ressorteert, de relatie tussen

de en audiovisuele amateurkunst òf bij het

welzijnsbeleid en de amateurkunst definitief

nieuwe instituut ondergebracht waren, òf

is doorgesneden. Toch zal men zich zeer

bij bestaande faciliteiten in het LOKV. Nu

goed moeten blijven realiseren dat er andere

bestaan er twee afdelingen beeldend, twee

beleidsopties gelden voor de professionele

afdelingen audiovisueel, twee afdelingen

kunsten, waar het in eerste instantie om het

taal. Ik kan het niet anders zien dan beleid

kunstprodukt gaat, dan voor de amateur-

dat voortkomt uit een strategisch even-

kunst, waar het met name gaat om de kwa-

wichtsdenken over ‘de sector amateurkunst’,

liteit van het met kunst bezig zijn.

waarin iedere discipline recht heeft op een

De belangrijkste doelstelling van een ama-

ondersteuningsinstituut. Recht op onder-

teurkunstbeleid kan niet zijn dat er duizen-

steuning: natuurlijk. Maar de invulling ervan

den amateurkunstprodukten gerealiseerd

zou per discipline best verschillend kunnen

worden, wel dat een paar miljoen mensen

zijn. Of zoals Kooyman al eens verwoord

zich actief of passief met enigerlei vorm van

heeft: ‘Een essentieel punt bij het maken

kunst kan bezighouden.

van kunstbeleid is de erkenning dat het culturele palet bestaat uit een schakering van

Dynamisch kwaliteitsbegrip Ik heb al

subculturen, die gezamenlijk de totale cultu-

eerder gezegd dat het streven naar kwali-

rele staalkaart vormen. Differentiatie naar

teit, evenals voor de professionele kunst een

culturele eigenheid is soms een essentiële

kenmerk is voor de amateurkunst. Bij ama-

voorwaarde voor optimaal beleid.’

teurkunst gaat het echter niet om absolute

10

kwaliteit, maar om een dynamisch kwali-

52

Amateurkunst als een verzameling van activiteiten Als men zich bezighoudt met

teitsbegrip. De inspiratie, de richting van dit

het terrein van de amateurkunst dan kan

waarbinnen het zich afspeelt, worden gele-

men het niet alleen hebben over activiteiten

verd door de professionele kunsten. In die

of produkties. Maar dan moet het evenzeer

zin is het juist dat amateurkunst tot kunst-

gaan over mensen, geschiedenissen, sociale

beleid behoort en niet tot het meer instru-

structuren.

mentele welzijnsbeleid. Maar het blijft

In een geprofessionaliseerde wereld kun je

beleid voor mensen, voor die zes miljoen

praten over de activiteiten die het beroep

amateurs die alleen of samen met anderen,

met zich meebrengt, de output, min of meer

al dan niet in verenigingsverband bezig zijn

los van de persoonlijke context. Maar bij

met de kunsten.

activiteiten in de vrije tijd weegt de per-

Tijdens het in december 1993 gehouden

soonlijke context even zwaar als de activiteit

congres van het LOKV, dat onder meer dien-

of het produkt zelf. En de beleidmakende

de als een visitekaartje van het instituut met

overheid, de deskundigen, moeten dit niet

de nieuwe taken voor de toekomst, viel het

als een eigen aardigheid van de sector zien,

me op dat de amateurs, de amateurkoepels,

maar ze zullen doordrongen moeten zijn van

de ondersteuningsinstituten nauwelijks te

streven naar kwaliteit en het referentiekader

bekennen waren. 11 Ik geloof ook niet dat

teurverenigingen. Voor de meeste verenigin-

veel amateurs en bestuurders van koepel-

gen vormen deze manifestaties de rugge-

organisaties zich er thuis gevoeld zouden

graat van de vereniging. Zo’n manifestatie

hebben. Dat geeft te denken.

geeft vorm en identiteit aan de vereniging;

Het is geen onbekend verschijnsel dat des-

vormt een belangrijk vehikel voor communi-

kundigen over de hoofden van de betrokke-

catie met de achterban en is de apotheose

nen heen hun activiteiten ontplooien en

van een voortraject waarin inhoudelijke acti-

weten wat goed is voor het veld. In de

viteiten plaatsvinden om een zo goed moge-

kunstzinnige vorming heeft men dan nog te

lijke prestatie te leveren. Vaak vormt de

doen met beroepsmatige ‘tegenspelers’. Bij

manifestatie tevens de internationale gate-

de amateurs werkt men met vrijwilligers, die

way met zusterorganisaties in het buiten-

al jaren zo hun eigen opvattingen, werkwij-

land. Daarnaast vormt een manifestatie, als

zen en wensen hebben. Wil men voor de

ultieme uiting van de kwaliteit van een lan-

amateur werkelijk een functie uitoefenen,

delijke koepel, ook het aanspreekpunt bij

dan zal men niet alleen produktvriendelijk,

uitstek met de omgeving.

maar vooral ook klantvriendelijk moeten

Een ondersteunende instelling als de SBA

opereren. Dat wil zeggen dat de inbreng van

maakt in alle disciplines waarmee zij te

de amateurkunstbestuurder gelijkwaardig

maken heeft intensief en dankbaar gebruik

moet zijn aan die van de deskundige onder-

van die manifestaties: voor het eigen net-

steuner. Ik ken koepelbestuurders die zich

werk in het werkveld, om kennis en informa-

vermalen voelen door het deskundig en

tie te vergaren, en niet in de laatste plaats

goedbedoeld enthousiasme van consulenten.

om haar kwaliteitsverbeterende opdracht

Consulenten die met het produkt aan de

een effectieve plaats te geven. De manifes-

haal gaan en de amateur verontwaardigd

tatie creëert de omgeving en voorwaarden

aan de zijlijn achterlaten.

om daaraan toe te komen.

Een belangrijk onderdeel van het ondersteu-

Maar o ironie. Het geld waarmee de mani-

ningswerk van een instituut als de SBA is

festaties in het verleden gesubsidieerd wer-

het optreden als tolk tussen bestuurders van

den, is nu gestoken in het oprichten van de

amateurverenigingen en deskundigen en

SBA, in de deskundige consulenten. En als

beleidmakers. Het vertalen van inhoud en

de koepel zich tot de projectenpot van WVC

vorm, van emoties en beleidsopties, het ver-

richt, stelt de Raad voor de Kunst in zijn

duidelijken van bedoelingen, het bemiddelen

advies dat de manifestatie geen kwaliteits-

tussen gevoeligheden. Dat zou niet zo moe-

vernieuwing biedt en dus niet gesubsidieerd

ten zijn. De deskundigen en de beleidmakers

moet worden. WVC heeft gelijk: een onder-

zijn er voor de amateurkunst. Willen zij hun

steuningsinstituut voor de beeldende en

werk kunnen doen, dan zullen zij zich moe-

audiovisuele amateurkunst, samen goed

ten verdiepen in het wezen van de amateur-

voor zo’n zestig procent van de totale ama-

kunst en van daaruit hun taken invullen.

teurkunst is bepaald geen luxe. 12 De Raad

Niet omgekeerd: de amateurkunstenaar

voor de Kunst heeft gelijk: de manifestatie

moet zich niet hoeven te verdiepen in het

biedt niet per se vernieuwende kwaliteiten.

wezen van de ambtenaar of de deskundige.

En de amateur zit met de zwarte piet. Het is goed overheidsbeleid om te investe-

Landelijke manifestaties Een ander voor-

ren in kwaliteitsverbetering in plaats van in

beeld van het denken in activiteiten zie ik in

het verenigingsleven van de amateurkunst.

de waardering die de centrale overheid

Daarom is het belangrijk om na te gaan hoe

toont voor manifestaties van landelijke ama-

die verbetering efficiënt bereikt kan worden.

53

Het is mijn overtuiging dat een koepelmani-

teurkunst. Beter dan vanuit landelijk niveau

festatie een aanzienlijk krachtiger motor tot

omdat de afstand dan snel te groot wordt.

kwaliteitsverbetering kan zijn dan een op

Zeker voor de niet georganiseerde amateurs

zichzelf staande, vernieuwende activiteit

is de provincie de juiste maat vanwege het

zoals de Raad voor de Kunst die voor ogen

rechtstreekse contact met het amateurleven.

heeft.

Bakens verzetten De Werkschuit-ideologie

54

Herschikking van taken De totale ama-

heeft een belangrijke functie gehad, de

teurkunstondersteuning zou in één instituut

oogst is binnengehaald in de vorm van een

ondergebracht kunnen worden. Het LOKV,

enorme kwalitatieve impuls voor de ama-

Nederlands Instituut voor Kunsteducatie ligt

teurkunst en de ontwikkeling van de steun-

dan voor de hand. Een verdeling over

functie voor het onderwijs. Het wordt nu

‘eigen’ instituten, zoals nu het geval is, sluit

tijd om de bakens te verzetten. De doelstel-

echter meer aan bij de historische ontwikke-

ling van de centra moet niet meer creativi-

lingen en de bestaande behoefte. Eigenheid,

teitsontwikkeling op zichzelf zijn, maar

vertrouwdheid en emotionele betrokkenheid

dienstverlening aan de georganiseerde en

zijn sleutelwoorden die pleiten voor een her-

ongeorganiseerde amateurkunst. Het cen-

kenbaar, eigen ondersteuningsinstituut. Die

trum staat garant voor kwaliteit in op maat

instituten zullen beleidsmatig opgetuigd

toegesneden, op de vraag aangepaste

moeten worden. Aangezien de activiteiten in

ondersteuning voor kunstamateurs. De cen-

principe op regionaal niveau plaatsvinden,

tra moeten niet meer normatief oordelen of

hoeven ze niet omvangrijk te zijn.

interveniëren in doelstellingen vanuit hun

Ik heb al gezegd dat ik geen reden kan ver-

eigen ideologie of identiteit. Hun werkelijke

zinnen voor het feit dat ondersteunings-

functie moet zijn: kwalitatieve ondersteu-

taken voor de amateurkunst zowel bij het

ning van de amateurkunst, waarbij het niet

LOKV als bij andere instellingen zijn onder-

gaat om de ideologie van het centrum, maar

gebracht. Ik pleit voor een herschikking van

om de opvattingen van de amateurkunste-

taken, waarbij de faciliteiten worden onder-

naar. Iedereen die iets met kunst wil, moet

gebracht bij het LOKV en de consulenten-

er terecht kunnen, georganiseerd of niet

ondersteuning disciplinegewijs bij de onder-

georganiseerd en op ieder niveau.

steuningsinstituten. Het LOKV moet zich

Daarmee bedoel ik dat het erom gaat

profileren als een landelijk instituut voor de

behoeften boven tafel te krijgen, na te gaan

amateurkunst met een coördinerende rol

hoe die wensen zo goed mogelijk ingevuld

voor landelijke ontwikkelingen, onderzoek

kunnen worden, mogelijkheden en ideeën

en ontwikkeling, centrale dienstverlening,

aan te reiken voor ontwikkelingen, groepe-

bibliotheekbeheer, verzorging van facilitei-

ringen met elkaar in contact te brengen,

ten, contacten met de centra, en daarnaast

clubs inhoudelijk of organisatorisch te bege-

natuurlijk de huidige functies ten aanzien

leiden. Met een dergelijke opstelling en

van de steunfunctie onderwijs.

taakinvulling verliest het centrum weliswaar

In nagenoeg alle provincies vinden verschui-

de tamelijk autonome positie die het tot nu

vingen van ondersteunende functies plaats,

toe had, maar daarmee ook het elitaire

vaak in combinatie met de veranderende

karakter dat een drempel vormt voor grote

inhoud van culturele raden. Bestaande voor-

groepen amateurs. In plaats daarvan ontwik-

beelden zoals in Brabant en Limburg laten

kelt het centrum zich tot aanjager en bege-

zien dat er op provinciaal niveau behoefte is

leider van een vruchtbaar en uitdagend ama-

aan uitvoerende ondersteuning van de ama-

teurklimaat in de regio.

Noten 1 Kooyman, R.A.M. (red.). De vergeten participant : amateurkunst, kunsteducatie en kunstparticipatie. - Utrecht [etc.] : LOKV [etc.], 1992, pag. 19. 2 Ibid, pag. 20. 3 In: Kunsten & Educatie 3 (1990) 1 (apr.), pag. 20-26. 4 Congres LOKV: Kunsteducatie: investeren in cultuur, Arnhem, 13 december 1993. 5 Kooyman, R., en F. Disch. Amateurkunst, sleutel voor lokaal kunstbeleid. - Utrecht : LOKV [etc.], 1991. 6 Ibid noot 1, pag. 32. 7 Het verschil tussen het doen van een aanbod vanuit de eigen deskundigheid en het deskundig antwoorden geven op de vraag van de consument, loopt parallel met het onderscheid tussen het distinctiebeginsel en het afspiegelingsbeginsel. In de nota Cultuurbeleid in Nederland (Rijswijk : WVC, 1993, pag. 213) wordt daar over gezegd: ‘Het distinctiebeginsel met zijn connotatie van professionaliteit, kwaliteit, vernieuwing en internationale oriëntatie heeft daarbij op een gegeven ogenblik zelfs een progressief imago gekregen, terwijl het afspiegelingsbeginsel eerder wordt geassocieerd met behoudzucht en particularisme. Deze tegenstelling is (....) onderhuids, op een wijze die tot voor kort niet altijd werd doorzien, nog steeds van directe betekenis voor een goed begrip van actuele vraagstukken op het gebied van cultuurbeleid.’ 8 De Volkskrant, 1-11-1993. 9 ‘Knulst over de macht van professionals’. In: Kunst & Educatie 1 (1992) 4 (dec.), pag. 11-14. 10 Ibid noot 5, pag. 42. 11 Ibid noot 4.

WVC heeft rond 1990 besloten het tot dan toe aan de amateurkunst-koepels verstrekte subsidie, dat met name voor manifestaties werd aangewend, in te trekken en te gebruiken voor oprichting van een ondersteuningsinstituut voor de gehele beeldende amateurkunst, in casu de SBA.

12

LEO VAN DER MEER is directeur van de Stichting Landelijk Instituut voor Beeldende, Audiovisuele en Textiele Amateurkunst (SBA) in Utrecht.

55

56

ARS LONGA, VITA BREVIS

PLEIDOOI VOOR EEN NIEUW CULTUURBELEID VOOR DE AMATEURKUNSTEN CLARA LEGÊNE

Heeft de kunst kwaliteit en heeft de kunst een publieke functie? Sinds toenmalig minister van WVC Brinkman, gedwongen door de noodzaak tot bezuinigen, deze typisch economische vragen stelde, dreigt ook in de amateurkunst de balans door te slaan naar de produktgerichte amateurkunst, en verdwijnt de procesgerichte amateurkunst langzaam uit het zicht. In dit artikel pleit Legêne voor een balans tussen reflectie en rendement, proces en produkt, bepalen en betalen in de wereld van de amateurkunsten.

Muziek en tijd Keats zegt het zo mooi: ‘Alleen de kunst is in staat het vluchtige moment vast te leggen en eeuwig te maken.’ Muziek en tijd hebben een wonderlijke relatie. Muziek bestaat slechts in de tijd en heeft de kracht om, terwijl ze klinkt, voor de luisteraar zijn vertrouwde tijdsbeleving te vervormen. Dit staat in contrast met onze klokgebonden dagindeling. Muziek speelt zich af in een andere realiteit, lijkt het. Ook de ontwikkeling die iemand doormaakt voordat hij musicus van niveau is, vraagt tijd en lange adem. Kees Fens zegt daarover: ‘Die duur die gevergd wordt is in strijd met de visie van rendement, waarin alles meetbaar moet zijn en wel binnen de kortste keren. En het is waanzin geworden als iemand zich, binnen de huidige mediacultuur waarin van dag tot dag en hooguit van week tot week wordt gerekend, jarenlang met één literair historisch probleem bezighoudt.’ 1 Wat Fens hier zegt over letteren geldt ook voor muziek. Het ambachtelijke van het leren bespelen van een instrument, de lange weg die je al zwervend door de muziek aflegt, vormt een contrast met het dagelijks leven dat langs je heen raast.

Soorten tijdsbeleving De mens krijgt de

factoren in de economische tijd, spelen een

factor tijd steeds meer in zijn macht als het

steeds grotere rol in de vrije tijd. Aan de

gaat om communiceren, afstanden over-

andere kant is binnen werktijd steeds min-

bruggen, produceren, resultaten bereiken.

der ruimte voor reflectie. Studieprogram-

Dit noem ik de economische tijdsbeleving,

ma’s worden ingekort. Scholieren, die toch

die je meet in geld. Hoe minder tijd iets

ook ‘geestelijk in de groei’ zijn, mogen niet

kost, des te hoger het rendement. Toch

naar buiten staren maar moeten opletten en

domineert de westerse mens de factor tijd

punten scoren. Reflectie en verdieping zijn

niet op elk terrein, hoe graag hij dat mis-

verbannen naar speciale lessen. De weer op-

schien ook zou willen. Ons lichaam stelt zijn

laaiende discussie over het rendement van

eigen grenzen: het lichaam trainen, ziek en

de leervakken in het basisonderwijs is een

beter worden, kennis verwerven, vragen hun

teken aan de wand.

eigen tijd, en de tijdsduur daarvan is minder

Ik zie een grote pendelbeweging in het den-

makkelijk te beïnvloeden. Dit noem ik de

ken over onszelf. Zo’n vijftien jaar geleden

fysieke tijdsbeleving.

spraken we vooral over persoonlijkheidsont-

Het aardige van mensen is dat zij in staat

plooiing, bewustwording, creativiteitsont-

zijn na te denken. Dat zij ook in een niet-

wikkeling. Nu het denken over onszelf en

materiële wereld leven. Ik vat dat samen in

over kunsten meer verzakelijkt, slaat de pen-

het begrip reflectie. Fysieke tijdsbeleving en

del teveel door naar de andere kant. De

reflectie staan dichter bij elkaar dan econo-

waarheid ligt voor mij in het midden. Wat

mische tijdsbeleving en reflectie. Bezig zijn

de komende tijd allereerst nodig is, is een

met muziek en andere vormen van kunst

groeiend inzicht dat we aan de verworven-

nodigt uit tot reflectie. Middels muziek (of

heden van de economische tijd veel minder

kunstbeoefening) voert de mens een dialoog

plezier beleven, als niet tegelijk de waarde-

met zichzelf.

ring voor de verworvenheden van de fysieke

Het vermogen en de behoefte van mensen

tijdsbeleving toeneemt. Economische en

tot reflectie, tot innerlijk op avontuur gaan,

fysieke tijdsbeleving moeten geen geschei-

wordt onder druk van de economische tijds-

den werelden blijven. Kunstzinnige vorming

beleving steeds meer bedreigd. Als de nood-

speelt bij die integratie een belangrijke rol.

zaak tot reflectie en het belang van fysieke

Voor mij is het sleutelwoord daarbij: reflec-

tijdsbeleving onvoldoende worden erkend,

tie. Ik ben er zeker van dat waar de nadruk

zullen ook de kunsten onvoldoende worden

te veel wordt gelegd op rendement en ver-

beschermd en gewaardeerd.

zakelijking, de kunst opdroogt en de samenleving zelf haar vermogen tot reflectie en

Reflectie We delen onze beschikbare tijd in

zelfanalyse verliest.

‘gevangen’ tijd (werktijd) en vrije tijd in.

Nu wordt het begrip kunstzinnige vorming

Werktijd wordt vooral geacht produktief te

tegenwoordig vervangen door kunsteduca-

zijn. Werktijd is economische tijd, gemeten

tie. Naar mijn beleving zijn dat echter twee

in geld. Maar het evenwicht tussen werk- en

verschillende begrippen. Bij kunsteducatie

vrije tijd raakt steeds meer zoek, de invloed

wordt de kunst als produkt centraal gesteld

van de economische tijd op de vrije tijd is

en niet de mens zelf en zijn vorming, per-

toegenomen. Er bestaat meer en meer de

soonlijkheidsontplooiing en creativiteitsont-

neiging om ook de vrije tijd produktief te

wikkeling. Dat laatste verstond ik wel onder

laten zijn en de produkten van die vrije tijd

kunstzinnige vorming. Daarom vind ik dat

te meten naar de maatstaven van de werk-

kunsteducatie zich richt op kunst en het ver-

tijd. Presteren en competitie, belangrijke

leden en het nu, terwijl kunstzinnige vor-

57

ming zich richt op de mens, het nu en de

meest overzichtelijke sectoren onder een

toekomst. Zo simpel zie ik dat.

eigen ondersteunende koepel waren gebracht, bleef op de tafel van de minister

Kentering Een aantal jaren terug is onder

het restant achter, bestaande uit enkele

minister Brinkman een kentering gekomen in

organisaties voor amateurmuziek en een

het kunstenbeleid, die voor de amateurkun-

grote groep niet georganiseerde amateurs.

sten grote gevolgen heeft gekregen. De lijn

Samen goed voor een bestand van zo’n

die de cultuurpolitiek in de na-oorlogse

twaalf procent van de bevolking.

jaren volgde, werd gekenmerkt door sprei-

In het onderzoek De kunstzinnige burger

ding van kennis, macht en inkomen, demo-

wordt deze wereld beschreven als een pira-

cratisering en denken in termen van welzijn.

mide. 2 Onderaan de basis bevinden zich de

Tot Brinkman, gedwongen door de nood-

mensen die voor hun genoegen muziek

zaak tot bezuinigen, twee primaire vragen

maken ‘zonder kunstzinnige pretenties’.

stelde: heeft de kunst kwaliteit en heeft de

Bovenin bevindt zich de smalle top van

kunst een publieke functie? Dit zijn typisch

beroepsmusici. De grote verdienste van dit

economische vragen, gericht op het rende-

onderzoek was, dat het de amateurkunsten

ment van activiteiten.

weer helder voor het voetlicht bracht. Het

Arme amateurs! Vanaf dat moment splitsten

was dan ook jammer dat daarna de relatie

zich de wegen van de professionele en de

tussen de professionele en de amateurkun-

amateurkunsten. De vraag naar kwaliteit

sten als onderwerp eruit werd gelicht. De

richtte zich in de praktijk vooral op het pro-

smalle top werd namelijk als meetbare norm

dukt kunst. Die vraag dwong de amateur-

genomen voor het functioneren van de

kunstenaar in een concurrentiepositie die

brede basis.

hem in feite wezensvreemd was. Hij moest bovendien gaan denken in termen waaraan

Signalen Ook minister d’Ancona stelt de

hij niet gewend was. De amateurs verdwe-

vragen naar kwaliteit en publieke functie.

nen langzaam uit het zicht.

Wat zij daarbij nog voor ogen heeft, is een

In de cultuurpolitiek en de amateurwereld is

vitale wisselwerking tussen de gesubsidieer-

men zich deze omslag onvoldoende bewust

de professionele kunst en het brede ama-

geweest. Dat is nog steeds zo.

teurisme. Bij de vorming van de koepel

Cultuurpolitiek vertaalt zich hoofdzakelijk in

Landelijk Overleg Amateur Muziek (LOAM)

subsidiebeleid. In onderling gevecht stellen

zijn in 1992 zes grote en kleinere amateur-

de ministers de beschikbare bedragen vast.

organisaties onder één stichting gebracht.

Vervolgens wordt gekeken wat haalbaar is

Samen omvatten zij twintigduizend amateur-

met dat bedrag. Het denken over subsidie

musici die buiten hun eigen organisatie wei-

heeft door de jaren heen een eigen ontwik-

nig tot geen onderlinge binding hebben. In

keling doorgemaakt. Maar daarover straks

haar openingsrede voor LOAM liet de minis-

meer.

ter haar licht schijnen over het verschijnsel amateurkunsten. Haar woorden waren, dat

58

Piramide Op aandringen van WVC is de

amateurisme weinig tot de verbeelding lijkt

laatste jaren een aantal overkoepelende

te spreken en haaks lijkt te staan op de aan-

organisaties gevormd in de wereld van de

dacht voor kwaliteit, voor het benadrukken

amateurkunsten. Dit is op zich een logische

van het uitzonderlijke en specifieke, voor

stap, die echter gevolgen kan hebben voor

het streven naar distinctie dat de professio-

de binding die individuele amateurs met hun

nele kunsten kenmerkt.

kunstbeoefening hebben. Nadat eerst de

Ik beluisterde in haar woorden, dat in het

beleidsdenken het produkt muziek voorop

aan de maximale tijd die beschikbaar is en

staat, waarbij de kunst met de grote K als

aan het niveau van de musici. Daar beleven

toetssteen dient. De wisselwerking tussen

zij veel plezier aan en dat hoor je.

top en basis werd door de minister beschre-

Deze amateurs maken zich wel kwetsbaar

ven als het willen vergroten van het publiek

als ze in het openbaar hun muziek laten

voor de professionele kunsten. Daarnaast

horen. Het publiek is verwend door geavan-

sprak de minister de hoop uit, dat de pro-

ceerde geluidsapparatuur en opnametech-

fessionele muziekwereld zich meer zou gaan

nieken en vaak eerst geneigd om kritisch

bekommeren om het amateurisme, bijvoor-

naar het produkt muziek te luisteren, in

beeld door het verschaffen van leer- en

plaats van geïnteresseerd te luisteren naar

oefenmateriaal.

musicerende mensen op een podium. Op die

De signalen die ik beluister maken me

manier zijn al heel wat amateurs, na hun

bezorgd. De meeste amateurs zijn mensen

toch geslaagde en bevredigende concert, in

zonder kunstzinnige pretenties. De wissel-

de plaatselijke krant daags erna genadeloos

werking tussen de professionele kunst en

afgemaakt door de muziekrecensent, die

het amateurisme lijkt die tussen goden en

weer niet had gehoord wat hij had willen

stervelingen. Spoort de realiteit van de ama-

horen. Amateurconcerten beoordelen roept

teursector met de visie van de cultuurpoli-

dilemma’s op. Amateurkunsten zoeken ook

tiek? Is het verwijt dat de minister de ama-

zelf te weinig de publiciteit.

teurkunsten doet, als zouden zij zich te wei-

Dit geldt overigens voor de hele amateursec-

nig hebben beraden op hun positie en uit-

tor. De organisaties voor amateurmuziek

gangspunten, terecht? Of wordt er langs

zouden er verstandig aan doen, om geza-

elkaar heen gepraat?

menlijk naar buiten te treden en vooral te laten zien op welke manier zij met muziek

Klinkende resultaten ‘Zonder kunstzin-

bezig zijn. Zien eten doet eten, tenslotte.

nige pretenties muziek maken’ leg ik uit als:

Opvallend is trouwens dat concerten die in

de muziek die jullie maken stelt niet veel

muziekschoolverband worden gegeven veel

voor, maar als je maar plezier hebt.

milder beoordeeld worden. Blijkbaar wordt

Gelukkig is de werkelijkheid genuanceerder

het leerproces buiten de muren van zo’n

en boeiender. Een groot deel van de muziek-

school onvoldoende herkend en begrepen.

amateurs werkt inderdaad naar een produkt toe. Het klinkend resultaat van hun inspan-

Niveauverbetering Maar niet alle ama-

ningen wordt op zeker ogenblik feestelijk

teurmusici willen op het podium. Velen

gepresenteerd en is dus het doel van het

musiceren om het musiceren zelf. Dit wil

musiceren. De musici maken zich aan dat

niet zeggen dat het klinkend resultaat er

doel ondergeschikt. Aardiger gezegd (want

niet toe doet, integendeel zelfs. Maar men

er is niks mis mee): ze stellen zich naar

kiest voor een andere manier van met tijd

beste kunnen in dienst van de muziek.

omgaan, waarin al musicerend meer ruimte

Amateurs die hard werken aan hun concer-

is voor reflectie, interactie, vergelijken en

ten zijn er op alle niveaus. En voor elk

onderzoeken van verschillende interpreta-

niveau bestaat een zo goed mogelijk resul-

ties, voor belichten van de achtergronden

taat. Er zijn dus ook talloze amateurs die

van de muziek. Waar bovendien spanning

zelfs uitstijgen boven het gemiddelde pro-

minder meespeelt. Deze groep amateurs

fessionele niveau. Waar het om gaat, is dat

vind je niet alleen in lessituaties, maar ook

duizenden mensen kiezen voor een manier

- en veelvuldig - ‘in het wild’. Deze manier

van musiceren, waarbij eisen worden gesteld

van musiceren is democratischer van struc-

59

tuur en lijkt minder kwetsbaar. Ook hier

echter gemakkelijker te beoordelen bij ‘pro-

geldt dat deze manier van musiceren op alle

duktgerichte’ kunst, dan bij ‘procesgerichte’

niveaus voorkomt.

kunst. Produktgerichte kunst is dus ook een-

Voor beide groepen amateurmusici, die

voudiger te legitimeren. Al in 1988 schreven

elkaar natuurlijk deels overlappen, geldt dat

Lily van Oyen en Folkert Haanstra in Kunsten

mensen voortdurend werken aan niveauver-

& Educatie dat er voldoende onderzoek

betering, meer inzicht in de te spelen

voorhanden is naar kunstgerichte vorming,

muziek, betere instrumentbeheersing en

maar dat er betrekkelijk weinig onderzoek

beter samenspel. Dit af te doen als musice-

bestaat naar kunstzinnige vorming als mid-

ren zonder kunstzinnige pretenties klinkt

del tot. 3 Bij mijn weten is deze situatie nog

denigrerend en is onwaar.

steeds zo. Ik pleit dan ook voor meer onderzoek naar en aandacht voor procesgerichte

Procesgerichte amateurkunst In de lite-

amateurkunst, omdat ook hier de balans

ratuur beschrijft men de eerste groep als

dreigt door te slaan naar één kant, de kant

kunstgerichte amateurs. In de beleidsplan-

van de produktgerichte amateurkunst.

nen en -visies nemen zij de grootste plaats

60

in beslag. De tweede groep wordt beschre-

Ontwikkeling overheid Onze samenleving

ven als amateurs voor wie musiceren kunst-

heeft in de na-oorlogse jaren onder invloed

zinnige vorming is, een middel tot. Aan deze

van de roep om democratisering en in tijden

groep wordt aanzienlijk minder aandacht

van groeiende welvaart vorm gekregen.

geschonken en dat maakt ze uiteindelijk tot

Tekenend vind ik de namen die men aan de

een heel kwetsbare groep. Het is voor de

samenleving gaf: waar eerst werd gesproken

toekomst van de amateurmuziek dan ook

over welzijnsstaat en welvaartsstaat, spreekt

van groot belang, dat beide vormen van

men nu over verzorgingsstaat. De samenle-

musiceren worden erkend, gerespecteerd en

ving heeft zich ontwikkeld tot een systeem

ondersteund. Hier ligt enerzijds een belang-

waarin zonder ondersteuning met gemeen-

rijke taak voor de Stichting LOAM.

schapsgelden nauwelijks (nieuwe) particulie-

Weliswaar zijn in deze koepel (nog) maar

re initiatieven voor een brede doelgroep in

twintigduizend amateurs georganiseerd,

stand gehouden kunnen worden. Zelfs parti-

maar beide vormen van muziek maken zijn

culiere middelen als sponsorgelden schieten

overduidelijk vertegenwoordigd door grote

nu al tekort voor een breed aanbod aan een

organisaties als FASO en Huismuziek.

brede doelgroep.

Anderzijds ligt hier ook een belangrijke taak

Financiële ondersteuning vraagt om zichtba-

voor lokale overheden. Te vaak worden

re en concrete tegenprestaties, ook als het

muziekscholen beschouwd in de nota’s als

gaat om ondersteuning van de kunsten. De

traditionele lesinstituten, waar de rende-

overheid ontwikkelde zich, als beheerder

mentsgedachte vraagt om concrete resulta-

van de pot met gemeenschapsgelden, gaan-

ten en produkten binnen een vastgesteld

deweg tot de centrale overheid die geloofde

traject. Te weinig wordt onderkend dat

in de veelbesproken maakbaarheid van de

muziekscholen of instituten voor kunstzinni-

samenleving. Toen dat niet de gewenste

ge vorming juist de plaatsen zijn waar ruimte

resultaten bleek te hebben, trok de overheid

is voor reflectie. Waar de samenleving inves-

zich meer en meer terug door de initiatieven

teert in welzijn en niet alleen in meer, gro-

daar te leggen, waar voldoende binding met

ter, mooier, uitzonderlijker of specifieker.

de doelgroepen bestaat. Dit is op zich een

Elke overheid vraagt natuurlijk om legitime-

gezonde ontwikkeling.

ring van de uitgaven. De vereiste kwaliteit is

Ontwikkeling burgers Maar niet alleen de

Nadelen Er kleven echter enkele mogelijke

overheid maakte een ontwikkeling door, ook

nadelen aan, die niet veronachtzaamd

de burgers in de samenleving. Waar eerst

mogen worden. Al genoemd is het feit dat

werd gesproken over samen delen en solida-

een samenleving die kunst beschouwt als

riteit, gelijke kansen voor iedereen, meer

luxe, mogelijk minder bereid is te investeren

mensen mondig maken en medezeggen-

in kunsteducatie en kunstzinnige vorming.

schap, wordt nu gesproken over toenemen-

Een koepelorganisatie vormt een feller ver-

de individualisering, de calculerende burger,

licht doelwit voor bezuinigingen dan losse,

recht hebben op. De overheid, die als

verspreide organisaties. Een koepel die

beheerder van de collectieve middelen lange

hoofdzakelijk investeert in amateurpodium-

tijd geloofde in haar eigen rol en daarbij

kunsten, zet alle kaarten op één doelstel-

riep: ‘wie betaalt, die bepaalt!’, nam ten

ling. Het is onder meer om die reden

slotte bij groepen mensen de behoefte en

belangrijk dat de koepelorganisatie ook de

noodzaak weg om mee verantwoordelijk te

procesgerichte amateurs respecteert en aan-

zijn en mee vorm te geven.

dacht geeft.

Dit leidde bij het gros van de mensen tot de

Daarnaast is een amateurkunst die zich te

verwachting: voor mij en ons wordt wel

eenzijdig moet spiegelen aan de professio-

geregeld waar behoefte aan bestaat. De

nele kunsten fnuikend voor de groei en ont-

pendel sloeg dus weer eens door naar de

wikkeling van die kunst op langere termijn.

tegenovergestelde zijde. De verzorgings-

Juist de amateurkunsten zijn humus voor de

staat, met zijn warwinkel aan paperassen,

gevestigde kunsten. De professionele kun-

was een feit. ‘Niets aan de hand’, zolang de

sten, waaraan meer en meer eisen van pro-

middelen toereikend waren.

duktiviteit en distinctie worden gesteld, zijn

Maar in feite was er wel iets aan de hand:

in de klauwen van het economisch denken

de verwijdering tussen overheid en burgers

terechtgekomen. In de wereld van de ama-

werd steeds meer een feit. De burgers ver-

teurkunsten, waarin duizenden jongeren en

werden meer en meer tot consumerend lid

kinderen actief betrokken zijn, wordt niet

van de verzorgingsstaat. Nu de overheid de

gevraagd naar verkoopwaarde, zelfstandige

weg kiest van decentralisatie van middelen

inkomensverwerving of contraprestatie. Daar

en diensten, moeten de mensen zich eerst

is plaats voor experimenteren, nieuwe

nog aanpassen aan de gewijzigde opstelling.

wegen en vormen zoeken en dat wordt ook

En zoiets kost gewoon tijd.

druk gedaan op allerlei terreinen.

Wat mijns inziens hersteld moet worden, is

Het is belangrijk, dat de amateurs zich niet

de balans tussen collectieve en individuele

alleen spiegelen aan de professionele kun-

verantwoordelijkheid, tussen wederzijdse

sten, maar ook andersom. Dus niet alleen

visies op rechten en plichten, tussen klein-

vanaf de Olympus leer- en oefenmateriaal

schalige initiatieven en overheidssteun, tus-

aanbieden, maar mee experimenteren en

sen bepalen en betalen. De keuze die de

meeleven. Het is de taak van de overheid en

overheid maakte voor decentralisatie werd

zo’n koepelorganisatie om daarvoor de voor-

voor een groot deel ingegeven door de wens

waarden te scheppen: kunsteducatie èn

om te bezuinigen. Natuurlijk. Door in het

kunstzinnige vorming voor amateurs, waar-

geval van de amateurkunsten bepaalde dien-

bij professionele kunstenaars worden uitge-

sten onder één koepel te brengen, kan

nodigd om met de amateurs de dialoog aan

inderdaad rendabeler worden gewerkt.

te gaan. 61

Marktgericht De overheid brengt de dien-

Overleg Om te beginnen is de theorievor-

sten en middelen weer dichter bij de doel-

ming over kunst en kunstzinnige vorming de

groepen. De middelen blijven echter over-

laatste tien jaar steeds meer het heiligdom

heidsuitgaven, die voor de gemeenschap

geworden van deskundigen, die overheid en

verantwoord moeten worden. De koepelor-

geïnteresseerden adviseerden inzake

ganisatie neemt de financiële verantwoor-

kunstenbeleid. Er werden onderzoeken ver-

ding naar de overheid over van de afzonder-

richt en een heel nieuwe taal werd ontwik-

lijke organisaties. De overheid heeft voor de

keld. Daarin is de kunstenwereld overigens

besteding een aantal wensen geformuleerd

niet uniek; de hele maatschappij is inmiddels

en daarbij de dringende suggestie gedaan

vergeven van specialisten en deskundigen op

om zakelijker te denken in aanbod en afna-

elk denkbaar gebied. Dat dit leidt tot een

me, in produkten en klanten. De overheids-

zekere, onterechte, hulpeloosheid bij het

subsidies hebben jarenlang vooral de aan-

publiek, illustreert bijvoorbeeld de Oprah

bodzijde ondersteund. Het is dan ook te

Winfrey show, waar geen enkel probleem

rechtvaardigen dat nu meer aandacht wordt

meer opgelost kan worden zonder de bijbe-

gevraagd voor de afnamekant. Maar naar

horende deskundige of therapie.

mijn mening moet ook hier de balans ergens

Op het gebied van de kunstenpolitiek werd

in het midden worden gezocht en wordt nu

een taalgebruik geboren dat steeds minder

het denken over de afnamekant teveel bena-

mensen konden of wilden volgen. De

drukt. Daarbij moet de vraag gesteld wor-

belangrijke discussies worden op abstract

den, of de wereld van de amateurkunsten al

niveau in steeds kleinere kring gevoerd. Een

voldoende is toegerust voor een marktge-

van de eerste taken van de koepels voor

richt denken over haar activiteiten.

amateurkunsten zal dan ook moeten zijn,

De amateurmusici zelf willen maar één ding:

dat de discussie die de afgelopen jaren is

muziek maken. De organisaties en verenigin-

gevoerd, in verstaanbare taal wordt gevoerd

gen waarvan zij lid zijn en die samen de

met en door de mensen om wie het allemaal

Stichting LOAM vormen, worden uitstekend

gaat, de amateurkunstbeoefenaars. Een taal

draaiend gehouden door vrijwillige bestuur-

die uitdaagt en prikkelt, dat is hard nodig.

ders en door mensen met een kunstvakdi-

Alleen dan worden mensen uitgenodigd zich

ploma op zak. Mensen die een sologerichte

niet langer op te stellen als onmondige con-

opleiding volgden, waarin weinig tot geen

sumenten, maar als deskundige mede-

aandacht was voor zaken als management,

bedenkers van het activiteitenaanbod.

organisatie, pr, klantgericht denken, twee-

Een koepelorganisatie die zich gedraagt als

de-lijnsdenken. Ditzelfde geldt ook voor

een nieuw overheidje, de abstracte beleids-

andere amateurkunsten. Een overheid die

taal blijft spreken en op haar beurt gelooft

van deze organisaties vraagt meer marktge-

in de maakbaarheid van de muziekwereld,

richt te gaan denken, hen tegelijkertijd in

schiet haar doel vreselijk voorbij. Daar schiet

koepelorganisaties onderbrengt, en aan die

dus niemand iets mee op. Er zal een gezon-

koepels vraagt om in overleg met de aange-

de vorm van overleg moeten komen en daar-

sloten organisaties te gaan praten over deels

na overeenstemming en afstemming worden

gezamenlijke besteding en verantwoording

gezocht. Dat is nog een hele klus.

van subsidies, zo’n overheid wil gewoon te

62

veel tegelijk in te korte tijd. Mensen zijn

Groter bereik In haar openingsrede voor

daar nog niet klaar voor, al zijn ze van

de koepel LOAM gaf minister d’Ancona ook

goede wil. Waarom niet?

aan dat zij, op basis van het onderzoek van het Planbureau, had besloten het budget

van de amateurmuzieksector ‘met beschei-

brugging een extra budget krijgen, zijn ze

den middelen te verruimen’. Een van de

helemaal nog niet klaar om ondernemende

redenen daarvoor was, dat door middel van

school te zijn. Ze zijn het nog aan het wor-

het aanbod van de amateurwereld veel men-

den.

sen de mogelijkheid krijgen met muziek in

In het voortgezet onderwijs is intussen -

aanraking te komen. Zoals bekend is dit een

ondanks de invoering van de basisvorming -

oud streven en een oude wens van de over-

ook een vakkenstrijd gaande, waartegen de

heid.

veelal ondergewaardeerde en dus kwetsbare

Nu kunnen de organisaties voor amateurmu-

kunstvakken niet opgewassen zijn. Dat een

ziek aan die wens een heel eind tegemoet

muziekuitvoering door leerlingen een mooi

komen. Binnen de Stichting LOAM kunnen

visitekaartje is voor de school, wil nog niet

veel wensen op het gebied van de amateur-

zeggen dat het vak muziek overal in den

muziek vervuld worden. Toch kan LOAM niet

lande de plaats heeft gekregen die het

als enige ervoor zorgen dat meer mensen

nodig heeft om jonge mensen in aanraking

met muziek in aanraking gebracht worden.

te brengen met muziek. Als het vak zelf nog

Ook de organisaties binnen LOAM zijn voor

aan het knokken is voor een plaats in de

hun ledenaantal, hun groei en bloei afhan-

urentabel, hoe kan een school dan al klaar

kelijk van de manier waarop in deze samen-

zijn voor ‘marktoriëntatie’, voor shoppen in

leving wordt aangekeken tegen kunst. Pas

ondersteuningsland?

als bij mensen belangstelling is gewekt voor een vorm van kunst, zullen zij aansluiting

Contractpartners Tot overmaat van ramp

zoeken bij bestaande organisaties.

besloot WVC de diensten voor het onderwijs te korten op het budget van het LOKV. De

Veranderingen in het onderwijs Bekend

achterliggende filosofie is dat het LOKV,

is dat de kiem voor die kunstzinnige belang-

door zich te verzekeren van voldoende afna-

stelling thuis en op de scholen wordt

me, die diensten zelf moet kunnen financie-

gelegd, waarbij vooral jonge kinderen het

ren. Weer blijkt dat de overheid te veel

meest ontvankelijk zijn. Ik vind het dan ook

tegelijk wil en mensen te weinig tijd gunt

ronduit ontmoedigend dat ongeveer gelijk-

voor aanpassing, overleg, taakverdeling en

tijdig met de reorganisatie van de amateur-

gefaseerde invoering. De scholen en onder-

kunsten veranderingen worden doorgevoerd

steunende instellingen - straks en zelfs nu al

in het onderwijs. De positie van de kunst-

contractpartners - kunnen elkaar nog niet

vakken in het basisonderwijs is verre van

bereiken omdat ze daar niet klaar voor zijn.

stabiel. Aarzelend komt op sommige plaat-

Te vrezen valt, dat de kwetsbare kunstvak-

sen een levensvatbare samenwerking op

ken daarvan de meeste klappen krijgen.

gang tussen muziekscholen en basisscholen,

Het is nog maar de vraag of dit alles zal lei-

consulenten doen goed werk, maar op nog

den tot de verwachte verbetering van de

te veel scholen is kennismaking met de

kwaliteit van diensten. Ik heb bovendien

wereld van de kunst afhankelijk van de

ernstige bezwaren tegen een cultuurbeleid

capaciteiten en interesse van de juf of mees-

waarin kunst en cultuur afhankelijk zijn

ter.

gemaakt van marktmechanismen en concur-

Daarbij worden de scholen omgevormd tot

rentie.

‘ondernemende’ scholen. Zij worden geacht om produkten af te nemen van ondersteu-

‘Vereniging Akkoord’ Laat ik terugkeren

nende instellingen. Hoewel de scholen, die

naar de amateurkunsten. Ik zette al een

nog geen geld daarvoor hebben, ter over-

aantal voorwaarden op een rij voor het goed

63

functioneren van de overkoepelende organi-

zijn. Het stichtingsbureau zou dan onder-

saties: maatschappelijk draagvlak en erken-

steuning kunnen verlenen aan gezamenlijke

ning; aandacht voor produktgerichte èn pro-

initiatieven uit die vereniging. Waar mensen

cesgerichte kunstbeoefening; niet alleen een

elkaar vinden in vrijwillige samenwerking en

nieuw blik publiek zijn voor de professionele

investeren in diversiteit, kan zo’n overkoe-

kunsten, maar deze ook uitdagen tot dia-

peling niet meer stuk. Alleen zo kan de

loog; evenwicht vinden tussen aanbod en

overkoepelende stichting meer worden dan

afname van activiteiten; het vertalen van

de som van de delen, of meer dan een stich-

beleidstaal in taal die mensen uitdaagt en

ting die overheidsuitgaven bewaakt en ver-

laat meedenken; een overlegplatform zijn.

antwoordt. En alleen dan zullen ook andere

Het is een vol maar spannend programma.

organisaties zich (willen) aansluiten.

Is dat programma ook aantrekkelijk voor de amateurorganisaties zelf? In feite bevinden

Balans herstellen We moeten toe naar een

zij zich in een lastig parket: het niet meer

cultuurbeleid waardoor kinderen van jongs

deelnemen aan de koepel sluit de organisa-

af worden aangemoedigd om met open

ties uit van gemeenschapsgelden. Dit afzien

ogen en oren te kijken en luisteren, zodat ze

van subsidies is echter geen alternatief.

in staat zijn om zelf te oordelen en passende

Mede dank zij de ondersteuning in het ver-

keuzen te maken. Dat veronderstelt het in

leden hebben de organisaties immers hun

stand houden van een brede keuzemogelijk-

huidige grootte en sterkte opgebouwd.

heid. In het cultuurbeleid moet bovendien

Afzien van subsidies plaatst organisaties

aandacht zijn voor het herstellen van de

twintig jaar terug in de tijd en laat een hoop

balans tussen kunst-om-de-kunst en innerlijk

aanwezige deskundigheid verloren gaan.

avontuur, tussen rendementsdenken en

Deskundigheid die een overkoepelende

investeren in welzijn. Want elke eenzijdig-

stichting, waarvan men immers geen lid kan

heid betekent verarming. Een cultuurbeleid

zijn, niet zelfstandig zal kunnen opbouwen.

waarbij de arrogantie van ‘wie betaalt, die

De koepelorganisatie zal daarom de autono-

bepaalt’ eindelijk zal plaats maken voor het

mie en deskundigheid van de aangesloten

samen kunnen betalen en bepalen. Ik wens

organisaties zorgvuldig moeten respecteren

dat dit artikel daaraan heeft kunnen bij-

en beschermen. Zij zijn veel meer dan ‘een

dragen.

organisatie voor amateurmuziek’. Zij vormen een sociaal netwerk, wortelend in een vaak

Noten

jarenlange traditie. Deze culturen zijn onderling zo verschillend als wat. Een federatie van amateurorkesten en een bond van citherspel hebben nou eenmaal niet wat je noemt een ‘wij-gevoel’. Het onvoldoende erkennen daarvan heeft al geleid tot desintegratie van het veld. Deze desintegratie kan opgeheven worden als de overkoepelende stichting gaat steunen op een overlegplatform, waar de aangesloten organisaties met respect voor elkaars verschillende cultuur zoeken naar samenwerking en gezamenlijke belangen. 64

Vereniging Akkoord zou een passende naam

De Bazuin 77, nr.1. Beek, P. van, en W. Knulst. De kunstzinnige burger : onderzoek naar amateuristische kunstbeoefening en culturele interesses onder de bevolking vanaf 6 jaar. - Rijswijk [etc.] : SCP [etc.], 1991. (SPC-Cahier ; 86). 3 Oyen, L. van, en F. Haanstra. ‘Onderzoek naar leereffecten van kunstzinnige vorming’. In: Kunsten & Educatie 1 (1988) 2 (juni), pag. 4-9. 1 2

CLARA LEGÊNE is docent muziek aan het Oelbert gymnasium in Oosterhout en dirigent van twee koren en een heterogeen muziekensemble. Daarnaast is zij bestuurslid en beleidsadviseur van de Vereniging voor amateurmuziek (huismuziek) en instrumentbouw.

65

MAARTEN BERTHEUX

Door velen wordt kunst opgevat als elitair en vooral de moderne kunst als

66

HET TOEGANKELIJK MAKEN VAN BEELDENDE KUNST

onbegrijpelijk en daarmee van weinig waarde voor het persoonlijke leven. Blijkbaar is de taal waarin gesproken wordt te complex geworden en is het kunstwerk niet meer een ‘venster’ op de werkelijkheid. Een museum dat zijn publieke functie serieus neemt, stelt Bertheux in dit artikel, moet zich voortdurend afvragen hoe het kennis over de kunstwerken aan het publiek weet over te dragen. Het moet zich verplaatsen in de manier waarop het individuele kunstwerk en de werken in samenhang met elkaar op het publiek overkomen en hoe de informatie wordt gedoseerd en inhoud en vorm krijgt.

Originaliteit De huidige kunstspecialisten verwachten van een eigentijdse kunstenaar een oorspronkelijke visie en de artistieke kwaliteit wordt vooral beoordeeld op de mate waarin de kunstenaar radicaal of op evolutionaire wijze vernieuwingen tot stand brengt. Originaliteit is daarbij een belangrijk kwaliteitscriterium dat het mogelijk maakt creaties met nooit eerder vertoonde of beschreven zaken te legitimeren en accepteren. Van de ‘moderne’ kunstenaar wordt verwacht dat hij inzicht geeft in onze situatie en nieuwe visies schept. In de negentiende eeuw vat de dichter Charles Baudelaire de functie van de moderne kunstenaar samen onder het adagium il faut d’être de son temps. De kunstenaar moet direct reageren op het dagelijks leven, inclusief het leven aan de zelfkant van de maatschappij. Maar Baudelaire ziet de ideale kunstenaar ook vrij associëren in klanken, geuren of kleuren. Aan het begin van deze eeuw ontwikkelt de kunst zich tot een vergeestelijkte ‘abstracte’ kunst. Beeld, klank en woord breken met de

zichtbare werkelijkheid en de kunstzinnige

Op dit moment zien we bij de overheid de

uitingen die zich hieruit ontwikkelen zijn

neiging om zich beleidsmatig terug te trek-

voor een steeds kleinere groep te begrijpen.

ken en de kunstinstellingen een grotere

Rond 1915 introduceert Marcel Duchamp,

mate van bestuurlijke en budgettaire zelf-

uit onvrede met een esthetische en navel-

standigheid te geven.

staarderige schilder- en beeldhouwkunst,

Het gevaar van een terugtredende overheid

het conceptuele handelen en denken. Voor

en een grotere autonomie van het manage-

hem is het idee of concept dat aan het

ment van een instelling zou kunnen liggen

kunstwerk ten grondslag ligt belangrijker

in een verdergaande commercialisering en

dan de materialisering.

popularisering. Het beleid zou dan nog meer

Om de abstracte en conceptuele kunst te

gericht worden op het halen van goede

kunnen waarderen, wordt een beroep

publiekscijfers door tentoonstellingen te

gedaan op kennis van en ervaring met de

organiseren die inspelen op de smaak van

taal waarin de kunstenaar met het publiek

het grote publiek. Daardoor blijft minder

communiceert. Dat vraagt van de beschou-

tijd over voor conservering en wetenschap-

wer kennis van wat geweest is en inlevings-

pelijke begeleiding.

vermogen voor het nieuwe. Zelfs wanneer de kunstenaar gebruik maakt van concrete

Ordening en presentatie Musea hebben

beelden met een reële of vertellende bete-

tot taak te collectioneren, te presenteren en

kenis, kan het moeilijk zijn om de werkelijke

wetenschappelijk te documenteren. Over de

betekenis of samenhang te begrijpen. Zon-

invulling van deze taken wordt al sinds de

der begrip voor de spelregels van het spel

negentiende eeuw gediscussieerd. In een

kan de beschouwer dus moeilijk meespelen

rapport uit 1921 van de Rijkscommissie van

en genieten.

advies inzake de reorganisatie van het museumwezen hier te lande wordt de chaos

Publieke instelling De musea zijn een

in de collecties van de verschillende musea

belangrijk instrument om culturele voorwer-

aan de kaak gesteld. De commissie stelt

pen van waarde te behouden en toeganke-

voor de voorwerpen te ordenen in kunst-

lijk te maken voor het publiek. In Nederland

voorwerpen, kunsthistorische voorwerpen en

is de overheid pas in de tweede helft van de

historische voorwerpen. De eerste categorie

negentiende eeuw begonnen met het verza-

moet uiteraard ondergebracht worden in

melen van ons nationale erfgoed. Naast het

een kunstmuseum, maar ook een samengaan

Rijk zagen vooral de plaatselijke overheden

van een historische collectie en een kunst-

het als hun taak kunstcollecties aan te leg-

verzameling, zoals in het Rijksmuseum,

gen. Vaak werden particuliere verzamelin-

behoort tot de mogelijkheden.

gen geschonken onder de voorwaarde dat

Wat de presentatie betreft pleit de Rijks-

hiervoor een museum gebouwd zou worden.

commissie ervoor de collectie toegankelijk te

De overheid heeft zich ten aanzien van het

maken voor een breed publiek en niet uit-

beleid van de musea altijd vrij liberaal opge-

sluitend voor de vakman of kunstgeleerde.

steld. Het belangrijkste doel van overheids-

Daarom moet het museum er niet ‘weten-

bemoeienis is de bijdrage aan het scheppen

schappelijk’ uitzien, maar als een ‘openlig-

van randvoorwaarden ter bevordering van

gend prachtwerk’. De beleving van het

museumbezoek. Besteding van overheids-

kunstwerk wordt daarmee belangrijker dan

geld moet gericht zijn op het zoveel moge-

het begrip voor de historische context. In

lijk mensen in staat stellen gebruik te maken

deze esthetische visie staat het individuele

van musea, theaters en concertgebouwen.

object centraal en moet een sobere entou-

67

rage de aandacht op het voorwerp richten.

matie over het kunstwerk vinden die we

De praktische invulling van deze ideeën is

nodig hebben. We zullen zelfs dank zij de

terug te vinden in de manier waarop Enno

interactieve mogelijkheden in staat zijn om

van Gelder in 1935 het nieuwe Haagse

onze eigen virtuele inrichtingen samen te

Gemeentemuseum inricht. Hij brengt objec-

stellen.

ten bijeen die de ‘geest’ van een bepaalde

Maar het gaat dan in alle gevallen om de

periode uit de geschiedenis van de kunst

reproduktie van het kunstwerk en de fasci-

aangeven en combineert bovendien schilde-

natie van het publiek voor het originele

rijen met kunstnijverheidsvoorwerpen. Hij

kunstwerk zal altijd blijven bestaan. Ook zal

wil dat de bezoeker op affectieve wijze

de context waarin het kunstwerk geëxpo-

geraakt wordt door de rijkdom en de

seerd wordt interessant blijven, want onze

schoonheid van de kunst. Het reliëf in de hal

culturele omstandigheden veranderen voort-

van het Haags Gemeentemuseum heeft als

durend en daarmee verandert ook ons per-

motto: eer het god’lijk licht in d’openbarin-

spectief op het verleden.

gen van de kunst. De met het socialisme sympathiserende Van Gelder vindt dat het

De pionier Sandberg Voor de Tweede

museum de opvoedende taak heeft het volk

Wereldoorlog waren er maar weinig

cultureel te ‘verheffen’. Hij organiseert

museumdirecteuren die inzicht hadden in

rondleidingen en geeft gidsen uit waarin

wat zich bij de vernieuwers voordeed, laat

eerder sprake is van een kunstbeschouwelij-

staan dat zij in staat waren de hedendaagse

ke dan van een kunsthistorische benadering.

uitingen op hun waarde te schatten. Sommigen waren ervan overtuigd dat men

68

Publieksdeelname De invloed van Van

een kunstwerk pas kon beoordelen als het

Gelder is in Nederland groot geweest. Nog

de tand des tijds had doorstaan. Eigenlijk is

steeds wordt bij de inrichting van een muse-

de waardering voor hedendaagse uitingen

um grote aandacht geschonken aan het indi-

pas na de Tweede Wereldoorlog goed op

viduele kunstvoorwerp. Men is ervan door-

gang gekomen.

drongen dat het kunstwerk zo’n grote

Willem Sandberg, directeur van het Stedelijk

kracht van zichzelf heeft dat die werking in

Museum Amsterdam van 1945 tot 1963, is

optimale omstandigheden moet worden

daarbij de grote pionier. Hij introduceert

gepresenteerd. ‘Het kunstwerk spreekt voor

een nieuwe manier van kijken naar het ver-

zich.’ Van deze stelling is men niet meer zo

leden en brengt die tot uitdrukking in zijn

overtuigd als toen. Maar meteen dringt zich

beleid en de inrichting van het museum. In

dan de vraag op: hoe dan wel? De context,

zijn ogen kan het museumpubliek pas begrip

de opstelling die wordt gekozen, is zeer

krijgen van eigentijdse kunst als het de

bepalend voor de indruk die het publiek van

mogelijkheid krijgt in direct contact te tre-

het kunstwerk krijgt.

den met waar kunstenaars en vormgevers

Bij alle varianten wil iedere museumdirec-

zich nú mee bezighouden.

teur een zo groot mogelijke deelname van

Vanuit deze optiek laat hij het museum een

het publiek.

verlengstuk zijn van het dagelijks leven, en

Volgens informatici kunnen straks met

betrekt hij het publiek zonder barrières bij

behulp van digitale technieken de collecties

de levendige en vitale kunst van de eigen

van alle musea ter wereld toegankelijk

tijd (en voor Sandberg was dat kunst van

gemaakt worden. We kunnen dan in 3-D de

Cobra). Sandberg onderhoudt veel contac-

kunstvoorwerpen op ons beeldscherm

ten met kunstenaars en het Stedelijk wordt

oproepen en alle wetenschappelijke infor-

in Europa een van de weinige plekken waar

het werk van de avant-garde getoond wordt.

bondig en toegankelijk, zonder wetenschap-

Voordat het Stedelijk echt het imago van

pelijke pretentie.

museum voor moderne kunst krijgt, ‘zuivert’

Sandbergs model van een combinatie van

Sandberg het museum door een aantal his-

contemporaine en klassieke moderne kunst

torische verzamelingen die er sinds 1895

vinden we nu heel gewoon. Het Stedelijk is,

door de Gemeente Amsterdam in waren

zeker voor Nederland, lange tijd voorloper

ondergebracht, elders onder te brengen. In

geweest met dit model, dat ook door zijn

zijn biografische notities uit 1952 schrijft hij

opvolgers De Wilde en Beeren is voortgezet.

hierover: ‘Het kostte ontzettend veel tijd en

Inmiddels is de collectie gegroeid maar het

moeite om voor al deze collecties nieuwe

gebouw niet. In de periode van september

behuizingen te vinden. Toen dat eindelijk na

tot mei eisen de tentoonstellingen de mees-

vele jaren lukte kwam er een stroom van

te ruimte en aandacht op en komt de collec-

protest - de voorwerpen en rariteiten waren

tie alleen in de zomerperiode ruim aan bod.

tenslotte voor veel oudere bezoekers een

De tentoonstellingen zijn noodzakelijk om

dierbaar kijkspel geworden: ik was een

geen statisch museum te worden. Maar het

ongevoelige radiaal met een volkomen

is natuurlijk schrijnend dat het publiek zo

gemis aan eerbied voor de traditie!’

weinig van de collectie, een van de belangrijkste van de wereld, te zien krijgt. Ook uit

Combinatie In de programmering van ten-

educatief oogpunt is het een probleem om

toonstellingen zoekt Sandberg naar een

het onderwijs te garanderen welke werken

balans tussen de gerenommeerde kunste-

op welk moment zijn opgesteld. Zolang het

naars van deze eeuw en de nieuwe garde.

Stedelijk niet voldoende ruimte heeft, blijft

Hij weet het grote publiek te bereiken met

het met deze problemen kampen.

spraakmakende tentoonstellingen als Bewogen beweging en Nul, of met de pre-

Totaalaanpak Nadat Beeren al politieke

sentatie van de Guernica van Picasso; met

steun kreeg voor zijn pleidooi voor een uit-

de tentoonstelling van de werken uit de col-

breiding, ontwikkelt zijn opvolger Fuchs een

lectie van Peggy Guggenheim of de foto-

beleid dat vooruitloopt op die mogelijke

tentoonstelling The Family of man. Maar er

nieuwbouw. Hij wil de tentoonstellingen

is ook een structurele groei in de belangstel-

thematisch of kunsthistorisch integreren met

ling voor het Stedelijk Museum, wat te

werken uit de collectie, zodat er voor de

maken zal hebben met de uitbreiding van de

bezoeker geen abrupte scheidingen bestaan

collectie en de grote zorg die aan de inrich-

tussen tentoonstelling en collectie of tussen

ting wordt besteed.

tentoonstellingen onderling.

Het karakter van de opstellingen is zelden

Deze totaalaanpak is in feite een reactie op

historisch. Er worden verschillende combina-

het model dat gehanteerd wordt in de

ties van werken uitgeprobeerd. De beroem-

kunsthal (in Duitsland de bekende Kunst-

de collectie-opstelling onder de titel Het

halle), waar uitsluitend tentoonstellingen

Apollinische en het Dionysische in de kunst

worden georganiseerd die gericht zijn op

verraadt een belangstelling voor een zekere

het tonen van de actualiteit. Het idee daar-

dialectiek tussen de op het kubisme gerichte

achter is dat slechts door het tonen van het

kunst en de meer expressionistische kunst.

allernieuwste aansluiting wordt gevonden

Om het publiek te informeren produceert

met het discours over de kunst. Deze signa-

Sandberg met zijn staf een groot aantal ver-

lerende functie geldt voor de kunsthal en

zorgde, maar ook goedkope en daarmee

galerieën, maar wordt ook van het museum

laagdrempelige catalogi. De teksten zijn

verwacht. Toch rijst de vraag of een museum

69

voor moderne kunst door een voortdurende

nen waarderen, en hoe wordt in het muse-

uitbreiding van het tijdsgebied waarmee het

um informatie verstrekt?

zich verhoudt, niet evengoed opinies over het jonge verleden kan bijsturen en inzicht

De ‘modale’ bezoeker Aan elke manier

kan geven in de invloed van ontwikkelingen

van museaal opstellen is een ideologisch

op de hedendaagse situatie.

doel verbonden. De tijd dringt het museum

De huidige situatie in de beeldende kunst is

bepaalde politieke of filosofische ideeën op

er overigens niet overzichtelijker op gewor-

en daarnaast gaan individuele kunstwerken

den. De verscheidenheid in stijlen, discipli-

bij een inrichting een samenhang met elkaar

nes en concepten wordt alleen maar groter.

aan die een nieuw verhaal vertellen met een

De toenemende belangstelling voor niet-

nieuwe betekenis. Wat een museum wil

westerse culturen leidt mede door de grote

overdragen kan het publiek vermaken,

migratie tot kruisbestuivingen van culturen.

onderwijzen of roeren, maar telkens zal hier

Hoe het westen omgaat met hedendaagse

op verschillende wijze invulling aan worden

kunstuitingen uit andere cultuurgebieden is

gegeven.

een van de hot issues voor de komende

De afdelingen Communicatie of Educatie

decennia. Wie nu een tentoonstelling over

zijn in de musea de eersten die zich telkens

het heden wil maken, kan dat eigenlijk

moeten afvragen hoe het museale beleid

alleen doen door die verscheidenheid te

overkomt op het publiek. Zij horen de ver-

benadrukken en iedere kunstenaar afzonder-

schillende publieksgroepen te kennen en

lijk te presenteren.

moeten zich afvragen of de activiteiten hun doel bereiken en de juiste methoden worden

70

Dwarsverbanden In de tentoonstellingen

gebruikt. Zij moeten zich afvragen hoe het

onder de titel Couplet legt Fuchs bewust

publiek geïnteresseerd raakt en naar het

relaties tussen jonge kunstenaars en kunste-

museum getrokken kan worden. Wanneer de

naars van een oudere generatie. Hij schept

afdeling Communicatie van het Stedelijk

zo dwarsverbanden tussen het werk van

Museum Amsterdam haar brede en geva-

kunstenaars en laat zowel formele en esthe-

rieerde publiek informatie wil geven, richt

tische overeenkomsten als inhoudelijke

zij zich tot de imaginaire ‘modale’ bezoeker

parallellen zien. Hij laat zich hierbij leiden

en benadert hem met informatie die in de

door de kunstenaars, die interesses en fasci-

meeste gevallen enige kennis van kunst

naties hebben voor het werk van anderen

vooronderstelt. De informatieve teksten in

die je in eerste instantie niet verwacht.

bulletins of zaalteksten zijn te vergelijken

Daarnaast legt Fuchs verbanden door forme-

met krante-artikelen over kunst, maar

le en stilistisch overeenkomsten in het werk

meestal minder opiniërend van karakter.

van kunstenaars aan te tonen. Ten slotte

Wanneer de communicatie zich bewust richt

werkt hij met parallellen die bekend zijn in

op een laag niveau, kan het vervallen in sim-

de kunstgeschiedenis. De moderne kunst

plificaties die veraf liggen van het meestal

blijft spannend omdat overeenkomsten of

gecompliceerde en gelaagde kunstwerk dat

verschillen nog voortdurend ter discussie

het eindprodukt is van een specialistisch

staan.

onderzoek en dat is opgebouwd met zijn

Het is natuurlijk een vraag hoe het publiek

eigen communicatieve codes.

op deze Coupletten reageert. Kan de bezoe-

Ook bestaan er beschrijvingen van afzonder-

ker voldoende genieten en begrijpen van

lijke kunstwerken in de uitgaven Op het

deze integrale opstellingen? Hoeveel moet

tweede gezicht. In deze teksten wordt een

hij weten om de tentoonstellingen te kun-

beschrijving gegeven van het werk, de uit-

gangspunten van de kunstenaar, en eventu-

maar hier kan een discussie ontstaan waar-

eel de context waarin het werk past. Deze

door verschillende visies ter sprake kunnen

teksten zijn zowel bedoeld voor een geïnte-

worden gebracht.

resseerd lekenpubliek als voor de leerlingen van het middelbaar onderwijs.

Kijkgedrag activeren Bij al deze middelen

Voor jonge kinderen van het basisonderwijs

moet telkens de vraag worden gesteld: hoe

is de geschreven tekst meestal een minder

activeer je het kijkgedrag en voorkom je dat

geschikt informatiemiddel. Hier dreigt al te

een bezoeker een te eenzijdig beeld krijgt

gemakkelijk een te grote simplificatie en

van het kunstwerk? En hoe informeer je over

moet voorkomen worden dat de kinderen

soms zeer complexe zaken? In een tekst is

zich op een te cognitieve en daarmee eenzij-

altijd sprake van een visie op het kunstwerk;

dige manier met het kunstwerk moeten ver-

hij gaat in op de formele zaken, geeft een

houden. Voor deze leeftijdscategorie lijkt de

verklaring van het concept en de uitvoering

dialoogvorm in de vorm van een rondleiding

die gebaseerd is op de mening van de kun-

de meest geschikte methode. De Kunstkijk-

stenaar of van andere kunstcritici. In alle

uren voor kinderen in het Stedelijk zijn voor

gevallen gaat het om een interpretatie en in

de Amsterdamse jeugd tenminste een uit-

de meeste gevallen bestaat er voor een

komst.

kunstwerk geen ultieme explicatie. Gelukkig bestaan er veel benaderingen die kunnen

Publieksinformatie De ideale situatie is

leiden tot de kern van het kunstwerk. Steeds

wanneer het kunstwerk voor elke bezoeker

zullen die interpretaties worden herzien,

voldoende aanknopingspunten heeft. Maar

mede door de invloed van de tijd waarin een

een kunstwerk heeft lang niet voor iedereen

visie ontstaat. Net voltooide kunstwerken

een duidelijke betekenis. Dus gaat de bezoe-

kunnen beoordeeld worden in hun kunsthis-

ker op zoek naar informatie. Soms zijn er in

torische context, maar een andere benade-

een zaal of bij de entree van een expositie

ring is om te kijken op welke manier het

tekstborden. Soms ook kan de bezoeker tij-

kunstwerk taboes doorbreekt of een nieuwe

dens zijn rondgang een informatieve tekst

visie op de toekomst geeft.

meenemen of achteraf lezen.

Wil het museum meer zijn dan een weten-

Bij de tekstborden bestaat er een zekere

schappelijk ordenend en beschrijvend insti-

terughoudendheid om de visuele werking

tuut en neemt het zijn publieke functie seri-

van een kunstwerk te veel te verstoren met

eus, dan moet het zich constant afvragen

een overdaad aan tekst. Het gevaar is dat de

hoe het de kennis over de kunstwerken aan

bezoeker zich in zijn waarneming laat sturen

de publiek weet over te dragen. Het moet

door de tekst en niet eerst zelf probeert zich

een grote variëteit aan middelen ontwikke-

te verplaatsen in het kunstwerk. Te lange

len waaruit de verschillende publieksgroe-

teksten kunnen bovendien de wil wegnemen

pen een keuze kunnen maken. Het moet

om meer informatie op te nemen en het

zich telkens verplaatsen in de manier waar-

bezoek tot een ergernis maken.

op het individuele kunstwerk en de werken

Een leestafel, documentaires of diaprogram-

in samenhang met elkaar op het publiek

ma’s kunnen eveneens een handreiking aan

overkomen en hoe de additionele informatie

het publiek zijn, net als walkman-rondleidin-

wordt gedoseerd en inhoud en vorm krijgt.

gen. Deze hebben echter als nadeel dat zij

De publieksbegeleiding in het Stedelijk

de bezoeker een looproute opleggen en de

Museum wordt geïllustreerd aan de hand

manier van kijken sturen. Dat laatste is

van twee praktijkvoorbeelden.

natuurlijk ook het geval bij een rondleiding,

71

Energieën In 1990 werd de tentoonstelling

Couplet 1 Een tweede voorbeeld is de

Energieën georganiseerd. In deze groepsten-

begeleiding bij de tentoonstelling Couplet 1

toonstelling kregen zestien kunstenaars,

van Rudi Fuchs. Mario Merz, Maria Lassnig

onder wie Rem Koolhaas, Anselm Kiefer,

en Berend Strik richtten ieder een zaal in

Cindy Sherman, Peter Struycken, Jeff Koons

met hun werk, de overige zalen werden aan-

en Jenny Holzer een zaal toegewezen. De

gevuld met werken uit de collectie en enkele

tentoonstelling was een poging van Wim

bruiklenen. Ook voor deze tentoonstelling

Beeren en zijn conservatoren om kunste-

werd gewerkt met bulletins, waarin de

naars en vormgevers bijeen te brengen die

motieven achter dit concept werden toege-

onophoudelijk vernieuwingen in hun eigen

licht en artikelen over deelnemende kunste-

werk, maar ook in de ontwikkeling van de

naars te lezen waren. In de centrale hal hin-

kunst nastreven. Het concept was een reac-

gen tekstborden en de bezoekers kreeg een

tie op de ontwikkelingen in de kunst van de

plattegrond uitgereikt met een tekst

jaren tachtig die zichzelf leek te gaan herha-

(Nederlands/Engels) die overeenkwam met

len en haar bestaansrecht dacht te moeten

de tekst op de borden. Ten slotte was er een

ontlenen aan een discours met zichzelf.

leestafel met catalogi over het werk van de

Maar een tentoonstelling is vooral een visu-

deelnemende kunstenaars. Ondanks deze

ele affaire en geen illustratie van een formu-

informatie werd er veel verlangd van het

le. Elke zaal kreeg door de afgewogen

publiek. Het publiek had hier niet alleen te

inrichting van de kunstenaars een eigen

maken met de uitgangspunten van de kun-

atmosfeer. Hierin met teksten te werken

stenaar, maar ook met het concept van de

werd door de kunstenaars en conservatoren

tentoonstellingsmaker.

als onwenselijk beschouwd. In plaats daar-

Een opzet als deze biedt de bezoeker de

van werd een Bulletin gemaakt met teksten

mogelijkheid de relaties tussen kunstenaars

over het werk van de kunstenaars en hun

uit verschillende generaties te ervaren. Maar

specifieke installaties op de tentoonstelling.

in de informatieverstrekking moeten derge-

In de eerste zaal hing een introducerende

lijke relaties ook uitgelegd worden.

tekst van Wim Beeren en was er een perma-

Waarschijnlijk moet de bezoeker tegelijk

nent filmprogramma met recente documen-

met het entreekaartje een introductie van

taires over iedere deelnemende kunstenaar.

ten hoogste één velletje tekst krijgen met

Daarnaast werd een videofilm gemaakt over

voldoende informatie om vol overgave de

het tot stand komen van de tentoonstelling.

tocht in het onbekende te willen maken,

Deze video bevatte beelden van de voorbe-

met verwijzingen naar andere informatie-

reidingen, interviews met de kunstenaars en

bronnen die zich in of terzijde van de ten-

Wim Beeren en de verschillende installaties.

toonstelling bevinden.

De documentaire werd tijdens de duur van

72

de tentoonstelling permanent vertoond,

Showhall en Lernort Een ideale aanvulling

maar ook door Kunstkanaal Amsterdam en

zou een groot informatiecentrum zijn waar

Rotterdam op de televisie uitgezonden.

het publiek die informatie kan vinden en

Pas na de opening, toen de werken klaar

bestuderen. Desnoods worden daar met

waren, kon een begin worden gemaakt met

behulp van interactieve media eigen alterna-

het fotograferen van de zalen en het schrij-

tieve opstellingen gemaakt (eventueel

ven van de teksten voor de catalogus.

gebruikmakend van werken uit andere col-

Helaas kon het publiek door deze late pro-

lecties). Zo’n informatiecentrum wordt dan

duktie de catalogus pas na afloop van de

een werkplaats voor alle geïnteresseerden,

tentoonstelling aanschaffen.

zeker als het gekoppeld is aan de biblio-

theek en de videotheek. Het museum wordt

Die betekenis ligt natuurlijk ook in het ver-

dan showhall, Lernort en ontmoetingsplaats

zamelen van het culturele erfgoed. En ten

tegelijk. Dit laatste zou gestimuleerd kunnen

slotte is het museum een podium waar de

worden door het organiseren van lezingen

kunst gepresenteerd wordt. Als dat het

en discussies waar de kunst en de relevantie

podium is voor de levende kunst van het

van de kunst in een veranderende cultuur

heden, dan schrijft het museum ‘historie’ en

aan de orde worden gesteld.

is tegelijk ‘van zijn tijd’.

Andere partijen zouden zich hierbij moeten aansluiten. Allereerst het onderwijs. Niet

DRS. MAARTEN BERTHEUX was van 1972 tot

alleen de universiteiten en de kunstacade-

1982 leraar tekenen. Na het afronden van

mies, maar ook het voortgezet onderwijs. De

een studie kunstgeschiedenis werd hij in

contacten moeten gelegd worden door de

1982 hoofd van de afdeling Communicatie

leraren in het museum te ontvangen en met

van het Museum Boymans-van Beuningen in

hen te praten over het gebruik van het

Rotterdam. Sinds 1986 is hij hoofd van de

museum. Het is duidelijk dat als de scholing

afdeling Communicatie in het Stedelijk

in kunstonderwijs op de scholen voor basis-

Museum Amsterdam.

en voortgezet onderwijs zou verdwijnen, het museum steeds geïsoleerder komt te staan en de kans groot is dat het steeds meer een hermetisch en onbegrijpelijk verhaal vertelt. Het is ondoenlijk voor het museum elke jonge bezoeker basiskennis over kunst bij te brengen. Dit moet in samenwerking met het onderwijs en de instanties die leerplannen en curricula voor het kunstonderwijs helpen ontwikkelen en in praktijk brengen. Ook journalisten en critici hebben hierin een verantwoordelijkheid. Naast de dagbladen en de kunsttijdschriften zou ook de televisie een veel grotere bijdrage moeten leveren aan dit proces. In Nederland worden maar weinig kunstprogramma’s voor televisie geproduceerd. Het lijkt er zelfs op dat er onder druk van de gewenste kijkcijfers steeds minder programma’s worden gemaakt of dat de popularisering groteske vormen gaat aannemen. Het zou een ideale situatie zijn wanneer deze groepen elkaar zouden aanvullen en samenwerken. Wil het museum contact houden met de samenleving dan zal het de contacten met die groepen moeten onderhouden. Het bestaan van het museum is geen vanzelfsprekendheid, maar moet telkens opnieuw bewezen worden. Die betekenis ligt in de publieke functie van het museum.

73

OP WEG NAAR DE IDEALE MUZIEKEDUCATIE ALEX MANASSEN

‘Het ontwikkelingsdenken en het vooruitgangsenthousiasme zijn op hun retour. Hopelijk heeft dat zijn weerslag op de kunstbeleving en -esthetiek, en komen perfectiedwang en resultaatgerichtheid ook in het muziekvakonder-

74

DAT DE 19E EEUW IN 2000 EINDIGE!

wijs wat minder prominent op de voorgrond te staan. Waar het vooral op aankomt, is dat mensen niet gefrustreerd raken, van hun vak houden en met volle overtuiging anderen liefde voor muziek willen bijbrengen.’ Manassen, directeur van het conservatorium in Zwolle, schetst in dit artikel zijn beeld van Het Ideale Conservatorium.

Muziekeducatie Ik ben componist en wanneer ik iets maak, wil ik dat mijn werk erkenning krijgt, op zijn minst doordat het wordt uitgevoerd. Maar ik heb liever vijfentwintig belangstellenden in de zaal dan honderd mensen van wie maar een kwart interesse heeft. Wanneer ik er echter als conservatoriumdirecteur - wat ik ook ben - voor kan zorgen dat die vijfentwintig er vijftig worden, zal ik dat zeker niet nalaten. Mensen die actief luisteren, betrokken zijn: welke componist wil dat niet. Om dat voor elkaar te krijgen bestaat er muziekeducatie in diverse vormen en maten, die ideaal gezien gericht is op brede lagen van de bevolking en liefst van jongs af met de paplepel wordt ingegoten. Bij muziekeducatie gaat het om de vorming van een ontvankelijk en actief publiek èn om het begeleiden van mensen die zelf willen musiceren, alleen of in groepsverband. Dat vergt een brede aanpak, waarbij verworvenheden van westerse en niet-westerse culturen aan de orde komen en zowel het leren als minder op vooruitgang en ontwikkeling gerichte activiteiten een plek hebben.

Het basis- en voortgezet onderwijs, de

muziekvakonderwijs terechtkomen. Daarbij

muziekscholen, privé-praktijken, amateur-

is de relatie tussen de conservatoria en de

muziekverenigingen èn muziekvakopleidin-

muziekscholen tot nu toe niet al te best te

gen hebben daarin ieder hun eigen taak. Zo

noemen. Het hooghartige conservatorium

brengen de conservatoria uitvoerende musici

weet het allemaal ontzettend veel beter en

voort, die in hun podiumoptreden rekening

wat heeft het met die muziekschool te

willen houden met diverse publiekscatego-

maken? Niets. Want het gaat op de conser-

rieën, interessante programma’s samenstel-

vatoria helemaal niet over lesgeven, dat is

len en daar toelichtingen bij kunnen leveren.

bijzaak. De muziekscholen hebben op hun

En ze leveren de muziekdocenten: mensen

beurt geen zin om zich door een conservato-

die van hun vak houden en goed zijn, die

rium - als ze daar al zaken mee willen doen

aanstekelijk, met hart en ziel lesgeven en zo

- de wet te laten voorschrijven.

het nodige bij hun leerlingen weten los te

Deze vicieuze cirkel moet hoognodig door-

maken.

broken worden. Ik vind het wreed om mensen op te leiden voor een verkeerde beroeps-

Vicieuze cirkel Niets aan de hand dus?

praktijk. De knip erin, zo snel mogelijk: dat

Helaas, de praktijk ziet er anders uit. In veel

is voor het muziekleven van groot belang.

gevallen leidt het conservatorium niet op tot

Laat in het jaar 2000 de negentiende eeuw

enthousiaste musici en docenten, maar tot

eindelijk afgelopen zijn! Gelukkig blijkt op

gefrustreerde solisten. Welig tiert nog altijd

diverse conservatoria het tij al te keren.

het negentiende-eeuwse ideaal van de virtuoos, de notenvreter, de muziekacrobaat,

Interne veranderingen Conservatoria

die zich tussen het publiek en de componist

blinken niet uit in vernieuwingsgezindheid.

en diens compositie in plaatst en musiceert

Maar twee factoren maken dat er nu intern

ter meerdere eer en glorie van zichzelf. Dat

veranderingen kunnen worden doorgevoerd.

mist zijn uitwerking op de concert- en les-

Allereerst hebben de opleidingen te maken

praktijk niet.

met een verjonging van hun directies: er

Wie het als solist niet weet te maken, komt

komen mensen binnen die niet louter vanuit

bijvoorbeeld in een orkest terecht. En niets

de ivoren toren van het hoger muziekvakon-

is vervelender dan in een orkest te spelen

derwijs denken en meer geneigd zijn te kij-

terwijl je er niet op je plaats bent, niet die

ken naar de diverse aspecten van de

ambitie hebt en er niet goed voor bent

arbeidsmarkt en de wensen die daar leven.

opgeleid. Te veel mensen die geen solist en

Bovendien treedt vanaf 1 augustus 1994 de

evenmin orkestmusicus kunnen worden,

tweefasenstructuur in werking. Studenten

gaan vervolgens ‘in godsnaam maar lesge-

die dan binnenkomen, moeten in vier jaar

ven’. En wie als gefrustreerd docent gaat

tijd afstuderen en kunnen daarna eventueel

lesgeven, wil wellicht via zijn leerlingen als-

een tweede fase volgen. Dat betekent het

nog bereiken wat hijzelf niet heeft bereikt.

schrijven van nieuwe leerplannen: een uit-

Zodat het virtuozen-ideaal voortwoekert bij

stekende aanleiding om de zaken eens

volgende generaties leerlingen.

anders aan te pakken.

Conservatoria zijn de toeleveranciers voor

Muziekvakopleidingen zijn er - cru gezegd -

muziekscholen en privé-praktijken. En ze

slechts in uiterst beperkte mate voor het

krijgen terug wat ze niet goed doen. Als ze

opleiden van topsolisten. Neem musici als

slechte docenten opleiden, leiden die op

Wibi Soerjadi en Jaap van Zweden: die heb-

hun beurt hun leerlingen ook slecht op en

ben eigenlijk geen instituut nodig. Zij volg-

een klein deel daarvan zal weer in het

den privé-les binnen de muren van een insti-

75

tuut, vaak uitsluitend de hoofdvakles. Vraag

gen pas laat in de studie aan bod komen.

hun eens wat het conservatorium nog meer

Eerst leren spelen, het lesgeven komt van-

heeft betekend? Toch verdedigen enkele

zelf wel, luidt het devies.

conservatoria hun kwaliteit door te wijzen

Dat zie je terug in het benoemingsbeleid van

op het afleveren van dergelijke talenten. Ze

conservatoria. Vanzelfsprekend wordt aan-

doen dat in het kader van de strijd die is

genomen dat wie een groot musicus is, ook

ontbrand door de vraag welke conservatoria

didactische kwaliteiten bezit. Het is toch

in aanmerking moeten komen voor een

heel raar dat bij de opleiding tot muziekdo-

tweedefase-opleiding. Die strijd heeft een

cent aan de conservatoria nauwelijks docen-

tweedeling tussen de conservatoria tot

ten zijn betrokken die als (muziekschool)-

gevolg gehad, die zich onder meer vertaalt

docent een grote staat van dienst hebben.

in uiteenlopende visies op de doelstelling

En dat tot voor kort, bij de aanstelling van

van de opleiding en het te geven onderwijs.

docenten op de muziekscholen, iemands uitvoerende mogelijkheden en carrière zwaar-

Lesbevoegdheid In de Randstad, waar de

der wogen dan didactische vaardigheden en

conservatoria van Amsterdam, Den Haag en

uitstraling.

Rotterdam zich verenigd hebben, hoopt men

76

alles zo’n beetje bij het oude te kunnen

Beroepsprofiel De Messiaen Academie,

laten. Daar wordt de tweede fase beschouwd

een nieuw samenwerkingsverband van de

als twee jaar extra, bovenop de eerste vier

conservatoria in Zwolle, Arnhem en

jaar. Elders wil men nadenken over wat het

Enschede, hanteert als uitgangspunt het

inhoudt om een volwaardige opleiding van

beroepsprofiel van de musicus in de eenen-

vier jaar te bieden. Want iedere student

twintigste eeuw. Die musicus heeft te

krijgt aan het eind van die vier jaar, waar hij

maken met een gemengde beroepspraktijk.

ook studeert, een getuigschrift dat een

Het gaat om mensen die wel eens als solist

civiel effect moet hebben. Het enige voor-

zullen optreden, maar voornamelijk als

stelbare civiele effect is de bevoegdheid om

kamermusicus aan de slag zullen gaan -

les te geven.

want met alle reorganisaties in het orkesten-

In tegenstelling tot het solistenvak is doce-

bestel biedt de volgende eeuw, zoals het

ren tot nu toe een beroep zonder glamour.

zich nu laat aanzien, niet veel emplooi voor

Erger nog: een tweederangs beroep - en ik

orkestmusici - of als docent werkzaam zul-

heb nooit begrepen waarom. De studierich-

len zijn. Of die het beroep van uitvoerend

ting docerend musicus (DM) heeft met flinke

en docerend musicus zullen combineren. Er

statusproblemen te kampen.

is nu immers al nauwelijks een uitvoerend

Muziekpedagogische academies hadden

musicus te vinden die niet ook lessen geeft.

minder aanzien dan conservatoria, die zelf

In mijn visie kent de eerste fase van de

lang geneigd zijn geweest studenten maar

muziekvakopleiding een geringe differentia-

meteen in te schrijven voor de richting uit-

tie. Je moet zorgen dat je in die vier jaar

voerend musicus (UM). Vooral financiële

iemand zo voorbereidt, dat hij zich - als hij

motieven speelden daarbij een rol: conserva-

de kwaliteiten heeft - in een tweede fase op

toria kregen meer subsidie van het ministe-

diverse manieren en in uiteenlopende

rie van Onderwijs & Wetenschappen voor

beroepsprofielen verder kan ontwikkelen.

een UM-student dan voor een DM-student.

Dit houdt automatisch in dat ook de peda-

Even tekenend voor het statusverschil tussen

gogisch-didactische vakken al in de propae-

beide richtingen is het feit dat de pedago-

deuse thuishoren. Wie na vier jaar absoluut

gisch-didactische aspecten in veel opleidin-

orkestmusicus wil worden, krijgt vervolgens

in twee jaar een toegespitste en betere trai-

beweging, ruimte, geluid. Kinderen kennen

ning dan nu voorhanden is. Hetzelfde geldt

geen taboeklanken.

voor kamermusici, samenspeldocenten, coördinatoren samenspel, leerplanontwikke-

Groepsonderwijs De een-op-een lessitu-

laars, operazangers en componisten.

atie: nog zo’n erfenis uit de negentiende eeuw, voortkomend uit de persoonlijkheids-

Nieuwe studie-inrichting Conservatoria

cultus van die dagen. Deze manier van lesge-

die de opleiding tot gefrustreerd solist ach-

ven is heel gebruikelijk in het muziekvakon-

terwege laten, kunnen hun energie in ande-

derwijs, in de muziekschool en met name in

re, belangrijker zaken stoppen. Wat heeft

de privé-lespraktijk. Een student zoekt een

het voor zin om als aankomend viooldocent

docent in de eerste plaats uit op grond van

het vioolconcert van Brahms te kunnen spe-

diens roem en carrière als musicus. Het om-

len? Is het niet verstandiger je te concentre-

gekeerde komt ook voor en is even pijnlijk:

ren op andere stukken, misschien met een

studenten die breken met een docent omdat

gelijke moeilijkheidsgraad, waar je in je

ze niet met hem overweg kunnen of omdat

lespraktijk mee te maken krijgt? Misschien is

ze het stilistisch niet met hem eens zijn.

zelfs dat overbodig, misschien moeten con-

Vlinderachtige studenten ondergaan iedere

servatoria een ander niveau van uitvoerend

keer de invloed van een andere persoonlijk-

musicusschap nastreven en de studie zo

heid en vinden zo nooit hun eigen kern.

inrichten, dat er energie overblijft voor de

In mijn ideale conservatorium krijgt een stu-

kwaliteitsverbetering op het docerende vlak.

dent te maken met groepsonderwijs en

Wat, naast gehoortraining, ensembleleiding,

heeft hij in zijn hoofdvak les van twee

improvisatie en basisaspecten van composi-

docenten, liefst met verschillende visies. Als

tie een verbreding van de pedagogisch-

je een goede student bent en goed les

didactische afdeling betekent.

neemt, wil je meer te weten komen over de

Ook die algemene vakken zijn aan verande-

standpunten van beiden en ook vernemen

ring toe. Waarom moet iedere student

wat ‘onwaar’ is. Studenten dienen boven-

weten hoe Palestrina componeerde en dat

dien buiten de grenzen van hun eigen

vervolgens ook zelf kunnen? Prachtig hoor,

hoofdvak te kijken. Dwarsverbindingen leg-

maar als je nou weinig tijd hebt, doe daar

gen is belangrijk. Waarom zou je als strijker

dan wat minder aan en wat meer aan

alleen maar van een strijker les hebben, en

Messiaen, Schönberg, John Cage of aan zelf

niet ook van een blazer of een zanger? Het

componeren en arrangeren.

spelen in heterogene ensembles onder af-

Improviseren zou niet als een apart vak,

wisselende leiding bevordert de ontplooiing.

maar als integraal onderdeel van het hoofdvak van iedere student moeten worden inge-

Concertprogramma’s samenstellen Wat

voerd. Improviseren gaat verder dan ‘varië-

in de opleiding richting podium tot nu toe

ren op een thema’, het is instant compone-

veel te weinig aan bod komt, is bronnenon-

ren. Daarom zit het nu nog niet in de curri-

derzoek en de ontwikkeling van het verbale

cula: die zijn nog een uitvloeisel van het

uitdrukkingsvermogen, zodat een musicus een

negentiende-eeuwse denken, waarin het

programmatoelichting kan geven en zich ook

voldoende is te spelen en te interpreteren

zakelijk kan verkopen. Daar wordt in ons

wat er staat. Terwijl - om de lijn naar de

nieuwe leerplan ruimte voor gemaakt. Of

muziekeducatie door te trekken - in een

neem het verzinnen van concertprogramma’s:

bepaalde levensfase van kinderen improvisa-

het Zwolse conservatorium spant zich al jaren

tie vanzelfsprekend is, op allerlei gebieden:

in om het belang daarvan via projecten te

77

benadrukken. Een goed programma samen-

Beroepspraktijk Om studenten goed op

stellen houdt in dat je ook in verschillende

hun toekomstige beroepspraktijk als docent

publiekscategorieën moet kunnen denken.

voor te bereiden, moeten conservatoria die

Studenten zijn vooral bezig met de vraag

praktijk kennen en weten welke toekomst-

hoe ze een stuk moeten spelen. Maar ieder-

visie daar leeft. Die praktijk biedt behalve

een zal in de praktijk merken dat het ook

werkgelegenheid ook de stageplaatsen waar

uitmaakt hoe interessant je programma is en

studenten hun leservaring opdoen.

hoe goed je in staat bent om met andere

De opleidingen moeten goed in de gaten

mensen samen te werken, ideeën te ontwik-

houden welke nieuwe beroepsprofielen er

kelen en geen ruzie te krijgen. Het gaat hier

ontstaan, zodat ze wanneer nodig een nieu-

om de mentale en spirituele kant van het

we opleiding kunnen invoeren. Dat betekent

musicus zijn. Kunnen becommentariëren wat

een intensiever overleg dan nu het geval is

je zelf doet èn wat anderen doen: dat is een

tussen conservatoria en muziekscholen,

van de doelstellingen in ons nieuwe leerplan

maar ook tussen conservatoria en de ama-

die vanaf het eerste jaar aandacht krijgen.

teurverenigingen: het conservatorium leidt

Een dergelijke vaardigheid komt ook weer

onder andere HaFaBra-, koor- en orkestdiri-

van pas in de muziekeducatie. Leerlingen die

genten, slagwerkers en accordeonisten op

op de muziekschool reflectieve en receptieve

voor het begeleiden en leiden van grote

cursussen volgen, worden geconfronteerd

groepen amateurs.

met podiumkunstenaars die zich goed kun-

Het is niet de hoofdtaak van een docent op

nen uitdrukken. De begrippen reflectie en

een muziekschool of in een privé-praktijk

receptie staan mij trouwens wel aan, want

om mensen op te leiden tot toekomstige

ze houden een activiteit in, een creatieve

studenten voor het muziekvakonderwijs. De

vorm van muziekbeleving. Het luisteren naar

meeste leerlingen en cursisten willen wor-

een concert kan een even actieve daad zijn

den bekwaamd in het ondergaan van muziek

als het zelf muziek maken. Hoe actiever het

of in staat worden gesteld zelf te musiceren

publiek luistert, hoe beter dat is voor de

en daar plezier aan te beleven. Gelukkig

mensen op het podium.

wordt op muziekscholen tegenwoordig niet

Onorthodoxe en tegelijkertijd fantastische

meer alleen gedacht in termen van ‘zo snel

muziek spelen: dat is iets wat ik ook graag

mogelijk zoveel mogelijk noten leren spelen’

wil bevorderen. Een ander soort program-

of ‘talentjes eruit pakken’. Niet alle muziek-

ma’s dan de standaardconcertjes van drie

schoolactiviteiten hoeven een te toetsen

stukjes in historische volgorde. Het hoeft

leeraspect te bezitten. Ook ‘onderhoudsles-

heus niet allemaal stichtend of vormend te

sen’ - bijvoorbeeld aan volwassenen die niet

zijn. Je mag ook best, graag zelfs, met ple-

veel kunnen of willen studeren, maar dank

zier naar muziek luisteren.

zij een wekelijkse les wel gemotiveerd blij-

Eveneens onderbelicht in de opleiding tot

ven om te musiceren - hebben een maat-

uitvoerend musicus is de podiumpresentatie:

schappelijke en culturele functie. Deelname

hoe kom je op, hoe ga je zitten, hoe projec-

aan en spreiding van kunstzinnig gedrag zijn

teer je geluid, wat is uitstraling, wat is cha-

belangrijk - wat overigens niet betekent dat

risma? Op dat punt kruisen de wegen van de

dat ten koste moet gaan van de kwaliteit.

uitvoerend en de docerend musicus elkaar.

78

Beiden moeten immers een overdracht tot

Kamermuziekcultuur Een dergelijke les-

stand brengen. Als je je overdrachtstechnie-

praktijk vraagt een andere instelling van de

ken als docent goed beheerst, profiteer je

docent. Hij moet kunnen omgaan met diver-

daar ook als uitvoerend musicus van.

se leeftijdsgroepen en sociale groeperingen.

Hij moet accepteren dat mensen niet door

um, waarin muzikanten zich spiegelen aan

willen groeien zoals hij dat graag ziet, maar

cd’s en kopieën van kopieën maken.

liever op het door henzelf gewenste niveau

Er zullen altijd talenten zijn die vergaande

- hoe slecht hij dat ook vindt - begeleid wil-

perfectie nastreven en ook in een zaal kun-

len worden en muziek willen maken. En hij

nen waarmaken wat ze op cd presteren. Die

moet er zelf nog lol in houden ook. Dat is

helpen de muziekatletiek verder. Maar de

des te moeilijker naarmate het doceren een

kans op een reactie bij het publiek, een her-

lager gewaardeerde afgeleide is van het uit-

waardering van het spontane karakter van

voerend musiceren en niet als eervol, zelf-

muziek maken, is groot. En dat vereist een

standig beroep wordt gezien.

mentaliteit waarbij de musicus weer dienst-

Te veel afgestudeerden die gaan lesgeven

baar wordt aan de muziek en aan zijn

zijn mentaal niet of onvoldoende ingesteld

publiek. Maatschappelijke ontwikkelingen

op deze beroepspraktijk. Om nog maar te

helpen daarbij een handje: het ontwikke-

zwijgen over de praktische bagage die ze

lingsdenken en het vooruitgangsenthousias-

hebben meegekregen ten dienste van het

me zijn duidelijk op hun retour. Hopelijk

docentschap. Hoe is het bijvak piano bij-

heeft dat zijn weerslag op de kunstbeleving

voorbeeld behandeld: moesten ze een ‘mini-

en -esthetiek, en komen perfectiedwang en

hoofdvak’ piano volgen, een mogelijke bron

resultaatgerichtheid ook in het muziekon-

van nieuwe frustraties? Of was het bijvak

derwijs wat minder prominent op de voor-

ingericht op het leren begeleiden van de

grond te staan.

leerlingen?

Natuurlijk waren en zijn er altijd uitzonde-

Zaken die ze als instrumentalist moeten be-

ringen: de geboren pedagogen die goed en

heersen - begeleiden, improviseren, op het

leuk les geven, misschien ondanks de slech-

gehoor naspelen - blijken dikwijls niet aan-

te lessen die ze zelf hebben gehad. Want

wezig. Hetzelfde geldt voor kennis van

wat een conservatorium ook verkeerd doet,

moderne media als synthesizers en muziek-

er gaat ook een heleboel goed. Waar het

computers. Kinderen die daar meer over wil-

vooral op aankomt, is dat mensen niet

len weten, kunnen meestal niet bij hen te-

gefrustreerd raken, van hun vak houden en

recht. Docenten moeten bovendien overweg

met volle overtuiging anderen liefde voor

kunnen met groepslessen en met uiteenlo-

muziek willen bijbrengen. Dan kunnen ze

pende instrumenten, bijvoorbeeld in ensem-

plezier beleven aan kinderen die vorderin-

bles. De conservatoria sluiten met hun ont-

gen maken èn aan ouderen die misschien

wikkeling van nieuwe leerplannen daarbij

niet meer zo snel vooruit gaan, maar wel vol

aan. Op het moment dat de - tamelijk ano-

enthousiasme blijven musiceren.

nieme - orkestcultuur niet meer als alleenzaligmakend wordt gezien en de kamermuziek-

ALEX MANASSEN is componist en directeur

cultuur uitgangspunt is, nemen mensen veel

van en docent aan het Conservatorium

meer verantwoordelijkheid op zich. En dat

Zwolle (Constantijn Huygens, Christelijke

heeft alleen maar een gunstig effect op het

Hogeschool voor de Kunsten, faculteit

samenspelen, ook in de muziekschoolpraktijk.

muziek).

Liefde voor muziek bijbrengen Muziekatletiek - steeds hoger, harder, sneller, beter, perfecter - leidt uiteindelijk tot het herkauwen van de muziekgeschiedenis. Het resultaat: een volstrekt vastgelopen muse-

Deze tekst is een bewerking van een interview met Alex Manassen. Interview: Michiel van ‘t Hof Bewerking: Renée Heijnen

79

PIET GEELHOED

Aan de hand van persoonlijke ervaringen en vanuit zijn opvatting als programmamaker stelt Geelhoed dat kunst niet als iets bijzonders moet worden gepresenteerd, maar juist als de normaalste zaak van de wereld.

Het Klokhuis Wat is er nou zo bijzonder aan Het Klokhuis ? Niets. De programmaformule is simpel en helder. Vijftig procent informatieve documentaire en vijftig procent drama. In het reportagegedeelte wordt zo objectief en visueel mogelijk informatie

80

HET KLOKHUIS EN DE KUNST

gegeven over de meest uiteenlopende onderwerpen, variërend van technologie tot kunst. Het dramagedeelte speelt daarop in door die informatie in te leiden, te verbinden en uit te luiden; door de zogenaamde realiteit van het onderwerp op zijn kop te zetten en de emotionele en ethische aspecten van het onderwerp te belichten. Dat is alles. En dat vijf keer per week, tweeënveertig weken per jaar. Van de vijftig procent educatieve informatie gaat zeker veertig procent over cultuur in het algemeen en daarvan weer de helft over kunst. Een verdeling die ruimschoots voldoet aan de wettelijke normen die de overheid de publieke omroep voorschrijft, en die tevens het aanbod van de gemiddelde zendgemachtigde op het gebied van kunst ver overtreft.

De culturele elite En wat is het bijzondere van kunst? Naar mijn mening is het meest bijzondere van kunst dat kunst als iets bijzonders wordt gezien. In iets mindere mate geldt dit trouwens voor cultuur in het algemeen. En iets bijzonders, zowel in positieve als in negatieve zin, wordt in onze samenleving afgebakend; daar komt, soms letterlijk, een hekje omheen. Een hek geeft aan dat het gebied daarachter geen publiek terrein is, maar alleen door degene die bevoegd is of toestemming heeft betreden mag wor-

den. Een hek scheidt niet alleen van het

om lang voor het hek te blijven staan.

openbare en algemeen toegankelijke, maar

Kennelijk is dat ook niet de bedoeling. Want

vervreemdt ook wat daarachter ligt van het

het merkwaardige verschijnsel doet zich

gebied dat van en voor iedereen is.

voor dat een grotere publieke belangstelling

Vanuit verschillende disciplines wordt dat

door sommige journalisten al gauw geïnter-

hek, en daarmee het isolement van kunst,

preteerd wordt als een devaluatie van de

nadrukkelijk in stand gehouden. In de eerste

kunstuiting. Ik ervaar dat in mijn eigen

plaats zijn dat de kunstenaars zelf. Door

omgeving bij radio en televisie ook. Voor

zichzelf naar buiten toe te presenteren als

sommigen wordt een programma verdacht

exclusief anders dan wie dan ook in onze

als de belangstelling van luisteraars of kij-

samenleving, door zichzelf te verheffen tot

kers voor dat programma groeit. Toename

een culturele elite - waarbij het argument

van de belangstelling is huns inziens auto-

van het kunstenaar zijn vaak zwaarder lijkt

matisch indicatief voor vervlakking en ver-

te wegen dan wat dat kunstenaarschap

mindering van de inhoudelijke kwaliteit van

voortbrengt - plaatsen veel kunstenaars zich

zo’n programma. Een opvatting die ik abso-

min of meer bewust binnen de omheinde

luut niet deel. Ik wil niet ontkennen dat elk

ruimte die alleen door geprivilegeerden

interessegebied - en daarmee ook het pro-

betreden mag worden. Bij dat kiezen voor

gramma dat zich op zo’n interessegebied

afzondering zal het zoeken naar veiligheid

richt - zijn eigen publieksvolume kent. Maar

zeker ook een rol spelen. Want isolement

om te stellen dat het laagste aantal luiste-

biedt ook bescherming, maakt iemand in

raars of kijkers duidt op de hoogste kwali-

zekere zin onaantastbaar. Daarbij wil ik met

teit van een programma, is arrogant en dom

nadruk stellen, en dat geldt ook voor de

en getuigt van een grote minachting voor je

andere disciplines, dat het vaak niet de

publiek.

grootsten zijn die hun exclusiviteit het luidst verkondigen.

Het onderwijs Ten slotte wil ik bij degenen die dat hek in stand houden, om in die

De journalistiek In de tweede plaats wordt

beeldspraak nog even te blijven, het onder-

het elitaire isolement van de kunst in stand

wijs noemen. Overheid, politiek en cultuur-

gehouden door de journalistiek die zich met

beleid sla ik over, hoewel die natuurlijk in

cultuur en kunst bezighoudt. In die journa-

belangrijke mate ook van invloed zijn op het

listiek wordt het elitaire van kunst eerder

onderwijs en de keuzen die daarin gemaakt

benadrukt dan weggenomen. En in de geval-

worden. Die keuzen in het onderwijs en mis-

len waarin men kunst probeert te populari-

schien wel in de hele opvoeding vallen zo

seren, gebeurt dat vaak op een zo nadrukke-

goed als altijd uit ten gunste van het ratio-

lijke, niet zelden neerbuigende en soms zelfs

nele, intellectuele aspect. Aan de ontplooi-

infantiele manier, dat de lezer, luisteraar of

ing en ontwikkeling van de emotionele kant

kijker wel het gevoel móet krijgen dat de

van het kind wordt heel wat minder tijd en

brenger van de boodschap hem ziet als de

aandacht besteed. Sterker nog, de emotio-

eerste de beste cultuurbarbaar die even

nele kant van een kind, die zich uit in fanta-

door de tralies van het hek mag kijken naar

sie en creativiteit, wordt in het onderwijs

al dat verhevene waar hij emotioneel nog

eerder de kop in gedrukt dan gestimuleerd.

lang niet aan toe is en wat zijn intellectuele

Daarmee bedoel ik niet eens de grotere aan-

bevatting ver te boven gaat. Een dergelijke

dacht die wordt besteed en de grotere waar-

benadering door (een deel van) die journa-

de die wordt toegekend aan het behalen van

listiek is natuurlijk niet echt een stimulans

resultaten in de vakken rekenen, taal, aard-

81

rijkskunde en geschiedenis ten opzichte van

teit te maken heeft plotseling iets bijzon-

de meer muzische vakken muziek, tekenen,

ders; iets waarvan het bestaan niet ontkend

handenarbeid en dans.

wordt, maar dat tegelijkertijd toch wordt

Ik bedoel dat in al die aandachtsgebieden,

voorgesteld als iets vreemds, als iets wat

ongeacht of het de exacte of de muzische

niet van nature bij je hoort en van jezelf is.

vakken zijn, de nadruk op het intellectuele kennen en het technische kunnen ligt. Maar

Kennen en kunnen Ook in het onderwijs

kennen en kunnen is nog geen begrijpen. Je

heeft dat onderhuidse, niet uitgesproken

begrijpt pas iets als je rationele kennen en

maar wel degelijk voelbare inkaderen van

je emotionele voelen met elkaar in even-

wat tot de eigenlijke taken van de school

wicht zijn en met elkaar resoneren. Het is

behoort (waarmee je in je leven wat kunt)

niet het een of het ander, maar het een en

en het bijzondere wat de school je verder

het ander. Dat geldt zowel voor het begrij-

nog biedt (waarmee je in je leven niets

pen van de meer exacte vakken, als voor het

hoeft) invloed op de attitudevorming van de

begrijpen van de meer muzische vakken; dat

leerlingen. Misschien geldt dit voor het

geldt eigenlijk voor het begrijpen van alles

voortgezet onderwijs nog sterker dan voor

in het leven. Zo ook voor het begrijpen van

het basisonderwijs, maar ook in het basison-

kunst. Begrijpen heeft te maken met inte-

derwijs wegen de voor de kennisvakken

gratie; als je iets begrijpt in de zin zoals ik

behaalde cijfers toch net even zwaarder dan

hierboven heb aangeduid, wordt het iets van

de cijfers voor de muzische vakken.

jezelf. En je zelf is een geheel; daarin is

In het voortgezet onderwijs is tekenen

geen plaats voor hekjes.

tegenwoordig ook een vak dat gekozen kan worden als examenvak. Ik ken een jongen

Attitudevorming Kinderen zijn al vanaf

die anderhalf jaar geleden die keuze

heel jong uiterst gevoelig voor waardering

gemaakt heeft. En terecht, want hij tekende

en afwijzing. Begrijpelijk wanneer het waar-

eigenzinnig, wild en fantasievol. Aan zijn

dering voor of afwijzing van het kind zelf

tekeningen zag je dat hij een scherp obser-

betreft, want het een resulteert in beloning

vatievermogen heeft, met oog voor het ken-

en het ander in straf. Als die waardering of

merkende detail dat hij trefzeker en grotesk

afwijzing zich richt op iets buiten dat kind is

wist weer te geven. Dat het bij het vak teke-

dat ook van invloed op dat kind, met name

nen niet om tekenen ging, had die jongen

op de vorming van diens normen- en waar-

zich - terecht - niet gerealiseerd. Wie Dürer

depatroon. In beide gevallen gaat het daar-

was en wanneer Michelangelo leefde inte-

bij om min of meer concreet kenbaar

resseerde hem geen bliksem. Hij wilde teke-

gemaakte waardering of afwijzing.

nen en dat kon hij. Hij haalde dus dikke

Onderschat wordt nog wel eens de invloed

onvoldoendes, want hij wist niet eens hoe

die de niet uitgesproken gevoelens, inclusief

Rembrandt van achteren heette. Na dat jaar

het daaruit voortvloeiende gedragspatroon,

heeft die jongen een ander examenvak

van ouderen op de attitudevorming van kin-

gekozen. Tekenen hebben ze hem op die

deren heeft.

school (naar ik hoop voorlopig) afgeleerd;

Doen ouders geheimzinnig over seksualiteit,

dat heb ik hem sindsdien niet meer zien

ontwijken ze het onderwerp als het toevallig

doen.

toch ter sprake komt, of zeggen ze op een

82

gegeven moment met een gewichtig gezicht:

Zonder gevoel geen begrip Ik ben opge-

‘Je bent nu al zo oud. We moeten eens met

groeid in een calvinistisch, dus cultureel

je praten’, dan wordt alles wat met seksuali-

gezien nogal pover milieu. Een milieu waarin

een aantal deugden zeer hoog en andere

schooljaar liep ik stage op een dorpsschool

uiterst laag in het vaandel geschreven ston-

ergens in Zeeland. De klasse-onderwijzer

den. Arbeid adelt, bescheidenheid siert,

was ziek, had een studiedag of had die dag

maar emotie, zeker het tonen daarvan, ont-

gewoon geen zin in de wetenschap dat zijn

luistert de mens. Gelukkig ontbrak in mijn

klas toch onder de pannen was met een sta-

ouderlijk huis de bijna spreekwoordelijke

giair. Voor de eerste les na de middagpauze

calvinistische strengheid en was het een

stond er tekenen op het rooster. Ik had de

oase van gastvrijheid en tolerantie. Vooral

kinderen gevraagd om van huis een oud

die geest van tolerantie heeft voor een

overhemd of oude jurk mee te nemen.

groot deel de koers in mijn leven bepaald.

Tijdens de pauze had ik het schoolmeubilair

Toen had ik net dat ene emotionele duwtje

opzij geschoven, een wand van het lokaal

nog nodig om op eigen benen verder te

beplakt met behangrollen en potten vinger-

kunnen gaan. En dat duwtje kreeg ik op de

verf klaargezet. Ik liet de kinderen een ver-

kweekschool van mijn leraar Nederlands, de

haal bedenken. De een begon en het vol-

heer Tak.

gende kind moest dat met een zin aanvul-

Het interesseerde hem niet of wij (tijdig) de

len. Nadat iedereen zijn bijdrage had gele-

boeken lazen die voor onze eindexamenlijst

verd, vroeg ik de kinderen hun zin op de

noodzakelijk waren. Tijdens zijn lessen ver-

behangrollenwand te schilderen. (Wat een

telde hij gedreven over de boeken en schrij-

oubollige opdracht, zullen sommige lezers

vers die hem bezighielden. Daarbij kon hij

nu misschien denken, maar let wel, we

lyrisch, tot tranen toe bewogen en soms

schrijven de jaren zestig en ik was toen ook

purperrood van verontwaardiging en woede

nog maar net begonnen.)

zijn. Omdat ik nieuwsgierig was waarom

De kinderen moesten de nodige schroom

iemand door een boek zo geëmotioneerd

overwinnen voor ze hun vingers in de verf

kon raken, ging ik die boeken ook lezen.

stopten. Mijn aanbeveling om vooral met de

Niet alleen om ze te lezen, maar ook om er

eigen lievelingskleur te werken, gaf ook niet

daarna met hem over in discussie te gaan;

de stimulans die ik daarvan verwachtte.

om te zeggen of ik zijn emoties deelde of ze

Toen vroeg ik hen de ogen te sluiten en heel

bespottelijk vond.

diep te denken aan degene van wie ze het

Van mijn leraar Tak heb ik geleerd - en ik

meeste hielden. Ze moesten zich voorstellen

weet niet eens of dat zijn bedoeling was -

dat die een hele poos op reis was geweest

dat je zonder je gevoel te laten spreken niet

en die avond weer terugkwam. En voor die-

tot begrijpen komt. De stem van je verstand

gene moesten ze hun tekening maken. Toen

en de stem van je gevoel moeten met elkaar

lukte het wel. Sommige kinderen begonnen

in gesprek voor het begrip kan rijpen. Zo op

meteen, anderen volgden wat aarzelend. Al

papier lijkt het allemaal wat hoogdravend,

vlug ontdekte ik dat de meesten hun zin

maar in de praktijk is het zo simpel. En wat

allang vergeten waren en spontaan schilder-

het belangrijkste is: het werkt.

den wat in hen opkwam. Later heb ik begrepen dat al die poespas met rollen behang en

Onderwijsloopbaan Vanaf mijn kweek-

vingerverf waarschijnlijk niet eens nodig was

schooltijd heb ik geprobeerd de kinderen

geweest. Dat ene emotionele duwtje was al

emotioneel te laten voelen wat ik wilde

voldoende. Of zouden het vertrouwde

overbrengen. Dat stuitte nogal eens op

tekenvel en de bekende kleurpotloden toch

weerstand van het wettige gezag dat boven

net weer te remmend gewerkt hebben? Ik

die kinderen en in een aantal gevallen boven

weet het niet.

mij gesteld was. In mijn laatste kweek-

Wat ik nog wel weet is dat de kinderen de

83

hele middag geconcentreerd bezig zijn

kinderen nou zo groot acht, maar daar kom

geweest. En wat ik ook nog weet is dat op

ik later op terug.

een gegeven moment het hoofd van de school het lokaal binnenkwam, met open-

Informatie-overdracht Naast diverse

gesperde ogen het lokaal rondkeek, een

schoolradioseries heb ik voor radio langlo-

keer moeilijk slikte en vervolgens zei: ‘Wij

pende programmaseries gemaakt als

moeten mekaar zo even spreken!’ Dat was

Mikadoo, Gebakken vensterbanken, Op een

mijn laatste stagedag op die school.

klein stationnetje en Maak er maar een eind

Op mijn eerste ‘echte’ school ging het niet

aan. In al deze programma’s was er sprake

veel beter. Na een vrolijke wandeling met

van informatie-overdracht. In mijn radiotijd

mijn klas door de vrije natuur - er stond bio-

heb ik ontzettend veel geleerd over wat de

logie op het rooster, dus ik vond dat dat wel

mogelijkheden en onmogelijkheden van

kon - kreeg ik een stevige uitbrander van

informatie-overdracht via een massamedium

het hoofd. Nog geen week later kreeg ik de

zijn. En tussen radio en televisie liggen dan

inspecteur op bezoek op het moment dat ik

ook nog weer verschillen. De grote kracht

met mijn klas een toneelstuk instudeerde. Er

van radio is de suggestie die je daarmee

stond taal op het rooster, dus ik vond dat

kunt wekken. Met relatief beperkte midde-

dat wel kon. De inspecteur vond van niet. Al

len kun je een sfeer creëren, een geluidsde-

met al heeft mijn onderwijsloopbaan nog

cor opbouwen die de informatie een extra

geen zes weken geduurd.

dimensie geeft, tot leven brengt. Als voorbeeld noem ik een serie die ik maakte over

84

Programma’s voor kinderen En toen

Nederlandse volksverhalen, over hoe ze ont-

kwam ik, na nog wat omzwervingen, min of

stonden en voortleefden en over de daarin

meer toevallig bij de omroep terecht. Op de

steeds terugkerende figuren zoals heksen,

jeugdafdeling van AVRO-radio. In de pro-

Witte Wieven, de duivel, enzovoort. Je kunt

gramma’s die ik in de loop der tijd gemaakt

de informatie daarover overzichtelijk

heb - de eerste veertien jaar vooral voor

gerangschikt als presentatietekst voorlezen.

radio - stonden steeds twee begrippen cen-

Je kunt ook een marskramer opvoeren die

traal: kinderen en informatie-overdracht. De

vertelt welke verhalen hij tijdens zijn

keuze om programma’s voor kinderen te

omzwervingen zoal van de mensen gehoord

maken, lag misschien in de lijn van mijn

heeft. Daardoor krijgt de informatie al een

opleiding. Maar het was niet alleen dat. Het

dimensie meer. Je kunt die marskramer ook

was vooral dat kinderen me boeiden en dat

op een stormachtige herfstdag in zijn

doen ze nog steeds. Kinderen hebben iets

bescheiden huisje bij de open haard neerzet-

directs, ze durven nog op te gaan in hun

ten. Je geeft hem een glas wijn en als hij

soms bizarre fantasie, ze hebben een

dan begint te vertellen... dan ruik je het

onvoorstelbare mentale elasticiteit en op de

houtvuur, je voelt bij vlagen de tocht die

een of andere manier altijd een positieve

door de kieren giert. En als hij het dan over

toekomstverwachting. En met al die elemen-

de duivel heeft die op een dag zoals deze

ten kun je als programmamaker heel wat.

ineens..., dan lopen de rillingen over je rug

Zowel in positieve als in negatieve zin, daar-

en ruik je de sulfer die de Boze altijd

van ben ik me altijd nadrukkelijk bewust

omringt.

geweest en met die wetenschap in mijn ach-

Informatie-overdracht op die manier is meer

terhoofd heb ik altijd afgewogen wat wel en

dan het overbrengen van intellectuele ken-

wat niet in een programma kon. Niet dat ik

nis, want het gaat niet alleen over feiten.

de directe invloed van radio en televisie op

Het gaat ook over gevoelens en emoties. Je

hebt even in de huid gezeten van de mensen

kant van de ontvanger te gaan zitten en met

die in vroeger tijden door duivels, heksen en

de groep waarvoor je het programma

nachtmerries werden belaagd.

gemaakt hebt naar dat programma te kijken. Dan merk je snel genoeg wat de sterke en

Klassieke muziek Op een klein stationnetje

zwakke kanten van het programma zijn.

was een radioprogramma dat gedurende vijf

Dat ontbreken van interactie geeft trouwens

jaar wekelijks op Radio 4 werd uitgezonden.

nog een aantal beperkingen voor radio- en

Een klassiek muziekprogramma voor kinde-

televisieprogramma’s. Onderwerpen die op

ren. In dit programma lag de nadruk vooral

zichzelf een duidelijke interactie in zich ber-

op het overbrengen van emotionele, ge-

gen, lenen zich slecht voor uitzending via

voelsmatige informatie. Feitelijke informatie

een massamedium. Jeugdtheater bijvoor-

over hoe een bepaald muziekstuk heette,

beeld, waarbij er een sterke wisselwerking is

wie de componist was, laat staan informatie

tussen acteurs en publiek. Het heeft weinig

van meer musicologische aard, werd niet of

zin om een registratie daarvan via televisie

nauwelijks gegeven. Hooguit wanneer het

uit te zenden. Want wat de kinderen in de

toevallig zo uitkwam voor het verhaal. Het

zaal wel kunnen: reageren op de acteurs en

programma was een collage van (door de

hun spel - en dat maakt het nou juist zo

programmamakers zelf geschreven) korte

leuk en spannend - dat kunnen kinderen

verhalen waarin de sfeer van verhaal en

thuis voor de televisie niet; die voelen zich

muziek met elkaar verbonden werden.

dan toch een beetje buitengesloten en dan

Echte musicologen hebben ons wel eens ver-

is de lol er gauw af.

weten dat we van alle muziek programma-

Uit ervaring heb ik geleerd dat kinderen ook

muziek maakten. Zij hadden van de intentie

niet houden van discussies tussen kinderen

van het programma dus niets begrepen.

onderling. Enerzijds ook vanwege de onmo-

Maar het was wel het enige programma op

gelijkheid van interactie, maar misschien

Radio 4 waarnaar kinderen luisterden.

nog meer omdat kinderen thuis niet inzien

Omdat zij wel begrepen waarover het ging

waarom de kinderen die aan de discussie

en dat schreven ze ons ook; dat ze bij die

deelnemen naar de studio zijn gehaald om

muziek het konijn tegen hun wang hadden

over dat bepaalde onderwerp te praten; de

gevoeld, dat ze hadden gehuild bij de

kinderen in de studio weten er immers niets

geboorte van dat kalfje in die donkere dam-

meer van dan de kinderen thuis? En de wijs-

pige koeiestal en dat ze de bloemen bij de

neuzige opmerkingen van kinderen in de

beek hadden geroken.

studio irriteren meer dan dat ze informeren of interesseren. Daar ga je dus niet naar kij-

Beperkingen De grote beperking bij de

ken. Waren volwassen luisteraars en kijkers

informatie-overdracht via de massamedia is

ook maar zo kritisch.

het ontbreken van de directe interactie tussen informatieverschaffer en informatie-ont-

Emotionele onderwerpen In Het Klokhuis

vanger. Je zendt het in Hilversum uit, maar

dus geen discussies tussen kinderen en ook

je weet niet hoe het bij de luisteraar of kij-

geen registraties van jeugdtoneel. Er kan

ker overkomt; je kunt niet zien of de aan-

trouwens nog een heleboel meer niet in Het

dacht verslapt, of het te snel gaat en je kunt

Klokhuis. Geen kinderen die als decorum

niet ingaan op vragen. Het ritme van een

door reportages lopen en daar verder geen

programma en de dosering van informatie

functie hebben dan (door de makers) hoog-

moet je leren. Het is daarom heel goed voor

uit te laten zien: kijk, dit is een kinderpro-

een programmamaker om regelmatig aan de

gramma. Verder is er een categorie onder-

85

werpen die om technische of inhoudelijke

Met op voet van gelijkwaardigheid bedoelen

redenen niet in Het Klokhuis kunnen.

we niet dat de presentatie zich moet gedra-

Onderwerpen die om inhoudelijke redenen

gen als een tien- of elfjarige en ook niet dat

niet in Het Klokhuis kunnen, hebben te

de presentatie de kinderen moet aanspreken

maken met de onmogelijkheid van interactie

alsof zij volwassenen zijn. Met op voet van

tussen zender en ontvanger. Emotionele

gelijkwaardigheid bedoelen we dat de pre-

onderwerpen als een ongeneeslijke ziekte,

sentatie kinderen en vooral hun vragen seri-

de dood van iemand in je naaste omgeving,

eus neemt. Daarbij vinden we de ene vraag

incest, enzovoort, zijn voor ons een pro-

niet belangrijker dan de andere. Dit geldt

bleem. Niet vanwege de thematiek, want we

ook voor de onderwerpen die we behande-

vinden dat je in principe ieder onderwerp

len. We praten in Het Klokhuis op dezelfde

met kinderen moet kunnen bespreken. We

manier over het verschijnsel stofexplosie als

vinden die onderwerpen een probleem

over het verschijnsel aquarel. We praten met

omdat wij niet weten onder welke omstan-

de stratemaker op dezelfde manier over zijn

digheden kinderen thuis naar ons program-

beroep en wat hij maakt als met de beeld-

ma kijken. Wanneer alle kinderen in hun

houwer. Om op de al gebruikte beeldspraak

buurt iemand zouden hebben waarmee ze

terug te komen; de een doet zijn werk niet

over zo’n onderwerp verder zouden kunnen

vóór het hek en de ander daarachter. In Het

praten en waarbij ze met hun vragen terecht

Klokhuis bestaat dat hek niet. Daarom is

zouden kunnen, was er niets aan de hand.

(dat zal je in Het Klokhuis in ieder geval

Maar kinderen die met een groot emotioneel

nooit horen) het werk van de beeldhouwer

probleem zitten, missen meestal zo iemand

niet interessanter of hoogstaander dan dat

in hun omgeving. Bij die kinderen zouden

van de stratemaker.

we met bedoelde onderwerpen eerder het

Het aardige is dan ook te constateren dat

probleem, angsten en de hoeveelheid vragen

alle afleveringen, ongeacht wat het onder-

vergroten, dan die wegnemen. En dat laat-

werp is, gemiddeld even goed bekeken wor-

ste is een van de dingen die we met ons

den en inhoudelijk gelijk gewaardeerd wor-

programma willen.

den. In het reportagegedeelte proberen we dus zo helder mogelijk te informeren waar-

86

Formule In de aanvang van dit artikel zei ik

bij we als regel niet of nauwelijks ingaan op

al dat de formule van Het Klokhuis simpel

de morele en emotionele aspecten van een

en helder is. Daar wil ik toch nog een paar

onderwerp. Je zou kunnen zeggen dat we

woorden aan toevoegen. We willen met Het

met de reportages uitroeptekens plaatsen.

Klokhuis kinderen tussen de negen en twaalf

In het dramagedeelte gaat het juist niet over

jaar op een zo breed mogelijk gebied infor-

die feitelijke informatie. In het drama wordt

meren over de wereld waarin zij opgroeien.

de werkelijkheid op zijn kop gezet, gerelati-

In de reportages moet die informatie zo

veerd of juist grotesk uitvergroot. In het

objectief en visueel mogelijk zijn en alles

drama gaat het juist wel over de morele en

wat er in die reportages verteld en vooral

emotionele kanten van een onderwerp en

getoond wordt, moet feitelijk juist zijn. Met

stellen we opportunisme en hypocrisie (van

die feiten moeten ze, om het zo maar eens

vooral volwassenen) aan de kaak. Met het

te zeggen, hun onderwijzer kunnen ver-

drama plaatsen we geen uitroeptekens,

slaan. Daarbij is de presentatie, die op voet

maar vraagtekens. Dit in de hoop dat kinde-

van gelijkwaardigheid met de kinderen moet

ren thuis daar met elkaar en met hun ouders

staan, een soort intermediair tussen de spe-

nog eens over doorpraten en nadenken.

cialisatie (van het onderwerp} en het kind.

Invloed van televisie Ten slotte nog iets

wij de christelijke waarden belachelijk had-

over de invloed van televisie op kinderen. De

den gemaakt door een missionaris in een

actieve invloed van televisie - zowel in nega-

kookpot te zetten. De tweede brief was van

tieve als in positieve zin - wordt vaak zwaar

een vader die, mede namens zijn kinderen

overschat. Toegespitst op kinderen zal er

(briefschrijvers durven maar zelden echt

van een negatieve invloed van televisie kij-

namens zichzelf te spreken), zijn veront-

ken nauwelijks of geen sprake zijn, als dit

waardiging kenbaar maakte over het feit dat

kijken samen gebeurt met de voor die kinde-

wij kostbaar voedsel verkwanselden, terwijl

ren verantwoordelijke volwassene die kan

miljoenen mensen honger lijden.

ingaan op emoties en vragen die een pro-

Voor de eerste briefschrijver hadden de

gramma bij een kind oproept. Anderzijds zal

tomaten met kisten tegelijk de kookpot in

televisie kijken ook nauwelijks een positieve

gekund, als er maar geen missionaris in

invloed kunnen hebben, ongeacht de kwali-

gezeten had. Voor de tweede briefschrijver

teit van het programma en de intenties en

hadden de missionarissen klem kunnen zit-

inzet van de makers, als dat kijken in de

ten in die kookpot, als we de tomaten en

opvoedingssituatie geen basis en geen fol-

komkommers maar achterwege hadden gela-

low-up heeft. Daarbij zal het duidelijk zijn

ten. Wij wilden met deze scène alleen iets

dat de noodzaak en het positieve effect van

over versieren vertellen. De kwalitatieve

het samen kijken toeneemt naarmate kinde-

invulling, de affectieve lading gaven de

ren jonger zijn. Hierin is wat begeleiding

briefschrijvers eraan, en dat is hun goed

betreft weinig verschil met het kinderen vei-

recht.

lig en zelfstandig leren functioneren in het verkeer.

PIET GEELHOED was onderwijzer en daarna

Televisie is slechts een medium. Een medium

jeugdprogrammamaker bij de AVRO. Hij

dat in de opvoeding gebruikt kan worden en

maakte schoolradioprogramma’s, zoals

daardoor een rol kan spelen. Maar de kwali-

Mikadoo, Gebakken Vensterbanken, Op een

tatieve invulling van die rol, de positieve of

klein stationnetje en Maak er maar een eind

negatieve lading, bepaalt niet in de eerste

aan. Nu is hij eindredacteur van het NOS-

plaats het medium televisie, maar vooral de

televisieprogramma Het Klokhuis.

opvoeder.

Versieren Ter illustratie geef ik graag een praktijkvoorbeeld. In Het Klokhuis zonden we in een aflevering over versieren een dramascène uit waarin de kok Alberdingk Thijm een recept geeft voor het koken van een missionaris. Tijdens de scène vertelt de kok dat je door iets te versieren een gerecht nog veel smakelijker kunt maken en belegt daarbij de acteur die in de kookpot zit rijkelijk met uitjes, schijfjes komkommer en tomaat. Kort na de uitzending kreeg ik twee brieven van kijkers over deze scène. De eerste brief was van een overtuigd katholiek die, mede namens het katholieke volksdeel, heftig protesteerde tegen de grievende wijze waarop

87

Krantebericht uit 2010

Indrukwekkende interactieve Othello ter gelegenheid van de beëindiging van WO III Van onze correspondent AMSTERDAM – Wereldwijd is enthousiast gereageerd op de interactieve uitvoering van Shakespeares Othello aan boord van een Russisch-Amerikaans ruimteschip. De uitvoering vond plaats ter gelegenheid van de beëindiging van de Derde Wereldoorlog in Afrika die alle continenten het afgelopen jaar in de ban hield. De uitvoering is een Nederlands-Chinees initiatief waarbij Rusland en Amerika zich spontaan hebben aangesloten.

E

88

en speciale groep van genodigden kon zelf via een afstandsbediening richting geven aan de afloop van een van de meest populaire drama’s van Shakespeare. Pleegde in de oorspronkelijke versie de moor Othello zelfmoord nadat hij zijn vrouw Desdemona om het leven had gebracht, in de uitvoering aan boord van het ruimteschip kozen de prominenten voor een homoseksuele relatie tussen Othello en zijn bedrieger, de vaandrig Jago. Na ont-

dekking van deze relatie doodde Desdemona eerst de bedrieger Jago en sloeg vervolgens de hand aan zichzelf. De voorstelling opende met een straatscène die buiten het ruimteschip werd opgevoerd. Het ruimteschip vormde op deze wijze het unieke decor voor de dialoog tussen senator Brabantio, de vader van Desdemona, en Jago. De uitvoering werd via satellietverbindingen in miljoenen leefeenheden gevolgd. Het was

voor het eerst dat op een dergelijke intercontinentale wijze ruimtetechnologie, media en cultuur werden samengebracht. Verantwoordelijk voor de produktie was het transnationale mediaconcern Endemol/Philips. De hele onderneming is particulier gefinancierd. Inmiddels worden in Amerika nog steeds enkele vertegenwoordigers van de Cultfundi’s door de politie vastgehouden. Deze Cultfundi’s dreigden met geweld te zullen optreden tegen Endemol/Philips aangezien ze grote bezwaren hadden tegen de wat ze noemden ‘anti-ecologische imperialisering van de kunst’. Ook in Nederland hebben Cultfundi’s protestacties gevoerd waarbij verscheidene culturele Infopalen in de stedelijke gebieden vernield werden.

GIEP HAGOORT

Achilles ging zitten en Calchas, de zoon van Thestor, stond op. In heel het kamp was er geen waarzeg-

CULTUUREDUCATIEF MANAGEMENT OVER DE DREMPEL VAN DE 21STE EEUW

ger als hij. Verleden, heden en toekomst lagen voor hem open, als hij de vlucht van de vogels raadpleegde. (...) Calchas ging zitten, maar woedend sprong Agamemnon op. (...) ‘Ongeluksprofeet’, riep hij, ‘nooit nog hebt ge iets goeds voorspeld in mijn voordeel! Ge zwelgt in het verkondigen van komende rampen. Iets goeds hebt ge nooit voorzegd of gedaan!’ Uit: de Ilias van Homerus

Lot of toeval De directeur van de muziekschool is waarschijnlijk door het lot aangewezen om deze managementfunctie te vervullen. Of misschien is de coördinator van de sectie beeldende vakken door toeval op zijn managementstoel beland. In ieder geval kan niet gesproken worden van een geplande actie, want er bestaan geen opleidingen die je voorbereiden op een managementfunctie aan een muziekschool, creativiteitscentrum of kunstencentrum. Daarom worden nu in de post-academische kunstmanagementopleidingen onderwijsmodulen over managementfuncties aangeboden die aansluiten op het vakinhoudelijke lesaanbod. De hoger-onderwijsprogramma’s rond kunst en management vormen een aanvulling op dit opleidingsbeeld: studenten uit het kunstonderwijs hoeven niet eerst een hele kunststudie te volgen om hun organisatietalent leerplanmatig te ontwikkelen. Na een propaedeutisch jaar kunnen zij een specifieke managementroute volgen. Op den duur zullen zeker kunstmanagers uit deze

89

route kunsteducatieve managementfuncties

Doemdenken versus hoop Ten slotte zijn

vervullen, maar al met al blijven zij een min-

er nog de resultaten van futuroloog Alvin

derheid.

Toffler en trendwatcher Faith Popcorn. Toffler formuleert zes ‘beginselen’ die vanuit de

Scenario’s Als je dus door lot of toeval

media onze toekomstige, op informatie ge-

- misschien wel door beide - in een manage-

oriënteerde samenleving zullen beheersen:

mentfunctie verzeild bent geraakt, wat zegt

interactiviteit, mobiliteit, converteerbaar-

dan een verhaal over het kunsteducatief

heid, onderlinge aansluitbaarheid, alomte-

management op de drempel van de 21ste

genwoordigheid en mondialisering. Popcorn

eeuw? Ik wil de drempel wat ruimer nemen

maakte naam door de introductie van de

en me richten op het jaartal 2010. Het ant-

trend cocooning, ofwel de ‘nieuwe huiselijk-

woord probeer ik te vinden door verslag te

heid’. Zij neemt het jaar 2010 om twee

doen van een zoektocht naar ontwikkelin-

visies tegenover elkaar te plaatsen: doem-

gen die in dat jaar van betekenis kunnen

denken tegenover hoop. In 2010 is òf alles

zijn voor kunsteducatief management.

uitgekomen waarvoor wij in 1990 bang

De keuze voor 2010 is gelegen in het simpe-

waren (het pessimistische scenario), òf is de

le feit dat rond dit jaartal redelijk veel infor-

cultuur weer in handen van mensen waar

matie beschikbaar is: veel toekomstonder-

‘creatief talent bloeit’ (het optimistische

zoeken, scenario’s en trendanalyses nemen

scenario).

de periode tussen 2005 en 2015 als een tijdvak waarin ideeën en ontwikkelingen kun-

Inspirerend èn hachelijk Toekomstge-

nen worden verbeeld en verwoord. Zo neemt

richte denkarbeid is voor het management

de voormalige senior planner bij Shell Peter

inspirerend èn hachelijk tegelijk. Het inspire-

Schwartz in zijn boek Ondernemen is voor-

rende hangt samen met de behoefte van lei-

uitzien het jaar 2005 om vanuit het hier en

dinggevenden om de toekomst te begrijpen

nu een aantal drijvende krachten te schet-

en daarop te anticiperen in het huidige

sen. Hetzelfde jaartal is ook gekozen door

beleid (aanbod van kunstzinnige produkten

een groep reclamemakers en wetenschap-

en diensten, personeelsplanning, financie-

pers om scenario’s voor de communicatie-

ring van de organisatie, enzovoort). Het

branche te ontwikkelen. Deze scenario’s zijn

hachelijke ligt ook voor de hand: er valt

gebaseerd op scenario’s die het Centraal

weinig tot niets met zekerheid over de toe-

Planbureau heeft ontwikkeld in het onder-

komst te zeggen. Verwachtingen over demo-

zoek Scanning the future, waarin (demogra-

grafische en ecologische ontwikkelingen

fische) gegevens zijn opgenomen die het

kunnen met cijfers onderbouwd worden,

jaar 2010 zelfs overstijgen (over ‘vergrijzing’

maar uitspraken over de vraag welke situ-

en ‘ontgroening’ bijvoorbeeld).

aties op een bepaald moment in de omge-

Naast deze ‘harde’ cijfers zijn ook relevante

ving van organisaties bestaan, blijven een

trends geformuleerd die van belang zijn

sterk relatief karakter houden. Dat we ons

voor een goed begrip van de gekozen perio-

toch bezighouden met toekomstgericht

de. Zo zien John Naisbitt en Patricia

onderzoek wordt op een duidelijke wijze

Aburdene in hun boek Mega Trends 2000

verwoord door Peter Schwartz: het gaat om

een renaissance in de kunst, wereldwijd ver-

het ontwikkelen van een vermogen om goed

breide levensstijlen en cultureel nationalis-

geïnformeerd rekening te houden met risi-

me opkomen.

co’s en mogelijke opbrengsten. Een vermogen waarover noch de bureaucraat noch de

90

gokker beschikt.

Toekomstonderzoek in organisaties is een

massa’s. Vooral deze massa’s hanteren een

specifiek onderdeel van het strategisch

multifunctionele betekenis van cultuur:

managementproces. 1 En of kunsteducatieve

godsdienst, leefwijze, eten en drinken, con-

managers het plezierig vinden of niet: de

sumptie- en vrijetijdsgedrag en met name

toekomst dient zich ook bij hen vanzelf aan.

etnische belevingen. Dit cultiveren van etni-

Zij zullen een manier moeten vinden om met

sche ervaringen en emoties staat in contrast

deze toekomst om te gaan en de verwach-

met de globalisering van de cultuur (mede

tingen daarover in te passen in hun culturele

versterkt door media en technologie). Elites

bedrijfsvoering.

bepalen de kwaliteitskeuren en geven sturing aan informatieprocessen, zelfs als deze

Omgevingsvelden en dimensies De hier

betrekking hebben op de (sub)culturen van

beschreven zoektocht is gericht op het stra-

de massa’s. De groei van elites en massa’s is

tegisch beleidsproces voor de langere ter-

evolutionair, de massa’s accepteren de kwa-

mijn, omdat die in kunsteducatieve organi-

liteitsfunctie van de elites. Kunstenaars heb-

saties vaak geheel onbesproken blijft. Daar-

ben werk op beide ‘niveaus’ en zijn multi-

bij heb ik de volgende methode gehanteerd.

inzetbaar. Een alternatief woord voor het

Eerst heb ik trends en ontwikkelingen uit

begrip ‘kunstenaar’ is ‘creatief werker’.

acht omgevingsvelden in kaart gebracht:

Het begrip kunsteducatie is uiterst

cultuur, sociaal, media, economie, politiek,

beperkt bruikbaar: toegang verschaffen

technologie, internationalisering en ecologie.

tot de traditionele en interdisciplinaire

Zo ontstond een lijst van tweehonderdvijftig

kunst voor de elite. Het begrip kunst-

items. Per omgevingsveld heb ik kenmerken-

educatie krijgt pas werkelijk betekenis

de dimensies onderscheiden. Als bronnen

als we uitgaan van het multifunctionele

(nationaal en internationaal) zijn gebruikt:

begrip cultuureducatie. In nauwe samen-

toekomst- en trendonderzoeken, signalen

werking met creatieve werkers wordt

uit vakliteratuur, tijdschriften, dag- en

het consumeren van cultuur (religie,

weekbladen en uitlatingen en opvattingen

leefwijze, eten, etnische achtergronden,

van artistiek leiders, managers en theoretici.

enzovoort) het belangrijkste werkterrein

Een beperkte weergave van deze scanning is

(goederen, diensten, onderzoek) van de

op pagina 92 te zien in het schema Omge-

cultuureducatie. Deze gerichtheid sluit

vingsvelden en Dimensies Culturele Organi-

een kunsteducatief werkterrein niet uit:

saties, aangevuld met een beschrijving van

mede ter beslechting van smaak- en cul-

deze ontwikkelingen en een concretisering

tuur-etnische conflicten ligt een nauwe

voor de kunst- en cultuureducatie.

relatie met culturele elites voor de hand.

2

Ter afsluiting poneer ik zes stellingen die een vertaalslag naar het hier en nu zijn. In

Sociaal Het spiegelbeeld van de elites in

deze vertaalslag is het motief van de zoek-

het sociale gebied zijn rijke clans, hoewel zij

tocht gelegen. Aan het slot op pagina 96

niet gelijk aan elkaar zijn. Rijke clans zijn

kan men ook een tekst over trends op het

ontstaan door het benutten van de kansen

gebied van management lezen.

die een wereldsamenleving biedt, daarbij gesteund door media en technologie.

Cultuur In het jaar 2010 heeft het begrip

Bestaan culturele elites en massa’s vreed-

cultuur geen specifieke inhoud meer.

zaam naast elkaar, clans en nomadische

Cultuur in de betekenis van traditionele en

klassen hebben voortdurend conflicten.

interdisciplinaire kunst zal door elites

Nomadische klassen zijn groepen van perso-

gebruikt worden om zich af te zetten tegen

nen die vanwege economische of politieke

91

92

Schema Omgevingsvelden en Dimensies Culturele Organisaties

De ‘culturele ik’ versus de ‘technologische omgeving’

Technologie

• Verwarring over zin technologie • Integraal gebruik van interactieve technologische mogelijkheden • Ruimte technologie en cultuur gaan samen

Globale culturele netwerken versus etnische culturen

Internationalisering

• ‘Mondialisering’ als kwaliteitsnorm • Technologie maakt netwerken wereldwijd mogelijk • Sterke driehoek: Amerika, Europa, ZO-Azië

Dwang versus inspiratie en verbeelding

Ecologie

• Opkomst fundamentalistische etno eco cultuur • Expressie vrijheden beperkt • Doemdenken bij massa

Massa’s

Kernwetgeving

Convenanten

Managementprocessen

Cultuureducatie

Creatieve processen

Elites

Losse financiering Vaste financiering

Interactie

Globale cultuur wetgeving versus convenanten met specifieke belangengroepen

Politiek

Zwervende groepen

Reflectie

Rijke clans

• Twijfel aan politiek als verdelingsmechanisme • Privatisering/zelfregulering • Cultuur geen kernvoorziening

Individualisering Manipulatie

Etnische culturen

Netwerken

Onvrijheden

Bewustzijn

Algemene culturele internationalisering versus culturele, etnisch-regionale identiteiten

Cultuur

• Elites richten zich op traditionele kunsten • Opkomst interdisciplinaire avant-garde kunst • Massa’s consumeren multifunctionele cultuur, kunstenaars zijn multifunctioneel inzetbaar

Sociaal

Kloof arm en rijk Ouderen tegen jongeren Grote stedelijke regio’s Culturele genenmanipulatie

Grootschalig entertainment versus kleinschalig ondernemen

Economie

• Centrale vraag: levert cultuur rendement op • Speculatieve en kleinschalige financieringen/basisfinanciën • Cultuur zorgt voor economische groei

Autonomie van het individu versus commerciële interactieve activiteiten

Media

• Kabeltechnieken beheersen mediagebruik • Commercie = kwaliteit, publieke omroep = kwaliteit • Organisatie is wereldwijd

Veilige luxe getto’s met traditionele kunstcircuits versus nomadische groepen met dynamische subculturen

• • • •

redenen geen vaste verblijfplaats hebben.

ma’s). De organisatie van de media is

Deze klassen kennen hun eigen subculturele

wereldwijd en in handen van een tiental

belevingen en technologie speelt een cen-

Global Players. Op regionaal niveau dienen

trale rol.

zich steeds nieuwkomers aan.

Een toenemend aantal ouderen gaat steeds

Het bieden van ruimte voor reflectie (in

meer zijn stempel op de samenleving druk-

de luxe getto’s en in de nomadische

ken, wat grote spanningen met jongeren

lokaties) is een bijzondere activiteit van

veroorzaakt. Deze spanning is vooral merk-

de culturele sector. Cultuureducatie kan

baar in de wijze waarop in cultureel opzicht

in deze sector van de media veel werk

de openbare omgeving ingericht wordt.

verrichten. Niet alleen moet de reflectie-

Grootschalige en multi-nationaal georiën-

ve behoefte ‘begeleid’ worden, ook de

teerde stedelijke regio’s vervangen de

kwantitatieve vermaakprocessen leveren

tegenstelling stad en platteland, een typi-

tal van activiteiten op: achtergronden

sche tegenstelling uit het vorige millennium.

schetsen, specifieke informatie verzame-

In sociaal-cultureel opzicht zijn de rijke

len en ontwikkelingsimpulsen verschaf-

clans met name geïnteresseerd in de cultu-

fen aan programmamakers.

rele genenindustrie: hoe met het oog op winstgevende exploitaties nieuwe ‘wonder-

Economie De financiering van culturele

kinderen’ te scheppen?

activiteiten wordt primair beheerst door de

Cultuureducatie betreft hier vooral

vraag of een hoog financieel rendement ver-

onderzoek naar de nomadische subcultu-

kregen kan worden. Deze vraag wordt ver-

ren zoals vroeger de culturen van

oorzaakt door een nauwe verstrengeling van

Afrikaanse stammen onderzocht werden.

cultuur (inclusief informatie en kennis),

Meer specifiek is cultuureducatie betrok-

media en technologie: alles kan in beginsel

ken bij het profijtelijke genenonderzoek

overal verbeeld en verkocht worden. Zo

op het gebied van kunst.

komen beperkte basisfinancieringen van

Meer en meer gaan creatief werkers zich

overheden, grote bedrijven en fondsen te

met dit soort onderzoeken bezighouden.

staan tegenover grote sommen geld die spe-

Voortdurend wordt het onderzoekswerk

culatief worden ingezet. De culturele sector

verstoord door sociale spanningen tus-

wordt daardoor een van de meest interes-

sen rijk en arm.

sante economische terreinen. In de schaduw van grote geldstromen ontstaat een boeien-

Media De media voorzien elites en massa’s

de kleinschalige economie die samenhangt

van interactief ingerichte informatie. Om de

met het optreden van kleine, creatieve

informatie te kunnen verwerken is er

(regionale) collectieven die voor de realisatie

behoefte aan reflectie. Deze behoefte is uni-

van grootschalige verbanden produkten en

verseel: waarom wil ik iets weten en wat

diensten aanbieden.

moet ik met die wetenschap doen. Om de

Cultuureducatie wordt langs de genoem-

commerciële, op doelgroepen gerichte func-

de twee lijnen gefinancierd. Een beperk-

tie te kunnen vervullen, richt de commercië-

te, per definitie tekortschietende basis-

le omroep zich op kwaliteit; de publieke

financiering van wat we nu ‘overheid’

omroep moet zich vanwege haar voortbe-

noemen en een kleine basisfinanciering

staan op massa’s richten. Deze omroep moet

van de media-industrie. Deze industrie

de massa’s vermaken en bezighouden.

heeft er belang bij greep te hebben op

Kwantiteit (kijkcijfers) gaat hier boven kwa-

de ontwikkelingen in de cultuureduca-

liteit (betekenisvolle inhoud van program-

tieve sector (richting onderzoek, inter-

93

venties bij conflicten). Kwantitatief zijn

wereld- als lokale markten. Het accent ligt

de speculatieve en kleinschalige finan-

op commercialiteit waartoe de media en het

cieringen van de multifunctionele activi-

beschikbare speculatieve geld bijdragen. In

teiten van belang, denk aan cultuurtoe-

de technologie worden grote investeringen

risme en de op cultuur gerichte horeca.

gedaan om de kunstmatige intelligentie (Artificial Intelligence, AI) onderdeel te laten

Politiek De politiek is niet krachtig genoeg

zijn van het dagelijks leven. Deze AI gecom-

gebleken om tweedelingen in de maatschap-

bineerd met de verworvenheden op het

pij te voorkomen. Al in de negentiger jaren

gebied van interactieve multimedia (IMM)

is daarom de pragmatische conclusie getrok-

vervangt grote delen van het traditionele

ken dat deze tweedelingen aangewend moe-

‘onderwijzersonderwijs’ en is vooral populair

ten worden om de noodzakelijke dynamiek

omdat het in staat is verborgen talenten en

op de gebieden cultuur, sociaal en media te

mogelijkheden van kinderen op te sporen.

verschaffen. Wat gebleven is, is een aantal

Bij het omgevingsveld sociaal is reeds de

wettelijk geregelde kernvoorzieningen die

genenindustrie genoemd, concreet is daar

direct het voortbestaan van de samenleving

het scheppen van biotechnologische won-

garanderen: water (het meest schaarse pro-

derkinderen gesuggereerd. AI-IMM zal een

dukt in de 21ste eeuw) en educatie (noodza-

gewild substituut zijn voor intermenselijke

kelijk voor de reproduktie van kennis voor

contacten omdat AI-IMM zonder protest de

de verschillende massa’s en nomadische

gewenste emoties veroorzaakt (bijvoorbeeld

klassen). Een speciale politieke elite is in

omgang hebben met meelopende of juist

staat de verschillende belangengroepen aan

ruziezoekende types). Virtual Reality (VR,

zich te binden door sectorale afspraken

beleefde droomwerkelijkheid) zal onderdeel

(convenanten) te maken. Al deze ontwikke-

uitmaken van de AI-IMM. De ‘eigen culturele

lingen brengen met zich dat politiek vooral

ik’ (opvattingen, visies, reflectie) en de

een zaak is van onderhandelen en het

‘eigen culturele groep’ (betekenis, geschie-

maken van specifieke regelingen (vandaar

denis, missie) krijgen veel aandacht in de

zelfregulering oftewel de privatisering van

door technologie doordrenkte samenleving

de politiek).

van de 21ste eeuw.

Cultuureducatie zal voor zover relevant

Gedreven door commercialiteit wordt de

voor het onderwijs globaal wettelijke

ruimte toegankelijk gemaakt voor elites en

erkenning behouden (deze wetgeving is

clans die hier een eigen cultuurtoeristische

tevens om ‘zelfregulering’ mogelijk te

infrastructuur ontwikkelen. Het ruimtewan-

maken). Afdwingbare regels komen

delen wordt de cultuursport van de 21ste

vooral via convenanten tot stand. Alge-

eeuw. Op hetzelfde vlak liggen culturele

mene regels over erkenning, arbeid en

‘overlevingstochten’ op en onder de zee-

kwaliteit op het gebied van cultuur-

spiegel van de grote oceanen. Bijna iedereen

educatie zijn mede vanwege de ondefi-

slikt medicijnen tegen ‘technologische ver-

nieerbaarheid van het begrip cultuur-

warring’, een ziekte die mede wordt veroor-

educatie geschrapt, het accent ligt ook

zaakt door sociale en ecologische misstan-

hier op zelfregulering.

den op wereldschaal. Cultuureducatie is geheel door technolo-

94

Technologie De mondiale technologische

gie omgeven: niet alleen hanteert de cul-

race zet zich versterkt door in de 21ste

tuureducatie de nieuwste technieken om

eeuw. Op wereldniveau domineren ongeveer

publieksgroepen te bereiken, ook wor-

tien concerns als Global Players zowel

den de nieuwste vindingen ‘vertaald’

naar groepen die commercieel interes-

Ecologie Ecologie wordt rond het jaar 2010

sant zijn. Cultuureducatie heeft ook een

het terrein met de meeste spanningen. We

greep gekregen op de zoektochten van

worden geconfronteerd met gebieden die

de ‘culturele ik’ en de ‘culturele groep’

onleefbaar geworden zijn (maanlandschap-

met gebruikmaking van systemen als AI-

pen) èn met een kunstzinnige beleving van

IMM en VR. Centra voor geestelijke

deze situatie. Door strengere eisen op het

gezondheidszorg en centra voor cultuur-

gebied van milieu worden expressievrijheden

educatie zijn voor een deel opgegaan in

getoetst op hun gevolgen voor materiaalge-

commerciële cultuurcentra voor fantasie-

bruik, verspilling, enzovoort. Hier ontstaan

ontwikkeling.

ook spanningen tussen elites onderling: vooruitgang of terugtred. Rijke clans onder-

Internationalisering De multifunctionele

steunen hier de vooruitgang-elites. Elites die

taal van de cultuur, gecombineerd met de

een bescherming van de traditionele kunst

mogelijkheden van media en technologie

voorstaan, worden in samenhang met de

maakt dat ‘internationalisering’ een norm

negatieve ecologische toestand fundamenta-

op zich wordt. Internationaal bekend zijn,

listisch van aard. Creatieve werkers putten

internationale organisaties hebben, interna-

uit deze conflictvolle situatie hun inspiratie.

tionale produkten maken en verspreiden,

Zij richten dode ecologische gebieden

deelnemen aan internationale (festival)net-

(drooggevallen meren, gifgronden) opnieuw

werken zijn allemaal kwaliteitskenmerken.

in tot artistieke kunstwerken. Bepaalde mas-

De reactie is niet uitgebleven: kleine groe-

sa’s vallen terug op een perspectiefloos

pen weten bepaalde massa’s te mobiliseren

doemdenken.

op basis van eigen etnisch-culturele identi-

Cultuureducatie wordt in de 21ste eeuw

teiten. Hebben deze groepen succes, dan

geconfronteerd met fundamentalistische

ontstaat een eigen commercieel circuit dat

groepen (laten we ze cultfundi’s noe-

vredelievend maar ook gewelddadig kan

men) die het voortbestaan van de breed

worden geëxploiteerd. Economisch en cultu-

georiënteerde cultuureducatie kunnen

reel zijn de zwaartepunten te vinden in de

ondermijnen. Cultuureducatie kan wor-

VS, West Europa en Zuid-Oost Azië. In

den betrokken bij creatieve processen

Afrika kampt men door het ontbreken van

van kunstenaars/creatieve werkers in

een economisch perspectief voortdurend

ecologisch dode gebieden of bij het

met interne conflicten waardoor de eigen

begeleiden van massa’s die slachtoffer

culturele identiteit voor een cultuurtoeris-

zijn van ecologisch doemdenken.

tisch unique selling point niet kan worden Cultuureducatie is zowel internationaal

Toekomstgericht cultuureducatief management Het is aanlokkelijk om de

(globale en technologische netwerken)

hier aangeduide omgevingsvelden te verta-

als regionaal (etnisch) georiënteerd. In

len in kansen en bedreigingen voor het

cultuureducatie ontstaan conflicten van-

hedendaags kunsteducatief management.

wege behoefte aan etnisch zuivere cul-

Een dergelijke aanpak is zeer gewenst in het

tuur of het zuiver houden van kunstzin-

korte en middellange termijn beleidsproces

nige roots. Soms krijgen deze conflicten

maar niet zonder risico’s als we het hebben

voor zover deze gepaard gaan met radi-

over het beleidsproces dat zich richt op de

cale ecologische opvattingen, fundamen-

langere termijn. Vooruitkijken is immers een

talistische trekken.

hachelijke zaak en men zou aan verkeerd

uitgebuit.

ingeschatte ontwikkelingen voor de langere

95

Over management De actuele stroom van managementliteratuur doet vermoeden dat er een grote behoefte bestaat aan kennis en inzicht over de wijze waarop organisaties (zouden moeten) functioneren. Reorganisaties, inkrimpingen, strategische allianties en overnames veroorzaken in ieder geval in binnen- en buitenland een nieuwsgierigheid naar ‘de juiste aanpak’ of ‘de nieuwe manier’. In de culturele sector is het organisatieleven nog betrekkelijk eenvoudig. De meeste organisaties hebben hun eigen produkten, zijn kleinschalig (tot honderd medewerkers) en kennen een sterke informele, antiautoritaire sfeer. Organisatietradities spelen hier een belangrijke rol. De wijze waarop het werk verdeeld en de coördinatie geregeld wordt, is in orkesten, gezelschappen, schouwburgen, musea en kunsteducatieve instellingen de afgelopen vijftig jaar nauwelijks veranderd. Deze op tradities gestoelde structurering heeft de culturele sector de afgelopen jaren geen windeieren gelegd. Ondanks partiële bezuinigingen van de kant van de overheid, veranderingen in publieksvoorkeuren en de opkomst van de technologie konden de culturele organisaties redelijk blijven functioneren. Recentelijk is evenwel een kentering merkbaar die twijfel doet ontstaan aan de duurzaamheid van de structurering van culturele organisaties. Ten eerste is de overheid niet meer de ‘trouwe bondgenoot’. Kunstenplannen, heroverwegingen, profijtbeginselen en privatiseringen veroorzaken een politieke turbulentie van de bovenste plank. Ten tweede laten publieksonderzoeken zien dat de kunstconsument grilliger is en ontrouw wordt waarbij deze zich meer en meer laat leiden door de (media-)actualiteit van de dag. Ten derde verliezen bestaande categorieën als toneel, muziek en beeldende kunst hun algemene geldigheid ten voordele van interdisciplinaire kunstuitingen, interactieve media en multiculturele samenwerkingsvormen. De vraag is nu of de verschillende moderne denkrichtingen uit de managementliteratuur de kunstdirecties in deze veranderende situatie van dienst kunnen zijn. Wie het antwoord probeert te vinden komt van een koude kermis thuis. Niet alleen worden vooral concepten bedacht voor grootschalige organisaties (‘het verplatten van uw divisies’) maar daar waar oplossingen worden geboden voor meer kleinschalige organisaties worden recepten uit de hoed getoverd in de trant van ‘werken in kleine teams’ en ‘sturing via projectgroepen’. Deze aanpak is in de culturele sector met zijn vele ad hoc produkties, exposities, evenementen en festivals al gemeengoed en kan nauwelijks opzien baren. Wat je dan ook ziet is dat in de algemene managementliteratuur veelal strategische problemen langs de vernieuwing van de organisatiestructuur lijken te worden ‘opgelost’. Zo wil D. Quinn Mills via de ‘clusterorganisatie’ de bureaucratie en de hiërarchie uit organisaties verdrijven om deze organisaties flexibeler op de markt te laten opereren. Niet de inhoud van het beleid is hier aan de orde maar de manier waarop bedrijven omgaan met communicatie en produktiviteit. ‘Strategie’ is uit, ‘structuur’ is in. De al flexibele, kleinschalige culturele sector inclusief de cultuureducatie zal niet zo veel hebben aan deze trend. Veeleer zal hij gedwongen zijn een tegendraadse, meer strategisch-inhoudelijke lijn te volgen. De kernvragen zijn hier welke culturele missie moet worden geformuleerd, welk cultureel profiel de eigen organisatie moet hebben en welke culturele functie moet worden uitgeoefend. Pas na het beantwoorden van deze vragen naar bestaansgrond, uitstraling en maatschappelijke betekenis zal de inrichting van de organisatie zelf weer ter discussie komen. Niet onlogisch is het te veronderstellen dat culturele organisaties elkaar (meer) gaan opzoeken en vergaande afspraken gaan maken over het gebruik van faciliteiten en technologie en het bewerken van nieuwe (media)markten. Ook op het gebied van marketing kunnen nieuwe organisatievormen ontstaan om het hoofd te kunnen bieden aan de verscherpte concurrentie op de vrijetijdsmarkt. Om de nieuwe processen op het gebied van cultuur en management te kunnen begrijpen zal gebruik moeten worden gemaakt van literatuur die geen plaats heeft gekregen op de management-leesplank. Ik denk hierbij aan: ‘Mefisto, De carrière van een kunstenaar’ van Klaus Mann, ‘De scheppende mens’ van Daniel Boorstin, ‘De creatieve factor’ van Sybren Polet en ‘The Creative Mind’ van Margaret Boden. (En wie toch stiekem iets 96

wil lezen over management leze het voortreffelijke strategie- en structuurboek van Mintzberg.)

termijn een schijnzekerheid ontlenen.

4. In toenemende mate zullen de centra een

Grote concerns als Shell en Philips zijn

regionaal-grootstedelijk karakter dragen

gedwongen vanwege de complexiteiten in

en bestaande schouwburgen, muziekcen-

hun omgeving hun kansen en mogelijkheden

tra, RIAGG’s en onderzoekscentra in zich

voor de langere termijn te onderzoeken om

opnemen. Enkele centra die deze regiona-

op deze manier hun toekomst veilig te stel-

lisering afwijzen zullen zich ontwikkelen

len. Kleinschalige organisaties als een

tot fundamentalistische cultureel-etnische

muziekschool of kunstencentrum kunnen

centra. Bij beide wordt een hoogstaande

zich veel sneller instellen op nieuwe ontwik-

technologie gebruikt die hen in staat stelt

kelingen en hoeven zich niet zo intensief met de kansen en bedreigingen op de lange-

wereldwijd te communiceren. 5. Cultuureducatie wordt in de loop der

re termijn bezig te houden. Het ontbreekt

jaren gekenmerkt door zelfregulering en

hen trouwens ook aan uitgebreide staven en

nomadische, wijdvertakte organisatievor-

afdelingen om dit toekomstonderzoek uit te

men. Een coördinerende elite zal in de

voeren.

kern van deze vormen de macht bezitten,

Het belang van een kunsteducatieve toe-

wereldwijde culturele netwerken onder-

komstverkenning is dan ook vooral gelegen

houden en omvangrijke speculatieve

in het zo praktisch mogelijk combineren van

financieringen realiseren. Aan de basis

huidige managementproblemen met niet-

van de centra zijn autonome groepen van

realistische toekomstbeelden.

creatieve werkers actief die veel managementtaken zelf uitvoeren, soms in concur-

Zes stellingen Om dit belang tot de verbeelding te laten spreken, rond ik deze bij-

rentie met elkaar. 6. De coördinerende elites of kernen staan

drage af met enkele stellingen.

vanwege de culturele en sociale spannin-

1. De huidige overheidsfinanciering voor

gen voortdurend onder druk; de meest

kunsteducatie loopt terug, nieuwe finan-

succesvolle elites weten een ‘harde’ coör-

cieringsmogelijkheden liggen in de combi-

dinatietechniek (daarbij geholpen door de

natie van cultuureducatie, media en tech-

technologie) te combineren met een

nologie met als uitgangspunt de multi-

‘zachte’ (globale en persoonsgerichte)

functionele cultuurbeleving van de

cultuur-inhoudelijke aansturing van de

massa’s.

semi-autonome teams van creatieve wer-

2. Een bijzondere toekomst hebben centra

kers. Coördinerende elites die zich in de

die zich richten op de traditionele kun-

cultuureducatie uitsluitend richten op

sten. Deze toekomst is verzekerd als com-

randvoorwaarden en niet inhoudelijk ge-

merciële of elitaire belangen de gekozen

oriënteerd zijn, zijn uitsluitend succesvol

richting daadwerkelijk ondersteunen.

in crisisachtige interimperioden.

3. Een cultuureducatief centrum zal in toenemende mate voorwerp van grote cultu-

Noten

rele en sociale spanningen zijn. Coördinerende niveaus en teams van creatieve werkers zullen meer en meer behoefte krijgen aan ‘culturele conflicthantering’. Deze conflicthantering vereist een groot inzicht in ethische dilemma’s die zich in de 21ste eeuw voortdurend aandienen.

1 Zie voor een uitgebreide beschrijving: Hagoort, Giep. Cultureel Ondernemerschap : een inleiding in kunstmanagement. - Culemborg : Phaedon, 1992. 2 Het schema Omgevingsvelden en de in de tekst opgenomen

97

omschrijvingen zijn een eerste verkenning over een omvangrijk onderzoekstraject Strategisch management van culturele organisaties waarover de schrijver in 1996 een proefschrift hoopt te publiceren. Het onderzoek vindt plaats onder begeleiding van prof. dr. Annemieke J.M. Roobeek (Universiteit van Amsterdam).

GIEP HAGOORT (1948) is mede-oprichter en directeur van het Centrum voor Kunst & Media Management van de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht. In zijn training en adviespraktijk concentreert hij zich op strategische veranderingsprocessen. In 1992 publiceerde hij Cultureel ondernemerschap, een inleiding in kunstmanagement.

98

Literatuur - Adformatie en Genootschap voor reclame. Scenario 2000. Amsterdam, 1994. - Boden, Margaret. The Creative Mind. 1990. - Boorstin, Daniel. De scheppende mens. - Amsterdam, 1993. - Centraal Planbureau. Scanning the future. - Den Haag, 1992. - Galbraith, John Kenneth. The Culture of Contentment. 1992. - Heilbrun, James en Charles M. Gray. The Economics of Art and Culture. - New York, 1993. - Mann, Klaus. Mefisto, De carrière van een kunstenaar. Bussum, 1993. - Ministerie van WVC. Investeren in cultuur. - Den Haag, 1992. - Mintzberg, Henry. Mintzberg over Management. - Amsterdam/Antwerpen, 1991. - Naisbitt, John, en Aburdene, Patricia. Mega Trends 2000. - Peters, Tom. Liberation Management. - New York, 1992. - Polet, Sybren. De creatieve factor. - Amsterdam, 1993. - Popcorn, Faith. Trends van overmorgen. - Amsterdam/ Antwerpen, 1993. - Quinn Mills, D. De clusterorganisatie. - Schiedam, 1993. - Swaan, Abram de. Perron Nederland. - Amsterdam, 1991. - Schwartz, Peter. Ondernemen is vooruitzien. - Amsterdam/ Antwerpen, 1993. - Theaterschrift 3 (Border Violations). Truus Bronkhorst vertelt Bronkhorst Truus. - Amsterdam, 1993. - Toffler, Alvin. De nieuwe machtselite. - Utrecht/Antwerpen, 1990.

HET KUNSTBELEID EN DE TAAK VAN DE KUNSTENAAR

JAAP VAN DER TAS

Kunsteducatie, amateurkunst en professionele kunstbeoefening dragen elk bij aan de kwaliteit van het bestaan in een samenleving en horen daarom tot het takenpakket van een overheid die het ernstig meent met de kwaliteit van het bestaan van haar burgers. Dat betekent niet dat de overheid op elk onderdeel en tot in detail moet regelen hoe en wanneer mensen zich kunnen uitleven in kunstzinnige expressie, maar wel dat zij verantwoordelijk is voor een gedegen visie op kunst en cultuur, adequaat inspringt als zich leemten voordoen en stimuleert waar dit nodig is. Van der Tas vraagt in dit artikel aandacht voor verankering van uitgangspunten en idealen in kennis over de werkelijkheid en voor een adequate aansluiting ervan op beleidsdoelen.

De rol van de overheid In het huidige cultuurbeleid vinden we drie concepten over de rol van de overheid inzake de kunst: de overheid treedt niet sturend op maar schept voorwaarden en volgt de ontwikkelingen in de kunst; de overheid blijft op een afstand van inhoudelijke oordelen over kunst; het overheidsbeleid vult de markt aan en corrigeert zonodig de markt. 1 Kwaliteit, internationalisering en aansluiting van vraag en aanbod zijn dominante doelen geworden en toetsstenen van de kunstzinnige produktie. 2 De verschuiving van perspectief (van welzijn naar markt) en de bijbehorende rolverandering van de overheid hebben echter nauwelijks geleid tot een ander kunstbeleid (uitgezonderd het beleid voor beeldend kunstenaars en vormingstoneel). Drie factoren dragen bij aan dit passieve cultuurbeleid. In de eerste plaats is er politieke eensgezindheid op het gebied van het kunstbeleid. 3 In een politiek debat over kunstbeleid onder de pakkende titel Kunst

99

als Abri? Tussen actieve cultuurpolitiek en

ontberen vaak voldoende aansluiting bij wat

laisser faire, gehouden in Deventer op

er in de samenleving gebeurt. Dit kan ertoe

30 oktober 1993, bleek eens te meer de

leiden dat in de beleidspraktijk niets terug-

overeenstemming in opvattingen tussen

gevonden wordt van de ideologie.

christen-democraten, socialisten en liberalen

Onder beleid wordt hier verstaan ‘het stre-

over het gevoerde en te voeren cultuur-

ven naar het bereiken van bepaalde doelein-

beleid. Slechts door te verwijzen naar illus-

den met bepaalde middelen in een bepaalde

tere personen uit de politieke geschiedenis

tijdsvolgorde’ en het beleid dat ik bepleit is

van VVD (Thorbecke) en PvdA (Henriëtte

adequaat en betekenisvol. 6 Een adequaat

Roland Holst, Gorter) wisten de sprekers

kunstbeleid wordt gekenmerkt door algeme-

zich van elkaar te onderscheiden.

ne doelen die zijn afgeleid van een adequate

In de tweede plaats kan het gebrek aan visie

visie op mens en samenleving. De concrete

bij politici op kunst en kunstbeleid worden

doelen en de middelen om deze te verwer-

toegeschreven aan het feit dat het om een

kelijken zijn hier logisch en zinvol op afge-

begrotings-financieel marginaal beleidster-

stemd. Een adequaat beleid sluit aan bij

rein gaat, waarop bovendien de grootste

gegevens uit de werkelijkheid waarop het

geldstromen vastliggen, vooral voor de podi-

beleid van toepassing is, in dit geval het

umkunsten. In de derde plaats wordt het de

scheppen, beleven en beoordelen van kunst.

politici in hun standpuntbepaling gemakke-

Een betekenisvol beleid wil zeggen dat de

lijk gemaakt omdat het adagium dat de

culturele waarde en de zinvolheid van de

overheid geen oordeel over kunst zal heb-

doelen aanwijsbaar zijn. Als de waarde

ben, boven politieke discussie is verheven.

ervan is aangetoond, moet de relatie tussen

Er bestaan dus nauwelijks politieke verschil-

beleid en de bestaande praktijk worden

len over de algemene doelstelling: het stre-

onderzocht om na te gaan of de overheid

ven naar een ‘bloeiend cultureel leven’, dat

een bijdrage kan leveren en zo ja, welke.

wordt gekenmerkt door ‘kwaliteit’, ‘ver-

Pas dan is er sprake van betekenisvol en

scheidenheid’ en ‘expressievrijheid’. 4 Dit, en

adequaat beleid. De paragraaf in de cultuur-

het delegeren van de verantwoordelijkheid

nota over de Nederlandse culturele identiteit

voor inhoudelijke besluitvorming (‘afstande-

is een voorbeeld van inadequaat en beteke-

lijkheid’) hebben het kunstbeleid tot een

nisloos beleid, omdat onduidelijk is op welk

neutraal-bestuurlijke zaak gemaakt die

mens- en maatschappijbeeld het streven

slechts in opspraak raakt als er met midde-

stoelt, welke concrete doelen hiervoor wor-

len wordt geschoven. De klacht dat kunstin-

den nagestreefd en wat de betekenis ervan

stellingen vooral in het geweer komen tegen

is voor Nederlanders en hun cultuur.

budgettaire maatregelen en voorbijgaan aan

Behalve adequaat en betekenisvol moet

de inhoud van het beleid, is in dit licht

beleid effectief zijn. Een effectief beleid is

bezien verbazingwekkend. 5

een beleid waarin de maatregelen leiden tot het halen van de doelen. Als we ervan uit-

100

Adequaat en betekenisvol Hoe opper-

gaan dat niet alleen de concrete doelen

vlakkig of impliciet de ideologische grond-

(‘meer internationale optredens van

slag van overheidsbeleid ook is, toch gaat er

Nederlandse kunstenaars’), maar juist de

invloed van uit, al was het maar in de vorm

algemene (‘bloeiend cultureel leven’)

van een legitimering achteraf. Maar ideolo-

behaald moeten worden, zijn adequatie en

gieën zijn helaas niet erg bruikbaar als het

betekenis twee voorwaarden voor de effecti-

gaat om het bepalen en bewerkstelligen van

viteit van beleid.

een door de overheid gewenste praktijk. Ze

Kunst- en cultuurconcept Voor een

Die werkelijkheid wordt enerzijds bepaald

kunstbeleid dat aan deze eisen voldoet,

door kenmerken van de mens als biologisch

moet de overheid een kunst- en cultuurcon-

en sociaal-psychologisch wezen, dat vanwe-

cept ontwikkelen, dat hecht verankerd is in

ge zijn leervermogen interacteert met zijn

kennis over het kunstzinnig handelen, den-

leefomgeving. 7 Anderzijds wordt de werke-

ken en voelen van mensen en de sociaal-cul-

lijkheid bepaald door de kenmerken van de

turele context waarin dat gebeurt. Dat wil

samenleving die daar vormend op inwerken

zeggen dat de overheid in staat is om kunst,

en die de context vormen van het kunstzin-

het kunstenaarschap, de kunstwereld en de

nig handelen, denken en voelen (bijvoor-

kunstbeleving te definiëren en de processen

beeld de waardering voor kunstzinnige

die zich afspelen op het terrein van de

expressie, de kwaliteit van de kunstzinnige

scheppende arbeid en de participatie te ana-

voorzieningen en de institutionele mogelijk-

lyseren. Als het kunst- en cultuurconcept is

heden zich kunstzinnig te uiten).

geformuleerd, kunnen beleidsdoelen worden gesteld. Beleidsdoelen zijn afgeleid van,

Dilemma In de nota Investeren in cultuur

mogelijk impliciete, opvattingen over de

wordt geen duidelijk mens- en maatschap-

plaats van kunst in de samenleving. Deze

pijconcept gevonden, noch een algemene

opvattingen hangen weer samen met een

visie op kunst in de samenleving. Het func-

mens- en maatschappijbeeld. Het is voor de

tioneren van de kunst in de samenleving

beleidsontwikkeling van belang dit funda-

zoals dat wordt voorgesteld in de nota kan

ment helder naar voren te brengen, omdat

licht werpen op de gehanteerde maatschap-

de ontwikkeling van doelen dan steeds kan

pijvisie. De kern daarvan wordt gevormd

worden teruggekoppeld naar uitgangspun-

door het dilemma van de autonomie van de

ten. In onderstaande figuur is deze gewens-

kunst versus haar maatschappelijke functies.

te samenhang weergegeven, waarbij de lij-

Kunst wordt beschouwd als een institutie

nen verbindingen aangeven en de pijlen

die primair sociale functies dient. Zelfs de

beïnvloeding.

publieksfunctie lijkt een afgeleide sociale functie, namelijk het ontwikkelen van autonomie, mondigheid en relativering van de

mens- en maatschappijbeeld

eigen opvattingen van de burgers, die het functioneren van de democratie ten goede zullen komen.

kunst

kunstenaar

kunstwereld

Deze functies zijn echter niet gefundeerd op kennis over de sociale werkelijkheid, dat wil zeggen over wat autonomie is en hoe deze

beleidsdoelen

wordt ontwikkeld, over hoe mensen mondiger worden en hoe kunstbeleving daar in

Een bruikbaar mens- en maatschappijbeeld

positieve zin op inspeelt. Ook het sociaal-

is geen willekeurige greep uit mogelijke

psychologische proces waarin een relative-

opvattingen (zoals de rationele mens, de

ring van de eigen opvattingen door kunst-

gevoelsmens, de homo ludens, economicus

participatie zou plaatsvinden wordt niet dui-

of calculans; de samenleving als strijdtoneel,

delijk gemaakt. Omdat deze functies van

als sociale constructie of juist als ‘sociaal

cultuurparticipatie niet zijn uitgewerkt, kan

feit’, enzovoort) maar moet gebaseerd zijn

men er weinig mee aanvangen. 8

op reële kennis van zaken over de mens en

De maatschappelijke functies lijken op

zijn functioneren in de samenleving.

gespannen voet te staan met de autonomie

101

van de kunsten: deze autonomie zou de

van Nederland wordt gekoppeld aan de

maatschappelijke functies verzwakken. En

doelstelling internationalisering. Ondanks de

omdat deze functies belangrijker worden

vele woorden die eraan worden gewijd,

gevonden dan de autonomie van de kun-

wordt een weinig samenhangend doel gefor-

sten, wordt de legitimiteit van die autono-

muleerd. Het belangrijkste is wellicht het

mie in bedekte termen in twijfel getrokken.

verlangen binnen de Europese gemeenschap

In een recente toespraak beweerde de toen-

over een eigen beleidsruimte te blijven

malige minister van WVC d’Ancona dat de

beschikken, om zo het Nederlandse cultuur-

kunstproduktie, mede als gevolg van die

goed in Europa veilig te stellen. Maar in de

autonomie, ‘losgezongen’ zou zijn van de

nota wordt culturele identiteit terecht een

heterogeniteit van de samenleving en dat

onbepaalde factor genoemd.

specialisatie zou hebben geleid tot ‘kunst voor insiders’, wat haaks staat op het stre-

Kwaliteit De overheid beschouwt kwaliteit

ven naar een grotere en sociaal meer even-

als een centraal doel waarop gesubsidieerde

wichtig gespreide participatie. Maar omdat

kunsten beoordeeld moeten worden. De

onduidelijk is waar die heterogeniteit op

kwaliteitsoordelen laat zij over aan de Raad

slaat en het verband tussen de mondigheid

voor de Kunst, die de overheid adviseert bij

van de burgers en de autonomie van de

beleidsbeslissingen. Er bestaat onder des-

kunstwereld evenzeer vaag blijft, biedt deze

kundigen echter geen overeenstemming over

bewering nauwelijks handvatten om de

kwaliteit en de interpretatie van beoorde-

9

autonome kunstproduktie te corrigeren. Het

lingscriteria. 10 Het risico bestaat dus dat

kunstbeleid berust op een typering van mens

beoordelingen niet belangeloos zijn, wat

en maatschappij zonder empirische veranke-

versterkt kan worden doordat beoordelaars

ring.

en beoordeelden niet altijd vreemden voor elkaar zijn.

Internationalisering Ik beschouw de doel-

Bovendien impliceert deze beoordeling een

stellingen internationalisering, culturele

zekere willekeur, omdat zij afhankelijk is

identiteit, participatie, kwaliteit, verschei-

van personen die op een zeker moment zit-

denheid en het bevorderen van culturele

ting hebben in een beoordelingscommissie.

integratie naar de mate waarin ze zijn

En omdat er geen heldere criteria zijn, kun-

gefundeerd op een adequaat inzicht in de

nen deskundigen niet op hun oordeel wor-

sociale realiteit.

den aangesproken. De kwaliteitsdoelstelling

De doelstelling internationalisering kan men

kan dus pas worden gerealiseerd als een

zien in het licht van de internationale kwali-

objectieve beoordeling op grond van objec-

teitstoetsing of van het brede marktperspec-

tieve criteria kan worden uitgevoerd. Als

tief. Van beide worden in de cultuurnota

men dit onaanvaardbaar of onmogelijk acht,

voor- en nadelen gegeven. Met het oog op

moet de kwaliteitsdoelstelling vervallen.

de Europese markt zijn er wellicht goede

102

argumenten te geven voor een beleid dat

Verscheidenheid Verscheidenheid houdt in

gericht is op het onderhouden en stimuleren

dat er gestreefd wordt naar een breed aan-

van internationale culturele betrekkingen.

bod van kunst, zowel tussen als in discipli-

Maar het staat geenszins vast dat ‘geïnter-

nes. Op zich is het streven naar verscheiden-

nationaliseerde kunst’ meer bijdraagt aan

heid een adequate doelstelling, maar dan

een bloeiend kunstleven in Nederland dan

moet wel worden aangesloten bij de diversi-

‘nationale kunst’.

teit van de feitelijke behoeften in de samen-

Het bevorderen van de culturele identiteit

leving. Deze overweging blijkt niet uit de

nota, en het is daarom niet denkbeeldig dat

familievoorstellingen zelfs zeer succesvol.

verscheidenheid zal leiden tot stimulering

Als dit kunst van het midden is, zou stimule-

van het ‘nieuwe’ en modieuze, te meer

ring daarvan dus een groter aantal mensen

omdat ‘vernieuwing’ een dominant streven

naar de theaters moeten brengen. Het is de

is in de kunstwereld.

vraag of sociaal bredere participatie daar-

Zo wordt in de cultuurnota melding gemaakt

mee werkelijk is gediend.

van een snel veranderend patroon van voor-

De bezoekers van Tea & Sympathy, een door

keuren en behoeften. Er wordt geld vrij

het RO-Theater bewerkt Broadway-toneel-

gemaakt om snel te kunnen reageren op

stuk, vertoonden dezelfde achtergrondken-

actuele ontwikkelingen, ‘die te maken heb-

merken als het doorsnee toneelpubliek, dat

ben met het veranderende karakter van onze

wil zeggen een overwegend hoge opleiding

cultuur’.

11

Hier worden persoonsgebonden

en een tamelijk hoog beroep. 12 De kans is

voorkeuren en modieuze schwärmereien ten

dus groot dat stimulering van deze kunst

onrechte vereenzelvigd met fundamentele

wel de zalen zal vullen, maar niet bijdraagt

menselijke behoeften aan kunstzinnige

aan een sociaal evenwichtiger deelname.

expressie. Daarnaast worden actualiteiten en

Bovendien is nog niet duidelijk wanneer

veranderingen in het kunst- en cultuuraan-

deze kunst van het juiste midden overgaat

bod op één lijn gesteld met kenmerken van

in breed gespreide kunst. Zou Tea &

onze cultuur die uit hun aard veel minder

Sympathy geproduceerd door Joop van den

aan verandering onderhevig zijn.

Ende in de categorie ‘breed gespreid’ val-

Bij gebrek aan een duidelijk beeld van het

len? Ook is het niet moeilijk voorbeelden te

karakter van de cultuur, zal het beleid zich

vinden van kunst die volgens deze typering

gemakkelijk lenen voor de ondersteuning

nu eens avantgardistisch is en dan weer tot

van het toevallige en voorbijgaande en niet

het juiste midden gerekend zou kunnen

van het fundamentele en blijvende. Als men

worden. De dansgroep Rosas van De

projecten wil stimuleren die zich bezighou-

Keersmaeker trad ooit op voor een klein

den met de veronderstelde verandering van

publiek, maar speelt tegenwoordig voor uit-

onze cultuur, dan is inzicht in die verande-

verkochte zalen. Hoe plaatst men dit: als

ringen (vooral ook omdat de ‘aard van onze

avant-garde, als ‘kunst van het juiste mid-

cultuur’ in het geding is) een voorwaarde.

den’, als beide tegelijk of nu eens als avantgardistisch en dan weer als kunst van het

Sociale participatie De doelstelling sociale

juiste midden?

participatie houdt in ‘het bevorderen dat ieder lid van de samenleving ongeacht zijn

Autonoom en gedetermineerd Een hel-

sociale afkomst of maatschappelijke positie,

der mens- en maatschappijbeeld ontbreekt

de mogelijkheid geboden wordt deel te

dus in de cultuurnota, evenals een definitie

nemen aan culturele activiteiten’. De uitwer-

van kunst. Toch wordt impliciet een kunst-

king van dit doel is afhankelijk van de kun-

concept gehanteerd, dat bovendien een aan-

stopvatting die men hanteert. De doelstel-

tal beleidsdoelen lijkt te sturen. Zo is het

ling van kunstparticipatie is gericht op de

perspectief in het participatiebeleid verlegd

‘kunst van de juiste middenweg’, die zich

van de deelname zelf naar de instellingen

het best leent voor spreiding doordat deze

die kunst produceren. De opvatting dat

niet avantgardistisch is, noch breed ge-

mensen naar kunstvoorstellingen gaan die

spreid. Wat is kunst van het ‘juiste midden’?

aansluiten bij hun sociaal-culturele achter-

Het RO-Theater in Rotterdam bijvoorbeeld is

grond heeft geleid tot de overtuiging dat

met zijn programmering succesvol en met

een actief participatiebeleid zin- en effect-

103

loos zou zijn. In het nieuwe beleid wordt

kunst of niet-kunst, maar zodoende ook de

daarom nadrukkelijk gewezen op de

definitie van kunst produceert, wordt onder-

publieksfunctie en de regionale functie van

bouwd met de veronderstelling dat de socia-

kunstinstellingen, in de hoop zo via een

le werkelijkheid een ‘sociale constructie’ is.

andere route toch het participatiebeleid te

Ook kunst is dus een sociale constructie, die

kunnen sturen. Het impliciete kunstconcept

er evengoed heel anders uit had kunnen

waarop deze maatregelen zijn gebaseerd,

zien en er voor verschillende mensen ook

kan worden teruggevoerd op ideeën over

verschillend uitziet (waaruit het arbitraire

kunst en kunstdeelname die leven in de

van het verschijnsel kunst wordt afgeleid). 13

kunstwetenschappen. Om dit verborgen

Het is de taak van de socioloog om de

kunstconcept te verhelderen, besteed ik nu

definities van kunst en de processen waar-

enige aandacht aan deze opvattingen.

van ze het resultaat zijn te deconstrueren.

In kunstbeschouwingen zijn twee tegenge-

De gesubsidieerde kunsten vormen een van-

stelde opvattingen dominant: een autonome

zelfsprekend doelwit van deze werkwijze,

en gedetermineerde kunstopvatting. De eer-

omdat in de sociologische deconstructie de

ste vinden we in de (neo-)Kantiaanse esthe-

onderliggende belangen zouden worden

tica en kunstfilosofie en bedient vooral de

blootgelegd van de dominante klasse, die op

kunstwereld. Ze gaat uit van de absolute

deze wijze misbruik maakt van publieke mid-

autonomie van kunst, waarin kunstwerken

delen. In deze visie subsidieert de overheid

slechts bestaan in de context van andere

geen werkelijk gemeenschappelijk cultureel

kunstwerken en beschouwd en bekritiseerd

goed, maar slechts het belang van een

moeten worden in het idioom dat de kunst

(dominante) sociale categorie die cultureel

zelf aanreikt. Zij kan worden bekritiseerd

(en economisch) in deze kunst heeft geïn-

vanwege de ontkenning van de sociale con-

vesteerd. De Grauwe trekt hieruit de conclu-

text van kunstbeleving en -beoordeling en

sie dat het uit moet zijn met de steun aan

van de afwijzing van niet-esthetische func-

deze vormen van kunstbeoefening. 14

ties die door kunst kunnen worden vervuld.

Er zijn algemene bezwaren aan te voeren

De zuivere esthetische ervaring wordt uitge-

tegen kunst als sociale constructie. Metho-

tild boven de leefwereld van mensen en

dologisch is de gedachte dat kunst een

geplaatst in een idealistische, naar binnen

sociale constructie is niet te funderen omdat

gekeerde wereld.

het cultureel-relatieve van kunst (elke cul-

De tweede opvatting plaatst kunst juist in

tuur geeft een specifieke betekenis aan

een meer sociologische context, met sociale

kunst) wordt verabsoluteerd tot een funda-

determinanten die verantwoordelijk worden

menteel relativisme (kunst als zodanig

gehouden voor de kunstproduktie en -deel-

bestaat niet). Dit type denken bijt zichzelf in

name, maar vaak ook voor het verschijnsel

de staart omdat het noodgedwongen ver-

kunst zelf. Als dit laatste het geval is, wordt

trekt vanuit een absoluut ‘soeverein’ stand-

aangenomen dat kunst niet is te onderschei-

punt, het eigen standpunt wel te verstaan.

den als een verschijnsel dat anders is dan

Theoretisch berust het constructivistisch

andere verschijnselen. Het proces van etiket-

denkgoed op een gebrekkige en eenzijdige

tering is hier in de plaats gesteld van het

benadering van de functie die kunst heeft

scheppingsproces en als enig wezenlijk ken-

voor mensen en daarmee van het functione-

merk van kunst naar voren geschoven.

ren van burgers in de samenleving. De sociaal-deterministische en constructivistische

104

Sociale constructie De aanname dat de

benaderingen van kunst proberen niet alleen

kunstsector niet alleen objecten typeert als

de autonome kunstopvatting te relativeren,

maar leggen bovendien de nadruk op de

publiek toegekend. In het bijzonder typerin-

sociale functies van kunst: artistieke waar-

gen als ‘kunst van de juiste middenweg’ en

den zijn in deze opvatting middelen in

‘insiderskunst’ strekken verder dan de mate

dienst van iets anders, bijvoorbeeld van

van spreiding. De kunst van het juiste mid-

macht, belangen en status. Kunst als sociale

den is bijvoorbeeld minder ‘moeilijk’ dan

constructie is echter geen dwingende con-

avantgardistische kunst, maar moeilijker dan

clusie die uit een logische argumentatie

breed gespreide kunst. Het publiek van

voortvloeit, of die empirisch aantoonbaar is.

breed gespreide kunst heeft een lagere cognitieve en (dus) culturele competentie en zal

Dimensies De tegenstelling tussen de auto-

daardoor de overstap naar de avant-garde

nome en de gedetermineerde kunstopvatting

niet maken. Men lijkt daardoor te zijn

kan overwonnen worden door uit te gaan

gevangen in een kunstconcept dat voort-

van de kenmerken van kunst en van de

vloeit uit het gesociologiseerde mensbeeld

samenhang tussen kunst, artistieke waar-

en het functionalistische maatschappijbeeld,

den, de artistieke taak van de kunstenaar en

waarin het kunstwerk zelf nauwelijks nog

de psychologische en culturele functies van

een rol speelt. Als kunst zo wordt gekoppeld

kunst. Kunstwerken zijn objecten die doel-

aan competentie wordt het geven van een

bewust door mensen zijn gemaakt, een

definitie van kunst (het object van beleid),

betekenis in zich dragen en artistieke kwali-

wel heel moeilijk.

teit bezitten. Men kan daarbij onderscheid

Om deze lacune op te vullen wordt nu van

maken tussen vormaspecten die aansluiten

de kunstinstellingen geëist dat ze hun

bij de hedonistische dimensie van de kunst-

kunstconcept, keuzen en oordelen beter

beleving (sensorisch genieten), inhoudelijke

onderbouwen, opdat de overheid een actie-

kenmerken die aansluiten bij de existentiële

ve kunstpolitiek kan ontwikkelen. Zou de

dimensie (samenhangen met de zingeving

overheid zelf met een gefundeerd kunst- en

aan het bestaan) en de identiteitsdimensie

cultuurconcept komen, gebaseerd op een

(samenhangen met hechting en autonomie).

valide mens- en maatschappijbeeld, dan zou

Deze benadering maakt het mogelijk om het

de discussie in de kunstwereld over kunst en

scheppende proces te onderscheiden van het

de kwaliteit van kunst structuur kunnen krij-

etiketteringsproces. Beide kunnen afzonder-

gen. Zelfs zou men argumenten hebben om

lijk en in hun onderlinge dynamiek worden

een gefundeerde kwaliteitsdiscussie tot de

bestudeerd. In de ontwikkeling van een visie

taken van de kunstwereld te rekenen.

op kunst en samenleving kan men aldus

Gefundeerd wil zeggen dat deskundigen

werken met een kunstbegrip dat zoveel

niet langer kunnen terugvallen op intuïtie,

mogelijk vrij is gehouden van processen en

talent of ‘erkende’ classificaties, maar op

belangen in de kunstwereld. Daardoor is

algemene eisen die men aan kunst mag stel-

men in beleid dat is gericht op de sturing

len.

van de kunstproduktie niet al in een vroeg

Deze concretisering van het kunstbegrip is

stadium overgeleverd aan een belangenspel

geen poging de kunstproduktie in het gareel

in de kunstwereld.

van een overheidsfinanciering te dwingen. De eisen die aan kunst kunnen worden

Gefundeerde kwaliteitsdiscussie Met

gesteld, zijn algemeen en niet gerelateerd

het kunstbegrip dat in de cultuurnota wordt

aan een specifiek publiek. De beoordeling

gehanteerd, wordt niet alleen een bepaald

kan net als nu worden uitbesteed, maar de

terrein afgebakend, maar worden tevens

beoordelaars moeten wel beschikken over

kwalificaties aan bepaalde typen kunst en

meer gekwalificeerde en neutrale maatsta-

105

ven. Het beleidsvraagstuk kan bovendien

kunsten of daarbuiten. Visies waarin de kun-

verlegd worden van een betere aansluiting

stenaar wordt beschouwd als ondernemer,

van vraag en aanbod naar een betere aan-

die zich moet oriënteren op de markt, of als

sluiting van kunstwerken bij de eisen die de

professionele kunstenaar, die de samenle-

kunstbeleving stelt. Bij beslissingen over

ving moet voorzien van artistiek hoogwaar-

subsidiëring vervallen dan overwegingen van

dige en betekenisvolle kunstwerken sluiten

sociale aard die leiden tot een keuze voor

aan bij weer andere uitgangspunten en

‘middenkunst’ of ‘insiderskunst’, omdat

andere legitimeringsgronden van beleid.

kenmerken van kunst centraal staan en de participatiegraad of de professionaliteit van

Waardetoekenning In plaats van een wil-

de kunstenaar er niet langer toe doen.

lekeurige greep te doen uit deze grabbelton van kunstenaarstyperingen kan men zich in

106

Kunstenaarsrollen De opvatting over de

de keuze voor een kunstenaarsrol ook laten

kunstenaar en zijn plaats in de samenleving

leiden door een taakopvatting die voort-

hangt samen met het kunstconcept dat men

vloeit uit de waarde die men hecht aan

hanteert, maar niet eenduidig. Aan het kun-

kunst voor het individu en voor de samenle-

stenaarsberoep worden eisen gesteld en

ving als geheel. Men kan daarbij denken aan

kenmerken toegeschreven die een interpre-

de expressieve en de onderhoudende func-

tatie geven van de taakuitvoering. Een

ties van kunst en aan het niveau van cultu-

belangrijk maatschappelijk gegeven daarbij

rele voorzieningen. Deze waardetoekenning

is de mate waarin het kunstenaarsberoep is

kan op haar beurt worden verankerd in

ingebed in de cultuur of juist naar de perife-

inzichten over universele kunstbehoeften en

rie is verwezen. In historisch perspectief

expressieve vermogens van mensen en over

kunnen we de kunstenaar onderscheiden als

de inrichting van een samenleving die hier

vakman, ondernemer, hofdienaar, profeet,

optimaal aan tegemoet komt. Dit betekent

bohémien, dandy en professional. Elk van

niet dat in zo’n benaderingswijze uitspraken

deze rollen sloot aan bij een taakopvatting

worden gedaan over concrete verschijnings-

en vaak bij een positie die men als kunste-

vormen van kunstwerken, wel dat het kan

naar bekleedde. In de praktijk overlapten

dienen als leidend principe voor kunstbeleid.

kenmerken van deze kunstenaars elkaar. 15

Een keuze voor een kunstenaarsrol is niet

De typering van de kunstenaar, de rol die

vrijblijvend en kan ook niet dienen om

aan de beroepsuitoefening wordt toege-

bestaand beleid achteraf te legitimeren. Als

schreven en de eisen die aan zijn taakuitoe-

beleidsontwerpers/ontwikkelaars de ontwik-

fening worden gesteld, kunnen een belang-

keling van emotionele vermogens in het

rijk effect hebben op het beleid en een legi-

algemeen en kunstzinnige in het bijzonder,

timeringsbron ervoor leveren. Het maakt een

en een produktie van kunstwerken die aan-

groot verschil of kunstenaars beschouwd

sluit bij een optimale kunstzinnige beleving

worden als bohémiens, die ook onder de

als voorwaarden beschouwen voor een kwa-

meest erbarmelijke omstandigheden hun

litatief hoogwaardige cultuur, kan een

creatieve arbeid verrichten, of als represen-

keuze voor marktafhankelijke ‘topkunste-

tanten van de nationale cultuur, die met

naars’ een risico inhouden. Het is immers

hun werk een belangrijke bijdrage leveren

niet vanzelfsprekend dat de eisen van de

aan het internationaal prestige van het land.

markt overeenkomen met deze voorwaar-

Weer anders is het als de kunstenaar

den. De kunstenaarsrol waarvoor de over-

beschouwd wordt als een arbeidsplichtige,

heid opteert - die niet dezelfde hoeft te zijn

die in eigen onderhoud moet voorzien, in de

als die waarvoor kunstenaars kiezen - moet

aansluiten bij de gekozen taakstelling en de

meest beroerde omstandigheden zijn kunst-

wijze waarop deze het best kan worden ver-

werken schept’, aldus mijn parafrase van

vuld.

d’Ancona’s opmerking. Daarmee deed zij een wat cynisch aandoend beroep op de

Analyse kunstenaarsconcept Een speci-

intrinsieke motivatie van kunstenaars, die

fieke kunstenaarsopvatting is in de cultuur-

past bij de kunstenaar als bohémien.

nota niet te vinden, die is ook nu weer

Dit beeld stamt uit de tijd van de geniale

alleen af te leiden uit de beleidsvoornemens.

kunstenaar, van de romantische miskende

Op het eerste gezicht lijkt men de kunste-

zolderkamerschrijver en absint drinkende

naar als professional tot uitgangspunt te

kunstenaar. Vroeger was dit een zelfgekozen

nemen, zoals blijkt uit de nadruk die wordt

beeld van kunstenaars om zich als kunste-

gelegd op de eigen professionele verant-

naar onder moeilijke omstandigheden over-

woordelijkheid. In tweede instantie komt

eind te kunnen houden. Nu wordt het beeld

een ander beeld naar voren: de kunstenaar

gehanteerd om een beleidsmaatregel te ver-

als arbeidsplichtige, die zich net als andere

dedigen die ten koste gaat van de beroeps-

arbeidsplichtigen beschikbaar moet houden

uitoefening van vele kunstenaars. Het zou

voor de arbeidsmarkt en zelfs moet omscho-

interessant zijn na te gaan welke kunste-

len als het kunstenaarschap onvoldoende

naars zich in dit beeld nog herkennen.

inkomsten oplevert.

Ook is het nuttig om deze houding te be-

In budgettair gestuurd beleid, zoals in het

schouwen vanuit het perspectief van vitale

geval van de maatregel waarin de onder-

hoogwaardige kunst. De Fransen beklaagden

steuning van beeldend kunstenaars wordt

zich namelijk vooral over het feit dat het

beperkt tot twaalfhonderd die maximaal vier

ondoenlijk is om zich als kunstenaar te ont-

jaar subsidie kunnen ontvangen, telt daaren-

wikkelen als zij alle energie overdag in een

tegen noch professionaliteit, noch arbeids-

andere baan moeten steken. De betrokkenen

plichtigheid, maar wordt de kunstenaar als

zien de werksituatie dus als een aanslag op

creatief talent gekoesterd. Deze tijdelijke

de kwaliteit van hun scheppende arbeid.

ondersteuning is ingebed in het beroepsper-

Deze creativiteit blokkerende situatie verde-

spectief van de markt: kunstenaars kunnen

digen en tegelijkertijd kunstenaars die in

voor de regeling in aanmerking komen als ze

aanmerking komen voor ondersteuning laten

enkele jaren beroepsmatig hebben gewerkt,

beoordelen op hun creatieve talent, getuigt

en worden geacht na de vier jaar op eigen

van een dubbelhartige houding tegenover

benen verder te kunnen. Achter de opvat-

het kunstenaarschap.

ting van de kunstenaar als creatief talent gaat dus eigenlijk de marktgerichte top-

Dynamiek van waarden en belangen In

kunstenaar schuil.

de sociologische kunstdiscussie heeft men

In een interview op de tv waarin armlastige

geprobeerd ons ervan te overtuigen dat

Franse kunstenaars hun beklag doen over de

waarden geen eigen dynamiek hebben in de

beroerde omstandigheden waaronder kun-

beleving van kunst, maar slechts een functie

stenaars in Frankrijk moeten werken, stak

zijn van macht en machtstrategieën. In de

d’Ancona de Nederlandse kunstenaars die

sociaal-wetenschappelijke en kunstfilosofi-

niet tot de uitverkoren twaalfhonderd zullen

sche discussie zijn waarden gerelativeerd als

behoren een hart onder de riem in een ver-

uitwisselbare, arbitraire gegevens en als cul-

wijzing naar deze Franse collega’s. ‘Je ziet

turele constructies die de belangen van

toch aan deze kunstenaars dat de ware kun-

bepaalde categorieën in de samenleving die-

stenaar zich niet laat kisten en ondanks de

nen.

107

De suggestie dat waarden ‘toevallig’ zijn of

Dit betekent niet dat men de ogen moet

slechts middelen in een belangenspel, druist

sluiten voor de economische, sociale en psy-

in tegen bestaande kennis over de betekenis

chologische belangen die bij kunst in het

van waarden voor het menselijk handelen.

geding kunnen zijn. Men moet deze echter

Veel van het gedrag dat samenhangt met de

scheiden van de waarde-oordelen en de

kunstbeleving, of het nu de scheppende

creatieve beslissingen die bepalend zijn voor

taakuitvoering is of het idiosyncratisch bij-

de scheppende arbeid. Brunelleschi (1377-

eenbrengen van een kunstverzameling, is zonder waardendynamiek niet te verklaren.

1446), de bouwmeester van de koepel op de 16

Dom in Florence, was ongetwijfeld gemoti-

Waarden behoren tot het bouwwerk van de

veerd door het sociaal aanzien dat een

cultuur en sturen het menselijk handelen en

oplossing voor het architectonische pro-

de taakuitvoering. Naarmate die taak meer

bleem dat de Dom stelde, hem zou opleve-

samenhangt met ethische of esthetische

ren. De oplossing en vooral de schoonheid

aspecten van het bestaan, zal de invloed van

ervan kunnen echter niet anders worden

waarden daarop sterker zijn.

beschouwd dan als een creatieve en aan

Het inzicht dat maatschappelijke en dus ook

artistieke waarden gebonden probleemop-

artistieke waarden het resultaat zijn van

lossing, die de kern van zijn taakopvatting

cultuurvorming is niet nieuw en kan be-

uitmaakten. 18 Een kunstwereld waarin de

schouwd worden als een klassieke cultureel-

survival of the fittest bepaalt wat als kunst

antropologische verworvenheid. Juist dit cul-

wordt geëtiketteerd, verspeelt het recht op

tuur-relativisme heeft bijgedragen aan het

autonome zeggenschap.

inzicht dat mensen - in welke cultuur dan om hun bestaan zinvol te maken en richting

Waarden en belangen in de kunstwereld De overheid geeft financiële onder-

te geven aan hun handelen. Het gegeven

steuning aan kunst die het kwaliteitsmerk

dat maatstaven verschuiven en dat collectie-

heeft gekregen, bijvoorbeeld van het Fonds

ve maatstaven plaatsmaken voor individuele

voor Beeldende Kunsten, Vormgeving en

afwegingen (maar ook het omgekeerde kan

Bouwkunst. De criteria daarvoor zijn deels

zich voordoen), doet niets af aan het feit

terug te voeren op waarden, die subjectief

dat deze waardenafwegingen altijd weer

worden geïnterpreteerd. De beoordeling van

worden gemaakt en dat ze inherent zijn aan

kunstwerken met behulp van concrete maat-

elk oordeel dat over kunst wordt geveld.

staven lijkt echter zo samen te hangen met

De artistieke taak die de kunstenaar zich

de persoonlijke beleving van het werk door

stelt, is primair het scheppen van kunstwer-

de beoordelaars, dat van overeenstemming

ken die voor de kunstenaar zelf, maar ook

geen sprake is. 19

voor de beschouwer in de kunstzinnige

Bovendien wordt de beoordeling in toene-

behoeften kan voorzien. Deze taak is gewor-

mende mate niet gebaseerd op de artistieke

teld in zijn behoefte een betekenisvol object

kwaliteit van het werk maar op de positie

te scheppen waarin vormaspecten zodanig

van de kunstenaar in de kunstwereld. Daar-

zijn gearrangeerd dat die voldoen aan de

mee komt een belangendynamiek in de

maatstaven die hij aanlegt voor de kwaliteit

plaats van de waardendynamiek waarop de

ook - blijkbaar waardenoriëntatie behoeven

van zijn werk.

108

17

Deze dimensie van ‘artistieke

taak van de kunstenaar is geënt. Kern van

kwaliteit’ vindt men terug in het beoorde-

deze ontwikkeling is de impliciete aanname

lingscriterium ‘integriteit’ dat door het

dat kunstenaars die het ‘beter doen’ ook

Fonds voor Beeldende Kunsten, Vormgeving

betere kunst maken. Brinkmans idee van een

en Bouwkunst wordt toegepast.

topkunstproduktie, maar dan gemeten naar

buiten-artistieke maatstaven, krijgt zo toch

betekenis van artistieke waarden (geobjecti-

nog gestalte. Men kan hierbij denken aan

veerde of te objectiveren opvattingen, wat

meetbare kenmerken van de beroepsuitoefe-

verder reikt dan vage noties over vernieu-

ning, zoals wat men bij het Fonds ‘het artis-

wing, verrassing en spanning tussen mate-

tiek functioneren’ noemt: tentoonstellingen,

rialen), kunnen een begrenzing aan die dis-

recensies, verkopen, prijzen, enzovoort.

cussie geven.

Nieuwe erkenning vormt dan een schakel in

In de tweede plaats zou men bij de beoorde-

de keten van toegevoegde erkenning.

ling moeten afzien van criteria die vooral

Bedenk hierbij dat de prestigieuze Prix de

slaan op de beroepsuitoefening en op de

Rome ooit is afgeschaft met het argument

ontwikkeling daarin. Nu wordt erkenning in

dat de kunstenaars die deze prijs wonnen in

de beoordeling opgenomen en verdedigd

hun vak zelden nog iets van zich lieten

met het argument dat daardoor een grotere

horen. De les die men hieruit kan leren (en

groep kunstenaars wordt bereikt. 20 De niet

uit de lange reeks ontdekkingen van ‘jong

beantwoorde vraag is, of erkende kunste-

talent’) is, dat erkenning op het moment

naars betere kunst maken dan niet erkende,

van subsidiëring weinig zegt over de artis-

en of deze ‘marktaanvullende’ taakopvatting

tieke prestatie als zodanig, noch over de

niet leidt tot een overgave aan processen en

erkenning op langere termijn. Als men met

belangen die spelen in de kunstwereld. Juist

‘erkenning’ en ‘reputatie’ iets wil aanvangen

hier ligt een marktcorrigerende taak voor de

in het kunstbeleid, moet eerst een gedegen

overheid. 21

studie uitgevoerd worden naar het verband

In de derde plaats kan het betrekken van de

tussen het proces van scheppen en dat van

kunstbeleving bij de beoordeling de profes-

etiketteren.

sionele toetsing onderbouwen. De beoorde-

Het verleggen van de beoordeling naar posi-

laars zijn dan ook bij de formele beoordeling

tionele kenmerken van kunstenaars en de

van kunstwerken beter toegerust, omdat dat

onenigheid over de beoordeling op grond

wat nu veelal impliciet gebeurt concreet en

van gegeven criteria, zijn aanleiding voor

bewust wordt gemaakt.

een bezinning op de esthetische waarden

En in de vierde plaats kan de overheid zich

die ten grondslag liggen of zouden moeten

losmaken van het vanzelfsprekende gezag

liggen aan de kunstproduktie. Men streeft in

van deskundigen in het veld. Esthetische

het beleid immers naar een kwalitatief

oordelen zijn tenslotte net zomin het exclu-

hoogwaardige kunstproduktie zonder aan

sieve terrein van kunstenaars en deskundi-

dat begrip inhoud te kunnen geven. Zolang

gen als ethische oordelen uitsluitend tot de

men daar bij de ondersteuning van kunste-

competentie van dominees zouden horen.

naars, maar ook van muziek- en toneelgezel-

De kunstproduktie en kunstbeleving zijn

schappen geen afdoende invulling aan kan

ingebed in een context van waarden en

geven - zodat de beroepsondersteuning als

waarderingen. Het kunstbeleid zou aan hel-

een tombola wordt beschouwd - zal de legi-

derheid winnen als openlijker aansluiting

timiteit van het kunstbeleid verder afbrokke-

wordt gezocht bij waardenopvattingen die

len. Vier thema’s kunnen in overweging

leven bij kunstenaars en bij het publiek. De

worden genomen.

discussie die zo op gang gebracht kan worden, kan ook inzicht bieden in de relaties

Vier thema‘s De eerste is een bezinning op

tussen esthetische waarden in de kunstpro-

de artistieke waarden, dat wil zeggen het

duktie en de functies die kunst voor de

streven naar een fundamenteel debat over

beschouwer heeft. Ook kan er een koppe-

kunst. De dimensies van kunstbeleving en de

ling worden gelegd met het kunstbegrip dat

109

wordt gehanteerd. Als bijvoorbeeld zou blij-

oplevert, zal men streven naar kunsteducatie

ken dat kunstwerken in de kunstwereld

en dit doen door bezoek aan bepaalde

overwegend de status krijgen van statement,

kunstvoorstellingen te stimuleren. 22 Vanuit

dan kan de overheid op grond van onder-

het eerder gegeven mens- en maatschappij-

bouwde beleidsdoelen daar tegenover een

beeld zal men daarentegen streven naar

standpunt innemen, in plaats van te klagen

optimalisering van de kunstbeleving. Kiest

over ‘insiderskunst’.

men voor vergroting van kennis en begrip, dan spreken we van educatie. Dit is echter

Vanzelfsprekend onderdeel In kunst-

wel een nogal eenzijdig en beperkt streven.

beleid dat is gebaseerd op het eerder aange-

Kennis en de toepassing daarvan zijn slechts

geven mens- en maatschappijbeeld, zou

een onderdeel van een optimale kunstbe-

kunsteducatie of kunstzinnige vorming als

schouwing, zoals kunsteducatie niet meer is

een vanzelfsprekend onderdeel zijn opgeno-

dan één aspect van een optimale kunstzinni-

men, omdat een bepaalde vermogensont-

ge vorming, die immers slaat op de ontwik-

wikkeling een voorwaarde is voor een opti-

keling van het geheel aan vermogens. Zo

male kunstbeleving. Het zal de lezer niet

beschouwd is kunstzinnige vorming eigenlijk

verbazen dat kunsteducatie wel als beleids-

een uitstekend begrip voor zowel ontplooi-

doel in de cultuurnota wordt behandeld,

ing als educatie.

maar geen geïntegreerd en doordacht

Toch wordt in de beleidsnota van het LOKV

onderdeel van het beleid uitmaakt. Vanuit

een scheiding tussen beide aangebracht en

de gedachte dat kunsteducatie ‘moet’ en in

gekozen voor kunsteducatie ten koste van

de zekerheid dat de lagere overheden het

ontplooiing. Het lijkt erop dat de ene eenzij-

belangrijkste deel van dit beleidsterrein voor

digheid (vooral ontplooiing doet ertoe) is

hun rekening nemen, is de aandacht van de

vervangen door een andere (vooral educatie

overheid overwegend gericht op organisato-

doet ertoe). De argumentatie waarmee deze

rische problemen op landelijk niveau.

keuze wordt verdedigd lijkt niet erg door-

Het belang dat in het kunstbeleid wordt

dacht. In de beleidsnota van het LOKV wordt

gehecht aan kunsteducatie wordt ontleend

kunsteducatie beschouwd als: ‘kinderen en

aan de onderlinge invloed die zou uitgaan

volwassenen leren omgaan met kunst; ze tot

van amateurkunst, professionele kunst,

een beter begrip van kunst brengen’, terwijl

kunsteducatie en kunstdeelname. In het

bij kunstzinnige vorming ‘het accent ligt op

beleidsplan van het LOKV treft men dit ver-

vorming met behulp van kunstzinnige mid-

band ook aan, geïllustreerd in een figuur

delen’. Kunstzinnige vorming is hier dus een

van elkaar overlappende cirkels. Deze figuur

middel om mensen te vormen tot beter

roept de vraag op of de drie velden van de

functionerende mensen, terwijl de kunstedu-

kunstpraktijk ook meer analytisch met elkaar

catie beperkt blijft tot het omgaan met

in verband kunnen worden gebracht en of

kunst als zodanig. Dit is een onzuivere rede-

kunsteducatie wel de juiste term is voor het

nering, omdat ook kunsteducatie als doel-

veld dat ermee wordt aangeduid.

stelling verband houdt met de algemene doelstelling van kunstdeelname en de meer-

Kunstzinnige vorming en kunsteducatie

waarde voor de beschouwer en de samenle-

Men kan zich uiteenlopende doelstellingen

ving die deze deelname zou opleveren.

voorstellen bij het streven burgers beter te

110

equiperen voor confrontaties met kunstwer-

Onderdeel Het gebruik van de term kunst-

ken. Vanuit de ‘kennis is macht’ gedachte

educatie om de omgang met kunst als doel

en de aanname dat kunstparticipatie kennis

op zichzelf te benadrukken, schiet ook

tekort omdat educatie slaat op formele leer-

sen psychologische kenmerken van de

processen en kennisverwerving. Daardoor

beschouwer en formele en inhoudelijke ken-

wordt in kunsteducatie het leren omgaan

merken van het kunstwerk. Deze interactie

met kunst geassocieerd met een formeel

wordt nagestreefd vanwege het genoegen

leerproces in plaats van een vormingsproces

die deze oplevert. 24

en sluit in het onderwijs dan vanzelf aan bij

In de kunstbeleving worden affectieve en

de kennisgerichte benadering die daar zo

cognitieve vermogens aangesproken. Bij

dominant is. Vanuit de kunst- en onderwijs-

affectieve vermogens kan men denken aan

sociologie krijgt deze benadering steun

hechting, identificatie en inleving. Bij cogni-

omdat ook daar de nadruk in onderzoek

tieve vermogens gaat het vooral om de cre-

naar kunsteducatie wordt gelegd op de cog-

atieve intelligentie. Men moet als beschou-

nitieve kant van kunstdeelname: het gaat er

wer de expressiviteit van het werk kunnen

vooral om in hoeverre mensen in staat zijn

ondergaan, interpreteren en (her)beleven.

kunstwerken cognitief te verwerken, te

Gevoeligheid voor vorm en kleur en het

plaatsen en te begrijpen. Culturele compe-

speels kunnen omgaan met dubbelzinnighe-

tentie als verklaring van de onevenredig

den vergroten de beleving en de bevrediging

grote deelname van hoger opgeleiden aan

die deze oplevert. Het spreekt vanzelf dat

kunst stoelt op deze veronderstelling. Het

kunstwerken de mogelijkheid voor een der-

verhogen van de culturele competentie van

gelijke beleving moeten aanreiken. Beleving

andere bevolkingsgroepen zou dan de

van overdreven cerebrale, conceptuele kunst

kunstparticipatie kunnen bevorderen.

ontbeert vaak het genoegen dat ontleend

Deze gedachte wordt niet alleen gevoed

wordt aan de sensorische ervaring, terwijl

door de grote maatschappelijke waardering

clichématig voorgestelde emoties remmend

voor de cognitie, maar ook door de aanna-

kunnen werken op de inleving of de identifi-

me dat psychologische verwerking van kunst

catie. Van de kant van die beschouwer kun-

een cognitieve aangelegenheid is. We vin-

nen emotionele blokkades en het overdreven

den dit onder meer terug bij de kunstfilo-

scherp willen begrijpen en classificeren

soof Nelson Goodman en in het kunstsocio-

drempels opwerpen voor de kunstbeleving.

logisch onderzoek in Nederland van Ganzeboom en Maas. 23

Intrinsieke behoeften Bij kleine kinderen

Kan kunsteducatie worden beschouwd als de

kan men zien dat, mits zij niet worden

logische pendant van culturele competentie,

gehinderd door een restrictieve opvoedings-

kunstzinnige vorming past meer bij emotio-

praktijk, zij de creatieve intelligentie, het

nele, sensorische en cognitieve vermogens-

voorstellingsvermogen, de fantasie en de

ontwikkeling. In de ontwikkeling die een

esthetisering innerlijk toepassen en vreugde-

optimale kunstbeleving mogelijk maakt, of

vol uitleven in spel en muziek. 25 Kunstzin-

deze nu plaatsvindt in de huiselijke sfeer, in

nige vorming die de kunstbeleving stimu-

amateurkunstbeoefening of in de formele

leert, is allereerst gericht op het voorkómen

opleiding tot kunstenaar, zal de kunsteduca-

dat de intrinsieke motivatie tot kunstbele-

tie altijd onderdeel zijn van de bredere ont-

ving en het verlangen naar vermogensont-

wikkeling die kunstzinnige vorming heet.

wikkeling en -uitleving al in een vroeg stadium worden geknakt, bijvoorbeeld door emo-

Kunstbeleving als fundament Kunstbele-

tionele beschadiging en druk op cognitief

ving is het proces waarin de beschouwer het

presteren. Er zijn aanwijzingen dat ook de

kunstwerk actief ondergaat. Actief onder-

esthetische verwerking en beoordeling van

gaan wil zeggen dat er een interactie is tus-

objecten is gebonden aan ontwikkelings-

111

112

stadia, een reden te meer om kinderen niet

Samenhang Deze vorming kan resulteren

lastig te vallen met betekenissen, verwijzin-

in drie keuzen ten aanzien van kunstdeelna-

gen en categoriseringen, die al bij volwasse-

me in het latere leven: consumptieve deel-

nen een optimale beleving kunnen hinde-

name, amateuristische kunstbeoefening en

ren. 26

het kunstenaarschap. Kunstzinnige vorming

Door actief met kunstbeoefening bezig te

heeft gevolgen voor elk van deze typen, die

zijn, stimuleert deze vorming bovendien de

elkaar onderling ook weer beïnvloeden. De

ontwikkeling van vanzelfsprekende maar

consumptieve deelnemer die zijn kunstzinni-

voor de beleving vaak onmisbare motorische

ge vermogen beter heeft kunnen ontwikke-

en sensorische vaardigheden, zoals zingen

len stelt kwalitatief hogere eisen aan de

en dansen. Ook aan deze intrinsieke behoef-

prestaties van kunstenaars. Dit heeft gevol-

te geven kinderen vaak spontaan uiting.

gen voor de eisen die professionele kunste-

Kunstzinnige vorming moet deze intrinsiek

naars aan hun werk moeten stellen. Een

gemotiveerde kunstbeleving stimuleren door

kunstzinnig gevormd publiek zal zich immers

veel luisteren, kijken en voelen en door

niet laten verleiden door kunst die de

amateurkunstbeoefening, zodat de emotio-

nadruk legt ‘vernieuwing’, omdat dit op

nele bevrediging de motor blijft van deze

zichzelf geen bijdrage levert aan de kwali-

kunstdeelname.

teit en belevingswaarde van het werk. Het

Dit in ogenschouw genomen, is kunstzinnige

wegblijven van publiek kan dan veel beter

vorming een proces waarin de cognitieve,

dan nu worden beschouwd als een gevolg

affectieve en emotionele vermogensontwik-

van ontbrekende kwaliteit of ontbrekend

keling harmoniëren en waarin rekening

belevingspotentieel.

wordt gehouden met universele menselijke

Een betere kunstzinnige vorming leidt tot

behoeften. Zinvolheids-, hechtings- en

een hoger niveau van amateurkunst, terwijl

hedonistische, esthetische behoeften kun-

door amateurkunst het kunstzinnig vermo-

nen bevredigd worden, juist omdat de cog-

gen van mensen vergroot en kwalitatief ver-

nitieve verwerking in de kunstbeleving niet

anderd kan worden. Het zelf beoefenen van

slaat op kennistoepassing en het kunnen

kunst brengt mensen in een direct fysiek

plaatsen van kunstwerken in stromingen en

contact met kunst en met de mogelijkheid

stijlen, maar om het creatief voorstellings-

zich expressief te uiten. Bovendien levert de

vermogen, waardoor men actief kan interac-

beheersing van een muziekinstrument of een

teren met de expressieve voorstelling van

ander kunstmedium grote bevrediging op.

het kunstwerk. Emotioneel moet men toege-

Stimulering van amateurkunst verdient dus

rust zijn voor de verwerking van de expres-

in het verlengde van een algemene kunstzin-

sieve lading van het kunstwerk, die ligt

nige vorming extra aandacht in het kunstbe-

besloten in de thematiek en de esthetische

leid. Uit de achtergrond van het Rosenberg

vorm. Kunstzinnige vorming kan beide sti-

trio blijkt dat kunstzinnige vorming en actie-

muleren door kinderen kunst actief te laten

ve amateurkunst (samen met een dosis

ondergaan, in te spelen op de natuurlijke

talent) kunnen leiden tot een intensieve

nieuwsgierigheid en de fantasiewereld van

kunstbeleving en grote artistieke expressivi-

kinderen en het voorstellingsvermogen en

teit. De intensieve en vanzelfsprekende

gevoel te benadrukken. Het type kunst doet

omgang met muziek van jongs af heeft

er daarbij minder toe dan de verbinding met

ertoe geleid dat de muziek deze mensen

de belevingsdimensie en de kwaliteit ervan.

naar eigen zeggen ‘in het bloed zit.’ 27

Aansluiting bij de belevingswereld van kin-

Het effect van amateurkunst op deelname

deren is vanzelfsprekend een voorwaarde.

zal vooral een intensievere beleving zijn,

waardoor het genoegen daarvan wordt ver-

manieren bijdragen aan de kunstbeleving

groot en de amateur hogere eisen zal stellen

van het publiek en aan de ontwikkeling

aan de het werk van de beroepskunstenaar.

daarvan. In de eerste plaats door kwalitatief

Deze kwalitatieve samenhang, die op zijn

hoogwaardige kunst te scheppen die zich

merites onderzocht moet worden, kan een

intensief laat beleven en artistiek laat

deugdelijker onderbouwing opleveren voor

beoordelen. In de tweede plaats door bij te

de plaats van amateurkunst in een geïnte-

dragen aan de kunstzinnige vorming, hetzij

greerd kunstbeleid dan een freischwebend

in het onderwijs, hetzij via de amateurkunst.

statisch verband tussen amateurkunst en

De bereidheid om een vormende taak op

kunstdeelname dat nu een legitimerend

zich te nemen, zal onder andere afhangen

argument is voor beleid inzake amateur-

van het beroepsethos dat de kunstenaar zich

kunst.

aanmeet. Een naar binnen gerichte houding

28

kan een hindernis zijn om bij anderen

Eigen beleving Professionele kunstbeoefe-

expressiviteit en verbeeldingskracht te sti-

ning is overwegend het resultaat van een

muleren. Een ander struikelblok op de weg

opleiding aan de kunstacademie, dansacade-

naar een geïntegreerde professionele kunst-

mie of het conservatorium. In de beroepsop-

beoefening en kunstzinnige vorming en

leiding wordt de grondslag gelegd voor het

amateurkunst is de overheersende nadruk in

kunstenaanbod en dus voor een deel van de

het onderwijs op feitenkennis ten koste van

kunstzinnige belevingsmogelijkheden van

ervaringskennis.

het publiek. Als binnen de beroepsopleiding een academische, naar binnen gerichte en

Geïntegreerde visie Het kunstbeleid blijkt

esthetiserende kunstopvatting domineert,

te zijn gebaseerd op uitgangspunten en doe-

waarin statement en idee in de plaats ko-

len waarvan de interne consistentie en de

men van kunstbeleving en de communicatie-

fundering in kennis over het menselijk func-

ve functie van kunst, worden de belevings-

tioneren in de samenleving tekortschieten.

mogelijkheden van het publiek ingeperkt.

In een kunstbeleid dat wèl uitgaat van het

Als men de expressieve en communicatieve

menselijk functioneren en dat streeft naar

taakstelling ernstig neemt, moet men zich

optimalisering van de kunstbeleving, krijgt

aan de academie niet alleen rekenschap

kunstzinnige vorming een prominente plaats

geven van kundigheid en artistieke waarden,

omdat kunstzinnige vorming bedoeld is bij

maar ook van de belevingsmogelijkheden

te dragen aan deze beleving, die aan de

van de kunst die men schept, en dus van de

orde is op elk terrein waarop mensen met

eigen beleving in het scheppende proces,

kunst in aanraking komen. In de kunstbele-

omdat daarin het werk voor het eerst wordt

ving worden belangrijke psychologische

beleefd. Kunstenaars hoeven zich daarbij

functies vervuld, waardoor kunstzinnige vor-

geen rekenschap te geven van de heersende

ming indirect bijdraagt aan de kwaliteit van

‘smaak’ van het publiek, of van de ‘kunst

het leven van de leden van onze samenle-

van het midden’. Integendeel, smaak is geen

ving en aan de kwaliteit van de samenleving

relevant gegeven, universele belevingsdi-

zelf. Ook kan kunstzinnige vorming culturele

mensies zijn dat des te meer. De keuze voor

functies dienen, omdat de kwaliteit van de

kunst van hoogwaardige kwaliteit veronder-

kunstbeleving een onmisbare ondersteuning

stelt een reflectie op deze dimensies, waarin

is van een bloeiend cultureel leven. Men kan

artistieke kwaliteit, expressie en betekenis

daarbij denken aan de eisen die het publiek

immers zijn verdisconteerd.

stelt aan de scheppende en uitvoerende

Professionele kunstbeoefening kan op drie

kunstenaars.

113

Er is dus werk aan de winkel. De grote uitdaging is het ontwikkelen van een geïntegreerde visie op kunst en cultuur, waarin zowel het kunst- als het kunstenaarsbegrip aan bod komen en waarin de relatie tussen professionele kunst, amateurkunst en kunstzinnige vorming analytisch duidelijk wordt gemaakt. De mate waarin en wijze waarop kunst een bijdrage kan leveren aan een betere samenleving moeten nader worden onderzocht, terwijl ook de dynamiek tussen de hier genoemde velden èn de interne dynamiek van de kunstwereld nader onderzoek vergen. Maar als het inzicht in deze dynamiek er is, kan betekenisvol en adequaat kunstbeleid worden ontwikkeld. Het streven om kunst meer in de samenleving te plaatsen zal dan ook geen holle leus meer zijn, omdat de mensen die met elkaar de samenleving uitmaken het uitgangspunt van beleid zullen zijn. Wat dan nog nodig is, zijn de wil en de middelen om een werkelijk bloeiend kunstleven te realiseren. Ik heb de contouren geschetst van een betrokkenheid van professionele kunstenaars bij een beleid gericht op de ontwikkeling van kunstzinnige vermogens bij het publiek. Met beleving en artistieke kwaliteit als de centrale aspecten van dat beleid kunnen kunstenaars meer geïntegreerd raken in de samenleving, terwijl tegelijkertijd een nieuw, kunstzinnig sterker ontwikkeld publiek kan participeren in kunst. Daarmee kan langs twee routes een van de belangrijkste doelstellingen uit de cultuurnota worden verwezenlijkt. Noten De termen kunstbeleid en cultuurbeleid worden hier door elkaar gebruikt, maar slaan steeds op beleid dat de kunsten betreft. Over cultuurbeleid wordt gesproken als het kunstbeleid wordt beschouwd als

1

114

onderdeel van het omvangrijker beleid, waaronder bijvoorbeeld ook het media- en het museumbeleid vallen. 2 Investeren in cultuur : nota cultuurbeleid 1993-1996. - Den Haag : SDU, 1992. 3 Cultuurbeleid in Nederland : nationaal rapport Europees programma voor de evaluatie van nationaal cultuurbeleid. Rijswijk : WVC, 1993, pag. 5. 4 Ibid, pag. 52. 5 Blokland, H. ‘Planning in Dutch cultural policy : An attempt at mixing scanning ’. In: Between sociology and sociological practice : essays on social policy research. Liber Amicorum dedicated to Marc van de Vall / K. Mesman, J.T.A. Koster, F.L. Leeuw en B.J.M. Wolters (red.). - Nijmegen, 1993, pag. 207-223. 6 Hoogerwerf, A. (red.). Overheidsbeleid. - Alphen a/d Rijn, 1978, pag. 22-24. 7 Dit biologisch adaptieve mensbeeld is in grondtrekken al te vinden in het werk van William James en John Dewey en is later op grond van toegenomen sociaal-psychologische inzichten uitgewerkt door: Wentholt, R. Map Motivatieleer. - Rotterdam : Interne publikatie Erasmus Universiteit, 1982, en Tas, J.M. van der. Een theorie van kunstbeoordeling (manuscript onder beoordeling). 1993. 8 Een politiek normatief kader voor deze beleidsnotities vindt men bij: Blokland, H.T. Vrijheid, autonomie, emancipatie : een politiekfilosofische en cultuurpolitieke beschouwing. Rotterdam, 1991. 9 NRC Handelsblad, 10-9-1993. 10 Hekkert, P., en P. van Wieringen. Oordeel over kunst : kwaliteitsbeoordelingen in de beeldende kunst. - Rijswijk : WVC, 1993.

Ibid noot 3, pag. 50. Tas, J.M. van der. ‘Kunstbeleving en kunstbeoordeling’. In: De Kunstwereld. Produktie, distributie en receptie in de wereld van kunst en cultuur / T. Bevers, A. Van den Braembussche en B.J. Langenberg (red.). - Hilversum : Verloren, 1993, pag. 304-335. 13 Zolberg, V.L. Constructing a Sociology of the Arts. - Cambridge, 1990. 14 Grauwe, P. de. De Nachtwacht in het Donker. Over Kunst en Economie. - Tielt, 1990. 15 Tas. J.M. van der. Kunst als beroep en roeping. - Zeist, 1990. 16 Bij idiosyncratisch verzamelen moet men denken aan mensen die kunstwerken kopen omdat deze hen aanspreken, en niet omdat het werken zijn van kunstenaars met een ‘reputatie’, of omdat men ernaar streeft om een artistieke samenhangende of financieel interessante collectie bijeen te brengen. Uit interviews met verzamelaars blijkt dat zij die eerste drijfveer de belangrijkste vinden. Het is aan de onderzoeker om het tegendeel aan te tonen als hij de respondent niet vertrouwt. 17 De statements in de kunst, die bestaan uit objecten die niet langer bedoeld zijn als kunstwerken met verschillende kenmerken, maar als visualisering van een standpunt over wat kunst is of zou moeten zijn, roepen dan ook sterke twijfels op over het artistieke karakter van deze objecten. Men kan daarbij ook denken aan het urinoir van Duchamp, dat niet bedoeld is een kunstwerk te zijn, maar een kritiek op het etiketteringsproces in de kunstwereld. 18 Vasari, G. Lifes of the 11 12

Artists. - Harmondsworth, 1965 (oorspr. uitgave 1550). 19 Ibid noot 10. 20 Jaarverslag 1992 van het Fonds voor Beeldende Kunsten, Vormgeving en Bouwkunst. Amsterdam, 1993. 21 Zie ook: Tas, J.M. van der. ‘De objectivering van de subjectiviteit: het Fonds voor Beeldende Kunsten, Vormgeving en Bouwkunst’. In: Boekmancahier 2 (1990) 5, pag. 283-289. 22 Ibid noot 8. 23 Goodman, N. Languages of art : an approach to a theory of symbols. - Indianapolis, 1968. Ganzeboom, H.B.G. Cultuurdeelname in Nederland : een empirisch-theoretisch onderzoek naar determinanten van deelname aan culturele activiteiten. - Assen : Van Gorcum, 1989. Maas, I., R. Verhoeff, en H.B.G. Ganzeboom. Podiumkunsten & Publiek : een empirisch-theoretische studie naar omvang en samenstelling van het publiek van de podiumkunsten. - Rijswijk : WVC, 1990. en: Tas, J.M. van der. Een theorie van kunstbeoordeling (manuscript onder beoordeling). 1993. 24 Aan een kunstbeschouwing kunnen allerlei extrinsieke motieven ten grondslag liggen en de kunstbeleving die men heeft, kan ook aangezet zijn door extrinsieke motieven, bijvoorbeeld omdat men een bezoek beschouwt als een sociale verplichting. Als bij zo’n verplicht bezoek toch een werkelijke kunstbeleving optreedt, is dit echter altijd intrinsiek gemotiveerd. 25 Bjorkvold, J.R. De muzische mens : het kind en het lied, spelen en leren in alle levensfasen. - Rotterdam, 1992.

115

Parsons, M.J. A cognitive developmental account of aesthetic experience. - Cambridge, 1987. 27 NRC Handelsblad, 29-101993. 28 Beek, P. van, en W. Knulst. De kunstzinnige burger : onderzoek naar amateuristische kunstbeoefening en culturele interesses onder de bevolking vanaf 6 jaar. - Rijswijk [etc.] : SCP [etc.], 1991. (SCP-Cahier; 86). 26

DR. JAAP VAN DER TAS is wetenschappelijk onderzoeker bij de vakgroep Kunst- en Cultuurwetenschappen van de Faculteit der Historische en Kunstwetenschappen van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij publiceerde onder andere over de professionalisering van kunstenaars, de kunstwereld, de beoordeling van kunstwerken en over kunstbeleid.

116

Katernen Kunsteducatie zijn een uitgave van het LOKV, Nederlands Instituut voor Kunsteducatie. UITGEVER Bob Malmberg VORMGEVING Mevis & Van Deursen m.m.v. Jessica Ottersberg ZETWERK Studio Jos Velmans, Utrecht DRUKWERK Van Marken, Delft

Ganzenmarkt 6 Postbus 805 3500 AV Utrecht Telefoon 030-33 23 28 Fax 030-33 40 18

In s N K t i ed un t e st u u r l ed t a n uc v o d s at o r ie

LO

V 61000.15