KIJK DOOR EEN ROZE BRIL

LESBISCHE VROUWEN, HOMOMANNEN, BISEKSUELEN EN TRANSGENDERS IN EEN KWETSBARE POSITIE

KIJK DOOR EEN ROZE BRIL Uitgesloten, afgewezen, gepest, uitgescholden of soms zelf in elkaar geslagen worden omdat je jezelf wilt zijn: veel lesbische en bivrouwen, homo- en bimannen en transgenders hebben er ervaring mee. Als gevolg hiervan is hun gezondheid gemiddeld slechter dan die van anderen. Toch worden ze meestal niet gezien als een kwetsbare groep waar het maatschappelijk werk extra oog voor moet hebben. Daarom dagen wij maatschappelijk DOOR HANNEKE FELTEN & MAURITS BOOTE werkers uit om een ‘roze bril’ op te zetten.

Mensen in een kwetsbare positie op zo’n manier ondersteunen dat zij zichzelf, samen met een stevig, eigen netwerk, zo veel mogelijk staande kunnen houden. Dat is de taak waar maatschappelijk werkers in het hele land zich dagelijks met passie aan wijden. Lesbische vrouwen, homomannen, bivrouwen en -mannen en transgenders – afgekort tot LHBT’s – hebben meer kans in een kwetsbare positie te verkeren. Maar zij staan nauwelijks op het netvlies van het maatschappelijk werk: in de opleidingen en bijscholingen is seksuele- en genderdiversiteit simpelweg meestal geen thema. Er wordt soms van uitgegaan dat maatschappelijk werkers als vanzelfsprekend een positieve houding hebben tegenover deze groep en die daardoor ook goed kunnen ondersteunen. Hierdoor krijgen maatschappelijk werkers niet de kans om een professionele attitude en vaardigheden te ontwikkelen ten opzichte van seksuele en genderdiversiteit. Het wordt aan het toeval overgelaten of maatschappelijk werkers goed om kunnen gaan met seksuele en genderdiversiteit. Dat is problematisch, want kwetsbare LHBT’s kunnen ondersteuning vanuit het maatschappelijk werk juist goed gebruiken om zichzelf te empoweren. GEWELD EN UITSLUITING Vaak reageren mensen verbaasd als je begint over de kwetsbare positie van LHBT’s. In Nederland wordt homoseksualiteit toch geaccepteerd? We zijn toch een tolerant land? En inderdaad blijkt uit cijfers dat Nederlanders aangeven positiever te denken over homoseksualiteit dan bijvoorbeeld Duitsers, Belgen of Fransen. Toch heeft 29 procent van de homo- en bimannen en 23 procent van de lesbische en bivrouwen het afgelopen jaar negatieve opmerkingen op straat gehoord over de eigen seksuele voorkeur, aldus het SCP in 2012. En 91 procent van de homo-, lesbische

2

MAATWERK VAKBLAD VOOR MAATSCHAPPELIJK WERK

en bi-jongeren die uit de kast zijn, geeft aan een keer of vaker negatieve reacties te hebben gekregen op de eigen seksuele voorkeur, aldus het SCP in 2010. Ook geweld komt veel voor: in Amsterdam waren er in 2011 564 meldingen van anti-LHBT geweld zo meldde het politieteam Roze in Blauw. Ruim de helft van de homo- en bimannen en lesbische en bivrouwen die een partner van dezelfde sekse hebben, raakt zijn of haar partner buiten daarom (soms) niet

TIPS  Woorden als ‘homoseksueel’, ‘biseksueel’ en ‘transseksueel’ kunnen gevoelig liggen: vooral bij jongeren, ouderen, mensen met een migrantenachtergrond en religieuzen. Plak daarom geen labels op een cliënt wanneer hij of zij dit zelf niet doet.  Vraag niet standaard aan een jongen of man of hij een vriendin of vrouw heeft, noch aan een meisje of vrouw of ze een vriend of man heeft. Maar stel je vraag open: ‘Ben je wel eens verliefd geweest?’ of: ‘Heb je een relatie?’  Ga mee in de zelfbenoeming van je cliënten. Bijvoorbeeld: ‘Oké, dus je denkt dat je misschien op jongens valt?’ of: ‘Je hebt het gevoel eigenlijk een meisje te zijn?’  De seksuele en relationele ontwikkeling van LHBT’s verloopt anders. Ook de dynamiek in partnerrelaties met iemand van hetzelfde geslacht is anders in vergelijking met partnerrelaties waarbij de partners verschillen van geslacht. Zorg daarom dat je voldoende kennis hierover in huis hebt.

lhbt

‘Ik was bang om door de hulpverlener in een bepaalde richting gestuurd te worden: uit de kast of juist niet.’ HOMOJONGERE IN DE FOCUSGROEP VOOR WWW.IEDEREENISANDERS.NL

aan (Keuzenkamp, e.a. 2012): hand-in-hand lopen is er voor veel stellen niet meer bij. Geweld tegen transgenders komt dramatisch veel voor: 42 procent van de transgenders die mee deed aan het SCP-onderzoek in 2012, kreeg het afgelopen jaar te maken met negatieve reacties waaronder schelden, fysiek geweld, bedreiging en seksuele intimidatie. Naast negatieve reacties en geweld op straat, vormen ook pesten op school (Van Bergen e.a., 2013), pesten in de wijk en negatieve reacties op het werk een probleem (Keuzenkamp & Oudejans, 2011). Thuis gaat het ook niet altijd vanzelf. De meeste ouders moeten wennen aan het idee dat hun kind homo, lesbisch, bi of transgender is. In die periode ontbreekt de steun voor hun kind vaak.

Gelukkig accepteren veel ouders uiteindelijk hun kind wel. Dat is anders in de meer traditionele gezinnen. Er zijn ouders die hun kind de deur wijzen, onder druk zetten of dreigen met geweld vanwege diens seksuele voorkeur of genderidentiteit. Religie en het beschermen van de familie-eer kunnen een rol spelen bij de afkeuring van seksuele en genderdiversiteit. Huiselijk geweld en eergerelateerd geweld tegen LHBT’s is dan ook een onderschat probleem (Felten & Bakker, 2011). MINDERHEIDSSTRESS Gemiddeld zwijgen homo-, bi- en lesbische jongeren 3,5 jaar over hun seksuele voorkeur: ze praten in die tijd met niemand > over hun gevoelens. Uiteindelijk leren veel homo-, lesbische

NUMMER 4, AUGUSTUS 2013

3

Volwassenen algemeen

Homo, lesbisch en bi volwassen

Transgender volwassenen

Jongeren algemeen

Homo, lesbische en bi jongeren

Transgender jongeren

Denken aan zelfmoord

8 procent

44 procent

70 procent

11 procent

50 procent

Cijfers onbekend

Zelfmoordpoging gedaan

2 procent

8 procent

21 procent

3 procent

12 procent

Cijfers onbekend

Tabel 1 Percentage jongeren en volwassenen dat zelfmoord overweegt of pleegt, ingedeeld naar seksuele en genderidenteit, op basis van SCP-onderzoek (2010, 2012) en Trimbos (2006, 2011).

en bi-jongeren om om te gaan met hun ‘anders’ zijn, maar dit vraagt soms zijn tol. Het aantal zelfmoordpogingen onder deze jongeren ligt veel hoger dan onder anderen. Ook onder volwassen LHBT’s zijn de cijfers ten aanzien van zelfmoord hoger dan onder de bevolking in het algemeen. Dit wordt duidelijk in bovenstaande tabel.

kunnen praten of die kans niet krijgen, lopen ze een groot risico dat minderheidsstress hun gezondheid en hun welzijn aantast.

INSIDERSPERSPECTIEF Het maatschappelijk werk is bij uitstek geschikt om mensen in een kwetsbare positie te empoweren, zoals Tine van Regenmortel (2008) heeft omschreven. Het gaat om het faciliteren van een Daarnaast zien we dat de psychische gezondheid van LHBTproces waarin de persoon zichzelf versterkt met behulp van het volwassenen slechter is dan die van anderen. In onderzoeken eigen netwerk. Dit is precies wat LHBT’s nodig hebben als ze hierover zien we een verband tussen negatieve reacties of gebrek moeite hebben met hun eigen positie. Het helpen opbouwen aan acceptatie in de omgeving en welbevinden (Renkens, Felten van een netwerk met en voor mensen die ‘in het zelfde schuitje’ & Schuyf, 2011). zitten, is vaak een eerste en beDe slechtere psychische gezondlangrijke stap in de ondersteuning. ‘Je hebt je altijd anders heid van LHBT’s kan verklaard Het gaat niet alleen om ontmoeworden door wat ook wel ten maar ook om de mogelijkheid gevoeld, je hebt je altijd minderheidsstress genoemd om ervaringen te delen en over en moeten bewijzen dat je niet wordt (Meyer, 2003). Het gaat weer van elkaar te leren. Het gaat anders bent, dus heel goed je dan met name om stress of om wat van Regenmortel noemt spanning doordat mensen ‘het delen van het insidersperbest doen.... Heel goed je best bijvoorbeeld piekeren over wat spectief ’. Insiders hebben kennis moeten doen om niet op te ze nu precies voelen, ze bang zijn en ervaringen die voor outsiders dat anderen ‘erachter komen’, ontoegankelijk blijven. Het is voor vallen, om niet anders te zijn, ze te maken hebben gehad met heteroseksuelen en niet-transgenom geen commentaar te krijgen, ders soms gewoonweg lastig om geweld, vrezen voor verstoting of uithuwelijking, of zich eenzaam zich voor te stellen hoe het is om om niet de aandacht op jou te voelen en denken dat ze de enige uit de kast te komen of gepest te vestigen. Vooral je best doen zijn die zich zo voelt. Het gaat worden met iets waar je niets aan om zo normaal mogelijk te zijn. kortom om stress die voortkomt kunt veranderen. Uitwisseling met uit het feit dat mensen deel iemand in dezelfde positie biedt En dat breekt op, in je werk, in uitmaken van een minderheid. de mogelijkheid om problemen in de thuissituatie, overal…’ Deze stress komt bovenop de een vroeg stadium te bespreken en dagelijkse ‘gewone’ stress die aan te pakken en is daarom essenLESBISCHE VROUW MET BURN-OUT andere mensen ook kunnen tieel in het proces van empowerDIE JARENLANG IN DE KAST ZAT ervaren. ment (Regenmortel, 2008). Met verschillende copingsstraWanneer maatschappelijk werkers tegieën kunnen mensen deze minderheidsstress verlagen. Denk ondersteunen in het opbouwen van zo’n insidersnetwerk, is het aan praten over hun gevoelens, sporten, ervaringen delen met belangrijk dat hierbij oog is voor de diversiteit onder LHBT’s. Zo anderen of een uitlaatklep zoeken in kunst, cultuur of werk. blijkt dat christelijke LHBT’s vaak moeilijke aansluiting vinden Tegelijkertijd kan uitsluiting daarbij ook een problematische rol bij niet-christelijke LHBT’s en omgekeerd. En LHBT’s met een spelen. Veel sportverenigingen laten bijvoorbeeld geen transgenTurkse achtergrond vinden bijvoorbeeld vaak beter aansluiting dersporters toe. En een aantal sporten is door een machosfeer bij LHBT’s die eveneens uit een cultuur komen waarin het niet ontoegankelijk voor homo- en bi-jongens en -mannen. Het is gebruikelijk is om over je LHBT-gevoelens te praten. dan ook vooral het delen van ervaring met andere LHBT’s dat een goede strategie blijkt om om te gaan met problemen of neEIGEN HOUDING gatieve ervaringen. Wanneer LHBT’s niet durven te praten over Belangrijk in de ondersteuning van cliënten is om je bewust te hun gevoelens, niemand kennen in hun omgeving met wie ze zijn van je eigen houding en gedrag ten opzichte van seksuele

4

MAATWERK VAKBLAD VOOR MAATSCHAPPELIJK WERK

je hulpverlener. Tegelijkertijd weet je niet hoe de betreffende hulpverlener daarop zal reageren. Wanneer iemand hulp vraagt, zal hij of zij zijn of haar seksuele voorkeur of genderidentiteit vaak niet meteen vertellen of zelfs helemaal verzwijgen. Vooral jongeren, ouderen en mensen uit culturen of religies waarin seksuele en genderdiversiteit niet hardop besproken worden, praten hier meestal niet makkelijk over. Schaamte, ongemak en angst voor veroordeling, maar ook angst voor ‘geout’ worden ten opzichte van anderen, kunnen een rol spelen.

lhbt

en genderdiversiteit. Professionals kunnen bijvoorbeeld met de beste bedoelingen zeggen: ‘Ik ben zelf gewoon hetero’, of: ‘Ik ben oké met homofielen.’ De intentie kan goed zijn, maar zulke opmerkingen kunnen LHBT’s het gevoel geven dat ze een ras apart zijn. Als je zegt dat je zelf ‘gewoon hetero’ bent, lijkt het alsof LHBTzijn niet gewoon is. En ‘homofilie’ is een term van vroeger die onder andere door psychologen werd gebruikt als ze spraken over wat ze als ziekte beschouwden. Het zelfde geldt wanneer je in een gesprek met een transgender praat over ‘ombouwen’: veel media gebruiken deze term, maar ‘opereren’, ‘van geslacht veranderen’ of ‘in transitie gaan’ klinkt toch een stuk vriendelijker. Daarbij komt dat de drempel om hulp te vragen voor transgenders, homo’s, lesbiennes en bi’s een stuk hoger is dan voor anderen (Felten & Boote, 2012). Hulp vragen op dit gebied betekent namelijk beslissen of je uit de kast komt tegenover

BEWUST ZIJN Wij hopen dat maatschappelijk werkers hun meerwaarde in de ondersteuning van LHBT’s stevig neerzetten en uitbreiden. Hiervoor is het noodzakelijk dat ze als het ware ‘een roze bril’ opzetten. Met een roze bril kun je zien dat veel lesbische en >

SPECIALISTISCHE HULP VOOR LHBT’S Iedere maatschappelijk werker zou ondersteuning moeten kunnen bieden aan cliënten die lesbische, homo-, bi- of transgendergevoelens hebben. Maar soms is er meer nodig: ondersteuning van een maatschappelijk werker of psycholoog die gespecialiseerd is in seksuele en genderdiversiteit. Bij de volgende vijf eerstelijns organisaties kunnen cliënten daarvoor terecht. Een deel organiseert bovendien ontmoetingen tussen LHBT’s: een slimme manier om te werken aan empowerment. Bij de meeste organisaties kun je als maatschappelijk werker ook terecht met vragen rondom de begeleiding van een LHBT-cliënt. Naast deze vijf organisaties zijn er diverse vrijgevestigde psychologen en therapeuten die zich gespecialiseerd hebben in de hulpverlening aan LHBT’s. Zij zijn te vinden via rozehulpverlening.nl TRANSVISIE ZORG Transvisie Zorg is een landelijke organisatie gevestigd in Amsterdam die psychologische en psychosociale hulpverlening biedt aan mensen met genderidentiteitsvragen en hun omgeving. Er wordt zowel individuele als groepshulpverlening geboden. Ook adviseert en begeleidt Transvisie Zorg professionals en scholen die te maken hebben met een genderdysfore leerling of cliënt. Meer info: transvisiezorg.nl VEILIGE HAVEN AMSTERDAM Veilige Haven biedt ondersteuning aan jongeren, mannen en vrouwen uit multicultureel Amsterdam en omstreken die een plek zoeken waar ze terecht kunnen met hun homo-, biseksuele, lesbische of transgendergevoelens. Veilige Haven biedt zowel advies en begeleiding als lotgenotencontact. Veilige Haven werd in 2007 opgericht door onder meer Schorer en het COC. Sinds

1 mei 2013 wordt Veilige Haven uitgevoerd door CentraM en Doras, twee instellingen voor Maatschappelijke Dienstverlening in Amsterdam. Meer info: veiligehavenamsterdam.nl VEILIGE HAVEN OOST Veilige Haven Oost biedt een luisterend oor, informatie, advies, en hulp voor jongeren van 16 tot 25 jaar die vragen hebben over hun homo-, biseksuele, lesbische of transgendergevoelens. Veilige Haven Oost is een initiatief van de gemeente Nijmegen en NIM Maatschappelijk Werk. Meer info: veiligehavenoost.nl ROTTERDAM V Mensen met lesbische, homo- of biseksuele gevoelens kunnen bij Rotterdam V terecht voor coaching en kortdurende hulpverlening. Niet alleen individuen, maar ook paren en gezinnen komen voor kortdurende therapie in aanmerking. Ook biedt Rotterdam V consultatie, advies en deskundigheidsbevordering aan andere hulpverleners en beroepskrachten die met vragen zitten rond seksuele diversiteit. Meer info: rotterdamverkeert.nl COC HAAGLANDEN COC Haaglanden biedt psychosociale hulpverlening voor homoseksuele mannen, lesbische vrouwen, biseksuele mannen en vrouwen, hun partners, familieleden en vrienden van alle leeftijden en uit alle culturen uit de regio Haaglanden. Het gaat om kortdurende hulpverlening in individuele, relatie- en groepsgesprekken. Tevens wordt er advies, informatie en deskundigheidsbevordering gegeven aan professionals. Meer info: cochaaglanden.nl/mw.htm

NUMMER 4, AUGUSTUS 2013

5

CASUSSEN WAARIN DESKUNDIG ADVIES VAN BELANG KAN ZIJN Emine is 19 jaar en merkt dat ze anders is dan andere meisjes. Ze vindt haar beste vriendin erg leuk en misschien wel meer dan dat. Ze durft met niemand over dit gevoel te praten. Ze hoopt dat haar gevoel voor haar vriendin verdwijnt. Volgend jaar gaat ze namelijk trouwen met Mustafa. Emine voelt zich wanhopig en denkt steeds vaker aan de dood. Christien is 21 jaar en woont net op kamers in een nieuwe stad. Ze merkt dat ze zich steeds vaker aan nieuwe mensen voorstelt als Chris. Soms wordt ze als jongen gezien en dat vindt ze erg prettig. Als ze tijdens haar studie iets hoort over transgenders vraagt ze zich af of dit over haar gaat. Het roept veel vragen bij haar op, maar ze durft er niet met vrienden over te praten.

In het najaar organiseert MOVISIE in samenwerking met onder meer de NVMW twee trainingen: een over hulp en ondersteuning aan LHBT-jongeren en een over hulp en ondersteuning aan LHBT-ouderen. Informatie: [email protected] Hanneke Felten is maatschappelijk werker en studeerde Genderstudies aan de Universiteit Utrecht. Ze is projectleider op het gebied van emancipatie en inclusie bij MOVISIE en ontwikkelde samen met LHBT-jongeren de website iedereenisanders.nl. Maurits Boote studeerde Algemene Sociale Wetenschappen aan de Universiteit Utrecht. Tijdens zijn studie werkte hij als orthopedagogisch groepsleider in de jeugdzorg. Hij studeerde af op iedereenisanders.nl. Hij werkt bij MOVISIE als communicatiemedewerker, met als aandachtsgebied LHBT-emancipatie. Dank aan Judith Schuyf en Josee Rothhuizen.



Bronnen s¬ "ERGEN ¬$$¬VAN ¬"OS ¬(-7 ¬,ISDONK ¬*¬VAN ¬+EUZENKAMP ¬ S., & Sandfort, T.G.M. (2012). ‘Victimization and Suicidality among Dutch Lesbian, Gay, and Bisexual Youth’. In: The American Journal of Public Health 103(1), 70-72.

Mevrouw de Vries is 74 jaar. Ze kan niet meer zelfstandig wonen door een chronische ziekte. Daarom woont ze sinds kort in een verzorgingshuis. De foto van haar overleden vriendin durft ze niet in haar nieuwe kamer te zetten. Het personeel komt regelmatig binnen en ze wil geen nieuwsgierige vragen hoeven te beantwoorden. Haar lesbische boeken en films bergt ze onder haar bed op. Mevrouw de Vries vermijdt het contact met medebewoners en voelt zich alleen. Maarten is getrouwd met Elsbeth en ze hebben samen vier kinderen. Maarten weet al jaren dat hij op mannen valt maar beschouwt een homorelatie als zondig. Sinds kort heeft Maarten een nieuwe collega tot wie hij zich erg aangetrokken voelt. Maarten probeert zijn gevoelens te negeren maar hij loopt daar steeds meer in vast. Op zijn werk en thuis maakt hij vaak ruzie.

s¬ "ERGEN ¬$¬VAN¬¬,ISDONK ¬*¬VAN¬ ¬@!CCEPTATIE¬EN¬NEGAtieve ervaringen van homojongeren’, in: Keuzenkamp, S. (red). (2010). Steeds gewoner, nooit gewoon. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau. s¬ "ERGEN ¬$¬$¬VAN ¬,ISDONK ¬*¬VAN¬ ¬@0SYCHISCH¬WELBEvinden en zelfacceptatie van homojongeren’ in: Keuzenkamp, S. (red). (2010). Steeds gewoner, nooit gewoon. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau. s¬ &ELTEN ¬(¬¬"AKKER ¬(¬ ¬Factsheet Eergerelateerd geweld en seksuele diversiteit. Utrecht: MOVISIE. s¬ &ELTEN ¬(¬¬"OOTE ¬-¬ ¬‘Ik wou dat ik dood was’: 15 vragen over suïcidepreventie onder lesbische-, homo-, bi- en transgenderjongeren. Utrecht: MOVISIE. s¬ &ELTEN ¬(¬ ¬Kijk jij al door een roze bril. Roze handboekje voor sociaal werkers. Utrecht: MOVISIE. s¬ +EUZENKAMP ¬3¬¬/UDEJANS ¬!¬ ¬Gewoon aan de slag? De sociale veiligheid van de werkplek voor homoseksuele mannen en vrouwen. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. s¬ +EUZENKAMP¬3 ¬+OOIMAN ¬.¬¬,ISDONK ¬*¬VAN¬ ¬Niet te ver uit de kast. Ervaringen van homo- en biseksuelen in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. s¬ +EUZENKAMP ¬3¬ ¬Steeds gewoner, nooit gewoon. Acceptatie van homoseksualiteit in Nederland. Den Haag: Sociaal

bivrouwen, homo- en bimannen en transgenders zich onzichtbaar maken om problemen te voorkomen. Op straat, op school of in de buurt, maar ook bij hulpverleners. Dat betekent dat je je bewust moet leren zijn van het feit dat niet al je cliënten heteroseksueel zijn en dat sommige van hen transgender zijn, ook al kun je dit niet altijd op het eerste gezicht zien. Ook geeft een roze bril je aandacht voor en kennis over ervaringen van LHBT’s die hen kwetsbaar maken én die hen juist weerbaar maken. Dat klinkt vanzelfsprekend maar omdat seksuele en genderdiversiteit, en de processen van in- en uitsluiting die ermee gepaard gaan, vaak onzichtbaar zijn, helpt een goede bril je om optimaal te kijken en te handelen. En dan liefst een bril op < sterkte!

6

MAATWERK VAKBLAD VOOR MAATSCHAPPELIJK WERK

en Cultureel Planbureau. s¬ -EYER ¬)¬(¬ ¬@0REJUDICE ¬SOCIAL¬STRESS¬AND¬MENTAL¬HEALTH¬ in lesbian, gay, and bisexual populations: Conceptual issues and research evidence’ in: Psychological Bulletin, 129, 674-697. s¬ 2EGENMORTEL ¬4¬VAN¬ ¬Zwanger van empowerment: een uitdagend kader voorsociale inclusie en moderne zorg. Eindhoven: Fontys Hogescholen. s¬ 2ENKENS ¬* ¬&ELTEN ¬(¬¬3CHUYF ¬*¬ ¬Handreiking LHBTemancipatie: Gezondheid. Utrecht: MOVISIE. s¬ 7OLF ¬DE ¬* ¬(OOF ¬*¬6AN¬¬"ERG ¬- ¬VAN¬DEN¬ ¬Geloven onder de regenboog. Handreiking voor hulpverlening aan christelijke lesbiennes, homo's, biseksuelen en transgenders. Utrecht: MOVISIE.