KAS SELECTIONS Fund special Februari 2013
W.P. Stewart KAS-Trust als bewaarder voor beheerders van beleggings instellingen Ontzorgen bij de introductie van de Staal Beleggingsfondsen Dividend blijft een actueel beleggingsthema Nieuwe kansen voor beleggingsfondsen door AIFMD Trends en ontwikkelingen in beleggingsfondsen Ronde tafel AIFMD Global Fund Services Fondsendistributie
KAS Selections KAS Selections is een kwartaaluitgave van KAS BANK N.V. te Amsterdam, Londen en Wiesbaden. Hoewel deze uitgave met de meeste zorg wordt samengesteld, kunnen er geen rechten aan worden ontleend. Fund special, februari 2013 In dit nummer: W.P. Stewart 3 KAS-Trust als bewaarder voor beheerders van beleggingsinstellingen 5 Ontzorgen bij de introductie van de Staal Beleggingsfondsen 7 Dividend blijft een actueel beleggingsthema 8 Nieuwe kansen voor beleggingsfondsen door AIFMD 9 Trends en ontwikkelingen in beleggingsfondsen 10 Ronde tafel AIFMD 12 Global Fund Services 18 Fondsendistributie19 Commentaar op deze uitgave, suggesties voor toekomstige artikelen en verzoeken om op de verzendlijst geplaatst te worden, kunt u richten aan: Client Management Managing director: Mark Schilstra +31 20 55 72 550
[email protected] Clearing & Banking Services Director: Jeroen Duijn +31 20 55 75 562
[email protected] Fund & Insurers Services en KAS-Trust Director: Sicco Plesman +31 20 55 75 843
[email protected] Institutional Services Director: Tamis Stuker +31 20 55 75 880
[email protected] Sales & Business Development (S & BD) Managing director Mark van Weezenbeek +31 20 55 75 483
[email protected] Tekstredactie: Robbert Veltman Eindredactie: Carla Boogers +31 20 557 5812
[email protected]
Voorwoord Regelgeving is één, uitvoering daaraan geven is twee. Een van de belangrijkste vereisten voor een juiste implementatie is duidelijkheid over de interpretatie van de regelgeving. Bij de Alternative Investment Fund Managers Directive (AIFMD) is dat nog niet helemaal het geval. Zo laat de richtlijn ruimte voor bescherming van nationale belangen, bijvoorbeeld door lokaal soepeler eisen te stellen aan beheerders van beleggingsinstellingen die een vergunning willen aanvragen onder de AIFMD. Niettemin biedt de AIFMD volop uitdagingen voor de Nederlandse fondsenindustrie. Voor beleggingsinstellingen is het, in de woorden van Heleen Rietdijk van KPMG, “een unieke kans om hun strategie goed tegen het licht te houden en zo nodig te herijken”. Samen met zeven andere specialisten besprak zij de recente ontwikkelingen rondom de AIFMD tijdens een Ronde Tafel gesprek bij KAS BANK op 22 januari. Daarbij kwamen allerlei praktische vragen aan de orde over de interpretatie van de nieuwe regelgeving en de veranderende rol van beheerders en bewaarders. Met als hamvraag natuurlijk: wat schiet de belegger ermee op? Maar ook vragen als: is in de toekomst nog wel een MiFID vergunning nodig voor beleggingsdienstverlening? Bestaat er wel een inspannings verplichting voor beheerders met een bestaande vergunning om zo snel mogelijk aan de AIFMD te voldoen? Hoe ziet straks de relatie tussen beheerder, bewaarder en accountant eruit? De AIFMD zorgt ervoor dat bijna alle beheerders van niet-UCITS beleggingsinstellingen (verhandeld aan professionele beleggers) een vergunning moeten aanvragen en een AIFMD bewaarder moeten aanstellen. Via onze dochteronderneming KAS-Trust B.V. treden wij al langer op als bewaarder voor beleggingsfondsen. De nieuwe rol van de bewaarder onder de AIFMD geeft KAS-Trust de mogelijkheid om nieuwe markten te ontginnen en de bestaande bewaarderactiviteiten in Nederland (en in de toekomst het Verenigd Koninkrijk en wellicht ook Duitsland) verder uit te bereiden. U leest er meer over in ons artikel over KAS-Trust. Wij streven ernaar om als AIFMD bewaarder een leidende rol te kunnen spelen in de markt voor beleggingsinstellingen. Om de transformatie van de huidige bewaarderfunctie naar een AIFMD bewaarder verder vorm te geven is Sicco Plesman per 1 februari 2013 benoemd als managing director van KAS-Trust B.V.. Sicco’s rijke ervaring met beleggingsfondsen gaat hem daar zeker bij van pas komen. Drie vooraanstaande fondsbeheerders gaan dieper in op de trends en ontwikkelingen in fondsenland. Komt er een revival van door de vermogensbeheerder zelf gemanagede fondsen, blijft de sterke opkomst van ETF’s in Europa aanhouden of is er een trend waarneembaar naar actief beheerde balanced portfolio’s? Wij openen deze special echter met een interview met Ton Wijsman van W.P. Stewart. Deze vermogensbeheerder belegt in een beperkt aantal Amerikaanse groeibedrijven en hanteert daarbij lange termijn criteria die grotendeels overeenkomen met de United Nations Principles for Responsible Investments, de UNPRI. Op die manier wil W.P. Stewart, net als KAS BANK, via een dialoog verbeteringen op het gebied van verantwoord beleggen tot stand te brengen.
Vormgeving: Ebbenhorst Design, De Meern
Als u naar aanleiding van deze Fund special vragen of wensen heeft, dan bespreken wij deze uiteraard graag met u. Wij zien het immers als onze belangrijkste taak om een brug te slaan tussen de ontwikkelingen op de markten en de behoeften van onze klanten.
Druk: KAS BANK, Document & Systems Services
Sikko van Katwijk Raad van Bestuur KAS BANK
Om voornamelijk Nederlandse beleggers toegang te
meer ‘exotische’ beleggingen zoals hedge fondsen werkten
bieden tot Amerikaanse groeiaandelen is in 1989 het
zij met mandaten bij externe managers. Mede door de
W.P Stewart Holdings Fund opgericht. In 1996 kreeg het
financiële crisis is nu een kentering zichtbaar. Institutionele
fonds een notering aan Euronext Amsterdam. In 2011
beleggers lijken zich weer meer te gaan richten op funda
kreeg het fonds de VEB Beleggingsfonds Award.
menteel beleggen. Wij komen daardoor nu vaker aan tafel.
Ton Wijsman gaat dieper in op de visie van W.P. Stewart van actief vermogensbeheer.
W.P. Stewart concurreert op kwaliteit in plaats van kosten. Ons valt op dat lange termijn beleggers als pensioenfondsen
W.P. Stewart belegt bewust al sinds de
en verzekeraars vaak een korte termijn visie hanteren. Dat is
oprichting in geconcentreerde portefeuilles.
mede ingegeven door de manier waarop de toezichthouder
Waarom hebben jullie gekozen voor deze
opereert. Pensioenfondsen en verzekeraars moeten jaarlijks
beleggingsstrategie?
en zelfs per kwartaal over hun beleggingsresultaten
Wij willen liever veel weten van weinig ondernemingen. Dan
rapporteren. Dat werkt soms een korte termijn visie in de
een klein beetje van veel ondernemingen dit resulteert in
hand. Om risico’s te verminderen en de dekkingsgraad
geconcentreerde portefeuilles. Als bottom-up asset manager
omhoog te krijgen zijn aandelen bijvoorbeeld verkocht ten
geloven wij niet in de waan van de dag. Duurzame winst
gunste van obligaties. Maar als de rente weer stijgt, daalt het
groei van de door ons gevolgde bedrijven is de driver voor
rendement. De toezichthouder zou verder in de toekomst
de lange termijn performance van onze beleggingsportfolio.
moeten kijken. Aandelen van kwalitatief hoogwaardige
Bij de selectie van de ondernemingen en de samenstelling
groeibedrijven blijven wat dat betreft in onze ogen
van de portfolio’s hanteren wij een aantal duidelijke criteria:
aantrekkelijk.
het bedrijf moet unieke producten en diensten hebben, laag cyclisch zijn, een hoge cashflow, een gezonde balans met
Het W.P Stewart Holdings Fund heeft een five
een lage schuldenlast, een gestage inkomstenstroom,
stars rating van Morningstar en kreeg in 2011
goede governance en ervaren management, transparantie
de VEB Beleggingsfonds Award. Een van de
en verhandelbaarheid. De research wordt verricht door onze
redenen voor het toekennen van de Award
analisten in New York, Londen en Hongkong. Een bedrijf
was de kostenstructuur van het fonds. Hoe
moet de tijd krijgen om zich te bewijzen. Vandaar dat wij
ziet die kostenstructuur eruit?
geïnteresseerd zijn in de komende vijf jaar in plaats van het
Wij berekenen in dit fonds een vaste fee en een variabele
volgende kwartaal.
performance fee. Samen met de overige kosten vormt dat
De stijl van beleggen vinden wij belangrijker dan de vorm.
de Total Expense Ratio. Bij een goede performance ligt de
Of je nu belegt in een fonds of via mandaten, het gaat
TER dus iets hoger. Voor de performance fee berekening
uiteindelijk om de performance en het risico. Wat dat betreft
hanteren wij een ‘high watermark’. Performance fee wordt
kent W.P Stewart een uitstekend track record. Met een
alleen in rekening gebracht als de eindejaar koers hoger is
rendement van gemiddeld ca. 11%/jr. presteren wij sinds de
dan de laatste hoogste eindejaar intrinsieke waarde van het
oprichting van het fonds aanzienlijk beter dan de markt.
fonds. Wij kijken dus naar een 12-maands periode en niet
Daarnaast hebben wij door onze aanpak zeperds als Enron,
naar de prestatie over het afgelopen kwartaal. Het kan
WorldCom of Lehmann kunnen voorkomen.
gebeuren dat in een bepaald jaar geen performance fee in rekening wordt gebracht. De kosten worden dagelijks
Wij beleggen niet volgens thema’s of in regio’s. Wel kennen
berekend en zijn onderdeel van de NAV. De TER wordt
wij naast de Amerikaanse portefeuille sinds acht jaar een
onafhankelijk gecontroleerd door de auditor.
Global Portfolio met daarin naar onze maatstaven de beste groeibedrijven ter wereld. Wij willen ons meer richten op
Hanteren jullie bij jullie beleggingen ook criteria
institutionele beleggers naast onze traditionele doelgroepen
voor maatschappelijk verantwoord beleggen?
family offices, vermogende particulieren en de private
W.P. Stewart heeft zich als een van de weinige Amerikaanse
banken. Institutionele beleggers deden het ‘gewone’
asset managers aangesloten bij de United Nations Principles
beleggen in aandelen de afgelopen jaren liever zelf. Voor de
for Responsible Investments, de UNPRI. Onze lange termijn Fund special • februari 2013
3
beleggingscriteria komen grotendeels met de UNPRI
Ton Wijsman (55) is Managing
overeen. Wij beleggen bijvoorbeeld nooit in de
Director van de W.P. Stewart
wapenindustrie. Bij onze analyses keken wij overigens altijd
vestiging in Amsterdam. Samen
al naar duurzame criteria. Wij willen niet dat de door ons
met zijn collegae is hij verant
geselecteerde ondernemingen slecht in het nieuws komen
woordelijk voor het opbouwen en
(bijv. tabaksindustrie of sterk vervuilende ondernemingen).
onderhouden van de cliënten
Onze analisten vragen altijd door op het gebied van
relaties van W.P. Stewart in
verantwoord ondernemen in hun gesprekken met de door
Europa waarbij de focus met
ons gevolgde bedrijven. Dat past in het proces om tot een goede samenwerking te komen. Uiteindelijk gaat het erom via een dialoog verbeteringen op het gebied van verantwoord ondernementot stand te brengen. Welke trends zien jullie in de Amerikaanse aandelenmarkt? De trend is dat bedrijven die met hun business model ook succesvol zijn buiten de VS tot de ‘winners’ behoren. Veel
name ligt op Nederland, België, Luxemburg, Spanje, het Verenigd Koninkrijk, Zwitserland en het Midden Oosten. Hij is sinds 1997 werkzaam bij de W.P. Stewart organisatie. Na het doctoraal wis- en natuurkunde en het apothekersexamen aan de RU Utrecht bekleedde hij vanaf 1984 een aantal internationale managementposities bij de Koninklijke DSM waaronder vijf jaar als Managing Director in de VS.
van de door ons geselecteerde bedrijven genereren een zeer aanzienlijk deel van hun omzet en winst buiten de VS. Een
Op welke manier werken jullie samen met
onderneming als Yum! Brands genereert veel cash flow in
KAS BANK?
Amerika en financiert daarmee zijn wereldwijde groei. Zij
Als beursgenoteerd beleggingsfonds waren wij in Nederland
openen bijvoorbeeld twee restaurants per dag in China! Ook
op zoek naar een betrouwbare partner die ons als Euroclear
de Chinese middenklasse gaat nu uit eten bij KFC of de
Nederland Agent en Fund Agent kan vertegenwoordigen.
Pizza Hut. Een meer algemeen economische trend is dat de
KAS BANK kwam naar voren als de grootste en meest
Amerikaanse industrie en de industriële productie weer
ervaren partij. Dat is wel gebleken, want de notering en
herstelt. Dat geldt met name voor de maakindustrie. De
begeleiding van ons recent geïntroduceerde euro-klasse
robotisering compenseert steeds meer de lage lonen in
fonds is zeer professioneel en efficiënt verlopen. Er is ook
landen buiten de VS. Productie komt dus weer terug naar de
duidelijk sprake van synergie bij de begeleiding van onze
V.S. En met hun grote schaliegas en olievondsten raken de
andere internationale activiteiten. Onze fondsen zijn
VS de komende tientallen jaren relatief minder afhankelijk
bijvoorbeeld opgenomen in jullie internationale netwerk van
van import van energiebronnen.
beursgenoteerde fondsen. Het is goed om te zien dat KAS BANK veel meer is dan een settlement agent. De
Hoe wordt een Amerikaans fonds in het
informatievoorziening via KAS-Web verloopt uitstekend en
algemeen ontvangen in Europa?
vragen worden door de Service- en Support afdelingen snel
Eind jaren ’90 was een beperkt aantal op Amerika gerichte
en professioneel beantwoord. Net als W.P. Stewart zijn jullie
fondsen beschikbaar, nu zijn het er tientallen zo niet
ook heel transparant qua kostenstructuur. Kortom, de
honderden. Dat maakt het lastig om de krenten uit de pap te
samenwerking bevalt ons prima.
halen. Door onze specifieke aanpak weten wij ons wel te onderscheiden. Nederlandse beleggers zijn sterk internationaal georiënteerd. Voor hen zijn performance, transparantie en consistente beleggingsaanpak belangrijke criteria. Consultants spelen ook een belangrijke rol bij de acceptatie van Amerikaanse aandelen. 2011 was wereldwijd een verloren beleggingsjaar maar wij zagen in 2012 een inhaaleffect, juist ook voor Amerikaanse aandelen. Met de stabilisering en voorzichtige groei van de huizenmarkt, de betere werkloosheidcijfers en de industriële revival zal de Amerikaanse economie de komende jaren een motor kunnen zijn voor het herstel in de rest van de wereld. Onze ondernemingen zullen daar zeker van profiteren.
4
Fund special • februari 2013
De Amerikaanse beleggingsfirma W.P. Stewart is opgericht in 1975 door Bill Stewart. Vanaf de oprichting hanteert de firma dezelfde eenduidige transparante beleggingsfilosofie. Het bedrijf analyseert en investeert alleen in aandelen van beursgenoteerde bedrijven met een jaarlijkse lange termijn winstgroei van 10-20 procent. Vanuit een universum van circa 40 zorgvuldig geselecteerde ondernemingen worden 15 tot 20 fondsen opgenomen in de Amerikaanse beleggings portefeuille. Op 31 september 2012 bedroeg het totaal beheerd vermogen USD 1,6 miljard.
KAS-Trust als bewaarder voor beheerders van beleggings instellingen Per 22 juli 2013 treedt de Europese ‘Alternative Investment
rapportageverplichtingen opgelegd richting de toezicht
Fund Managers Directive’ (AIFMD) in werking voor
houder.
beheerders van beleggingsinstellingen niet-zijnde UCITS. De AIFMD heeft tot gevolg dat beheerders van bijna alle
Of een beheerder van een beleggingsinstelling vergunning
beleggingsinstellingen een vergunning moeten aanvragen.
plichtig is onder het nieuwe regime, is in eerste instantie
Een belangrijke vereiste voor deze vergunning is dat voor
afhankelijk van de totale waarde die de beheerder in
ieder beleggingsfonds een onafhankelijke bewaarder moet
beleggingsinstellingen beheert. Vrijgesteld zijn beheerders
worden aangesteld. Deze bewaarder voert bepaalde
die niet meer dan € 100 miljoen (incl. leverage) beheren of
toezicht- en controletaken uit ten opzichte van de
€ 500 miljoen (excl. leverage) en closed-end zijn opgezet
beheerder, maar is onder de AIFMD ook verantwoordelijk
voor een periode van ten minste vijf jaar.
voor de bewaarneming van de activa. De bewaarder krijgt daarmee een grotere rol dan de huidige Wft-bewaarder
In Nederland zal de vergunningplicht gaan gelden voor zowel
voor beleggingsfondsen. In dit artikel zullen wij ingaan op
beheerders die Nederlandse beleggingsinstellingen beheren
de belangrijkste wijzigingen.
of aanbieden aan professionele beleggers als aan nietprofessionele beleggers. Reeds actieve fondsbeheerders
De AIFMD creëert een geharmoniseerd wetgevings- en
moeten vanaf 22 juli 2014 aan de nieuwe eisen van de
toezichtkader voor beheerders van beleggingsinstellingen
AIFMD voldoen, maar kunnen tot 21 juli 2014 een
(niet-zijnde UCITS) die worden aangeboden aan
vergunningaanvraag indienen bij toezichthouder AFM.
professionele beleggers. In Nederland wordt de AIFMD
Vrijstellingen zijn alleen nog mogelijk voor beleggings
geïmplementeerd in de Wet financieel toezicht. De reikwijdte
instellingen die onder specifieke voorwaarden worden
van de AIFMD is zo ruim dat beheerders van vrijwel alle
aangeboden aan niet-professionele beleggers. Vrijgestelde
typen beleggingsfondsen onder het nieuwe regime zullen
beheerders dienen zich wel te registreren bij de toezicht
vallen. Naast aandelenfondsen en obligatiefondsen zullen
houder.
ook bijvoorbeeld private equity funds, hedge funds en vastgoedfondsen onder de AIFMD komen te vallen.
De bewaarder onder de AIFMD
Nederland maakt tevens van de gelegenheid gebruik om de
Onder de AIFMD gaat de rol en de taak van de bewaarder
eisen uit de AIFMD ook in te voeren voor beheerders van
sterk veranderen. Om te beginnen moet voor iedere
retail-fondsen die niet voldoen aan de vrijstellingseisen om in
beleggingsinstelling een onafhankelijke bewaarder worden
aanmerking te komen voor het lichtere regime.
aangesteld die verantwoordelijk is voor de controle- en toezichtstaken en de bewaarneming van de activa. De
Vergunningplicht
bewaarder heeft een vergunning nodig en staat onder
De AIFMD onderwerpt beheerders van beleggingsinstel
toezicht van de nationale toezichthouder. In Nederland is dat
lingen aan een vergunningplicht en bijbehorende
de Autoriteit Financiële Markten (AFM). De bewaarder moet
(doorlopende) vereisten, zoals de deskundigheid van het
zijn gevestigd in het land van herkomst van de beleggings
bestuur, integere bedrijfsvoering, ondervangen van
instelling.
belangenconflicten, het aanstellen van een bewaarder, het eigen vermogen van de beheerder en het risico- en
De bewaarder voert bepaalde toezicht- en controletaken uit
liquiditeitsbeheer . Ook worden informatieverplichtingen en
ten opzichte van de beheerder. Dit ter bescherming van de
1
1 Voor een uitgebreide beschrijving van de vereisten van de AIFMD (en UCITS) is een brochure beschikbaar die wij u graag toesturen.
Fund special • februari 2013
5
belangen van de deelnemers in het fonds. Naast de
uitvoering van de functie van bewaarder. KAS-Trust werkt
gebruikelijke toezicht- en controle taken met betrekking tot
met KAS BANK als ‘preferred custodian’ en heeft hiervoor
het beleggingsbeleid en de intrinsieke waardeberekening is
een Service Level Agreement afgesloten. Als klanten van
de bewaarder onder de AIFMD bijvoorbeeld ook
KAS-Trust gebruik willen maken van een andere custodian
verantwoordelijk voor het monitoren en reconciliëren van
voor de bewaarneming van hun effecten zal KAS-Trust zich
de kasstromen van het fonds. Verder is hij voortaan
een oordeel vormen over deze custodian en zijn sub-
verantwoordelijk voor de bewaarneming van de activa van
custodians. Als naar aanleiding van de acceptatieprocedure
het fonds. In het geval van beursgenoteerde effecten is het
van KAS-Trust deze custodian kan worden geaccepteerd
aannemelijk dat de bewaarder dit zal delegeren aan een
wordt ook met deze custodian een SLA afgesloten.
custodian. Indien het fonds belegt in niet-beursgenoteerde
Hetzelfde geldt voor de beleggingsadministratie. Uit het
effecten is de bewaarder o.a. verantwoordelijk voor de
oogpunt van efficiency verdient het de voorkeur dat
eigendomsverificatie en het bijhouden van een register van
KAS BANK de beleggingsadministratie voert. Dit is echter
deze activa. De bewaarder zal dus een belangrijke rol krijgen
niet noodzakelijk om haar taken als bewaarder aan te
in de keuze van de custodian voor het fonds. Hij moet ook
beiden. Uiteraard zal KAS-Trust ook hier een acceptatie
aantoonbaar ‘in control’ zijn over zijn operationele processen
procedure hanteren.
via bijvoorbeeld een ISAE 3402 Type 2 verklaring met een ‘schone verklaring’ van een onafhankelijke auditor. Ten slotte
AIFMD Complient
moet de bewaarder een eigen jaarrekening deponeren.
De AIFMD raakt bijna alle beheerders van beleggingsinstel
De bewaarder krijgt dus een grotere rol dan de huidige
lingen niet-zijnde UCITS en onderwerpt deze beheerders
Wft-bewaarder voor beleggingsfondsen.
aan een vergunningsplicht. De bijbehorende vereisten zijn divers en hebben een vergaande impact op de
KAS-Trust als bewaarder
bedrijfsvoering van de beheerder. Een van de vereisten is het
KAS-Trust B.V. is onafhankelijk van KAS BANK, heeft een
aanstellen van een onafhankelijke bewaarder die niet alleen
zelfstandig bestuur en heeft reeds jarenlang ervaring als
verantwoordelijk is voor de controle- en toezichtstaken,
bewaarder van beleggingsinstellingen. KAS-Trust biedt geen
maar ook verantwoordelijk voor de bewaarneming van de
eigen fondsen aan en is daardoor neutraal en onafhankelijk.
activa. De level 2 uitwerkingsverordening maakt duidelijk dat
Als gevolg van de AIFMD wetgeving heeft KAS-Trust
de controle- en toezichtstaken van de bewaarder verder
besloten haar diensten buiten Nederland aan te bieden. Zij
worden uitgebreid. De bewaarder wordt verantwoordelijk
heeft daarom een aanvraag ingediend voor een vergunning
voor het monitoren van de kasstromen van het fonds en het
als beleggingsonderneming. Hierdoor kan KAS-Trust
nagaan dat de geldrekeningen worden aangehouden op de
zelfstandig optreden als beleggingsonderneming. Zodra de
juiste naam bij de juiste instelling. Ook het verifiëren van het
vergunning voor de belegginsonderneming is verkregen
eigendom van de overige activa en het bijhouden van een
wordt een Branch geopend in het Verenigd Koninkrijk om
register voor die activa zijn voorbeelden van de toegenomen
ook daar op te kunnen treden als bewaarder. De
taken en verantwoordelijkheden van de bewaarder. Het is
bewaarderactiviteiten zullen echter centraal plaatsvinden bij
daarmee duidelijk dat de bewaarder onder de AIFMD een
KAS-Trust in Amsterdam.
grotere rol krijgt dan de huidige Wft-bewaarder voor
Om het fondsvermogen af te scheiden, maakt KAS-Trust
beleggingsfondsen. Wij raden beheerders van beleggings
gebruik van een structuur waarbij voor ieder beleggingsfonds
fondsen dan ook aan tijdig te beginnen aan het AIFMD
een aparte juridische eigenaar wordt opgericht. De activa
compliant maken van hun organisatie.
van het fonds worden bewaard op naam van de juridische eigenaar of, in het geval van een beleggingsmaatschappij,
Sicco Plesman is thans werkzaam
op naam van de beleggingsmaatschappij. KAS-Trust kan
binnen het client management van
optreden als bestuurder of directie van de juridisch eigenaar
KAS BANK als director Fund &
van de stukken. Naast AIFMD bewaarder opereert
Insurers Services. Sicco is per 1
KAS-Trust ook als pensioenbewaarder voor
februari benoemd tot Managing
premiepensioeninstellingen.
Director van KAS-Trust B.V. om leiding te gaan geven aan de AIFMD
Multi-custodian
bewaarder initiatieven in de
Een efficiënte beleggingsadministratie en een betrouwbare
Nederlandse en Engelse markt.
custodian zijn essentiële randvoorwaarden voor een goede
6
Fund special • februari 2013
Ontzorgen bij de introductie van de Staal Beleggingsfondsen De Staalbankiers Multi Asset Fondsen zijn eind 2012
bereikbaar voor de kleinere vermogens. Nu kunnen alle
gelanceerd. Middels de in 2009 geïntroduceerde
cliënten van Staalbankiers participeren in de Multi Asset
methodiek, de zogenaamde Multi Asset Optimalisatie,
manier van beleggen.
wordt de mogelijkheid geboden om met een vermogen onder de € 250.000 in het fonds te participeren.
Wat zijn bijzondere aandachtspunten tijdens de
De Multi Asset Optimalisatie methodiek is gebaseerd op
oprichting van het beleggingsfonds?
een portefeuille benadering van Nobelprijswinnaar
De keuze voor de juridische structuur en regelgeving voor
Harry M. Markowitz. Essentieel hierin is het beperken van
het fonds is een belangrijke keuze. KAS BANK organiseerde
het risico door middel van een uitgebalanceerde
vorig jaar een congres ten aanzien van AIFMD en UCITS IV
strategische allocatie van de beleggingen. Het fonds
en heeft daarmee bijgedragen aan de keuze die wij hebben
onderscheidt 16 verschillende asset classes. Hierin wordt
gemaakt ten aanzien van de juridische structuur. Hierbij is
een optimale verhouding tussen het risico, dat bij een
uiteindelijk de keuze inzake de regelgeving voor de Europese
specifiek fonds hoort, en het verwachte rendement
standaard van UCITS IV gemaakt.
nagestreefd. Invulling van de verschillende beleggingscategorieën gebeurt met transparante index trackers. Hierdoor worden de kosten van beleggen zo laag mogelijk gehouden. Om de onafhanke lijke rol hierin te waarborgen wordt door Staalbankiers geen gebruik gemaakt van eigen beleggingsproducten. Hoe zijn jullie daarbij door KAS BANK Het fonds heeft een zogenaamde paraplustructuur, wat
ondersteund en hoe hebben jullie dat ervaren?
inhoudt dat het fonds is onderverdeeld in drie subfondsen.
Bij het opzetten van de beleggingsfondsen heeft KAS BANK
De drie gekozen profielen bestaand uit defensief, neutraal en
middels haar Funddesk tijdens dit proces een specialist aan
offensief. Voor de samenstelling van de fondsen is gekozen
Staalbankiers toegewezen. Die heeft ons begeleid en daar
voor een zevental beleggingscategorieën, onderverdeeld in
waar nodig geadviseerd. Ontzorgen van Staalbankiers is hier
zestien asset classes: aandelen uit volwassen markten,
telkens “key” geweest. Dit heeft ons in staat gesteld om
aandelen uit opkomende markten, obligaties, private equity,
daadwerkelijk invulling te geven aan het te volgen
grondstoffen, vastgoed en hedge funds. Duco Smit, Senior
beleggingsbeleid. Het fungeren als gesprekspartner en als
Portefeuillemanager vertelt hoe Staalbankiers bij de
klankbord is door Staalbankiers als prettig ervaren.
introductie te werk is gegaan. Duco Smit, Vorig jaar zijn jullie overgegaan tot het
Senior Portefeuillemanager
opzetten van beleggingsfondsen. Waarom zijn jullie daartoe overgegaan? De Multi Asset filosofie wordt al ruim 3 jaar succesvol toegepast in onze vermogensbeheerportefeuilles. Voor kleinere vermogens is deze aanpak echter niet efficiënt uit te voeren vanwege de grote mate van spreiding. Door de opzet van deze fondsen wordt de Multi Asset filosofie nu ook
Fund special • februari 2013
7
Dividend blijft een actueel beleggingsthema het aantal dividenduitkerende bedrijven het snelst gestegen
Door Pieter Furnée
in Azië. Het bleek de hype van 2012, afgaande op zowel de aandacht
Vergeleken met hun Westerse evenknieën hebben bedrijven
in de media als op de vraag van
in opkomende markten het voordeel dat ze opereren in een
beleggers: dividendbeleggen.
omgeving met een relatief hoge economische groei. Ze
Hypes verdwijnen vaak zo snel
hebben doorgaans hoge kasstromen, terwijl ze bovendien
als ze zijn verschenen, maar
relatief lage schuldniveaus hebben. Tegelijkertijd zien de
volgens mij is dividend geen
fundamenten van veel van deze bedrijven er aantrekkelijker
thema dat spoedig weer
uit dan bijvoorbeeld hun Europese evenknieën, terwijl ze
overwaait. Ook het komende
meestal aanzienlijk betere groeiperspectieven hebben.
jaar zal dividend een belangrijk onderwerp zijn voor
Het dividendbeleid van Westerse bedrijven komt door de
beleggers. Sterker nog: dat zal wel zo blijven, zolang we
laagrenderende omgeving toch al onder een vergrootglas te
verkeren in een laagrenderende omgeving met veel
liggen, want beleggers willen immers een beloning op hun
economische onzekerheid. Dan is dividend immers een
investeringen terugzien. Ze staan onder hoge druk om met
aansprekende alternatieve bron voor beleggings
een passend antwoord te komen nu ze moeten concurreren
opbrengsten.
om het geld van de belegger met bedrijven uit opkomende markten, die betere fundamenten en groeivooruitzichten
Ofschoon al veel vermogen naar dividendfondsen is
hebben. Ook dat biedt gunstige perspectieven voor de
gevloeid, denk ik niet dat het einde van die stroom in zicht is.
aantrekkelijkheid van dividendfondsen, want dan snijdt het
Er zijn nog weinig signalen voor een aantrekkende groei in
mes aan twee kanten.
de Westerse wereld, en na de stijgingen in 2012 kun je als aandelenbelegger op koerswinst dit jaar niet te hard
Intussen wordt het ook voor een belangrijke groep beleggers
rekenen.
steeds belangrijker om niet alleen rendement of vermogens groei, maar ook inkomsten uit beleggingen te genereren. In
Dit jaar zal dividendbeleggen als thema mogelijk zelfs een
westerse landen, en zeker ook Nederland, is vergrijzing in
tandem gaan vormen met die andere hype die evenmin een
onze sector van steeds groter belang. De aanhoudende
hype is: opkomende markten. Deze combinatie zal
tegenwind op de financiële markten heeft weinig goeds
misschien niet hét onderwerp van het jaar worden, maar het
gedaan voor pensioenbeleggingen, en een steeds grotere
is op zijn minst een interessante beleggingscasus.
groep gepensioneerden zal behoefte hebben aan reguliere
Menigeen zal bij dividendaandelen in eerste instantie denken
dividenduitkeringen.
aan bedrijven uit ontwikkelde economieën, met een jaren lange ervaring in het opbouwen en onderhouden van relaties
Kortom: de populariteit van dividendbeleggen mag
met hun aandeelhouders. In de praktijk is sprake van een
misschien de uiterlijke kenmerken hebben van een hype, het
verschuiving: inmiddels is het ook interessant om in
is een trend die in 2013 en wellicht nog langer alleen maar
opkomende markten te kijken naar dividendaandelen. In het
aan belang zal winnen.
algemeen betalen bedrijven in dit segment relatief hoge dividenden uit. Zo is bijvoorbeeld in de afgelopen tien jaar
8
Fund special • februari 2013
Nieuwe kansen voor beleggingsfondsen door AIFMD Zowel op Europees als nationaal niveau wordt steeds
onontbeerlijk. KAS BANK ziet goede mogelijkheden voor de
meer wet- en regelgeving voor financiële instellingen
uitbouw van de huidige bewaarderactiviteiten na invoering
ingevoerd. De nieuwe wet- en regelgeving gaat ook aan
van de AIFMD. Om onze rol verder vorm te geven voeren wij
het collectief vermogensbeheer niet voorbij. Zo heeft de
intensieve gesprekken met beheerders van beleggings
Alternative Investment Fund Managers Directive (AIFMD)
instellingen en hun service providers.
een grote impact op het huidige toezichtregime voor beleggingsinstellingen en het totale Europese
In de fondsenwereld is een terugkeer zichtbaar naar een
fondsenlandschap. Tegelijkertijd biedt de AIFMD volop
‘basis’ financiële dienstverlening en een ‘low risk’ product
kansen voor nieuwe fondsen en uitbreiding van de
aanbod. Dat komt vooral tot uiting in nieuw op te zetten
activiteiten naar nieuwe markten.
(gediversifieerde) huisfondsen. Een andere trend zijn de zogeheten ‘boetiek fondsen’ met een speciaal karakter.
Het ‘AIFMD hek’ is duidelijk van de dam. De kennis en
Kleine fondsbeheerders kunnen zich doorgaans niet op alle
‘awareness’ over de AIFMD neemt bij alle betrokken partijen
markten richten, zoals grote fondsbeheerders dat wel
in rap tempo toe. Om tijdig AIFMD compliant te zijn moet
kunnen doen. Zij zullen daarom eerder proberen om via een
veel werk worden verzet. Zo moeten in Nederland alle
gespecialiseerd fonds alfa te creëren of als duidelijke niche
beheerders van niet-UCITS beleggingsinstellingen uiterlijk
speler in een specifieke markt. Als marktleider volgen wij de
22 juli 2014 een vergunning aanvragen bij de AFM. Dan
ontwikkelingen nauwlettend.
moet ook een bewaarder zijn aangesteld. Bestaande en nieuwe beleggingsinstellingen denken daarom op dit
Floris Jan Zwijnen,
moment goed na over zaken als jurisdictie van de
Product Salesmanager
beheerder, herstructureren van fund ranges en uitbesteding
AIFMD specialist.
van operationele processen. Ook de andere spelers in het Europese fondsenlandschap, zoals service providers, juristen en accountants, bereiden zich volop op het nieuwe landschap voor. Kenmerkend voor de AIFMD is namelijk de toenemende samenwerking tussen de accountant, administrateurs, custodian en bewaarder van de beleggingsinstelling in het efficiënt structureren van de gewenste set-up van de bewaarder.
Zo biedt de AIFM beleggingsinstellingen, in welke vorm dan ook, volop kansen om nieuwe markten te ontginnen, zowel
Eind december 2012 is de nadere uitwerking (Level 2) van
binnen als buiten Nederland. Als beheerder kunt u daarbij
de AIFMD gepubliceerd. Hoewel de uitwerking nog steeds
rekenen op de specifieke marktkennis en ondersteuning van
ruimte laat voor interpretatie, is wel duidelijker geworden wat
KAS BANK.
straks de taken en verantwoordelijkheden van beheerders en bewaarders zijn. Uit onze gesprekken met klanten komt in ieder geval naar voren dat schaalgrootte (‘substance’) en efficiency doorslaggevende elementen zijn bij de keuze van een bewaarder. Daarnaast zijn ervaring en marktkennis
Fund special • februari 2013
9
Trends en ontwikkelingen in beleggingsfondsen De Europese fondsenmarkt is sterk in beweging als
invloed hebben op de strategie van een vermogens
gevolg van de vele veranderingen vanwege de Europese
beheerder. Voor de industrie als geheel zal verdere rationali
richtlijnen AIFMD en UCITS IV. Op verzoek van
sering van het productaanbod en de invoering van share
KAS Selections laten drie fondsenbeheerders hun licht
classes zonder distributievergoeding een hot item blijven. De
schijnen over de laatste trends en ontwikkelingen in
trend van ‘the winner takes it all’ zal ook in Europa steeds
fondsenland en de gevolgen voor zowel beheerders als
meer gevoeld worden en fondshuizen dwingen om keuzes
bewaarders. Zo verwacht Michiel Alofs een revival van
te maken in hun fondsenaanbod.
door de vermogensbeheerder zelf gemanagede fondsen. Wytze Riemersma ziet de opkomst van ETF’s in Europa
De ETF en tracker-markt zal gedomineerd gaan worden
nog sterk aanhouden. Kjeld Boerendonk bespeurt een
door een paar grote spelers, dat zien we nu al. De rest van
trend naar actief beheerde balanced portfolio’s.
de markt zal moeten kiezen tussen thematische fondsen, speciale alpha strategieën óf strategieën gericht op
Wat zijn de algemene trends op de markt voor
alternatieve benchmarks (oftewel smart-beta producten).
vermogensbeheer en beleggingsfondsen? Michiel Alofs, directeur & partner
Vanwege de focus op de kostenkant van beleggingsfondsen
Optimix: “Als wij als Optimix naar
en de op gang gekomen discussie omtrent de Total Cost of
het vermogensbeheerlandschap
Ownership zal het ons niet verbazen als we bij vermogens
kijken zien wij een landschap dat
beheerders een revival van eigen gemanagede fondsen zien.
volledig in verwarring is, waar de
Ik denk dat deze revival pas echt vanaf 2014 een thema
traditionele business modellen
gaat worden.”
door marge- en regeldruk niet meer te handhaven zijn. De
Kjeld Boerendonk, Managing
industrie kan slechts op twee
Director Allianz Nederland Asset
manieren reageren. Of inzetten op schaalvoordelen,
Management: “Wij voorzien geen
efficiëntie en dat zo groot mogelijk proberen neer te zetten.
groei van de Europese economie.
Dit is de richting van de grootbanken en de internationale
Vanuit dat perspectief
spelers op de Nederlandse markt. De tweede mogelijkheid is
verwachten wij geen sterke
accepteren dat je een boetiek en niche speler bent die
stijging van de rente. De spreads
slechts één bepaald gedeelte van het financiële landschap
voor credits en high yield zijn fors
kan afdekken. Het voordeel van de ‘grootbank’ richting is
ingekomen afgelopen jaar. Dus
dat als je een efficiënt platform hebt gecreëerd er inderdaad
voor vastrentende waarden verwachten wij een beperkt
enorme schaalvoordelen te behalen zijn. De consequentie
rendement. Wij blijven positief op aandelen. Voor beide
van die keuze is dat echt maatwerk voor klanten dan pas
beleggingscategorieën blijft het van belang selectief te zijn.
vanaf 25 miljoen mogelijk is. Het is duidelijk dat Optimix kiest
Aangezien de meeste beleggers terughoudend zijn om in te
voor het tweede model.
stappen verwachten wij een trend naar actief beheerde ‘balanced portfolio’s’. Ons Allianz Holland Selectie Fonds
Ten aanzien van de beleggingsfondsenmarkt zijn een aantal duidelijke trends waarneembaar die ook weer op hun beurt
10
Fund special • februari 2013
speelt in op die trend.”
Wytze Riemersma, Managing
aan onze klanten. Allianz heeft als missie de meest
Director Intereffekt Investment
betrouwbare partner in financiële dienstverlening te zijn.
Funds: “Een van de belangrijkste
AIFMD of UCITS zullen hier geen verandering in
ontwikkelingen in 2013 zal zijn
aanbrengen.”
dat het aantal onder toezicht staande beleggingsfondsen c.q.
Riemersma: “De implementatie zal voor veel instellingen de
beheerders fors zal worden
nodige veranderingen met zich meebrengen. In eerste
uitgebreid. Door de introductie
instantie zien wij de werkzaamheden voor de beheerder
van de AIFM richtlijn zullen de
verder toenemen. Naast de huidige toezichthoudende en
meeste beleggingsinstellingen die nu niet onder de Wft
controlerende instanties, zoals de compliance afdeling,
vallen, te maken krijgen met een toezichthouder. De
riskmanager, accountant, Raad van Commissarissen en
vergunningsplicht voor private equity en bijvoorbeeld
AFM, schuift nu ook de bewaarder aan in het rijtje van
onroerendgoed beheerders is voor veel partijen nieuw.
controleurs en toezichthouders. Dat betekent dat de
Daarnaast zal de introductie van de bewaarder onder de
beheerder ook met de bewaarder een intensieve correspon
AIFM richtlijn waarschijnlijk voor de traditionele custodians
dentie zal moeten voeren over alle controles die door de
een vloedgolf aan extra werkzaamheden gaan opleveren.
bewaarder nieuwe stijl worden uitgevoerd. Deze structuur
Verder zie ik voor beleggingsfondsen die zich richten op
wijziging brengt voor de Wft vergunningshouders een extra
brede en gangbare aandelenmarkten de trend van schaal
controle laag met zich mee, bovenop de reeds bestaande
vergroting en kostenverlagingen doorzetten. Ook de
checks and balances.
opkomst van de ETF’s zal zeker in Europa nog sterk
De voordelen zijn er met name in de zin van instellingen die
aanhouden. Dat betekent dat de herverdeling tussen actief
nu niet onder toezicht staan en dat onder de nieuwe richtlijn
en passief nog niet voltrokken is. Voor specialistische
wel moeten toestaan. Voor het beleggend publiek betekent
fondsen en beheerders die duidelijk durven af te wijken van
dit een extra zekerheid voor beleggingen in assets waar
het kuddegedrag is er in iedere portefeuille ruimte. Een
voorheen veelal geen sprake was van dit type toezicht.
portefeuille die immers alleen uit index beleggingen bestaat
Voor de beleggers in beleggingsfondsen die nu reeds onder
kent ook een minimale spreiding over strategieën.”
de Wft vallen zie ik weinig voordelen. Het belangrijkste nadeel zal zijn dat de kosten voor de belegger verder
Level 2 voor de AIFMD is eind december 2012
worden verhoogd. De komende periode zal uitwijzen hoe
gepubliceerd. Wat verwacht u van de
hoog deze kosten zullen uitvallen. Door de bewaarder
implementatie hiervan? Heeft het voor uw
nieuwe stijl met een juridische aansprakelijkheid op te
bedrijf veel consequenties?
zadelen wordt in de markt met name met spanning
Boerendonk: “Allianz Nederland Asset Management zal
uitgekeken naar de risicopremie die hiervoor moet worden
hoogstwaarschijnlijk voor UCITS IV opteren, omdat dit beter
betaald.”
aansluit op de strategie. Dat neemt niet weg dat deze keuze gevolgen zal hebben op het beleggingsbeleid, de organisatie
Alofs: “De nieuwe AIMFD heeft tot op zekere hoogte
en de fondsenstructuur. Hier zal in 2013 aan gewerkt
consequenties voor een firma als Optimix. Als onderdeel van
worden. De klant merkt hier weinig van. Het is van belang
de maatwerkportefeuilles die wij voor onze klanten beheren
een goed product voor vermogensvorming aan te bieden
wordt ook belegd in beursgenoteerde eigen fondsen. Deze
Fund special • februari 2013
11
fondsen hebben geen UCITS status en worden daardoor direct als AIF (Alternative Investment Fund) gekwalificeerd. Dat houdt voor ons vooral in dat de functie van bewaarder
Ronde tafel AIFMD
zoals vermeld extra aandacht en vorm zal krijgen. De aankomende maanden zullen wij hier verder naar kijken en wat dat betreft is een organisatie als KAS BANK uiteraard
Op uitnodiging van KAS BANK bespraken vijf specialisten
goed gepositioneerd om hierbij een rol te spelen.”
op het gebied van de AIFMD: Heleen Rietdijk (KPMG), Minke Hoekstra (ING), Huug Laoh (Delta Lloyd Asset Management), Nonka Donev (SNS Beleggingsfondsen) en Kees Groffen (De Brauw Blackstone Westbroek) de praktische en juridische consequenties van deze richtlijn voor beheerders van AIF’s in Nederland. Daarnaast waren
Over Intereffekt Investment Funds
de AIFMD-specialisten van KAS BANK aanwezig: Sicco
Intereffekt Investment Funds N.V. heeft ruim 22 jaar
Plesman (Managing Director KAS-Trust B.V.), Floris Jan
ervaring op het gebied van beheer van beursgenoteerde
Zwijnen (Product Sales) en Arwen Josemans (Jurist).
beleggingsinstellingen, gericht op emerging markets
Gespreksleider Mark van Weezenbeek vroeg de
(opkomende markten) en derivaten (warrants en andere
deelnemers als eerste naar de inspanningsverplichting van
financiële producten met een optie-karakter/
beleggingsinstellingen om op tijd compliant te zijn met de
hefboomwerking).
AIFMD. Volgens Kees Groffen is de implementatiedatum van de AIFMD duidelijk, maar is in veel landen het wachten nog steeds op de onderliggende nationale wetgeving. “In Nederland kan vanaf 22 mei 2013 een vergunning worden
Over Allianz Nederland Asset Management
aangevraagd bij de Autoriteit Financiële Markten en vanaf
Allianz Nederland Asset Management is een financiële
22 juli 2013 kan een vergunning worden verleend.
dienstverlener die zich richt op vermogensopbouw en is
Beheerders van AIF’s moeten uiterlijk 22 juli 2014 alles op
onderdeel van Allianz Group, één van de grootste
orde hebben. Tot die tijd mogen zij onder de oude
financiële instellingen ter wereld met ruim 76 miljoen
regelgeving verder gaan. Beheerders kunnen ook gebruik
klanten en ruim 2000 miljard euro onder beheer.
blijven maken van de oude vrijstellingen. Van beheerders met een bestaande vergunning wordt de vergunning automatisch geconverteerd naar een retail vergunning onder de AIFMD. Hoewel de AIFMD bepaalt dat beheerders met een bestaande vergunning zich moeten inspannen zoveel mogelijk al aan de AIFMD te voldoen, wordt dit niet in de
Over Optimix
Nederlandse wetgeving verplicht gesteld. Een wettelijke
Optimix is een partnership en al 30 jaar actief als
basis voor een inspanningsverplichting ontbreekt. In principe
onafhankelijke vermogensbeheerder. Haar cliënten zijn
hoeft een bestaande beheerder dus pas op 22 juli 2014 te
voornamelijk vermogende particulieren en stichtingen.
voldoen aan de AIFMD-eisen. Of het verstandig is zolang te
Optimix beheert € 1,4 miljard in de vorm van
wachten, is weer een andere vraag.”
maatwerkmandaten, via haar beleggingsgiro en door gebruik te maken van onze eigen beursgenoteerde
“De AIFMD biedt beleggingsinstellingen een unieke kans om
beleggingsfondsen. Optimix is in handen van de
hun strategie goed tegen het licht te houden en zo nodig te
partners en haar medewerkers.
herijken”, reageert Heleen Rietdijk. “In feite bepaalt de commerciële strategie of, hoe en op welk moment een
12
Fund special • februari 2013
beleggingsinstelling een vergunning aanvraagt. Voor
toch nog oprichten voor 22 juli 2013 om onder de huidige
aanbieders van ‘nationale fondsen’ is het misschien
regeling te vallen? Of kun je beter wachten tot helemaal
verstandig om de overgangsperiode tot 22 juli 2014 optimaal
duidelijk is hoe de AFM met alle vergunningaanvragen
te benutten. Instellingen die over de grens opereren of willen
omgaat?”
gaan opereren kunnen beter direct een vergunning aanvragen in verband met hun Europees paspoort. Het is nu
Rietdijk: “Ik verwacht een opschoning onder beheerders.
een goed moment om even achteruit te stappen en jezelf af
Zij moeten hun huidige constructie goed analyseren en dan
te vragen: wat wil ik eigenlijk als beheerder van fondsen en
besluiten of een fonds wordt voortgezet onder de AIFMD. En
aanbieder van vermogensbeheeractiviteiten?”
zo ja, wie wordt dan de manager in de fondsenstructuur? Kan ik fondsen niet beter laten fuseren? Die vragen zijn
Sicco Plesman: “Verwacht je dan een centralisatie van
straks ook van belang bij de invoering van UCITS V en VI en
fondsen?”
MiFID 2.”
Rietdijk: “Dat hangt er mede van af of je voor een paspoort
Groffen: “De overgangsperiode tot juli 2014 roept ook nu de
constructie kiest. Voor een fonds met veel niet-Europese
vraag op of een beheerder nieuwe fondsen gaat opzetten
beleggers is een parallele structuur misschien beter.”
onder de bestaande of de nieuwe vergunning. Doe je dat nog onder het huidige regime en rol je die fondsen daarna
Huug Laoh: “Ik zie eerder een fondsenrationalisatie
door onder de AIFMD? En in welke entiteit breng je nieuwe
optreden. Nu bestaan er drie structuren. Wij gaan vooral het
activiteiten onder, gezien de beperkte nevenactiviteiten die
aantal fondsen beperken om kosten te besparen. Dat doen
een beheerder onder de nieuwe regels mag verrichten?”
wij zowel door fondsen te laten fuseren als via een masterfeeder structuur.”
Van Weezenbeek: “Uit deze discussie blijkt al direct hoe complex de AIFMD is. Is de reikwijdte van de regeling al wel
“Bij ING pakken wij de zaak breder op”, zegt Minke
voldoende duidelijk? Hoe gaat SNS daar bijvoorbeeld mee
Hoekstra. “De implementatie van de AIFMD is zeer
om?”
arbeidsintensief en raakt de hele organisatie. Bovendien krijgen we naast de AIFMD de komende jaren ook nog te
Nonka Donev: “Bij SNS REAAL zijn we ons al ruim een jaar
maken met FATCA, UCITS V/VI, MiFID 2, EMIR. Grote
aan het voorbereiden op de AIFMD. Voor ons is de reikwijdte
beleggingsinstellingen zijn een soort olietankers. Het duurt
wel duidelijk. Voor SNS REAAL ligt dat misschien ook wat
even voordat de koers is verlegd. Daarom is het zaak om nu
eenvoudiger, want wij kiezen bewust voor alleen
al tien jaar vooruit te kijken. Wij nemen het overgangsjaar van
Nederlandse fondsen. Uiteindelijk vallen die straks allemaal
de AIFMD daarom bewust mee. In die tijd kunnen wij nader
onder de AIFMD en waarschijnlijk ook de fund of funds. Als
bepalen of een fonds een AIF of beter een UCITS kan zijn.
beheerder is dit een goed moment om naar je totale
Op dit moment is ook nog onduidelijk hoe de toezichthouder
fondsenstructuur te kijken. Maar wij zullen zeker niet de
met nieuwe initiatieven omgaat. Kun je nieuwe fondsen beter
eerste zijn met een vergunningaanvraag, omdat nog het nodige onduidelijk is. Daarom willen wij eerst kijken hoe de
Heleen Rietdijk werkt als CCC bij KPMG LLP (UK) en adviseert beheerders bij de implementatie van de AIFMD.
AFM precies met de vergunningsaanvragen omgaat.” Arwen Josemans: “In onze ogen is de reikwijdte nog niet helemaal duidelijk. Het is bijvoorbeeld nog steeds onduidelijk wanneer een entiteit nu precies kwalificeert als een Alternative Investment Fund. En wat is het effect op ‘pooling’? Is dat wel of niet een AIF? En zo nee, is dan extra pooling mogelijk als niet-AIF? Master-feeder structuren leveren onder de AIFMD twee toezichtniveaus op. De master Fund special • februari 2013
13
zou best eens buiten de reikwijdte van de AIFMD kunnen
Hoekstra: “De kapitaalseisen voor vergunninghoudende
vallen. Dat is allemaal belangrijk om te weten voordat je de
entiteiten, inclusief beheerders van beleggingsinstellingen
risicoanalyse van de reikwijdte kunt doen.”
gaan fors omhoog. Ook vanuit dat oogpunt kan het beter zijn om entiteiten samen te voegen in één entiteit. Waar het
Rietdijk: “In de UK roepen ze graag dat zij niet ‘in scope’ zijn
kan, ligt samenvoegen voor de hand om zo kapitaal vrij te
wat de AIFMD betreft, omdat de UK zoveel aparte structuren
houden. Thans is nog onduidelijk of een MiFID en AIFMD/
kent. Zij vinden hun eigen regelgeving wel voldoende. Toch
UCITS vergunning door een en dezelfde entiteit gehouden
vallen die allemaal ‘in scope’, ook volgens de FSA. In Ierland
kan worden. De Europese Commissie, of ESMA, moet daar
en Luxemburg gaan de wetgever en de toezichthouder daar
nog een standpunt over innemen daar de toezichthouders,
flexibeler mee om. Zij denken met de beheerders mee bij de
FSA en DNB bijvoorbeeld, en de markt verschillend lijken te
toepassing van de regelgeving, met name ten aanzien van
denken over dit onderwerp. ”
substance in de beheerder en intern beheerde fondsen.” Groffen: “Je kunt je zelfs de vraag stellen of in de toekomst Minke Hoekstra Tot en met februari 2013 werkte Minke Hoekstra als Regulatory Affairs Counsel voor ING Investment Management. Daar was zij verantwoordelijk voor regulatory affairs gerelateerde zaken en de implementatie van nieuwe regelgeving.
nog wel een MiFID vergunning nodig is voor beleggings dienstverlening. In Nederland kunnen AIF- en UCITSbeheerders een beperkt aantal beleggingsdiensten verrichten, waaronder individueel vermogensbeheer. De vraag is of deze beleggingsdiensten ook grensover schrijdend kunnen worden verricht. Dit is nog onduidelijk. Je kunt wel activiteiten samenvoegen zodat één entiteit overblijft die naast het zijn van beheerder ook beleggings diensten verricht. Maar dan gelden de beperkingen op nevenactiviteiten voor beheerders die voor sommigen te
Groffen: “In verband met de reikwijdte is het ook belangrijk
beperkt zijn, waardoor beleggingsdienstverlening toch in een
om je als instelling goed af te vragen hoeveel beheerders je
aparte entiteit moet worden ondergebracht.”
wilt overhouden met een eigen vergunning. De steeds zwaardere eisen zijn zeker een argument om tot één
Rietdijk: “Het is ook wachten op de ESMA voor een
beheerder te komen.”
duidelijke visie op het ‘level playing field’. Anders weten wij straks helemaal niet meer waar wij aan toe zijn. Wat is
Donev: “Dit onderwerp is actueel bij SNS Beleggings
bijvoorbeeld ‘substantieel’ als het om de opzet van een
fondsen. Vooruitlopend op de komst van AIFMD zijn per
beheerder gaat? Hoe gaan we om met beheerders die
1 januari 2013 institutionele fondsen die nu niet onder
intragroep uitbesteden en waarvan de uitbesteding buiten
toezicht staan overgebracht naar één beheerder.”
hun eigen land of zelfs buiten de Europese Unie is gevestigd?”
Nonka Donev, Kees Groffen, Sicco Plesman, Minke Hoekstra en Mark van Weezenbeek
14
Fund special • februari 2013
Groffen: “Zolang niet duidelijk is wat wel en niet onder vrijstellingen gaat vallen is het wat mij betreft aan te raden zo lang mogelijk te wachten met de definitieve keuze voor een bepaalde entiteit.” Hoekstra: “Er zijn voor- en nadelen aan het als eerste een
Nonka Donev is Senior Projecmanager bij SNS Beleggingsfonden en daar verantwoordelijk voor de implementatie AIFMD en de Herstructurering Beleggingsfondsen.
AIFMD vergunning aanvragen. Nadeel is dat de wetgeving en interpretatie door de toezichthouder nog onvoldoende duidelijk is. Voordeel is dat je een open dialoog met de toezichthouder kunt aangaan en daardoor wellicht samen met de toezichthouder tot de juiste/werkbare interpretatie en
Hoekstra: “Als je tijdig bent voorbereid kun je transparant
toepassing kan komen. In zekere zin kan de toezichthouder
communiceren richting investeerders. Transparantie en
gevoed worden met de standpunten van de praktijk. Dat
betere bescherming van de belegger zijn kernpunten van de
vergroot de speelruimte.”
AIFMD. Maar linksom of rechtsom komen de kosten voor de implementatie van de AIFMD uiteindelijk bij de investeerder
Rietdijk: “Inderdaad, first movers hebben nu nog onder
terecht. Daar zal je dus open over moeten communiceren.”
handelingsruimte. Ik zou daarom niet wachten met een vergunning aanvragen tot juli 2014.”
Laoh: “Geen enkele partij moet er te licht over denken. Schakel daarom zo nodig een externe partij in om je laten
Van Weezenbeek: “Hoe raakt dit de kleinere partijen op de
adviseren en te laten meedenken over de stappen die je
markt?”
moet zetten. De AIFMD laat veel interpretaties mogelijk. Dan moet je ook overal aan proberen te denken.”
Rietdijk: “Inventariseer eerst grondig je positie op de markt en onderzoek of je boven of onder de drempel valt van de
Rietdijk: “Het motto zou moeten zijn: Bezint eer gij begint.
AIFMD. De vraag is hoe je je fonds wil vermarkten. Dat
Je marktstrategie moet leidend zijn. Vervolgens kijk je wat je
bepaalt goeddeels het moment van de vergunnings
daar allemaal bij nodig hebt. Zijn er voldoende geschoolde
aanvraag.”
medewerkers? Heb ik al een vergunning voor een MiFID dienst die straks ook onder de reikwijdte valt van de AIFMD?
Hoekstra: “Juist voor kleine partijen zijn de veranderingen
Heb ik straks alles zo ingericht dat ik met een Europees
enorm. Van niet-gereguleerde fondsbeheerders gaan zij naar
paspoort mijn fondsen elders in de EU kan aanbieden? Daar
een gereguleerde omgeving. Dan krijg je te maken met
komt de ongewisse factor van de politieke discussie nog bij.
zaken als compliance en risk management en control. Dat
Het is niet ondenkbaar dat invoering van de Financial
zijn geen functies die je zomaar even invult. Daar moet goed
Transaction Tax in Nederland tot een uittocht van
over worden nagedacht.”
beheerders leidt. Water zoekt altijd het laagste punt. Luxemburg en Ierland zijn echte fondsenlanden, terwijl
Van Weezenbeek: “Wat is dan naar jullie idee het beste
Nederland een beheerdersland is. Luxemburg wil graag een
tijdstip voor implementatie door de beheerder?”
vestigingsland worden voor AIFM’s en stelt daarom mogelijk flexibelere eisen aan de substance van de beheerder en de
Donev: “Gisteren, zou ik zeggen. Voor grote beheerders is
bewaarder. Daar staat tegenover dat Nederland een
de AIFMD vooral een verdiepingsslag voor bestaande
duidelijke structuur heeft liggen en goedkoper is.”
procedures en de inrichting van hun fonds. Maar kleinere partijen gaan hier een enorme kluif aan krijgen.”
Van Weezenbeek: “De rol van de bewaarder wordt duidelijk anders. Hoe zien jullie dat voor je?
Fund special • februari 2013
15
Huug Laoh, is Compliance Officer bij Delta Lloyd Asset Management en verantwoor delijk voor de implementatie van de AIFMD
bewaarneming verzorgen. De bewaarneming van financiële instrumenten wordt ondergebracht bij een custodian. De compliance taken worden uitgevoerd door KAS-Trust die hiervoor zal beschikken over een vergunning als beleggingsonderneming. Wij zijn voornemens om deze activiteiten uit te breiden naar de landen waar KAS BANK lokaal al aanwezig is. Wij maken hiervoor gebruik van het Europese paspoort van de beleggingsonderneming. Van Weezenbeek: “Een belangrijke verandering voor de
Groffen: “Onder de AIFMD moet een groot aantal functies
bewaarders is dat zij aansprakelijk worden voor de
worden ingevuld. Die kun je niet verenigen in één persoon,
beleggingen. Wat gaat daar precies in veranderen?”
of de koffiejuffrouw vragen om de waardering van de fondsen te doen. Voor bewaarders als KAS BANK liggen
Groffen: “De bewaarder is in beginsel aansprakelijk in geval
daar enorme kansen. Zeker omdat ieder type instelling om
van verlies van beleggingen in custody. Deze risicoaan
een eigen soort bewaarder vraagt. Maar het wordt nog een
sprakelijkheid is nieuw. Daarnaast is de bewaarder
opgave om de open normen voor de bewaarder verder in te
aansprakelijk indien hij tekortschiet in de nakoming van
vullen. Zo komt het aansprakelijkheidsrisico bij de bewaarder
andere verplichtingen, zoals de eigendomsverificatie bij
te liggen.”
non-custody beleggingen als vastgoed en private equity.”
Floris Jan Zwijnen: In de richtlijn staan aspecten die nauw
Rietdijk: “De bewaarder zal een stevig risicomanagement
aansluiten met de werkzaamheden van de bewaarder en de
moeten optuigen. Ook moet hij voor zichzelf bepalen welke
accountant van het fonds. KAS BANK is in gesprek met
assets en wat voor beheerders hij in bepaalde landen wil
deze partijen om een efficiënt basis model te creëren en zo
accepteren. Desnoods kan hij weigeren om als bewaarder
onnodige ‘dubbele’ werkzaamheden te vermijden. Efficiency
voor een beheerder op te treden of alsnog terugtreden. De
is cruciaal bij het structureren van de AIFMD bewaarder. Wij
aansprakelijkheid kan ook beperkt worden door bepaalde
verwachten onder AIFMD een sterk aangescherpte
assets uit te sluiten. Dat kan weer van belang zijn om de
driehoeksverhouding tussen beheerder, accountant en
eigendomsverificatieverplichting als bewaarder goed uit te
bewaarder. Het vooraf creëren van deze basis helpt bij het
kunnen voeren.”
spoedig opzetten van deze connecties. Denk hierbij aan wederzijdse informatievoorziening voor de verplichte
Van Weezenbeek: “Kan de beheerder omgekeerd ook
controlewerkzaamheden van de accountant en de
bepaalde selectiecriteria voor zijn bewaarder hanteren?”
bewaarder. Hoekstra: “Voor een beheerder zijn verschillende opties Hoekstra: “Het analyseren van de taken van een bewaarder
denkbaar: een interne bewaarder, een global custodian die
is een enorme klus. De wetgeving bevat veel open normen.
ook de bewaartaken op zich neemt of een volledig
Een beweging die wij waarnemen in de markt is dat de
zelfstandige derde partij, niet zijnde de custodian. In alle
bewaartaken als een soort custody-plus worden opgezet.
gevallen is de vraag: wat kan de bewaarder mij bieden en
De vraag die dan opkomt, is of dat voldoende recht doet
wat gaat dat kosten? Belangrijk is ook of de systemen van
aan de aan de bewaarder opgedragen taken. Het lijkt mij
beheerder en bewaarder op elkaar aansluiten. Ik ben erg
lastig om controle uit te oefenen op taken die je zelf als
benieuwd welke partijen de bewaarfunctie gaan aanbieden
custodian uitvoert.”
en hoe zij de uitvoering van hun taken zullen invullen. Interessant is daarbij om te zien in hoeverre de bewaarder
Plesman: “KAS BANK zal haar bestaande dochter
de samenwerking gaat opzoeken met andere controlerende
KAS-Trust B.V. volledig compliant maken voor de AIFMD.
instanties zoals de toezichthouder en/of de accountant.”
KAS-Trust zal dan zowel de compliance als de 16
Fund special • februari 2013
Mark van Weezenbeek, Huug Laoh, Arwen Josemans, Heleen Rietdijk, Floris Jan Zwijnen Van Weezenbeek: “Maar de onafhankelijkheid van de
al meekijkt bij de beheerder, wat is dan nog de taak van de
bewaarder moet toch zijn gewaarborgd?”
accountant? Dat gaat de beheerder zich afvragen. Echter, er zal eerder een toegenomen vraag aan assurance zijn bij de
Groffen: “Voor een interne bewaarder kunnen de eisen van
bewaarder en de beheerder waardoor de accountant
de AIFMD en de bijbehorende werkzaamheden misschien
diensten anders kan aanbieden en er sprake kan zijn van
teveel zijn. De categorie met de minst strenge eisen is die
een actieve wisselwerking tussen bewaarder en
van de UCITS bewaarder. De AFM zal echter goed kijken of
accountant.”
zo’n interne bewaarder voldoende substance heeft om de toegenomen taken te kunnen vervullen. Ook zal de UCITS V
Van Weezenbeek: “Dan de hamvraag: wat schiet de
richtlijn strengere eisen gaan stellen aan de bewaarder die
belegger ermee op?”
uiteindelijk kunnen leiden tot strengere eisen aan de AIFMD bewaarder.”
Rietdijk: “Meer transparantie. Fondsen en beheerders moeten meer gaan toelichten wat zij doen. In theorie worden
Laoh: “Ik ben vooral benieuwd hoe de communicatie tussen
fondsen daardoor beter vergelijkbaar. Of de belegger daar
de beheerder en bewaarder gaat verlopen als een externe
altijd iets mee opschiet, is de vraag. Gesloten fondsen
bewaarder wordt aangesteld. Vanwege de aansprakelijkheid
moeten nu ook een toelichting gaan geven, maar als
zal op iedere rapportage direct actie moeten volgen.
belegger kun je alleen op bepaalde momenten in- of
Daarvoor is een zwaardere monitoringfunctie nodig.”
uitstappen. Ondertussen gaan de kosten van de fondsen wel omhoog.”
Plesman: “De bewaarder krijgt een zwaardere monitoring functie omdat het aantal taken fors wordt uitgebreid. Neem
Donev: “Voor retail fondsen verandert er niet zoveel. Voor
alleen al de verplichting om de kasstromen te monitoren.
institutionele fondsen kan de AIFMD als een soort keurmerk
Hoe wordt omgegaan met overschrijdingen moet worden
gaan werken. Alle eisen onder de AIFMD dwingen de
vastgelegd in een escalatieprocedure tussen beheerder en
fondsen wel tot efficiënter werken binnen de eigen
bewaarder. “
organisatie. Aan de andere kant dreigt het gevaar van een overkill aan informatie waardoor de belegger door de bomen
Rietdijk: “In de driehoek accountant/beheerder/bewaarder
het bos niet meer ziet.”
gaat de rol van de accountant veranderen. Als de bewaarder
Rietdijk: “De richtlijnen zijn vooral handig voor de ‘bewuste
Kees Groffen, is Notaris/ Advocaat bij De Brauw Blackstone Westbroek en adviseert Beleggingsfondsen en Vermogensbeheerders bij de invoering van o.a. de AIFMD.
belegger’ die toch wel vragen stelt. En het is een goede zaak dat veel meer partijen onder toezicht komen.” Laoh: “De grootste winst zit bij beleggers die nu, vaak zonder het te weten, in een rare beleggingsconstructie zijn beland. Door de drempels die aan fondsen worden gesteld zal dat soort fondsen ongetwijfeld gaan verminderen. Al blijft het de verantwoordelijkheid van de belegger om zich daar eerst goed in te verdiepen.” Fund special • februari 2013
17
Hoekstra: “Ik zie de AIFMD inderdaad ook als een soort
Global Fund Services
keurmerk voor de manier waarop het fonds of de beheerder is georganiseerd. Dat keurmerk en het doorlopend toezicht biedt uiteindelijk een betere waarborg dan een eenmalig
Via KAS BANK handelt u in een breed scala van 35.000
uitgevoerde due diligence.”
beleggingsfondsen wereldwijd.
Groffen: “Er is altijd sprake van een afweging tussen
In februari 2011 hebben wij u in onze ‘Fund special’
marktrisico en beleggersbescherming. Nederland kiest
geïnformeerd over ons fondsenplatform Global Fund
ervoor om de kleine beheerder die aan retail aanbiedt buiten
Services. In dit artikel werd ingegaan op de ontwikkelingen
de vergunningplicht te houden doordat deze gebruik kan
en complexiteit van de handel in niet beursgenoteerde
blijven maken van de al bestaande uitzonderingen en
beleggingsfondsen.
vrijstellingen. Dat levert een risico op voor excessen, omdat voor dergelijke fondsen alleen een register maar geen
Sinds de laatste publicatie hebben wij als bank significante
toezicht bestaat.”
groei doorgemaakt in termen van assets under administration. Het aantal transacties in niet beursgeno
Hoekstra: “De AIFMD veronderstelt een actieve toezicht
teerde beleggingsfondsen is fors toegenomen en de
houder. Ik ben heel benieuwd hoe de AFM deze rol gaat
functionaliteiten van ons platform zijn sterk uitgebreid.
vervullen.” Een scherpe kentering is zichtbaar gaande van discretionaire Samenvatting:
portefeuilles naar beleggingsfondsen. Deze kentering vraagt
Het is duidelijk dat de aankomende introductie van de
om een hogere mate van ‘straight through processing’
AIFMD enorme uitdagingen voor de industrie met zich
(STP), voornamelijk gedreven vanuit risico mitigatie,
meebrengt. Bijna alle beheerders van instellingen voor
uitbreiding van de dekking met complexe en alternatieve
collectieve beleggingen (bijv. asset pooling structuren) zullen
fondsen en het faciliteren van distributiekracht voor onze
een vergunning onder de AIFMD moeten gaan aanvragen.
relaties.
Hierdoor zullen procedures opnieuw herijkt en beschreven worden en de verschillende rollen opnieuw worden ingevuld.
Mitigeren van operationele risico’s is cruciaal
Voor de belegger zal er optisch niet veel veranderen. De toegenomen transparantie, duidelijke regelgeving en
‘Straight Through Processing’: Als bank streven wij naar een
ingebouwde zekerheden komen hem wel ten goede.
100% STP ratio voor onze relaties. Om dit te kunnen
Voor beheerders is de introductie van een nieuw toezicht-
bewerkstelligen hebben wij ons platform geschikt gemaakt
regime een goed moment om de commerciële en
voor orders via SWIFT, FIX, CSV files en onze web portal
strategische ambities en bijbehorende structuur opnieuw op
KAS-Web. Deze ontwikkeling stelt de gebruikers in staat
passendheid te toetsen. De bewaardersrol zal worden
zonder manuele interventie orders te routen naar het
verzwaard en anders worden ingekleed. Efficiency en het
handelsplatform.
veilig bewaren van data zullen belangrijke elementen zijn in het structureren van de AIFMD bewaarder. KAS BANK,
STP processing houdt echter niet op bij de ontsluiting
beheerders en adviseurs maken zich klaar voor de AIFMD….
tussen relatie en bank. Om operationele risico’s te mitigeren heeft KAS BANK het Global Fund Services platform zo door ontwikkeld dat KAS BANK via SWIFT communiceert met ons wereldwijde netwerk van transfer agents (momenteel 35.000 beleggingsfondsen). Een belangrijke ontwikkeling hierbij is de ontsluiting van Citco Bank. Hierdoor is KAS BANK in staat naast mutual en money market fondsen
18
Fund special • februari 2013
Straight Through Processing: Global Fund Services Platform� Clients�
Voordelen Global Fund Services�
• (Private) Banks� • Brokers� • Asset Managers� • Pensioenfondsen� • Insurers� • Investment Funds�
Toe- & � Uittredingen�
• Mitigatie van operationeel risico (100% STP order processing).� • Vraag gedreven open architectuur, geen uitsluiting van fondsen.� • Statements of holdings van een onafhankelijke custodian bank.� • Transparante tariefstelling, geen verborgen kosten.� • Bewezen set-up KAS BANK custody klanten.� • Posities geadministreerd op gesegregeerde nominee accounts�
� � � Ontvangst
Open architectuur� Connect to TA� SWIFT MX�
mainframe� Systeem checks holdings & credits.�
Confirmation trade/ settlements� SWIFT MT 515�
� Acceptatie order� SWIFT MX�
Transfer agents� Register services�
Funds (N)�
ook private equity, real estate en hedge fondsen via deze
intermediairs en institutionele investeerders) en de
STP methodiek voor onze relaties te ontsluiten. Daarnaast
fondsmanager/promotor.
voorziet KAS BANK in uitgebreide fondsinformatie die wordt ontsloten via onze webportal KAS Web.
Veranderende (markt) omstandigheden vragen om een andere aanpak
Fondsen distributie
In onze hoedanigheid als transfer agent zijn wij verant woordelijk voor het ontvangen van toe- en/of uittredingen,
Hoe zorgt u ervoor dat uw beleggingsfondsen beter
confirmeren van transacties, verstrekken van contract notes
verhandelbaar worden?
en verzorgen van de afwikkeling van de toe- en uittredingen in uw beleggingsfonds(en). Daarnaast vervullen wij de
Er bestaat voor custodians een nauwe verwantschap tussen
sleutelrol in het reconciliatieproces.
de handel in en distributie van niet-beursgenoteerde beleggingsfondsen. In het bijzonder de laatst genoemde zijn
Wij gaan graag verder met u in gesprek over hoe u uw
een steeds belangijker aandachtspunt gebleken voor onze
operationeel risico op het gebied van niet beursgenoteerde
relaties. Gedreven vanuit wet- en regelgeving (bijvoorbeeld
beleggingsfondsen kunt verkleinen en/of de distributiekracht
de ophanden zijnde afschaffing van distributievergoedingen)
van uw fondsen kunt vergroten.
maar ook de zoektocht naar nieuw kapitaal, slaan onze relaties nieuwe routes in. Steeds vaker wordt bijvoorbeeld in
Paul Smit
plaats van een listing op gereguleerde markten ook gekeken
Sales Manager,
naar verhandelbaarheid op fondsenplatformen.
Global Investment Funds
[email protected]
KAS BANK is actief als transfer agent op alle grote fondsplatformen, zoals het Euroclear platform Fundsettle, het Clearstream platform Vestima en het All Funds Bank fondsenplatform. Wij vormen hier als transfer agent de functionele schakel tussen investeerders (veelal financiële Fund special • februari 2013
19
NETHERLANDS
NETHERLANDS
UNITED KINGDOM
KAS BANK AMSTERDAM P.O. Box 24001 1000 DB Amsterdam The Netherlands
GERMANY
KAS BANK LONDON 5th Floor 10 Old Broad Street London EC2N 1AA United Kingdom T: +44 20 7153 36 00
Spuistraat 172 1012 VT Amsterdam The Netherlands T: +31 20 557 59 11 20 Fund special • februari 2013
KAS BANK WIESBADEN Biebricher Allee 2 65187 Wiesbaden Germany T: +49 611 1865 3800
www.kasbank.com
