inhoud Slaaf van het onbewuste? In veel psychologische theorieën over verslaving is de centrale vraag: Waarom gebruik je?

inhoud

AUV-dag 7 november 2009

Slaaf van het onbewuste? De rol van automatische en gecontroleerde processen bij verslavingsgedrag in de adolescentie

Reinout Wiers, Ph.D.

1. Bewuste en onbewuste processen bij verslaving. Achtergrond en model. • •

Evidentie

Consequentie: trainingsstudies

Professor of Developmental Psychopathology University of Amsterdam [email protected] 1

In veel psychologische theorieën over verslaving is de centrale vraag: Waarom gebruik je?

2

Voorbeelden van theorieën en paradigma’s die op deze assumptie gebaseerd zijn:  Health Belief Model  Utility Theory

Achterliggende assumpties: - Inzicht in eigen gebruiksmotieven - Mensen nemen rationele beslissingen t.a.v. gebruik middelen (afwegen voor- en nadelen)

 Theory of Reasoned Action  Meeste Attitude Theorieën  Meeste Preventie Onderzoek

3

4

Impliciet Geheugen en Cognitie

Recentelijk, is er een nieuwe visie ontwikkeld op relatiepsychologie en verslaving:

• Onderzocht met testen waarvoor: - geen bewuste herinnering nodig is - geen Introspectie nodig is

Impliciete Cognitie Benadering 5

• Voorbeelden: - impliciete associaties - attentionele bias - automatische actie-tendensen 6

1

Algemene achtergrond: “dual process models” psychologie (vb Strack & Deutsch, 2004)

Dual process models: - Veel gedrag als gemeenschappelijke uitkomst van: > impulsieve/associatieve processen > controlerende/reflectieve processen Soms wint de een, soms de ander, afhankelijk van persoon en omstandigheden…

7

Metafoor Essentie model

8

Ons beeld van verslaving Gecontroleerd: > STOP!

Gedrag bepaald door samenspel twee soorten processen: - impulsieve processen (associatief) > paard - reflectieve processen (rationeel) > ruiter Verslaving: paard dat makkelijk op hol slaat

Automatische processen: Neem! 9

gedetailleerd model (Wiers et al 2007, Pharmacol Biochem Behav) Ruiter Motivatie, andere Doelen in het leven “willen” Reflectief systeem

Executief Vermogen Werkgeheugencapaciteit “kunnen”

-

10

Vergelijkbare modellen vanuit fMRI/dier studies, bijv. Volkow Control

Control

Rationele Beslissing Voordelen tegen nadelen

Paard Situatie (alcohol /drug Cues)

10

Perceptie

Motivationele orientatie

Attentional bias

Motor Schemas

Salience

STOP

Salience

Drive

GO

Alcohol/ Drug gebruik

Memory

Approach bias

Associatief/Impulsief Systeem

Drive

Memory

+ 11

Non-Addicted Brain

Addicted Brain 12

2

inhoud 1. Bewuste en onbewuste processen bij verslaving. Achtergrond en model • •

(Thush et al 2008, Houben & Wiers, in press; Grenard et al, 2008)

N = 88 vmbo, laag opleiding adolescenten

Evidentie

Vermogen om impulsen te reguleren Werkgeheugen capaciteit


13

Hoe meten we dat? IAT probeer uit op www.impliciet.eu Neutraal Fris

Actief Alcohol energiek

1

2

Recente ondersteuning duale procesmodellen verslaving

Actief Fris

Neutraal Alcohol energiek

Automatische Processen

Alcohol Gebruik 14

Werkgeheugen: SOPT

Zie ook (Houben & Wiers, 2006; Thush & Wiers, 2007)

Index automatische associaties = RT2 RT1 15

16

Resultaten: voorspellen drinken

Werkgeheugen

Zwakke Controle Functies: Associaties Voorspellen alcohol Gebruik en problemen

17

Sterke Controle Functies: Bewuste verwachtingen (voordelen vs. nadelen) Voorspellen Alcohol Gebruik en problemen

18

3

Moderatie van automatische processen

Grenard, Ames, Wiers, Thush, Sussman & Stacy, 2008.

25

25

20

Frequency of Cigarette Use

Lower SOPT Score

Frequency of Alcohol Use

- Vergelijkbare opzet in VS, n = 145 (LA) - Automatische associaties met geheugenassociatiemaat - Werkgeheugen: SOPT - Alcohol / Drug use questionnaire

Mean SOPT Score Higher SOPT Score

15

10

5

Dit lijkt 1 soort (feestende jongeren)

15 10 5 0

0 0

2

4

6

8

Alcohol-Related Memory Associations

19

20

10

12

0

2

4

6

8

10

12

Cigarette-Related Memory Associations

>> Vergelijkbare uitkomsten: jongeren met relatief goed werkgeheugen Hebben gebruik meer onder controle, jongeren met zwakker Werkgeheugen komen meer onder controle het middel 20

Niet alleen verslaving... Hofmann, Gschwendner, Friese, Wiers, & Schmitt, (2008). J Person Social Psychol

- sex, snoepen, agressie - ook agressie na alcohol (Wiers et al, 2009) - roken & drinken (Grenard et al 2008; Houben & Wiers, 2009)

Maar afhankelijk van werkgeheugencapaciteit 2 soorten * nu rondje bier => gaan * morgen iets belangrijks => niet gaan 21 (En WM negatief beïnvloed door alcohol/drug gebruik!)

22

Acute effecten alcohol vergelijkbaar

Inmiddels serie studies - Grenard et al. 2008: associaties x WM > roken & drinken - Hofmann et al, 2008; 2009. associaties x WM > sexuele interesse; agressie; snoepen - Houben & Wiers (2009): associaties x executieve controle voorspelt (probleem) drinken Wiers et al (2009): associaties x EC voorspelt aggressie na alcohol Review: Hofmann, Friese & Wiers, Health Psychol Rev >> vergelijkbare effecten ook binnen zelfde persoon: na depletie/alcohol associaties beter voorspellend

23

 Na alcohol vs. placebo sterkere automatische processen en sterkere correlatie (Schoenmakers Wiers & Field, 2008)  Veel eerder onderzoek: verzwakking van executieve controle processen (Fillmore)  Hofmann et al. Associaties belangrijker voorspeller na alcohol. Na een avondje stappen Eerder “vette bek halen” Terwijl je weet dat het slecht is Idem onveilige sex, andere gezondheidsverminderende gedragingen 24

4

inhoud 1. Bewuste en onbewuste processen bij verslaving. Achtergrond en model • •

Evidentie


25

Belangrijk & Eenvoudig: Preventie

26

Belangrijk & Eenvoudig: Preventie Nu veel preventie op verantwoordelijkheid van jongere gericht. Weinig evidentie voor effectiviteit. Afschrikking (ontkennen!) kan averechts werken.

- > Verhoog prijs - > verhoog leeftijdsgrens en zorg voor naleving -> lokaal beleid! 27

28

Wij: nieuwe modelgestuurde interventies

Ook rol voor ouders… Onderzoek Van der Vorst et al (RU Nijmegen). Kinderen van ouders die strengere regels stellen, gaan later drinken. Recent experiment: interventie ouder & kind heeft effect. Overheid zou ouders moeten ondersteunen door ook duidelijke regels te stellen. 29

Motivatie, andere Doelen in het leven “willen” Reflectief systeem

Situatie (alcohol /drug Cues)


-


Perceptie


Attentional bias

Motor Schemas


Approach bias


+ 30

5

1. Motiverende gespreksvoering

2. Aandachts-re-training

Thush, Wiers et al., in press, geen effect bij hoog-risico jongeren

Reflectief systeem


Tim Schoenmakers

C. Thush

Motivatie, andere Doelen in het leven “willen”

-


Reflectief systeem



Perceptie

Attentional bias

Motivatie, andere Doelen in het leven “willen”

Motor Schemas


Approach bias +



-




Perceptie

Attentional bias

31

Motor Schemas


Approach bias +


32

Hoe werkt het? Eerst de test (visual probe Aandachtsbias)

Algemene idee training • Gebruik test die automatisch proces meet en pas dat zo aan dat automatische proces beïnvloed wordt

..

X

Ontwikkeld bij Angstondezoek (MacLeod et al., 2002, JAP)

• Inmiddels ook klinisch relevante effecten bij angst (special issue J Abnormal Psychol, 2009)

1 pixel

2 pixels

33

34

frisdrank trial

Alcohol trial

.

..

1 pixel

1 pixel

2 pixels 35

X

2 pixels 36

6

frisdrank trial

Aandachtsbias • Zware drinkers en alcoholisten gemiddeld sneller als stipjes op plek alcohol komen.

. 1 pixel

2 pixels 37

38

Resultaten

• Steeds (90%) stipjes op niet-alcohol plek. • Proefpersonen leren automatisch aandacht te brengen naar een van beide categorieën (attend) en de ander te vermijden (avoid). • Controlegroep even vaak attend alcohol als avoid alcohol.

(Schoenmakers, Wiers et al 2007, Addiction) • Training lukt: na afloop aandacht automatisch naar fris ipv alcohol • Niemand heeft het door Geen generalizatie: • Nieuw alcoholplaatje trekt weer aandacht

Old vs New AB 10

attentional bias (ms)

Attentional Re-training

0 training

-20

* -30 old pictures

new pictures

39

Retraining Resultaten 1 sessie + Aandacht automatisch naar fris - Geen generalizatie naar nieuwe plaatjes (zelfde taak) -Geen generalizatie naar andere taak (flicker) of gedrag + Maar herhaalde training lijkt effect te hebben (Schoenmakers et al submitted): herhaalde retraining bij alcoholisten wel gegeneraliseerde effecten 41

control

-10

40

Klinische Re-training (Schoenmakers et al. submitted)

37 alcoholisten: 5 x trainen in alcohol-kliniek (Attentional Retraining of placebo-training). * Effecten op Attentional Bias

+ voorzichtige indicaties Klinische effecten (minder Terugval; kortere succesvolle behandelduur 42

7

3. Approach-bias re-training (Wiers, Rinck et al) Motivatie, andere Doelen in het leven “willen” Reflectief systeem



(eerst meten (Wiers, Rinck, e.a. Genes, Brain, Behav )

-


Perceptie


Attentional bias

Motor Schemas


Approach bias


+ 43

Nieuw: Retraining actietendens

44

Trekken: naar toe

Vorm bepaalt actie Liggend: duwen rechtop: trekken

45

46

Meten (50% duw, 50% trek alcohol) Resultaten Wiers, Rinck et al, G2B, 2009)

duwen: weg

rt dif alcohol 120 100 80 60 40

ms

zware drinkers trekken alcohol gemakkelijker naar zich toe

20

rt dif alcohol

0 light

heavy AA

heavy AG/GG

-20

vooral zware drinkers met risico-variant 47

-40 -60 -80

mu-opioid receptor gen, ook gerelateerd aan cue-induced craving (van den Wildenberg et al., 2007, ACER) 48

8

Hertraining (Wiers, Rinck et al in press Addiction)

AAT change 80

Helft naar bier toe getraind (bier: 90% trekken), helft er vanaf (bier, 90% duwen; fris andersom).

60 40 20 0

ms

 Effect op automatische impulsen.  Eerste effect op gedrag (en niemand heeft het door!).

alc pull

alc push

AAT change

-20 -40 -60 -80 -100 49

600 550 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0

Effect op drinkgedrag (smaaktest) voor zware drinkers!

pull train push train

Low alcohol use

High alcohol use

51

Beer - Coke Consumption

Beer consumption during taste test

Effect op drinkgedrag (smaaktest) voor zware drinkers!

50

200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 -20 -40 -60 -80 -100 -120 -140 -160 -180 -200

Low alcohol use

High alcohol use

pull train push train

Heavy drinkers Drink more coke like light drinkers! 52

Eerste data klinische studie

Nog experimenteel, maar misschien in de toekomst: * praten, * pillen,

with C.Hesse, J. Lindenmeyer, E. Becker, M. Rinck ~ 200 alcoholisten in Duitse kliniek (Lindow) 4 condities - relevante training (duw alcohol away) - irrelevant training (duw vorm weg, is steeds alcohol) - assessment control (50-50) - geen training

* re-trainen….. (eerste resultaten in kliniek ook veelbelovend) 53

* Eerste resultaten AAT en IAT na vier sessies trainen 54

9

Eerste data AAT

Eerste data klinische studie Generalizatie naar heel andere test: IAT En effecten op craving

Significant trainings effects ook op ongetrainde plaatjes (generalizatie)

Alcohol Approach

Softdrink Avoid

bier

10

+ effecten op terugval na 1 jaar Alcohol – approach

0 -10

Direct training

Indirect training

Placebo training

No training

-20 aat eff old pics

-30

aat effs new pics

Softdrink Approach

-40

Alcohol Avoid

bier

Alcohol-50 avoid -60

Verse data: follow-up na 1 jaar na training minder relapse (OR = 1.7)

Alcohol – avoid

55

-70

Relapse/missing

4. Training executieve functies Wiers, Houben, Wolf, van Deursen e.a. Motivatie, andere Doelen in het leven “willen”

Success (0 / 1 lapse)

Reflectief systeem


No or single lapse vs., by training vs. No training,

57

59

56


-


Perceptie


Attentional bias

Motor Schemas


Approach bias


+ 58

60

10

61

training werkgeheugen

62

Motivatie en Training

 Eerste positieve resultaten met kinderen met ADHD (minder impulsief probleemgedrag) Klingberg et al 2005.  Eerste test met verslaving (loopt nu) bij cocaineverslaafden.  Ervaring: aanvankelijk moeilijk, maar gaandeweg positief: “bijna meditatie, versterkt gevoel van controle”.

1. Training kan positief effect hebben op motivatie: idee om zelf wat aan het probleem te kunnen doen. 2. Probleem is daarbij wel dat bijna iedereen denkt in de controleconditie te zitten, dus geen placebo-effect. Misschien uitleggen dat de beinvloeding vooral onbewust werkt, maar toch veel mensen helpt. 3. Teveel uitleg kan effect tegen gaan!

63

Conclusies: > Bewuste en onbewuste processen belangrijk bij verslaving > Nieuwe methoden om ze te meten

64

Meer weten? Meedoen? > [email protected] Nederlands boek uitg. Bert Bakker

> & om ze te beïnvloeden 65

66

11

Collaborators: former PhD students Katrijn Houben, Esther van den Wildenberg, Carolien Thush, Jade van de Luitgaarden, Tim Schoenmakers current PhD students: Janna Cousijn, Denise van Deursen, Tim Janssen, özlem Korucuoglu (UvA) Iman Elfaddali, Nele Gielissen (UM); Sara Pieters, Daan Creemers (RU) national collabortions UvA R Ridderinkhof, A Goudriaan, D Veltman, W van den Brink, E Salemink UM: K Houben, Anne Roefs, Fren Smulders, Anita Jansen Univ Groningen: Peter de Jong RU Nijmegen: R Engels, H van der Vorst, M Woud, M Rinck, E Becker Trimbos Institute: H. Riper, B. Boon; Arkin international collaborations USC-LA: Alan Stacy, Susan Ames, J Grenard Univ Würzburg: Wilhelm Hofmann, Fritz Strack Salus Klinik Lindow: Johannes Lindenmeyer, Carolin Hesse Univ Liverpool: Matt Field Univ Bangor: Miles Cox, Javad Fadardi Univ Western Australia: C MacLeod, W Stritzke, J Sharbanee Funding: N.W.O. VICI, ZON-MW, NIDA 67

68

Terug naar Freud? - ja, globaal conceptueel > impulsieve/emotionele processen belangrijk > interne conflicten

Einde

Nee, methodologisch, theoretisch > objectieve wetenschappelijke methodes > geen unieke interpretaties clinicus (Freud) > meer aandacht puberteit ipv kindertijd 69

70

Neurale correlaten van de twee systemen (Satpute & Lieberman, 2006)

implicaties Impulsieve systeem bidirectioneel vb: Strack et al., 1988 “om gehandicapte studenten te helpen onderzoeken we of je pen beter tussen je lippen of tussen je tanden kunt hebben als je schrijft.” beoordeel cartoons. Tanden conditie vond cartoons leuker Andere implicaties

71

> ontkennen helpt niet > activeert wat ontkent wordt! > lange termijn overwegingen> reflectief systeem 72

12

Brain Structures and Addiction

Recent ontwikkeld alternatief: Her-training Automatische Actietendensen

ACC

OFC

73

Jongeren drinken teveel. Logische vraag: Waarom drink je? leuk

gezellig lekker

Maar: in hoeverre geven deze verklaringen 75 werkelijk weer wat mensen drijft?

Automatische en gecontroleerde processen bij verslavingen Alcohol (/drug) cues

74

Motivatie en Verslaving • Toenemende evidentie effect van verslaving: > versterken motivatie om meer te gaan gebruiken > verzwakken motivatie voor andere doelen. • Wordt vaak gezien als “karakterzwakte” (“geest”), maar heeft te maken met neurocognitieve processen (“lichaam”), wat niet verwonderlijk is gegeven dominant idee dat “geest” niet los te zien is van “lichaam” (hersenactiviteit) • kan zowel premorbide als effect van middel zijn (zie ook Volkow & Goldstein; Bechara). 76

Voorbeeld aandachtsbias (Jones et al., 2003)

Emotie-regulatie (gecontroleerde processen)

Automatische Processen

Automatische aandachtsbias voor alcohol

NA : Nucleus Accumbens (Ventral Striatum); VTA : Ventral Tegmental Area; A : Amygdala; C : Caudate Nucleus (Dorsal Striatum); PFC : Prefrontal Cortex; OFC: Orbitofrontal Cortex ACC Anterior Cingulate Cortex

Automatische associaties tussen alcohol en opwinding zie www.impliciet.eu

Neiging tot gebruik

Automatische actie-tendens van toenadering 77

Left change

Right change 78

13

Iets meer detail, voor de liefhebber

Feedback-loops alcohol/middelengebruik Lijken sterker in adolescentie Motivatie, andere Doelen in het leven “willen” Reflectief systeem

Detailed Review: Pharmacology, Biochemistry, Behavior, 2007, 86, 263-283 Short version: Current Directions in Psychological Science, 2006, 15, 292-296



-


Perceptie


Attentional bias

79

Motor Schemas


Approach bias +


80

Automatisch of “Onbewust”?

Risicogroepen?

- impulsieve processen kunnen onbewust blijven, hoeft niet. - bijv. Automatische aandachtsbias of approach-bias kan bewust worden > craving > kan automatische bias versterken - je kunt je bewust zijn van wat er gemeten wordt in de test, maar moeilijk te beinvloeden (moeilijker dan vragenlijst!) - recent onderzoek: bepaalde aspecten van controle kunnen ook automatiseren!

- Kinderen van alcoholisten grotere kans om later alcoholist te worden (2-9 x). (meerderheid wordt niet alcoholist!). -Voor ze gaan drinken expliciet negatiever over alcohol. - Als ze eenmaal gaan drinken, sterkere associaties met opwinding (GxE interactie).

81

Essentie model

(meer detail: Wiers et al 2007 Pharmacol Biochem Behav) Ruiter Reflectief systeem

paard

Perceptie


Feedback-loops alcohol/middelengebruik Lijken sterker in adolescentie Motivatie, andere Doelen in het leven “willen”

Executief Vermogen Werkgeheugencapaciteit

Reflectief systeem



82

Paard Motor Schemas


(Approach/ Avoidance)


83



-


Perceptie


Attentional bias

Motor Schemas


Approach bias


+ 84

14

Sterkere effecten bij adolescenten

Alleen Alcohol?

• Snellere sensitizatie > automatische processen die aanzetten tot meer gebruiken. • Alcohol/drugs hebben negatieve invloed op (nog ontwikkelende) controlerende processen. • Netto effect: verstoorde balans automatisch geactiveerde impuls om te gebruiken en meer “verstandige” controlerende processen. 85

- Nee, Evidentie voor het model voor verschillende verslavingen, roken, blowen, gokken, cocaïne, heroïne. - Middelen verschillen in exacte acute en lange termijn effecten. Blowen > motivatie vermindering, Cocaïne > sterke negatieve effecten op werkgeheugen, etc. 86

Vergelijkbare modellen vanuit fMRI/dier studies, bijv. Volkow Impaired Response Inhibition and Salience Attribution

Goldstein and Volkow, 2002

87

15

inhoud Slaaf van het onbewuste? In veel psychologische theorieën over verslaving is de centrale vraag: Waarom gebruik je?

Recommend Documents