HISTORISCHE OPSTELLINGEN OVER LOTHARINGEN EN MAASTRICHT IN DE MIDDELEEUWEN

HISTORISCHE OPSTELLINGEN OVER LOTHARINGEN EN MAASTRICHT IN DE MIDDELEEUWEN

MAASLANDSE MONOGRAFIEEN onder redactie van Prof. Dr. A.M. van der Woude (voorzitter), Prof. Dr. W. Jappe Alberts, Dr. Remigius Dieteren O .F .M .. Dr. M. van der Eyken. Dr. A. F. Gehlen, Dr. J.F.R. Philips. Drs. L. Smets, Or, P.J.H . Ubachs, Drs. S. Yandevelde. Dr. Mr. H.H.E. Wouters

Raad van advies Dr. J. Kremers (Maastrich t), Dr. H. Yandermeulen (Hasselt), Prof. Dr. G. Droege (Bonn) Prof. Dr. E. Hélin (Luik) Prof. Dr. J.A. van Houtte (Rome) Prof. Dr. F. Petri (Münster) Prof. Dr. J.J . Poelhek.ke (Nijmegen) Prof. Dr. M.G. Spiertz (Nijmegen) Prof. Dr. H. van der Wee (Leuven)

De in deze serie verschenen delen zijn vermeld op pag. 180

De Stichting " Maaslandse Monografieën" werd in 1964 in het leven geroepen door het Sociaal Historisch Centrum voor Limburg en Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap en staat onder bestuur van : Mr. M.A.W . van Oppen (voorzitter), Prof. Dr. J.C.G.M. Jansen (secretaris), Drs. J.J.C. Huyben (penningmeester), Drs. J.H.A. E. Cornips, Mr. S. Huyben, Dr. G.G .P. Linssen, Drs. J .H .M. Wieland, HJ.G. Wijnands

DR. C.A.A. LINSSEN

HISTORISCHE OPSTELLEN OVER LOTHARINGEN EN MAASTRICHT

IN DE MIDDELEEUWEN

VAN GOR CUM, ASSEN/MAASTRICHT 1985

<0 1985 Van Gorcum & Comp. B.V., Postbus 43, 9400 AA Assen

Uit deze uitgave mag niets worden gereproduceerd door middel van boekdruk. foto-offset, fotocopie. microfilm. of welk ander middel dan ook. zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG Linssen. C.AA. Historische opstellen over Lotharingen en Maastricht in de middeleeuwen / C.A.A. Linssen - Assen etc. : Van Gorcum. - Ill. - (Maasla ndse monografieën: 41) Tevens proefschrift Leiden. - Met lit. opg., index. - Met sa menvatting in het Frans en Duits. SISO 925.9 U DC [944.38 + 949.2 * 6200] (09/ 14) Trefw.: Lotharingen : geschiedenis middeleeuwen / Maastricht: geschiedenis: middeleeuwen/Lotharingen ISBN 90 232 2 146 X (geb.) ISBN 90 232 2145 1 (ing.)

Inhoud

VERANTWOORDING AFKORTINGEN BRONNEN ........ . LITERATUUR . . . ... . ............ . !.

VII

IX

x

XV

POLITIEKE GESCHIEDENIS VAN LOTHARINGEN. 880-1106.

Inleiding... . .............. . De invallen van de Noormannen. 880-1010. Keize r Arnulf. koning Zwentibold en Lotharingen. 887-900 ... De periode van zelfbeschikking, 900-928 . ....... .... ... . Lotharingen onder Otto I tot 953 .. Bruno. de hoge vertegenwoordige r van de koning in Lotharinge n, 953-965 .. Lotharinge n onder Saksische koningen en Karolingische hertogen , 965-1006. Lotharingen tijdens de regering van koning Hendrik II . !002-1024 .. Lotharingen onder de koningen van het Salische Huis, 1024-1106. Besluit . . ... .. .. .. ... . . ...... .

8 14 22 25 30 34 41 59

Beredeneerde bibliografie

62

II.

lll.

4

DE KAROLINGISCHE HERTOGEN IN LOTHARINGEN EN DE TRADITIE VAN HUN BEGRAVING TE MAASTRICHT .

67

DE ONTWIKKELING VAN HET MONASTERIUM VAN SINT-SERVA TIUS TE MAASTRICHT TOT VRIJE RIJKSPROOSDIJ ..

82

Inle iding . . . . ........ . .... . ... . . De cultus van Sint-Scrvatius in de rel atie van het monasterium met de Karolingen en de koningen van het Duitse Rijk . . . . ... .. . De formele betrekkinge n tussen monasterium en koningen tot aan de bevestiging van de rijksonmiddellijkheid in 1235 Overzicht van de belangrijkste gebruikte oorkonden

112 135

Noten.

139

Samenvatting Zusammenfassung Résumé Register van persoonsnamen en aardrijkskundige namen .. ... .. .. .. ...... .

153 159 165 171

82 86

v

Verantwoording

In dit boek zijn drie opstellen gebundeld waarvan het eerste verscheen als bijdrage tot de Algemene Geschiedenis der N ederl anden-1 , Haarlem 1981, 305-353, onder de titel 'Lotharingen 880-1106'. Het tweede opstel 'De Karolingische hertogen in Lotharingen en de traditie van hun begraving te Maastricht' was een bijdrage aan 'Campus Liber' , deel 8 in de reeks Werken uitgegeven door Limburgs Geschieden Oudheidkundig Genootschap , Maastricht 1982, 86-102. Het derde opstel , 'De ontwikkeling van het monasterium van Sint-Servatius te Maastricht tot vrije rijksproosdij ' , werd niet eerder gepubliceerd . De twee eerste opstellen werden voor deze uitgave opnieuw bewerkt. De inhoudelijke samenhang van deze drie opstellen is gelegen in de politieke geschiedenis van het koninkrijk , later het hertogdom Lotharingen , dat in 855 ontstond ten gevolge van de ve rdeling van het Frankische Middenrijk onder de drie zoons van keizer Lotharius. Het gebied ontleent zijn naam aan zijn eerste koning, Lotharius II , die van 855 tot 869 regeerde. Bij het schrijven van het eerste opstel , dat handelt over de politieke geschiedenis van Lotharingen tussen 880 en 1106, viel de aandacht op problemen waarvan sommige wel eerder werden gesignaleerd, maar niet bestudeerd . Een probleem dat reeds de aandacht trok van de historici F. Lot e n H. Pirenne, plaatst Maastricht in de context van de geschiedenis van Lotharingen . Het is de vraag naar de herkomst van de traditie, die de begraving van de Karolingische hertogen in Lotharingen , Karel (977-991) en Otto (991-1006), plaatst te Maastricht. Het tweede opstel is aan deze kwestie gewijd . Daardoor viel de aandacht op het monasterium van Sint-Servatius te Maastricht, dat in het begin van de achtste eeuw aldus werd genoemd en nadien, tot het jaar 1000, in de oorkonden betiteld werd als abdij ; daarna heette het proosdij . G. van Herwijnen* noemde dit monasterium een van de rijkste abdijen in Lotharingen en toonde aan dat het bezit welhaast de graadmeter is van de machtsverhoudingen in Lotharingen . Daarom is in het derde opstel ingegaan op de relatie van het monasterium met de Karolingen en hun opvolgers, de Duitse koningen, in het kade r van hun Lotharingse politiek. De geestelijkhe id van de proosdij VII

van Sint-Servatius heeft deze relatie, zo zal blijken, in de dertiende eeuw gebruikt om de erkenning van de rijksonmiddellijkheid te verwerven. Zo wist zij te ontkomen aan de macht van de hertog van Brabant, aan de macht van de diocesane bisschop en aan de macht van de burgerij der stad Maastricht.

• Herwijnen, G . van , Maastricht en Lotharingen , 218. VIII

Afkortingen

AASS AB AGN AHVN ALMA AQDGM

BCRH CL D , DD DT GAM HB LGOG LV MGH MGHRM Ms MT Maasgouw Naamkunde PASS PG PL PS HAL RAL RBPH RHE RVjb

ss

TvG ZAGV

Acta Sanctorum. . collegit. .. Joannes Bollandus Analecta Bollandiana Algemene Geschiedenis der Nederlanden Annalen des Historischen Vereins für den Niederrhein , insbesondere das alte Erzbistum Köln Archivum Latinitatis Medii Aevi , Bulletin du Cange Ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des Mittelalters. Freiherr-von-Stein-Gedächtnisausgabc der Wissenscha(tliche Buchgesel.lschaft Darmstadt. Bulletin de la Commission royale d ' Histoire de Belgique Campus Liber Diploma, Diplomata Diplomata Trajectensia Gemeentearchief Maastricht Huïllard-Bréholles Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap Limburg's Verleden Mo numenta Germaniae Historica Monumenta Germaniae Historica Rerum Merowingicarum Manuscript Miscellanea Trajectensia De Maasgouw. Tijdschrift voor Limburgse geschiedenis en oudheidkunde Mededelingen van het instituut voor naamkunde te Leuve n en van het P.J. Meertensinstituut te Amsterdam Parochiearchief der kerk van Sint-Servatius te Maastricht J .P . Migne . . Patrologiae cursus completus. Series Graeca J.P. Migne ... Patrologiae cursus completus. Series Latina Publications de la Société Historique et Archéologique dans Ie Limbourg. Maastricht Rijksarchie f Limburg te Maastricht Revue Beige de Philologie et d' Histoire Revue d'Histoire Ecclésiastique Rheinische Vierteljahrshlätter MGH Scriptores Tijdschrift voor Geschiedenis Zeitschri(t des Aachener Geschichtsvereins Fotomechanische herdruk

IX

Bronnen

Acta Sanctorum , quotquot toto o rbe coluntur vel a catholicis scriptoribus celebrantur ... , collegit ... 1. Bollandus ... , Antverpiae etc. 1643Adalberti continuatio Reginonis. A. Bauer en R. Rau ed. in AQDGM VIII. Darmstadt 1977' 190-231. Adami scholastici Bremensis Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum . J .M. Lappenberg ed. in SS VII, 1846, 267-389. Ademarus Cabannensis monachus S. Eparchii Engolismensis Historiarum libri IV a saec. V - 1028. G. Waitz ed. in SS IV, 1841, 106-148. Aegidii Aureaevallensis Gesta episcoporum Leodiensium - 1251 ; Gesta episcoporum Leodiensium abbreviata - 1244. I. Heller ed . in SS XXV, 1880. J-129 e n 129-135. Alcuini epistolae. E. Dümmler ed. in MGH Epistolac IV, 1895, 18-481. Annales Altahenses maiores. W . de Giesbrecht et E . Oeffele ed. in SS XX, 1868. 772-824. Annales Bertiniani. R. Rau ed. in AQDGM VI. Darmstadt 1972. 11-288. Annales Blandinienses. Ph. Grierson ed. Brussel 1937. Annales et Notae Babenbergenses; dedicatio ecclesiae S. Petri Bahenbergensis a 1012; notae S. Petri Babenbergenses a 1024-1472; Ph. Jaffé ed. in SS XVII. 1861. 634-642. Annales Fuldenses, 680-901. G.H. Pertz ed. in SS !. 1826. 337-415 ; Annales Fuldenses breves 651-838. G.H. Pertz ed. in SS II, 1829. 116-117; Annales Fuldenses antiqui. G.H. Pcrtz ed. in SS III. 1839, 116-117; Annales Fuldenses 828-902. R . Rau ed. in AQDMG VII , Darmstadt 1975 , 19-178. Ann ales Hildesheimenses Continuatio-1109. G. H . Pertz ed. in SS III, 1839, 18-22, 42-70, 90-112; Continuatio Paderbornensis a 1109-1137, G.H. Pertz ed. in SS III , 1839, 112116. Annales Lobienses a 423-870; 896-982, G.H. Waitz ed . in SS XIII. 1881, 224-235 . Annales Palidenses auctore Theodora monacho ab origine mund i - 1182. G .H . Pe rtz ed . in SS XVI. 1859, 48-96. Annales Quedlinburgenses ab origine mundi - 1025. G.H. Pertz ed. in SS lil , 1839. 22-69; 72-90. Annales regni Francorum. F. Kurze ed. in SS in usum scholarum. JO. 1905. R . Rau ed . in AQDGM V . Darmstadt 1974, 1-155. Annalisto Saxo, a 741-1139. G. Waitz ed. in SS VI , 1844, 542-777. Annales Rodenses. P.C. Boeren en G. W. Panhuysen ed" Assen 1968. Anna les Sanctae Mariae Ultratraiectenses a 539 usque ad 1277. L. Weiland cd. in SS XV-2 , 1888. 1298-1303. Anna les Sancti Maximini Trevirensis a 538-987. G.H. Pertz ed . in SS IV , 1841. 5-7. Annales Vedastini. R. Rau ed. in AQDGM VI. Darmstadt 1972, 290-337. Annales Xantenses. R . Rau ed. in AQDGM VI , Darmstadt 1972. 339-371 . Archief van het Kapittel van Sint-Servaas te Maastricht. Liber Variorum . RAL. Böhmer, J .F., Regesta imperii 1, 751-918. E. Mühlbacher en J. Lechner ed . Hildesheim 1966 = 1908 lnnsbruck . Böhmer , J .F., Regesta imperii II , 919-973. E . von Ottenthal en H .H . Kaminsky ed. Hildesheim 1967 = 1893 Innsbruck. Boeren, P.C., Jocundus biographe de Saint-Servais. 's-Gravenhage 1972; zie ook: Vita Sancti Servatii.

x

Bonifatii epistolae, Willibaldi vitae Bonifatii. R. Rau ed. in AQDGM. Band IVb, Darmstadt 1968, 23-354. Bormans, S. en E. Schoolmeesters. Cartulaire de l'église Saint-Lambert de Liège (6 dln .). Brussel 1893-1933. Capitularia regum Francorum. A. Boretius en V. Krause ed. in MGH, Hannover 1883 I; 1897 II. Chronica regia Coloniensis sive annaJes Colonienses maximi, a b origine mundi - 1175. G.H. Pertz ed. in SS XVII, 1861 , 723-788. Chronicon S. Andreae Castri Cameracesii a 1001-1133. L.C. Bethmann ed. in SS VII, 1848, 526-550. Chronicon S. Simonis et Judae Goslariense a 911-1106. L. Weiland ed. in MGH Deutsche Chroniken II 1877, 604-606. Chronik des Stiftes S. Simon und Judas in Goslar 911-1294. L. Weiland ed. in: Deutsche Chroniken und andere Geschichtsbücher des Mittelalters, II, 1877, 587-599; Reliquienverzeichnis 599-602. Collectie Habets, in RAL. Diplomata in MGH: Diplomata regum Francorum e stirpe Merowingica, K.A.F . Pertz ed. Diplomata Imperii I. 1872. Diplomata Karolinorum !. Die Urkunden Pippins, Karlmanns uod Karls des Grossen. E. Mühlbacher ed. 1906. 3. Die Urkunden Lothars 1. und Lothars II. Th. Schieffer ed. 1966. Diplomata regum Germaniae ex stirpe Karolinorum . 1. Die Urkunden Ludwigs des Deutschen, Karlmanns und Ludwigs des Jüngeren , P.F. Kehr ed. 1932-1934. 2. Die Urkunden Karls II" P.F. Kehr ed. 1936-1937. 3. Die Urkunden Arnolfs, P.F. Kehr ed. 1940. 4. Die Urkunden Zwentibolds und Ludwigs des Kindes , Th. Schieffer ed. 1960. Diplomata regum et imperatorum Germaniae. 1. Die Urkunden Konrad I" Heinrich 1. und Otto I" Th. Sickel ed. 1879-1884. 2. Die Urkunden Otto des II . und Otto des III" Th. Sicke! ed. 1888-1893. 3. Die Urkunden Heinrichs II. und Arduins , H . Bloch und H. Bresslau ed. 1900-1903. 4. Die Urkunden Konrads II . Mit Nachträgen zu den Urkunden Heinrich Il. , H . Bresslau ed. 1909. 5. Die Urkunden Heinrichs III " H. Bresslau en P.F. Kerh ed. 1931. 6. Die Urkunden Heinrichs IV" D. v. Gladiss, ed. Berlijn , 1941; D. v. Gladiss en A . Gawlik Il, Weimar, 1959. 8. Die Urkunden Lothars III. und der Kaiserin Richenza. E. von Ottenthal en H . Hirsch ed. 1927. 9. Die Urkunden Konrads III. und seines Sohnes Heinrich. F. Hausmann ed . 1969. Diplomata Belgica; zie: Gijsseling en Koch. Diplomata Trajectensia de anno 800 ad annum 1399, Gemeentearchief Maastricht. Doppler, P., Verzameling van charters en bescheiden betrekkelijk het vrije rijkskapittel van Sint Servaas te Maastricht, bijeengebracht in regestvorm , in: PSAHL 72 (1930) 141-240. Eckhardt. K.A., Die Kapitulariensammlung Bischof Ghaerbalds von Lüttich. Deutschrechtlichcs Archiv 5, 1955. Einhardi Vita Karoli . R . Rau ed. in AQDGM V, 157-211. Epistolae Karolini aevi . tomus IV . E . Dümmler ed . Berlijn 1895. Es, G .A. van en G.l. Lieftinck ed" Sint Servaeslegende in dutschen dichtede dit Heynrijck die van Veldeken was geboren. Culemborg 1976. Ex annalibus Sancti Medardi Suessionensibus, 497-1254. G . Waitz ed. in SS XXVI , 1882, 518-522. XI

Ex miraculis S. Maxi mini auctore Sigehardo monacho S. Maxi mini . G. Waitz ed. in SS IV , 1841 , 228-234. Ex miraculis S. Trudonis auctore Stepelino: ex miraculorum libro I. 1012: ex miraculorum libro II. auctore Stepelino a 1050. 0. Holder-Egger cd. in SS XV 2. 1888. 821-830. Flodoardi presbyteri Remenses annales a 919-966. G.H . Pertz e d. in SS II! 1839. 363-407 ; continuatio, 407-408. Folcuini abbatis gesta abbatum Lohiensium - 974. G .H. Pertz ed. in SS IV , 1841. 52-74. Franquine t , G. L. D .. Berede nee rde inve ntaris der oorkonden en bescheiden van he t kapittel van de O.L. Vrouwekerk te Maastricht. berustende op he t provinciaal archief van Limburg, Maastricht dl. 1 1870: dl. II 1877. Gesta abbatum Fontanellensium -833 . G.H. Pertz ed . in SS IJ . 1829, 270-301: appendix, 300-301. Gesta abbaturn Gemblaccnsium auctore Sigebcrto. G.H. Pertz ed. in SS VIII 1848. 523542; continuatio 1050-1136 auctore Godescalco , 542-557. Gesta abbatum T rudonensium . R . Koepke ed . in SS X, 1852. 213-448. Gesta episcoporum Camerace nsium. 1051. L.C. Bethmann ed. in SS VII, 1844 : Libri I-III . 1051. 393-489; gesta pontificum abbreviata per canonicum Ca mcracensem a 10761191 , 504-510. Gesta episcoporum Cameracensium continuata, 1092-1502, G. Waitz ed . in SS XIV , 1883 , 183-253. Gesta Trevirorum additamentum et continuatio prima , 1015-1132. G. Waitz ed. in SS VIII , 1848, 175-200. Gregorii episcopi Turonensis Historiarum libri decem. I. libri 1-V: Il , libri Vl-X . R . Buchner ed . in AQDG M II e n Il! . Darmstadt 1970 en 1974. Gregorii episcopi Turonensis li ber in gloria confessorum. B. Krusch ed . in MG H RM I, 1885, 744-820 Gijsseling. M. en A .C. F. Koch ed .. Diplomata Belgica ante annum millesimum centesimum scripta. Brussel 1950. Herbenus. M .. De Trajecto instaurato. M.G. M.A . van Heyst ed. Roermond 1985. Herbenus , M. , Opuscules concernant Jes antiquités de Maestricht. F.X. de Ram ed. in Compte-rendu des séances de la commission royale d'histoire ou recueil de ses bulletins. 12 (1846) 6-25. Herigeri Gesta episcoporum Leodie nsium. R . Köpk e ed. in SS VII. 162- 189. He rimanni monachi Augiensis chronico n a 1 - 1054. R . Buchner ed. in AQDMG , XI Darmstadt 1978. 615-707. Historia Francorum Senonenses a 688-1034. G. Waitz ed. in SS IX . 1851. 364-369. Hrotsuithae monialis Gandershcimensis canncn de gestis Oddonis 1imperatoris a919-968, G .H . Pertz ed . in SS IV , 317-335. Hugonis monachi S. Vitoni Virdune nsis, S. Be nigni Divio ne nsis. abbatis Flaviniace nsis Chronicon, 1-1102. G.H . Pe rtz ed. in SS VIII . 1848. 280-502. Huillard-Bréholles, J . L. , Historia diplomatica Frederici IJ. 6 dln . Pa rijs 1852-1861. Jaffé, Ph., S. Loewenfeld e.a. ed ., Regesta Pontificum Romanorum ab condita ecclesia ad annum post C hr . n. MCXC VIII. 2 dln. Leipzig 1885- 1888. Jocundi translatio et miracula S. Servatii Traiectensis. R. Koe pke ed . in SS XII. 1856, 85-126. Kaentzeler. P.S., Vita sancti Karoli magni . ed . in PSHAL Il (1874) 5-152. Kurth. G" Deux biographies inédites de S. Servais. in : Bulle tin de société d 'art et d 'histoire du diocèse de Liège. 1 ( 1881) 213-269. Lamberti Parvi monachi S. Jacobi Leodiensis annales 988-1193. G.H. Pertz ed. in SS XVI, 1859, 645-650. Lauer, Ph. , Recuieul des actes de Charles III Ie Simple , roi de France: cha rtes et dipló mes relatifs à l'histoire de France. IX. 2 dln . Parijs 1940-1949. XII

Lechner. J" Ve rlorene Urkunden. in : Böhmer Regesta imperii I. 839-873. Miracula sancti Huberti post morte m. Ch. de Smet ed. in AA SS Nov. I, 1887, 819-829. Miraeus, A. en J .F. Foppens, Opera diplomatica et historica . . . dln. I e n II , Leuven 1723: 2; dl. lll, Brussel 1734; dl. IV, Brussel 1747 . Ottonis episcopi Frisinge nsis Chronica sive historia de duabus civitatibus. W . Lammers ed. in AQDGM XVI. Darmstadt 1974. Passio Frederici episcopi Traiectensis auctore Odberto . 0 . Holder-Egger ed. in SS XV , 1887, 342-356. Patrologia Graeca: J .P . Migne . Patrologiae cursus completus ... series prima .. . Ecclesiae Graecae. Parijs 1844-1864, 221 dln. Patrologia Latina: J .P . Migne . Patrologiae cursus completus ... series secunda . .. Ecclesiase Latinae . Parijs 1844-1864, 221 dln . Pauli Diaconi monachus Casinensis Gesta episcoporum Mettensium- 766, G. Pe rtz ed. in SS II. 1829. 260-268. Regionis abbatis Prumiensis chronicoo a 1-966, G. H. Penz ed . in SS I, 1826, 537-612; R . Rau ed. in AQDGM, VII. Darmstadt 1975. 180-319. Register der verbalen der kerkeraadsvergaderingen van Sint Servaas zeede rt 23 januari 1823 tot o ktober 1856. in Parochie-archief Sint-Servaaskerk, in G AM , 4025. Reineri Annales S. Jacobi Leodiensis a 1066-1230. G. H . Pertz ed . in SS XVI , 1850, 651-680. ResgestaeSaxonicae . A. Bauer e n R . Rau ed. in AQDGM VIII, Darmstadt 1977 , 1-183. Richeri monachi S. Remigii Remensis Historiarum libri IIII , a 884-998. R . Latouche ed. in: les classiques de l'histoire de France au moyen-àge, 12me volume, 2 dln . Parij s 1964-1967. Sallustius, G. Sallustius Crispus, Bellum Catilinae. A . Gee rebaert ed .. Luik 1938. Sedulii Scotti magistri Leodiensis carmina . MGH Poetae Latini aevi Carolini. III, I, ed . L. Traube , Berlijn 1886, 151-2::17. Sigeberti Gemblace nsis vita prior Sancti Lambertii. J . Chapeauville ed. in PL. 168. 1880, 759-782. Sigeberti monachi Gemblacensis Chronografia a 381-1111. L.C. Bethmann ed. in SS VI , 1844, 268-374 . Thietmari Merseburgensis episcopi chronicon. W. Trillmich ed. in AQDGM IX. Darmstadt 1974. Translatio Sancti Landoaldi sociorumque auctore Herigero . G. Holder-Egger ed . in SS XV , 1888. 601-607. Vita Balderici II episcopi Leodiensis auctore monacho S. Jacobi . G .H . Pe rtz ed in SS IV . 1841. 724-738. Vita Brunonis archiepiscopi Colonicnsis auctore Ruotgero. W. Kallfelz ed. in AQDGM XXII , Darmstadt 1973. 169-261. Vita Caroli Magni aucto re Einhardo. E. Scherabon-Ferchow ed " Stuttgart 1973. Vita Hcinrici II imperatoris, ingeleid. uitgegeven en vertaald door H. van Rij , in: Nede rla ndse Historische Bronnen III . Amsterdam 1983, 7-95 . Vita Heinrici IV . imperatoris. W. Wattenbacb in SS XII. 1856, 368-283. Vita Hugberti episcopi Traiectensis prima. W . Levison ed . in MGH RM VI , 1913, 482-496. Vita Johannis abbatis G orziensis auctore Johanne Abbate S. Arnulfi Me tte nsis. G .H . P ertz ed . in SS IV. 1884. 335-377. Vita Landiberti episcopi Traiectensis auctore Nicolao. B. Krusch ed. in MGH RM , VI, 1913. 407-429. Vita Landiberti episcopi Traiectensis vetustissima. B. Krusch ed. in MGH RM VI , 1913 , 353-394 Vita Leonis IX . J .M. Watte rich ed . in PL C XLIII , 458-510. Vita M ahthildis reginae posterior. G .H . Pertz ed . in SS V. 1841. 282-302. Vita M ahthildis reginae prior (Nordhusana). R . Koepkc ed . in SS X. 1852, 573-582.

XIII

Vita Meinwerci episcopi Patherbrunnensis auctore monacho Abdinghofensi. G.H. Pertz ed. in SS XI in usum scolarum, 1954, 104-161. Vita Notgeri episcopi Leodiensis auctore anonymo saeculo XI exeunte scripsisse videtur. G. Kurth ed. in: Notger de Liège et la civilisation au Xe siècle, IL appendices. Parijs 1905, 10-15. Vita Popponis abbatis Stabulensis auctore Arnulfo, monacho Blandiniensi et Everhelmo abbate Altimontensi. W. Wattenbach ed. in SS XI , 291-316; Dedicatio ecclesiae Stabulensis a 1040. 1042, 307-309. Vita Radbodi episcopi Traiectensis. 0. Holder-Egger ed. in SS XV, 568-571. Vita Santi Karoli Magni. P.S. Kaentzeler ed. in PSHAL 11 (1874) 5-152. Vita Santi Servatii auctore Jocundo presbytero. P.C. Boeren ed. in: P.C. Boeren , Jocundus, biographe de Saint Servais. 's-Gravenhage 1972, 136-213. Weigle, F., Die Briefsammlung Gerberts von Reims. MGH. die deutschen Geschichtsquellen des Mittelalters 500-1500; die Briefe der deutschen Kaiserzeit II, Berlijn 1966. Widukindi res gestae Saxonicae. A. Bauer en R. Rau ed. in AQDGM VIII , Darmstadt 1977, 16-184. Wiponis, Gesta Chuonradi II imperatoris. W. Trillmich en R. Buchner ed. in AQDGM XI, Darmstadt 1978, 522-613.

XIV

Literatuur

Aarts, S.A.J.J" De sterkte " Durfos" en Noord-Brabant, in: Brabants Heem 31 (1979) 176-184. Alberts, W .J., Overzicht van de geschiedenis van de Nederrijnse territoria tussen Maas en Rijn. Assen 1979. Alberts, W.J., De relaties van Maastricht met de Duitse koningen, een vergeten hoofdstuk uit de geschiedenis van Traiectum ad Mosam, in: CL 103-114. Alberts, W.J. , Van heerlijkheid tot landsheerlijkheid . Assen-Amsterdam 1978. Analecta Bollandiana. Brussel 1882-1965. 83 dln. Arnould , M , Historiographie de la Belgique, Brussel 1947. Baerten J .. Les Anfrids au Xe siècle, in: RBPH XXXIX (1961) 1144-1158. Baerten , J., De Anfrieds en de Balderiks (Xe e.). Onderzoek over de afstamming van de graven van Loon. in: Limburg, Tijdschrift voor Limburgse geschiedenis, oudheidkunde, kunst en volkskunde , XLIII (1964) 211-221. Baerten, J., Het graafschap Loon , llde tot l4de eeuw. Assen 1969. Baix. F., Saint Hubert, in: La terre WaUonne , 16 (1927) 200-227. Baix, F., Saint Hubert, sa mort , sa canonisation , ses réliques , in: Mélanges F. Rousseau. Brussel 1958. 71-80. Bannasch, H" Statutum in favorem principum, in: Taddey, 1158 Barraclough, G., The medieval papacy. Londen 1968. Beumann, H., e.a., Karl der Grosse, Lebenswerk und Nachleben. Düsseldorf 1969. I. Persönlichkeit und Geschichte, herausg. H. Beumann . IJ. Das Geistige Leben, herausg. B. Bischoff. Ill. Karolingische Kunst ,herausg. W . Braunfels en H. Schnitzler. IV . Das Nachlebea , herausg. W . Braunfels en P.C. Schramm . Beuman, H . . König Zwentibolds Kurswechsel im Jahre 898. in: RVjb 31 (1966-1967), 17-41. Blok, D.P .. Het goederenregister van de St.-Maartenskerk te Utrecht , in: Mededelingen van de vereniging voor naamkunde te Leuven, 33 (1957) 89-104. Blok, D.P .. Holland und Westfriesland , in: Frühmittelalterliche Studien . Jahrbuch des Instituts für Frühmittelalterforschung der Universität Münster , 3, Berlijn 1969, 347361. Blok, D.P ., De Wikingen in Friesland, in: Naamkunde 10 (1978) 25-47. Bock, F. en M. Willemsen , Antiquités sacrées conservées dans les anciennes collégiales de Saint Servais et de Notre Dame. Maastricht 1873. Boeren, P.C. , Les évêques de Tongres-Maestricht, in: Revue d'histoire de l'Eglise de France LXII (1976), 25-36. Boeren, P .C . . Frankische tijd en vroege middeleeuwen, in: LV II, 1-26. Boeren, P.C .. Heiligdomsvaart Maastricht. Schets van de geschiedenis der heiligdomsvaarten en andere jubelvaarten, Maastricht 1962. Boeren, P.C., Jocundus. biographe de Saint Servais. Den Haag 1972. Boeren. P .C.. De middeleeuwen . c. 1000-1543. in: L. V. II , 27-67. Boeren, P.C. , De oorsprong van Limburg e n Gelre e n enkele naburige heerschappijen . Maastricht 1938. XV

Bonenfant . P., La pe rsistance des souvenirs lotha ringiens. in : Bulletin de l'institut beige de Rome 27 (1952) 53-64 . Bonenfant, P. en A.M. Bonenfant-Feytmans . Du duché de Basse-Lotharingie au duché de Brabant , in: RBPH 46 (1968) 1129-1165. Borst, A " Die Katharer. Schriften MGH 12. Stuttgart 1953. Borst , A. , Reden über die Staufer. Frankfort a. M . 1981. Boshof, E" Heinrich IV, Herrschcr an einer Zeitenwende . Göttinge n 1979. Boshof, E " Lo thringen. Frankreich und das Re ich in de r Regie rungszeit Hcinrich llI. in : RVjb 42 (1978) 63-127. Brandenburg. E ., Die Nachkommen Ka ris des G rossen , 1-XIV. Generation . Leipzig 1935 . Braunfels, W" Karl der Grosse in Selbstzeugnissen und Bilddokumentcn . Reibek bei Hamburg 1972. Braunfels , W " Die Welt der Karolinger und ihre Kunst. München 1968. Bresslau, H " Handbuch der Urkundenlehre für Deutschland und ltalie n. 3 dln. Leipzig 1889. Browerus , Chr. en J . Masenius, Antiquitatum et Annalium Treverensium Libri XXV. Luik 1671. Buck, H. de , Bibliografie van de geschiedenis van Nederland. Leiden 1968. Büchner, M" Das fingierte Privileg Karls des Grossen für Aachen , e ine Fälschung Reinalds von Dassel , und die Entstehung der Aachener " Vita Karoli Magni " , in : ZAGV 47 (1925). Büttner, H " Heinrich I. Südwest- und Westpolitik. Ko nstanz-Stuttgart 1964. Bulst-Thiele, M.L. , Kaiserin Agnes, Hildesheim 1972 = 1933 , Leipzig-Be rlijn . Bulst-Thiele, M.L. , Das Reich vor dem Investiturstreit . in : Gebhard I. 284-322. Bijdragen to t de bouwgeschiedenis van de Sint Servaaskerk te Maastricht I-lll 2, Borghuis, N" e.a" Deel l. de oostpartij , in PSHAL 115 (1979) 6-266. Aalberts , T., e.a" Deel II. het schip, in PSHAL 116-ll7 (1980-1981) 96-252. Mekking, A.J.J. c.s" Deel III, de westpartij, in PSHAL 118 (1982) 87-247. Mekking , A.J.J " Deel III 2, de westpartij, slot. in PSHAL 119 (1983) 59-196. Caenegem , R .C. van , De instellingen van de middeleeuwen . 2 dln" Gent 1967. Campus Liber , Bundel opstellen over de geschiedenis van Maastricht, aangeboden aan mr. dr. H . H.E. Wouters, stadsarchivaris en -bibliothecaris 1947-1977 , bij zijn zeventigste verjaardag . Maastricht 1982, H. Jenniskens e.a . re d" in de serie : Werken L.G.O.G " nr. 8. Champion , P" L' histoire de France des origines à la mort de Henri IV , 481-1610. Parijs 1934. Classen, P " Karl der Grosse, das Papsttum und Byzanz , in: Karl der Grosse l. 537-608. Cleve , Th. C. van , The empcror Frederic II of Hohenstaufen , Oxford 1973. Coens, M . , Saints et saintes honorés à l'abbaye de Susteren dans !'ancien diocèse de Liège , in: AB 80 (1962) 327-344. Deeters, J.. Servatiusstift und Stadt Maastricht, Bonn 1970 . Delahaye , A" Holle boomstammen: de historische mythen van Nederland ontleend aan Frans Vlaanderen. Tournehem-Zundert 1980. Despy, La fonction ducale en Lotharingie, puis en Basse-Lo tharingie de 900-1100, in: Revue du Nord XLXVTII (1966) !07-109. Dhont. J " Brussel, in : Winkler-Prins encyclopedie V, Amsterdam-Brussel 1949, 164. Dhont , J " Étude sur la naissance des principautés territoriales e n France. IXe-Xe siècles. Gent 1948. Dhont, J " Henri Ie r, !'Empire et l'Anjou (1043-1056), in: RBPH 25 (194611947) 87-!09. Doppler, P" Lijst der proosten van he t vrije rijkskapittcl van Sint Servaas te Maastricht , 800-1797 , in : PSHAL 72 (1936) 141-240. Dorchy, H" Gode fried de Bouillon, duc de Basse-Lotharingie , in: RBPH 26 (1948) 961999. XVI

Driessen, Th.W.J. en M.P.J. van den Brand. 1000 jaar Ge nnep. Nijmegen 1975. Du by . G. , Dans la France du Nord-Ouest du Xlle siècle. les jeu nes dans la société aristocratique . in: Annales, Economies, Sociétés , Civilisations, 19 (1964) 835-846. Duchesne. L. , Fastes épiscopaux de l'ancienne Gaule , 3 dln . Parijs 1915. Duvivier, C.. Recherches sur l'Hainaut ancie n du Vlle au Xlle siècle. 2 dln. Brussel 1865. Eckel , A. , Charles Ie Simple. Genève-Parijs 1977 = 1899 Parijs. Engels. 0 ., Die Staufer. Stuttgart 1972 . E rdman, C., Die Entstehung des Kreuzzuggedankens . Da rmstaclt 19742 = 1935 Stuttgart. E rnst. S.P., Histoire du Limbourg, suivie de celle des comtés de D aelhe m e t de Fauquement. des annales de l'abbaye de Rolduc. 7 dln. ed. E. Lavalle ye . Luik 1837-1847. Ewig , E .. Das Bistum Köln im Frühmittelalte r , in: AHYN 155-156 (1954) 205-243 . Ewig , E. , Die Fränkische Teilreiche im 7. Jahrhunclert (613-714). das Zeitalter Ebroins, 662-680. in: Spätantikcs und fränkisches Gallien. München 1976. Ewig, E ., Die Rheinlande in Merowingischer Zei t , in: Rhcinische Geschichte in drei Bänden , red. F. Petri en G . Drocge. Band 1. Altertum und Mittelalte r. 2. Teil. Düsseldorf 1980. Ewig , E. , Trier im Merowingerreich . Civitas . Stadt. Bistum . Trier 1954. Falkenstein , L. e n E. Me uthe n , Aache n , in: Lexikon des Mittel alters 1. Münche n e n Zürich 1980, 2-3 . Feenstra. R., Het stadrecht van Maastricht van 1220, in: Ve rslagen en mededelingen van de vereeniging tot uitgaaf der bronnen van het oucl-vaderlandsch recht . deel XI. dl. 1958. 519-534. Ficker. J ., Vom Reichsfürstenstande 1. Innsbruck 1861. Flament , A .J ., De westertorens van de Sint-Servaaske rk te Maastricht , in : PSH AL 28 (1891) 2-80 . Fleckenstein , J., Die Hofkapelle d e r deutsche n Könige. Schrifte n der MGH 16. 2 clln. Stuttgart 1959-1966. Folz, R .. Aspects du culte liturgique de Saint Cha rlemagne e n France . in: Ka rl der Grosse IV , 77-99. Foiz, R., La chancellerie de Frédéric I e t la cano nisa tion de Cha rlemagne. in: Le Moyen Age 70 (1964) 13-48. Folz , R ., É tudes sur Ie culte liturgique de C harle magne dans les églises de !'empire. Straatsburg 1951. Folz. R. . Le souvenir e t la légende de Charle magne d ans !'empire germanique médiéval. Parijs 1950. Folz , R., Aspects du culte liturgique de Saint Charle magne en France , in: Ka rl der G rosse IV , 77-99. Fritzen. H. , Mathilde. in: Die He ilige n . A lle Biographien zum Regionalkalender für das deutsche Sprachgebiet. red . P. Manns. Mainz. 19773 • 274-276. Fuhrmann , H ., D e utsche Geschichte im hohen Mittelalter. Deutsche Geschichte, J. Leuschner re el. , dl. 2, Göttinge n 1978. Ganshof, F.L., Het laat-Karolingisch tijdperk ; het ontstaan van he t g raafschap Vlaanderen en van de Lo tha ringse gravenhuizen , in : AGN I, U trecht e nz. 1949. 367-385 . Ganshof, F. L., Qu'est ce que la féodalité. Brussel 1944 . Ganshof, F.L. , Vlaande re n onder de eerste graven. Antwe rpen 1944. Garcia , A. , À propos des canonisations du XII-me siècle, in: Revue de droit canonique X VIIl (1968) 3-15. Gause, F .. Zwe ntibo lds Ve rhältnis zu de n lo thringischen Grossen Erzbischo f Radbod und G raf Reginar, in: A HVN 109 (1926) 145-155. Gebhardt , B. , Handbuch de r de utsche n Geschichte 1. red . H . G rundmann , Stuttgart 19739 . Geith , K.-E., C arolus Magnus. Studie n zur Darstellung Karls des Grosse n in der deut schen Literatur des 12 . und 13. Jahrhunde rts. Be rn e n M[inchen 1977. XVII

Ge nicot , L. . E mpire et principaut és e n Lo tha ringie du X c au Xflme siè cle , in : Annali de lla fondazione ita liana per la sto ria a mministrativa Il ( 1965) 95- 126. G e nicot , L. , E tudes sur les principautés Lotharingien s. Le uve n 1975 . G e nicot , L.F" U n gro upe épiscopal mé rovingien à Liège" in: Bulle tin de la Co mmission royale des m o numents e t des sites. 15 (1964) 265-283 . Ghesquiè rus. L Acta Sa nctorum Belgii Selecta 1. Brusse l 1783. Gibbo n. E . , Declinc a nd fa ll o f the Ro man E mpire . 8 dln . Lo nde n 1825 . Glaese ne r . H .. Les dé mê lés de Gode fro id Ie Ba rbu avec H enri 111 e t l'é vê que Wazon . in : RHE XL (1944-1945) 141-170. Glaesener . H " U n ma riage fe rtile e n conséque nces , Gode froid Ie Ba rbu e t Bé atrice d e Toscane . in : RH E XLII (1947) 379-41 6. G oetz. H .W . , "Dux" und " Ducatus", begriffs- und ve rfassungsgesc hic ht liche Unte rsuchunge n zur E ntste hung des soge na nnte n " jünge re n" Sta mmeshe rzogtums a n de r We nde vo m ne ume n zum ze hnte n Jahrhunde rt. Bochum 19812. Gosses , l.H. e n N . Japikse. H a ndboe k tot de Staatkundige Geschiede nis van Nede rland. ·s-G ravenhage 19481. G rimme. E .G . . K a rl de r Grosse in seine r Stadt. in : Karl de r Grosse IV , 229-273 . G rundmann . H" D e utschla nd unte r Kö nig H e inrich (VII) . in : Gebh a rdt 1. 449-451. H a be ts, J " C hronykj e van he t he rtogdo m Limburg sede rt . D CCCXXX. in : D e Maasgouw 97 (1978) 9 1-94. Habets , J" Fra nkische gra fzerke n in de St.-Mo nulphuskrocht d e r ke rk van Sint Servaas te Maastricht. in : De Maasgouw 4 (1882 ) 693-695 . Hae fele, H .F" Fo rtuna H e inrici IV. imperato ris. U nte rsuchungen zur Le bensbeschre ibung d es drillen Salië rs. Z ürich 1954. H aenens, A . d' . Les invasions norma ndes. une catast rophe ? Parij s 1970 . H ampe . H .. D as H ochmitte la lter . Darmstadt 19776 . Hardenberg , H " D e Ma astrichtse vroe nho f. in: MT. 29-53 . Hauck. K .. Die Ottonen und Aache n 876-936. in : Ka rl de r Grosse IV. 39-53 . Heer. F " Kreuzzüge. gestc rn , he ute, mo rgen . Luzcrn 1969 . He llenberg Huba r , B .C. M . va n. Limburgs Ve rle de n in he t R ijks muse um te Amsterdam . in: D e Maasgouw 102 (1 983) 57-80. H e nsche nius. G., A cta Sa ncto rum die decima te rti a , Ma ii m. A ntwe rpen 1680. 209-231. H ermesdorf. B.H .D " Een Maast richts sculptuur in he t lic ht der rechtshistorie . in : PSHAL 98-99 (1962-1963) 59-90. He rwijne n. G. va n . Maastricht e n Lo tha ringen : e nige ka ntte kinge n b ij twee oorko nde n uit 919, in: Scrinium e t scriptura, Opste lle n . . . aangebode n aan p ro f. dr . J .L. van der Gouw . Groningen 1980, 2 15-228 . Heyle rhoff, M.J. van , Notice sur l'église prima ire. ci-deva nt collé gia le d e S. Se rvais à Maestrich t. in : Annua ire d e la p rovince de Limbo urg. Ma est richt 1818. 103-1 59 e n Ms. G AM no . 227. H irsch. S . . Pa bst , H .. Bresslau , H . , J ahrbüche r des cle utsche n R e iches u nte r H e inrich II . 3 dln . Be rlijn 1862-1875 . Hlawitschka . E" Lo thringe n a n de r Schwelle de r de utsche n G eschichte . Schri fte n MGH 21. Stuttgart 1968. Hlawitschka, E . . Die Vorfahren Ka rls des Grosse n. in : Ka rl der Grosse L 51-82. Holtzmann , R . , Geschichte de r Sächsische n Ka ise rzeit. 2 dln . Münche n 1971'. Hout tin , A. , La contro ve rse de r a posto licité des é glises d e F rance a u X IX me siècle . Pa rijs 1903. Hübinger , P .E . , Kö nig H e inrich I u nd der deutsche Weste n. in: AHVN 131 ( 1937) 1-23. Huisma ns. R .H .A " W azo van L ui k in d e ideeënstrijd zij ne r dagen . Nijmegen-U trech t 1932.

XVIII

Jansen , H . P.H. , Levend Verleden ; de Nederlandse samenleving van de prehistorie tot in onze tijd. Amsterdam 1983. Jansen , H. P.H .. Middeleeuwse geschiedenis der Nederlanden . Utrecht-Antwerpen 1965. Janse n, H. P. H . Nieuw licht op de investituurstrijd , in: TvG 74 (1961) 481-505. Jantzen. H .. Middeleeuwse kunst in overgang; het tijdperk der Saksische ke izers . UtrechtAnrwerpen 1961. Kantorowicz. E. , Kaiser Friedrich der Zweite. 2 dln. Düsseldorf-Münche n 1973 = 19364 Berlin . Kemp , E.W" Canonisation and authority in the western church. Oxford 1948. Kieft. C. van de. Bisschop Willem van Utrecht en de Utrechtse synode van 1076. in: TvG 68 (1955) 70-79. Kienast. W .. Der Herzogstitel in Franchreich und Deutschland. München-Wenen 1968. Kienast , W .. Deutschland und Franchreich in der Kaiserzeit (900-1278) 3 dln. Stuttgart 197'1, Klewitz. H .W .. Die Entstehung des Kardinalskollegiums , in : Zeitschrift für Rechtsgeschichte. 56. kanonistische Abteilung 25 (36). Koch , A.C.F .. Het graafschap Vlaanderen van de 9de eeuw tot 1070, AGN 1, Haa rlem 1981. 354-383. Koldeweij. A.M . . Sint Servatius, een pion in de politiek van Duitse Keizers? , in: R.E .V. Stuip en C. Ve llekoop. red.: Andere structuren , andere heiligen. Het veranderende beeld van de heilige in de middeleeuwen. Utrecht. 1983. 217-239. Krieger. K. -F .. Die Lehnshoheit der deutschen Könige im Spätmittclalter. Alen 1979. Kroonenburg, J.A.F" Neerlands heiligen in de middeleeuwen 1. Amsterdam 1899. Kurth , G .. Deux biographies inédites de S. Servais. in : Bulletin de la Société d'art et d' histoire du diocèse de Liège. 1. 1881. 213-269. Kurth , G ., Notger de Liège et la civilisation du Xme siècle. 2 dln. Parijs 1905. Kurth . G. , Les origines de la ville de Liège , in: Bulletin de la Société d'Art et d' Histoire du diocèse de Liège Il (1882) , 1-87. Kurth, G. , Pseudo-Aravatius, in: AB XVI , 1897 , 64-172. Lauer, Ph " Le règne de Louis IV d'Outre-mer, 936-954. Parijs 1900 = 19772 GenèveParijs. Lejeune, J. , Liège e t son pays, naissance d ' une patrie. Xlll-XIV siècles. Luik 1948. Le je une, J. , Les notions de 'patri a et d'episcopatus'. in: Standen en landen 8 (1955) 4-11. Lejeune . J.. La principauté de Liège. Luik 19803. Lejeune. S., De legendarische stamboom van Sint-Servaas in de middeleeuwse kunst en literatuur. in: PSHAL 77 (1941) 283-322. Lemarignier. J .F.. Autour de la date du sacre d' Hugues Capet. in: Miscellanea Mediaevalia in memoriam Jan Frederik Niermeyer. Groningen 1967. 125-135. Lemarignier , J. F ., Le gouvernement royal aux premiers temps Capétiens, 987-1108. Parijs 1965. Levison , W" Die Anfiingc rheinischer Bistümer in der Legende , in : Aus rheinischer und fränkischer Frühzeit. Düsseldorf 1948. 7-27. Lexikon der deutschen Geschichte , G. Taddey red. e.a. Stuttgart 1977. Le.xikon des Mittelalters. ren Il . München en Zürich 1980-1983. Limburg's Verleden, Geschiedenis van Nederlands Limburg tot 1815. E. Batta e.a. red. [Maastricht] I , 1960; II 1967. Lipsius , J .. Opera Omnia, Hl, Wezel 1675. Lot , F. , Les derniers Carolingiens. Parijs 1891. Lot , F. , Études sur Ie règne de Hugues Cape!. Parijs 1903. Lot , F " Naissance de la France. ed . J. Boussard. Parijs 1970. Lot , F., Chr. Pfister e n F.L. Ganshof, Les destinées de !'empire en occident de 395 à 888. Parijs 1940-1941. !XX

Ma rres , W .. Das Westwe rk von St. Serva tius zu Maastricht : ei nc Pflegestä tte des Karlsverehrung, in : ZAGV 69 (1957) 5-38. Maye r, Th., Fürste n und Staat. Studie n zur Ve rfassungsgesch icbte des de utsche n Mittelalte rs . Wei ma r 1950. Meuthen . E. , Die Aachene r Prö pste bis zum E nde de r St au ferze it , in : ZAGV. 78 (1967) 5-95 . Me uthe n. E., Ka rl d e r Grosse. Barba rossa. Aache n. Z ur ln te rpreta tio n des Karlsprivilegs für Aache n , in: Karl der Grosse IV, 54-76. Micha ud-Qua ntin . P. , U niversit as, expressio n du mo uveme nt co mmunautaire dans Ie Moyen-Àge Parijs 1970. Miscella nea T rajecte nsia. Bij drage n to t de geschiedenis van Maastri cht. L.G.0.G. Werke n no 4. Maastricht 1962. Mo hr , W. , E ntwicklung und Bed e utung des Lothringische n Na me ns. in: ALMA 127 (1957) 313-336. Moh r. W ., Die Geschichte d es He rzogtums Lo thringen . 3 dln. l. D ie G eschichte des Herzogtums Gross-Lothringen . 900- 1048 . Saarbrücken 1974. Il. Niede rlothringen bis zu seine m A ufgehe n im Herzogtum Brabant ( 11. -13. J ah rhunde rt ). Saarbrücke n 1976. III . Das He rzogtum der M<'sellaner (11. -14. Jahrhundert). Saarbrücken 1979. Mohr , W. , Die lo thringische Frage unte r Otto II und Lothar . RB PH XXXV (1957) 703725 .

Mohr , W . , Die Ro lle Lothringens im ze rfa llcnen Karolingerreich , in: RBPH XLVII (1969) 361-398. Molanus . J .. Mil itia sacra ducum e t principum Brabantiae. Antwe rpe n . z. j . Morea u. E . de. Histo ire de J' Èglise e n Belgique . 5 d ln . Brussel 1945-1948 . Moreau , E. de , Le transfe rt de la résidence des évêques de T ongres à Maestricht. RHE XX (1924) 457-464. Mottard . A .. La collégiale de sai nte Gertrude d e Ni velles , Nijvel 1954. Mulder-Bakke r. A .B., George D uby. een nie uwe visie op de m iddeleeuwen. in:Inte rme diair 16 (1980) 3, 13-19. Mülle r, E .. Das Itine rar Kaiser Heinrich lll .. !039- 1056 . Berlij n 1901. Munsters, A.J . , Verkenning van de mi ddelee uwse kerk . ir:: LV Il , 417-530. Nélis , H., D iplöme suspect de l'empere ur Fréderic II relatif à St. Servais d e Maestricht ( 18 mai 1236) BCRH 85 (1921) !09-136: anne xes: Documen ts relatifs au régime com munal e t au cha pitre de Saint-Se rvais de Maestricht du XII!e siècle. 137- 149. Nélis, H . , E xamen des diplömes impériaux du chapitre de Sain t-Servais de Maestricht , in: A na lectes pour servir à l' histoire ecclésiastique e n Belgiq ue, 3e série , 1914, 5-32. Niermeyer. J. F., Lotha ringen en F riesla nd in ove rgangstijd , 1076-1125, in: AG N II , U trecht e nz . 1950, 52-65. Niermeyer , J .F. , Lotharingen e n Friesland o nder de Duitse koningsmacht. 925-!076. in : AGN II. trecht e nz. 1949 . 1-5 1. Nierme ye r , J .F ., Mediae La tinitat is Lexicon minus. Leide n 1976 . Abbrevia tio nes e t inde x fontium composuit C. van de Kie (t , Leiden 1976. Niermeye r , J .F. , O nderzoe kinge n over Luikse en Maastrichtse oorkonde n e n ove r de vita Baldrici e piscopi Leodiensis. Groningen en Ba tavia 1935. Niermeye r , J .F , Ove r het staatsgezag in Midde n-F riesla nd , voorn amelijk in de twaalfde eeuw . in: Bijdragen voo r de Vaderla ndse geschiede nis e n o udhe idkunde , 7de reeks , VIII (1937) 1-33. Nispen tot Sevenae r, Jh r. E.O.M., Uit de bouwgeschiedenis de r Sint-Se rvaas ke rk [Maastricht 1933]. No le t , W . e n P.C. Boeren, Kerkelijke inste llingen in de midde leeuwe n. Amsterdam 195 1. Oediger, FW, Adelas kampf um E llen (996-!002) , in : AH V N 155- 156, ( 1954) 67-86.

XX

Pa nhuyse n , G. W.A .. Studiën over Maast richt in de dertiende ee uw . Maastricht 1933. Pa penbrochii. D .. Dissertatio XXVII: de secu nda regiae stirpis successio ne in Fra ncia . in: Paralipo m ena ad conatum , in : Catalogus pontificum. in : Acta Sa ncto rum VII. Antwerpen 1688. Parisot, R .. Le royaume de Lorraine sous Ie Carolingie ns (843-923). Genève 1970 = 1898 Parij s. Parisse, M . e .a .. Lothringen, Geschichte e ines Grenzla ndes. Saarbrücke n 1984 . Pauls, E .. Die Heiligsprechung Ka rls des Grosse n und seine Kirchlichc Ve re hrung in Aache n bis zum Schluss des 13. Jahrhunderts, in: ZAGV 25 ( 1903). 335-:154. Pa uly, F .. Aus der Geschichte des Bistums Trier. II. Die Bischöfe bi' zu m E nde des MitteJalters. Trier 1969. Pe rno ud . R. , La forrnation de la France. Pa rijs 1966. Pire nne , H ., Histoire de Belgique. I. des o rigi nes a u cornrnencement d u XJVe siècle. Brussel 19093 . Po lain . E., La formation de la cité de Liège . in : Revue du Nord XYlll (1932) 161-180. Post , R . R .. He t Karolingisch paleis o p he t Valkhof. in : Numaga III (1956) 37-7 1. Post . R. R. , Ke rkgeschiedenis van Nederland in de middeleeuwen , 2 dln. , Utrecht-A nt werpen 1957. Quentin, H .. Le concile d e Cologne de 346 et les adhésions gauloises aux le t tres synodales de Sardique, in: Revue Benedictine 23 (1900) 477-488. R am, P.F.X. de, Reche rches sur l'histoire des corntes de Louvain e t sur leurs sépultures à Nivelles, 976-1095 , in: Mé mo ires de l'académie royale XXVI. Brussel 185 1. 5-59. Rauschen. G .. Die Legende Karls des Grossen, in: Publi cationen der Gesellschaft fü r rhe inische Geschichtskunde . 7. 1890. Reese. W. _ Die Niede rlande und das deutsche Reich . Berlij n 1941. Romein. J. M .. Geschied e nis va n de Noord-Nederlandsche geschiedschrijving in de Mid deleeuwen. Haa rlem 1932; suppkment door H. Bruch, Haarlem 1956. Rotthoff, G .. Studien zu r Geschichte des Reichsgutes in Niederlothringen und Friesland währe nd de r sächsisch-salischen Kaise rze i1 (Rheinisches Archiv 44). Bonn 1953. Rousseau . F. La Meuse e t Ie pays rnosan en Belgiq ue. Brussel 19771. Roy . j .-H. en J. Déviosse. La ba taille de Poitiers. Parijs 1966. Runciman , S .. History of the Crusades. I: The first crusade and the fo undat ion of the kingdo m o f Jerusalem. Harmondsworth l.97JJ. Schalier. H. von, Friedrich II. Verwandler der We lt. Göttingen 1971. Schieder, Th. e.a .. H andbuch de r europäische n Geschichte. Stuttgart 1976. Schieffer. Th .. Ein deutsche r Bischof des l l. Jah rh underts , Gerh ard I von Cambrai (10121951) in: Deutsches Arch iv für die Geschichte des Mittelalters. 1 (1937) 323-360. Schie ffer , Th .. Die Lothringische Kanzlei urn 900. in : De utsches A rcb iv für die Erforschung des Mi ttelalters 14 (1958) 16-148. Schie ffer. Th .. Reichsbistum Ka me rich , e in Hinweis. in: RYjb 6 (1936) 139-144. Sch lesinger, W .. Ka iser Arnulf u nd die E ntste hung des deutschen Staates und Yolkes. in: H . Kä mpf red .: Die En tste h ung des de utsche n Reiches. Deutschla nd urn 900. Darmstadt 1976. Schmidt. R.. Kö nigsumritt und H uldigung in O tto nisch-Salische r Zei t . in: Yorträge und Fo rschungen he ra usgegeben vom Konstanzer A rbeitskre is. 6 ( 1961) 97-233 . Schramm . P. E., Der Kö nig von F ranchre ich . Das wese n de r Mo na rchie vom 9. bis zum 16. Jah rhundert . E in Kapittel aus der Gesc hichte des abend lä ndischen Staa tes. 2 d ln . Darmstadt 19603. Schramm. P. E., Die Krönung in De ut schla nd bis zum Beginn des Sa lischen Ha uses. 1028, in: Zeitsch rift der Savignystiftung für Rechtsgeschichte , Kanonistische Abteilung XXIV (1935) 184-322 . Sch rijnemake rs, A .. !M .J . H.]. Nederlands-Limburgse nederzett ingsnamen IY. in : Yelde ke , tijdschrift voor Limburgse Volkscultuur 56 ( 1981) 16-21. XX I

Schwarz, N .. Heiligsprechungen im 12. Jahrhundcrt . in: Archiv für Kulturgeschichtc 39 (1957) 57-58. Sme ts , G .. Henri 1. duc de Brabant. Brussel 1908. Sproemberg, 1-1. , Zur Geschichte lie r katholische n Kirchc in Belgiën. 1 e n ll. in : Beiträge zur belgisch-nicderliindischen Geschichte. Be rlijn 1959. 277-325 . Sproemberg. H. , Die Lothringische Politik Ottos des Grossen. in : RVjb Il (1941 ) 1-IOI. Steinbach, F. , Die Entstehung der Volksgrcnzc und der Staatsgre nze zwischcn Deutschland und Franchreich . in: RVjb 4 (1934) 1-IO. Steinbach , F. , Gibt es einen Lotharingischen Ra um '1 • in : RVj b 9 (1939) 52-66. Steindorff, E. , Jahrbücher des de utsche n R eiches unte r He inrich ll I., 2 d ln . Leipzig 18741881. Stingl, H. , Die Entstehung der deutschen Stammesherzogtümer. /\alen 1974. Taddey, G. Lexikon der dcutschen Geschichte. Stuttgart 1977 . Tellenbach, G. , Kö nigtum und Stiimme in der We rdezei t des deutschen Re iches. We imar 1939. Thewissen, M .A.F.C., Oud Maastricht. Baarn 1968. Timme rs. J.J.M " De Sint Servaaskcrk te Maastricht. U trecht -Antwo.:rpe n 1955. U hlirz. K . e n M .. Jahrbücher des deutschen Reiches unte r Otto ll. und Otto III .. 2 clln . Leipzig 1902 e n Berlijn 1954. Vanderkindere , L. , La formation territo riale des principautés be lges au moyen-àge : 2 cl ln. Brussel 1902. Veken , C.J .M. van der, De Sint Servaaskerk te Maastricht. in: De Maasgouw 95 ( 1976) 1-42. Ve rbeet , G. J .B. , Limburg o p de tweesprong. Welvaart e n politie k di le mma. Maastricht

1978. Vercauteren, F" La formation des principautés de Liège. Flanclre. Brabant e t Ie Hainaut (IXe-Xle siècle). in: L'Europe au !Xe-Xl e siècles aux o rigines cie. é tats na tionaux. Warschau 1968. Vlekke. B .H .M" Sint Servatius. de eerste Nederlandse bisschop in historie e n legende Maastricht 1935. Wallace-H adrill. J .M " The Frankish church. Oxford 1983. Wattenbach. W. e n R . Holtzmann. Deutsch la ncls Geschic htsquellcn im Mitte lalter. Di e Zeil der Sachse n uncl Salier Il, ed. F.-J . Schmale . Ke ul en-Graz 1967. Werner , K.F .. Die Legitimitä t de r Kape tinger uncl die E ntste hung des "Reclitus regni Fra ncorum ad stirpen Karolo" , in : Die Welt als Geschichte 1952, 203-225 . Werner , K.F" Die Nachkommen Karls des Grossen. in : Ka rl der Grosse IV. 403-479. mc t los toegevoegde tabel. We rne r. M .. Der Lütticher Raum in frühkaro lingischer Zeil. U ntersuchungen zur Geschic hte e iner karolingischcn Stammlanclschaft. Göttingen 1980. Wilhelm , F., Sa nct Servat ius oder wie das e rste Reis in deutscher Z unge geimpft wu rde . München 1900. Wil!emsen , M ., Inve ntaire chrono logique des chartes et des documents de l'église de Saint-Servais à Maestricht. in: PSHAL 2 (1865). Winkelmann , E. , Jahrbücher der deutsche n Geschichte . Philipp von Schwaben uncl O tto IV vo n Braunschweig . Band 1. Leipzig 1873; Band II . Leipzig 1878. Winter, Jkvr. J .M. van, Ansfriecl en Dirk , twee name n uit de Maaslanclsc geschiedenis van de !Oe en lle eeuw. in : Naamkunde 13 (1981) 39-74. Winter, Jkvr. J . M . van, Die Ha mala nder Grafe n als A ngehö rige d e r Re ichsaristokratic im IO. Jahrhundert , in : RVjb 44 (1980) 15-46. Winter, Jkvr. J.M. van , Uxorem militari ordine, sibi imparem , in : Misce lla nea med iaevalia in me mora ria m J.F. Niermeye r. Groningen 1967. 113-12 1.

XXII

Winter. Jkvr. J .M. van. De voornaamste ade llijke geslachten in de Nederlanden in de !Ode en lld e eeuw. in: AGN 1. Blissum 1981. 225-230. Wirtz. A .. Die G eschichtc des H a ma landes, in : AHVN 173 (1971) 7-84. Wisplinghof. E .. Die Urkunde König Ottos lll . für das Erzstift Trier von 993 april 18. in· Archiv für Diplomatik Schriftgcschichte . Siegel- und Wa ppenkundc . 7 (1961) 51-68. Woo rdenboe k t.ler Oudheid. J. Nuchelmans e.a . re d . Bussum 1976-1979. Wouters , H .H. E., Maastricht. stad aan hee rbaan e n rivie r. Overzicht van de geschiedenis van Maastricht tot he t e inde van de negentie nde eeuw me t bijzondere aandacht voor het Stokstraatgebied. in : Stokstraatgebied e n renovatie proces in histo risc h perspectief. M aastricht llJ73. 9-98. W o uters . H.H. E .. Mattheus He rbenus Traiectensis. een huma nist van het eerste uur . in: MT. 263-330. Wouters. H.H.E., De po litie ke betrekkingen tussen Maastricht en het prinsbisdom Luik in de dertiende e n vee rtiende eeuw , in : Van der Nyerssen upwart. Werken L.G O.G 7 (1981). 17-50. Zender. M .. Rä ume und Schichten mittelalterlicher Heilige nvere hrung in ihrer Be de utung für die Volkskunde. Ke ulen 1970. Zender, M .. Die Vere hrung des he iligen Ka rls im Ge bie t des mittelalterlichen Re iches, in: Karl der Grosse IV . 100-112. Zimmerm a n. H .. Der Streit urn das Lütticher Bistum vo rn Jahrc 920-92! , in: Mitteilunge n des Instituts fur Oesterre ichische Geschichtsforschung ó5 (1957) 15-52.

XXIII

Kaan

Lo 1/wri11ge11. -grenzen 1·1111 L orhari11~c11 onder Karel 111 rfr Eenl'Oudige. 911-923 . gren zen 1•a11 de gebieden 11•11an·w1de 1•eni·en-i11g door Karel de Ee111·0 11dige on zeker

1•a11

is. XXIV

Politieke geschiedenis van Lotharingen, 880-l106

Inleiding In het geheel van verdragen met betrek king tot de Karolingische erfenis is dat van Ribemont in 880 voor de geschiedenis der Nederlanden zo belangrijk , omdat toen bepaald werd dat gehee l Lotharinge n bij het Oostfrankische rijk zou komen. Dit verdrag moet als de rechtsgrond worden beschouwd voor het militaire ingrijpen in 912 en 913 van koning Koenraad 1 (911-918) , toen dit onderdeel van zijn rijk zich keerde naar het westen . Zo was het ook toen Hendrik I (919-936) ingreep. Men stelt de inlijving van Lotharingen in het Duitse rijk meestal in 925 ; in feite begonnen de pogi ngen reeds in 923; na 928 trachtte men Lotharingen in het Rijk te integre ren.

Lotharingen bestond uit het gebied ten oosten van cle Schelde, clat wi l zeggen de huidige Oosterschelde , maar ook Walcheren hoorde erbij. Vanaf Kamerijk liep de grens zuidoostwaarts tot even boven Langres ; vervolgens o mvatte het het stroomgebied va n Maas en Moezel tot bij Epinal en Moyenmoutier en ook de Elzas. Boven Andernach strekte het gebied zich verder uit over een smalle strook op de oostelijke oever van de Rijn en de grens volgde ten noorden van Lobith ongeveer de huidige Nederlandse gre ns tot bij Oost-Friesland dat wellicht oo k nog dee l van Lotharingen uitmaakte. Voor cle Karoli ngen was dit deel van het rijk de kern , daar hun stamgebied Auster ertoe behoorde . Derha lve deden de heerse rs in Oost- en West-Francië aanspraken op het stamland geleie n. Toe n in Oost-Fra ncië cle Karolingische periode in 91 1 ten einde was. was de rechtsbasis voor het ingrijpen in Lotharingen het bovengenoe mde verdrag van Ribemont. Voo r de Westfrankische Karolinge rs werden toen de erfaanspraken juist sterker, ook al maakte cle dynastie der Liudolfingers. en met name Otto r (936-973) , zich meester van cle Karolingische trad itie .

WEST -FRANCIË

LOTHARINGEN

Lodewijk III 879-882, Ka rlo ma n 879-884 Ka re l de Di kke 884-888 Odo* 888-898 Ka re l III de Ee nvoudige 898-923

880

OOST-FRANCIË

N

880

884-888

broer va n Lodewijk ITI en Karlom<.111

895-900 900

Verdrag van Ribemont Loth a ringen deel van OostFrancië Tijdelijke he re ni ging va n Oost- e n W est-Francië Ko ninkrijk Loth a ringe n Zwen tibold

900-9 11 Robe rt • 1 923, hrucr van O
Rudolf van Bourgondië* 923-936

9 11-923

-,choon7onn v;m Robert

923-928 925 Lodewijk IV van Overzee 936-954

928/929-9.19 940-941

ill.

7 0011

van Arnulf

Loth a ringen o nde r Lodewij k het Kind He rtog: Gebhard i" 910 Loth ari nge n o nde r Ka re l lil de Ee nvoudige van WestFranci ë Vest igin g van he t Oostfrankische gezag e n erkenning van Hendrik 1 Hertog Giselbert Hertog/rege nt He ndrik

KQrl o ma n van Be iere n 876-880 Lodewijk lll 876-882 van Fra nken . Thuringc n en Saksrn Ka rel de Dikke 882-887 broe r van Lodewijk A rnulf va n Karinthië 887-889: 896 kei ze r

880

ill. zoon van Karllllllan \•an Beieren

Lodewijk IV he t Kind 900-9 11

900

1<1atstc Oosi franki:-.chl'. K aroling

Koenraacl 1 van Fran ke n 91 1-9 18 H e ndrik 1 van Sa ksen 919-9YJ 925 Otto 1 9:16-973 962 keizer

hroc r van 0 1to 1

950

941-944 944-953

Hertog Otto va n Ve rdun He rtog Koenraad d e Rode

950

de Saliër. -.d10on?oon O u u 1

Lotharius 954-986

953-965

Aartsbisschop Bruno. regent. . ,aartshert og·· hro...: r van 0 11 0 1

975 Lodewijk V 986-987

OPP ERLOTHARINGEN

NEDERLOTHA RIN GEN

Frederik 1 huis Bar 959-978 Diede rik 1 9781026/1027

God fried 958-964

Otto I 1 973-98:\ 967 keizer

Karel 977-991 bron v. l.1Hhariu' van

O tto 11 1 983- 1002

Hugo Capct * 987-996

Wc~t- Fr
99h kc1/'C r

klci111oon via Hugo
O tto 1 991- 1006

laabh.: Wcstfrankischc K aroling

Robert de v;omc* 996- I031

975

ICXlO

He nd rik 11 de H e il ige 1002-1024 Godfried 1 va n Verdun 1012- 1023

1000

1014 kt.:iz\.'.r ll1alsk vorst uit het S:.ik.,.iscl1(· huis

Koenraad Il de Salië r 1024- 1039

1025

He ndrik I * 1031-1060

1050

Frede rik 11 10261027 Frederik III 10261033 Gozelo 1 l 0'.13- 1044 Godfried me t de Baard 1044-1047 Adalbc rt van C hà te nois 1047- 1048

Gozelo 1 1023-1044

!027 kci 1cr

1025

H endrik 111 1039-1056 Gozelo rI 1044-1046

10.t(i kdz..:r

Fred e rik va n Luxemburg 10461065

G e rard van Chä tenois. van de E lzas 1048-1070

1050 Hendrik IV 1056-1106 10~

kci1.c r

broer van Alhtlhcrt

Filips!* 1060-1108

Diederik Il 1070111511l1 6 huis va n de E lzas

1075

Godfried II met de Baa rd . 1065-1069 Godfried 111 me t de Bult 1069-1076 Koe nraad ( III )

1075

zoon v. Hendrik IV

· uit het huis der Robenijncn . later Capc ti ngL'n

1076-1089 vice-hertog: A lbert van Namen 10761089

genaa md

Godfried IV va n Bo uillon l 089- 1 100

l 100

1100

neef van Godfried rm.:1

w

Overzicht van de heersers in Lotharingen en in de aangrenzende gebieden van Oust- en Wes1-Francië na het verdrng van Ribem on1. 880 lo t 1106

tic Bull

H e ndrik V 1106-11 25 H e ndrik va n Limburg 1101-1 !06 Godfried 1 van Le uven 1106- 1 128

1111 kcizL'r

In Lotharingen had he t besef noch bij oost noch bij west te behoren zich ontwikkeld vanaf 843. Door de deling van he t middenrijk in drie gebieden na de dood van Lotharius I in 855 ontstond het koninkrijk dat men Lo tharingen is gaan noeme n. Aan de ze lfstandigh eid kwam na 923 een einde, maar daarmee we rd nie t he t besef gebo ren dee l uit te maken van het Oostfrankische rij k. E n derhalve moest de politieke integratie van bovenaf, dat wil zeggen door de heersers uit he t oosten worden gerealiseerd . Zou men het jaar 880 kunnen aanneme n als het begin van een nieuwe pe riode in de geschiedenis der Nede rlanden, omdat sindsdien is gepoogd vooral door he t aanstelle n van he rtoge n de Oostfrankische koninklijke macht in Lotharinge n effectief te make n. d an mag men he t eindpunt van die periode bij de definitieve misluk king van dit streven plaatsen. H et is te verdedigen daar het jaar 1106 voor te nemen , toen koning Hendrik V het hertogsambt ontnam aan Hendrik van Limburg met wie hij een conflict had en de titel verleende aan Godfried , graaf van Le uve n , omdat hij diens steun nodig had. Daarmee was de devaluatie van het ambt , althans in Lotharingen, duidel ijk e n was een lang gevolgde politiek mislukt. In dit opstel zal voornamelijk aandacht worden besteed aa n de pogingen tot integratie in het rij ksverband e n aan de reacties die daarop volgden. Ve rder ook aan de koninklijke invloed op het o ntstaan de r feodale vorstendommen . In di t gebied. dat het huidige Nederland . een groot deel van België , Luxe m burg. de E lzas e n de Rijnprovincie omvatte , vertoonden gebeurtenissen in Trier of Toul , Ke ule n of Kamerijk een samenhang die thans onde nkbaar is. Bovendie n beïnvloedden de ontwikkelinge n in West-Francië he t politieke klim aat in Lotharinge n. Daardoor besto nd er in de te beschrijven periode een krachtenveld dat men zich in de 20ste eeuw maar moeilij k kan voorste llen .

De invallen van de Noormannen 880-1010 Het zou al te eenvoud ig zij n het ve rdrag van Ri be mo nt alleen toe te schrijven aan de angst van de Westfrankische koninklijke gebroede rs Lodewijk IlI en Karloman voor de Oostfrankische Lodewijk de Jongere . Ook het optreden van de eigen vazalle n e n de dreiging der Noormanne n he bbe n hen ertoe gebracht snel aan de eisen va n Lodewijk de Jongere tegemoet te komen. Want in die tijd begon de laa tste fase van de grote invallen der Noorma nnen , te weten die ete r de rde genera tie 1• Men zoekt de oorzaak hierin d at Alfred de Grote van E nge land in 878 de Denen een verpletterende nederlaag toebracht . die het he m mogel ijk

4

maakte orde op zaken te stellen. Het zakelijke karakter van de verslagenen werd duidelijk uit het gedrag van Guthrun: hij werd christen Alfred de Grote was peetvader bij zijn doop - en bleef in Engeland. Velen deden evenzo, maar anderen die samen met nieuwe avonturiers uit Denemarken het ,,grote leger" vormden, staken over naar Vlaanderen . Zo begon een periode van grote ellende voor de zuidelijke Nederlanden die tot dan toe vrijwel verschoond waren gebleven van de invallen. Door inwendige moeilijkheden , de vrij snelle wisseling van zwakke heersers en onderlinge twisten van plaatselijke machthebbers was het gebied niet in staat zich te verdedigen. Nog in 879 landden de Noormannen , verbleven tijdens de winter in Gent. verwoestten Terwaan en voeren de Schelde op. In februari werden zij door Lodewijk de Jongere te Thiméon bij Charleroi verslagen, waarbij vijfduizend doden zouden zijn gevallen. Toch herstelden de aanvallers zich en hun tocht ging in de zomer van 881 zuidwaarts: Atrecht en Kamerijk werden aangevallen. Lodewijk IJl van West-Francië versloeg de Noormannen te Saucourten-Vimeu aan de Somme bij Abbéville op 3 a ugustus 881. Volgens de Annalen van Fulda zou koning Lodewijk III negenduizend ruiters hebben gedood. Na de slag trokken de Noormannen zich naar Gent terug. In het Ludwigs!ied, dat ofwel nog in hetzelfde jaar of in 882 te zijner en Godes ere werd gedicht. kan men leze n dat Lodewijk III aanviel na het zingen van het " Kyrie eleison" en vervolgens zijn schittere nde overwinning behaalde . Een manuscript uit de 9e eeuw van dit epos berust in de stedelijke bibliotheek van Valencijn. Regino. abt van Prüm, kroniekschrijver tevens , noteert in het jaar 881 dat de Noormannen uit Gent en Kortrijk vertrokken, dat zij de Waal opvoeren en in de ko ninklijke palts te Nijmegen hun kamp opsloegen . Echte gevolgen hadden de slagen bij Saucourt en T himéon dus niet. Lodewijk de Jongere verdreef de Noormannen wel uit de Nijmeegse palts , maar kreeg die slechts uitgebrand in handen. Bij de verdediging viel Everhard Saxo, de zoon van graaf Meginhard , in handen van de Noormannen . Zijn moede r Evesa kon hem later tegen een hoge prijs vrijkopen ; dit is de eerste keer dat sprake is van de Hamalander graven aan wier geschiedenis in de laatste tijd veel aandacht is besteed 2 . De Noormannen vestigden zich, als men R egino moet geloven , " met een ontelbare menigte voet- en ruitervolk" te Haslon , dat wil zeggen te Asselt aan de Maas , even ten noorden van Roermond , veertien mijlen van de Rijn , waar reeds in de Romeinse tij d vele wegen elkaar kruisten, ideaal als verblijfplaats, ideaal als punt van vertrek 2a. Een fo rs programma is van hieruit afgewerkt: onder leiding van Godfried e n Siegfried trokken de Noormannen naar Maastricht e n Luik, Tongeren e n St.-T ruiden, Keulen en Bonn. Zülpich, G ulik en Ne uss. Aken werd

5

geplunderd en het paleis in brand gestoken. Van de paltskape l maakten zij hun paardestal. Ook de kloosters Kornelimünster, Stavelot e n Malmédy werden verwoest ; op 6 januari was het kl ooste r Prüm aan de beurt. Daar gingen ze zodanig tekeer dat de mensen in die streek in opstand kwamen , maar ze werden als vee door de Noormannen afgemaakt. Met rijke buit keerden zij naar Asselt terug. Toen zij vernomen hadden dat de overwinnaar van Thiméon, Lodewijk de Jongere, was overleden, ging de tocht naar Koblenz. Vervolgens werd op witte donderdag 882 de voormalige Romeins-keizerlijke residentie Trier aangevallen. Dit betekende een ommekeer, want daar werd verzet geboden, georga niseerd door bisschop Walah (876-882) e n graaf Adalhard van Metz samen met aartsbisschop Bertulf van Trier (870-883). Succes had dat in zoverre dat de Noormannen hun tocht niet verder voortzetten. De periode dat niemand weerstand bood. was voorbij 3 e n ook elders kwam de verdediging op gang: in Keule n in 882, in Mainz in 883, te Kamerijk tussen 888 en 901 en in Doornik rond 898. In het kustgebied bouwde men ringburgen , want de belegeringskunst waren de Noormannen niet meester. Karel de Dikke keerde in 881 tot keizer gekroond uit Italië terug. Men verzocht hem om hulp. Het krijgsplan werd tijdens de rijksdag in Worms in mei 882 besproken. Een leger van Longobarden, Beieren, Alamannen, Thuringers, Saksen en Friezen trok op naar Asselt, dat begin juli 882 werd ingesloten. Het had een vroeg-middeleeuws Bouvines of zelfs Waterloo kunnen worden , maar zo ging het niet. Bisschop Liutward van Vercelli en graaf Wichbert brachten Kare l de Dikke van het oorspronkelijke krijgsplan af. Men trad in onderhandeling en sloot vrede. Godfried kreeg het gebied der Friezen , zegt Regino. Volgens de Annalen van Fulda - die men als officiële rijksgeschiedschrijving mag beschouwen - waren het de graafschappen die Rorik indertijd in Kennemerland had bezeten, die nu aan Godfried werden toegewezen. Daar hoorde de Betuwe bij en waarschijnlijk ook Walcheren. Godfried zou zich laten dopen en zou Gise la tot vrouw nemen, de natuurlijke dochter van Lotharius II , de eerste koning van Lotharingen , die van 855 tot 869 regeerde . Siegfried en de zijne n , niet bereid tot blijvende vestiging, lieten zich afkopen met tweeduizend pond goud en zilver die ze te zamen met andere buit op tweehonderd sche pen noordwaarts afvoerden . De vrijgevigheid die aan Godfried en de zijnen werd betoond, had tot doel dat zij hun stamgenoten zouden keren. Dat Wikingen in 882 Deventer plunderden , is daarmee niet voorkomen e n evenmin dat Wikingen via Godfrieds gebied ter plundering naar e lde rs , zoals in 884 naar Duitsland trokken. Een lange geschiedenis heeft dit herstelde rij k niet gekend. Hugo , de

6

broe r va n G isel a, probeerde in 885 zijn zwager als medesta nde r te krij gen in de strijd om zijn rechte n o p Lotha ringe n. G o dfried , die in zijn gebie de n een bovengrafe lijke positie inna m , stuurde da arop de Friese graven Gerulf en Gardulf naa r de keizer met he t verzoek he m bepaalde wij ngebie de n te schenke n rond Ko blenz, Ancle rnach e n Sinzig . Slechts cla n , zo lie t hij boodschappe n , ko n hij in trouw volh arde n e n he t gre nsgebie d ve rdedigen tege n de in vall en van zijn stamgenote n . Ka rel de D ikke was he t toen kenne lijk be u e n e r we rd een list ve rzonne n. Me n nodigde Godfried in juni 885 uit voor een onderhoud te Herespich , he t huidige Spijk bij Lobith, aan de grens van zijn gebied . Regino ve rtelt dat een graaf He ndrik de late re he rtog Everha rd , die een grote haat jegens Godfried koesterde, o mdat deze he m van zijn bezit had beroofd , in het pla n betrokke n had. H ij zou een twistgespre k beginne n e n aan G odfried de eerste slag toe bre ngen. Dat gebeurde e n de manne n van graaf Hendri k doodde n Godfried. Een de rgelijk lot deelde n alle Noormanne n in de Betuwe. Hun aa ntal ka n nie t groot zijn geweest , maar hun aanwezigh eid was we l drukke nd. Hugo , medeschuldig a an he t brutale optrede n van Godfried , we rd door graaf H endrik van zij n gezichtsvermogen be roofd e n aan abt R egino toevertrouwd , die hem in de geestelijke stand opnam. Zijn gasthee r deelt wel mee da t Hugo daar gestorve n is , m aar n ie t hoe la ng hij zich in het klooste r Prüm heeft kunne n voorbereide n op de eeuwighe id. G isela, die weduwe was geworde n door de gebeurte nissen te Herespich , we rd a bdis in Nij vel en Fosses, wat men mag opvatte n als de gunst van ee n goed verzeke rd bestaan . Zo werd Nederl ands Norma ndië weggevaagd ~ . Het geslacht van Gerulf heeft van de vaca ture geprofiteerd . Al gauw blijkt dat het zijn fa milie is die heerst in Frisia : Gerulf, com es Fresonum , zijn zoons Waldger Freso en D ir k 1, Thidericus Fresonie. Z ij he b ben de ve rde diging van he t kustgebied overgenome n tussen M aas e n Vlie . Het einde v an de acties uit he t no orde n was in 885 nog niet in zicht . Karel de D ikke, si nds 884 ook koning van West-Francië e n d e rhalve heerser ove r het vere nigde Ka rolingische rijk, moest in 885 naar Parij s o m de stad te ontzette n, wat hem slechts lukte door afkoop . T oen was he t de rijksgroten duidelij k d at deze vo rst nie t vo ldeed aan de e isen van de tijd : o p de rijksdag in Frankfo rt in novembe r 887 verlie t me n he m e n we rd Arnulf, de natuurlij ke zoon van Karloman , de koning van Beie re n (876880) , als vorst in O ost-F rancië e rkend . Zijn taak was duide lijk. Zijn leerj aren voor de pra ktij k hie r doorlie p hij in de strijd tegen de Boheme rs en de Noormanne n he bbe n zijn kunde nie t la ng onbe proefd gelate n . Vanuit Noord-Frankrijk tro kke n de Noorma nne n o p in de richting van de M aas, staken deze rivie r ove r te n noorde n va n Luik e n wilde n naar A ke n. Het Oostfra nkische lege r le ve rde slag tegen he n bij de G e ul e n

7

leed een zware nede rlaag. Arnulf, d ie zich toe n in Beieren bevond, snelde met een leger toe e n bewe rkte nog in hetzelfde jaar , o p 1 september 891, de grote nederlaag van de Noormannen aan de Dijle bij Leuven. Als men de Annalen van Fulda mag geloven , we rden ze daar me t honderden en duizende n de Dijle ingedrongen. zodat de stroom gestuwd werd en verderop droog kwam te staan . Ook deze slag was geen definitief succes : Prüm werd weer geplunderd e n ook Bonn. Pas de slechte oogst van 892 en de dre ige nde hongersnood dede n de Noormannen uitwijken naar het noorden. De zware tijden waren voorbij, maar to t in 1010 zoude n er nog strooptochte n volgen. Deze waren gericht op de nie uwe centra van concurrerende ha nde l: Nijmegen , G roningen , Stavere n . Tiel en U trecht.

Keizer Arnulf, koning Z wentibold en Lotharingen 887-900 De laatste Karolingische ke izer Arnulf van Karinthië. terecht beroemd door zijn krachtdadige bestrij ding van de Noo rma nnen. was in december 887 aan he t bewind gekomen van he t Oostfrankische Rijk doordat zijn voorganger terzijde werd geschove n . Aangezien Arn ulf, die pas in 896 tot keizer werd gekroond , geen wettige erfgenaam had maar wel twee na tuurlijke zonen, Ratold en Zwentibold, probee rde hij in 889 tijdens de rijksve rgadering in mei te Forchhei m voor hen het recht van opvolging te ve rkrijgen. De koning ontmoette daar aanvankelijk enige tegenstand van de zijde der Main franke n, maar kreeg te nslotte toestemming van Beieren é n Mainfranken mits uit zijn huwelijk met Ota geen zoon geboren werd . Ratold is overigens in de bronnen maar twee keer vermeld. Men mag aannemen dat koning Arnulf door de graaf der Friezen, Gerulf, vader van de latere Dirk 1 in deze gesteund werd . Imme rs, hij ontving een oorkonde, gedateerd 4 a ugustus 889, waarin hem goederen geschonke n werden tussen de R ijn e n Suithardeshaga , gelegen in Gerulfs graafschap. Hieruit blijkt voor de tweede keer hoezeer het o ntstaan van het latere graafschap H olland met de rijkspolitiek samenhi ng. In feite betekende de toekenni ng van erfopvolging aan de zone n van koning Arnulf ook een legitimering van zij n eigen bewind. Vier jaren later werd echter zijn wettige zoon Lodewijk het Kind gebore n. T oen stelde Arnulf een regeling voor, die van het grootste belang voor de geschiedenis van Lotharingen zou zijn . H ij wilde daar namelijk zijn zoon Zwentibold aanstellen als koning, waardoor de toestand van 855 na he t overlijde n van Lotharius I zou worden hersteld: er zou weer een rijksd eling plaatshebben . Dit plan ontvouwde Arnulf in juni 894 o p de rijksvergadering te Worms, maar daar wezen de Lotharingse groten het af. Arnul f had zich ke nnelijk vergist in de verho ud ingen . In 895 echter,

8

op een rijksdag eveneens te Worms gehouden , accepteerde men Zwentibold wel als koning. Men neemt aan dat Zwentibold in 870 of 871 is geboren, in elk geval in de periode dat zijn vader een goede verstandhouding had met de Boheemse vorst Swatopluk, uit dien hoofde peetvader en tevens naamgever van Arnulfs onwettige zoon'. De motieven voor de aanstelling van Zwentibold zijn in verschillende richtingen gezocht: de Karolingische traditie van de rijksdelingen en de grote liefde van de vader voor deze zoon, die hij wilde laten delen in zijn erfenis. Yanderkindere meent dat het de bedoeling was de Lotharingers te verhinderen over te gaan naar West-Francië 6 . De veronderstelling dat Arnulf door deze maatregel tegemoet wilde komen aan het streven naar zelfstandigheid van de Lotharingers kan eveneens juist zijn. Als dat zo is , maakte de weigering van dit plan duidelijk dat de persoon in kwestie , Zwentibold , aanvankelijk niet acceptabel leek. De invloed van Arnulf op de adel was niet groot; overal waren er in de jaren 893-895 opstanden. Schlesinger 7 ziet in Zwentibolds benoeming voorzichtigheid ten aanzien van het altijd roerige Lotharingen, dat maar beter niet in het rijk kon opgaan en dat door de aanstelling van een onderkoning ook weer niet al te zelfstandig zou zijn. Uit de oorkonden kan niet anders dan tot autonomie worden geconcludeerd 8 . Dat Zwentibold gedurende zijn regering steunde op zijn vaders raadgeving en bemiddeling, doet hier niets aan af. Pirenne noemde dat "déférence filiale". De omvang van zijn rijk is niet duidelijk , met name wat Friesland betreft. Baseert men zich op de mededeling dat Lotharius II reeds vanaf 855 geheel Friesland in bezit had, en op het gegeven dat men sprak van het herstel van diens rijk, dan is dit gebied inbegrepen geweest. Het plan om Zwentibold koning te maken werd , zoals reeds is opgemerkt, in 895 wél goedgekeurd. Men kan niet anders concluderen dan dat in het voorafgaande jaar door Arnulf alles werd beproefd om alsnog zijn doel te bereiken. Nu waren er, achteraf gezien , al vóór 894 aanwijzingen dat Arnulf zijn zoon Zwentibold als koning wilde aanstellen. Op 28 augustus 892 werd Megingaud vermoord door graaf Alberik. Megingaud was een der eersten die Arnulf erkenden. Zijn aanzien blijkt uit de vermelding dat hij een verwant was van koning Odo van West-Francië. Dat hij door Arnulf werd gewaardeerd, blijkt uit het feit dat deze hem de abdij St.-Maximinus in Trier schonk. De moord op Megingaud had bloedwraak ten gevolge: Alberik werd gedood door graaf Stephanus , maar ook deze laatste werd vermoord, wat tot in Rome bekend werd en de bezorgdheid van paus Formosus (891-896) wekte. Voor Arnulf was deze moord aanleiding om naar Lotharingen te gaan. Nog in datzelfde jaar kreeg Zwentibold een deel van de lenen van Megingaud , onder andere de eerder genoemde belangrijke abdij St. -Maximinus9 . Zo werd

9

volgens Hlawitschka zijn toekomstige positie voorbereid. Het jaar erna, 893, werd Zwentibold met een leger naar Italië gezonden ; in 894 trok hij te velde tegen koning Rudolf van Bourgondië . iemand die vader en zoon hun leven lang maar zonder succes vervolgd hebben. Het mag dus geen verwondering wekken. dat Arnulf in 895 op de landdag te Worms zijn zoon Zwentibold tot koning "in Bourgondië en Lotharingen., liet kiezen, zoals de Annalen van Fulda zeggen .De Annalen van St.-Vaast maken melding van de wijding. Arnulf betrok immers de ke rk meer en meer bij zijn bestuur, naarmate de rijksgroten uit de hofkring verdwenen10. Daar Zwentibolds erfrecht zwak was , was de steun van de kerk welkom. Deze had immers op de synode van Tribur als haar mening gegeven, dat een koning niet door mensen maar door God zelf wordt gekozen. Zwentibold werd verder nog beschermd door koning Odo van West-Francië (891-896), die op de rijksdag te Worms aanwezig was e n derhalve zijn instemming betuigde. Bij hem konden de Lotharingers dus geen steun vinden als ze het niet eens waren met Arnulfs regelingen. Het gebied was ondanks alle debngen en beleningen rijk aan koninklijke landgoederen. Men kan zeggen dat het herstelde rijk van koning Lotharius II dat in Trier zijn centrum had , bepaald niet kansloos was. Zwentibolds positie tussen oost en west was veilig . Met de kerk had hij een goede verstandhouding: aartsbisschop Rad bod van Trier was zijn kanselier, maar deze zou weldra in Reinier . graaf van Haspengouw e n Henegouwen, een geduchte rivaal ontmoeten. De jonge vorst begon zijn regering slecht door zijn optreden in WestFrancië. Gezanten van de Karolingische pretendent naar de kroon , de latere koning Karel III de Eenvoudige , hadden Zwentibold verzocht deel te nemen aan de bestrijding van koning Odo, waarbij het ee rste doel de verovering van Laon was . Toen bleek hoezeer hij zijn mogelijkheden overschatte. Odo 's steun was immers een van de voorwaarden die het bestaan van een zelfstandig Lotharingen mogelijk maakten n Zwentibold zag echter een kans om zijn gebied uit te breiden , gaf daarom gehoor aan de uitnodiging en trok in augustus 895 met een leger op naar Laon. Hij onthulde zijn ware aard nog meer toen hij probeerde aanhangers van Karel de Eenvoudige zover te krijgen dat ze hém huldigde n. Zwentibold zou zelfs het plan hebben gehad Karel te dode n. Dat beide vorsten, Odo en Karel zich bedrogen zagen, is duidelijk , en voor Zwentibold bleef niets anders over dan zich terug te trekken. Eind oktober was hij weer in Trier. Hij steunde de pretendent Kare l III nog wel in 896 toen deze moest vluchten, maar dat was meer welwillendheid ten aanzien van een verwant. Van politieke inmenging in West-Franci ë was geen sprake meer . Hlawitschka noemt de escapade naar Laon een "Überschwang von Aktivität" 12.

10

Op dit avontuur zijn betrekkelijk rustige ma·anden gevolgd. Zwentibold trok door zijn rijk , nam hulde en eden van trouw in ontvangst, sprak recht en bevestigde vroegere privileges. De oorkonden geven er enige kijk op in welke plaatsen hij verbleef: in Trier in oktober 895, te Straatsburg in januari 896, in Diede nhofen en Nijmegen in juni , in juli te Aken , in november in Amberloup , in Paliseul in de Ardennen op 28 januari 897, in juli 897 in Vilvoorde en Nijvel , in december in Tout en in februari 898 was hij weer in Trier. Intussen was de situatie grondig gewijzigd. Als de annalist van St.-Yaast goed is ingelicht , had Zwentibold aan het Franse avontuur de vriendschap van Reinier, graaf van Henego uwen en Haspengouw . overgehouden . Deze was de zoon van Giselbert, die als graaf in de Maasgouw reeds in 841 wordt vermeld en de echtgenoot was van een door hem geschaakte, niet met name bekende dochter van keizer Lotharius. Door deze roemruchte vader was Re inie r in het bezit van vele ambten, lenen en allodiale goederen in het Maasgebied, in Brabant, in de Ardennen en in de Ei fel. Hoogstwaarschijnlijk stamden de Reiniers en de Karolingers uit dezelfde streek. Door Regino wordt Reinier de trouwste en enige raadgever van Zwentibold genoemd. Deze verleende hem in juni 896 de abdij van St.-Servatius in precarie - dat is een leen geschonken op verzoek- dezelfde abdij die koning Arnulf in 889 aan de kerk van Trier had geschonken 13 • De breuk in de verhouding met deze hoge kerkelijke instantie in Lotharingen , de aartsbisschop van Trier, was daarmee een feit. Conflicten binnen de inheemse adel, en ook tussen Matfriedingers en de koning lieten niet lang op zich wachten. Wat er gebeurd was, weet men niet. Zeker is dat in het begin van 897 aan Odakar e n de gebroeders Gerhard en Matfried en ook aan Stephanus ambten e n lenen werden ontnomen. Zwentibold eigende zich de abdij Oeren bij Trier en St.Pieter bij Metz toe. De lenen verdeelde hij onder personen van zijn · gevolg. Keizer Arnulf riep een rijksdag te Worms bijeen waar hij een verzoening wist te bewerken, behalve met graaf Stephanus . Uit het feit dat geen van hen in zijn ambten werd he rsteld , blijkt dat,er ernstige gebeurtenissen moete n hebben plaatsgehad 14 • Arnulf zocht steun voor zijn zoon en bewerkte een huwelijk met Oda, dochter van Otto de Doorluchtige, hertog van Saksen, een Liudolfinger, stamvader van het Saksische koningshuis en vader van de latere koning Hendrik I (919936) . Men plaatst Zwentibolds huwelijk einde maa rt 897. De rust was van korte duur want Zwentibold raakte in conflict met Re inier, met wie hij blijkens een oorkonde uit dat jaar nog in december 897 op goede voet stond . In feb ruari 898 was het contact met aartsbisschop Radbod van T rier hersteld en dat niet alleen , de bisschop ontving Il

Koning Zwemibold, afgebeeld op hel schrijn van Karel de Gro1e in de Dom 1e Aken, eind 12de-begin JJde eeuw. Fow: Ann Mlinchnw, Aken.

12

ook nog grafelijke rechten. Zijn rivaal met betrekking tot de koninklijke gunst, Reinier, moest binnen veertien dagen het land verlaten , beroofd van alle lenen en erfgoederen . De conclusie dat van hoogverraad sprake was, ligt voor de hand. Mogelijkerwijs had Reinier contact gehad met koning Karel de Eenvoudige van West-Francië, die sinds 1 januari 898 Odo was opgevolgd. Zwentibold heeft toen zijn toevlucht gezocht bij aartsbisschop Radbod. wiens prijs de Servaasabdij was. In een oorkonde liet de bisschop de overdracht van 896 aan Reinier op rekening schrijven van bedrog door Reinier. Op de hofdag in Aken op 11 mei 898, een hoogtepunt in deze korte regering , we rd tot restitutie van de abdij aan Trier besloten. De overdracht vond plaats te Maastricht op 13 mei 898. de feestdag van Sint-Servatius. Reinier had zich na zijn verbanning verschanst in Durfos , een plaats die aan de Beneden-Maas moet hebben gelegen; ze was omgeven door water en moeras. Hoogstwaarschijnlijk was het Furfooz bij Namen , zo toonde S. Aarts aan. 14" Ook Odakar en enige anderen hadden zich daar met hun vrouwen en kinderen in veiligheid gebracht. Zwentibold belegerde hen vergeefs. Toen hij het beleg had opgegeven , begaven Reinier en Odakar zich naar Karel de Eenvoudige en legden aan hem de eed van trouw af. Karel de Eenvoudige kwam met een leger naar Lotharingen , trok naar Aken en Nijmegen en vandaar naar Prüm . Het einde van het midde nrijk leek gekomen , de verovering door West-Francië welhaast een feit. Zwentibold was gevlucht naar Essen waar hij op 4 juni 898 een schenkingsoorkonde uitvaardigde. Vervolgens ging hij naar bisschop Franco van Luik (856-900) , een oude getrouwe , , ,de edele opvolger van Lambertus" zoals Sedulius Scottus hem in een loflied vanwege zijn overwinning op de Noormannen noemde, en met hem trok hij de Maas over naa r Flörchingen bij Thionville. Daar verzamelde hij een groot leger waarbij zich alle groten van het rijk aansloten , zo moet Regino toegeven . De legers trokken ·tegen elkaar op , maar men sloot vrede onder ede en Karel ging naar zijn rijk terug. Het gevaar was bezworen . Z wentibolds aanhang was nog groot. Met zijn leger trok hij nadien nog op tegen de Noormannen die vanuit het Oisedal naar de Maas waren gegaan, maar zij verdwene n schielijk toen zij een tegenoffe nsief bemerkten. Daarna begonnen de vredesonderhandelingen in St. -Goar. Daar waren ook Hatto, aartsbisschop van Mainz , en de Frankische graven Koenraad en Gebhard. Of die namens de keizer aanwezig waren , is de vraag. Zij waren de kampioenen van de rijkseenheid. Officieel waren de onderhandelingen een groot succes voor Zwentibold. E r werd vrede met West-Francië gesloten, zoals de Annalen van St.-Vaast meedelen . Maar achter 's konings rug werd zijn val beraamd. Me n wachtte op de gelegenheid om van Zwentibold af te komen zodra Arnulf zou zijn overle13

den, hetgeen nog in december 899 gebeurde. Zwentibold , op de hoogte van het complot. moest vooreerst Reinier tot onderwerping brengen en belegerde hem opnieuw te Durfos. Toen dat niet lukte en hij de bisschoppen vroeg de ban uit te spreken over de opstandeling, wat in de opvatting van de tijd een daad van trouw aan de koning was, weigerden zij dat. Toen moet Zwentibold hebben ingezien dat hij verraden was en vooral dat hij zich had vergist in de man die hij als vertrouwensman geruild had voor Reinier, namelijk de aartsbisschop van Trier. In deze situatie kwamen de Matfriedingers weer naar voren . Begin 900 verlieten velen Zwentibold, onder leiding van Radbod. Men riep toen Lodewijk het Kind in het land, die op 13 april reeds in Aken was. Nu raakte Zwentibold door zowel bisschoppen als graven verlaten. De Matfriedingers die de smaad van 896 nog lang niet waren vergeten, brachten hem de laatste nederlaag toe aan de Maas. waar hij op 13 augustus 900 werd gedood. De initiatieven tot de val van Zwentibold zijn, ook blijkens een oorkonde van Lodewijk het Kind van 9 november 909, uitgegaan van de groten van diens rijk. De voornamen van het Lotharingse rijk , zo heet het daar, hadden Zwentibold de regering ontnomen. In de kanselarij was derhalve bekend dat in Lotharingen de adel zelf uitmaakte wie er regeerde. Deze opvatting bleef in Lotharingen levend. De kroniekschrijver Regino van Prüm vat de oorzaken van Zwentibolds val nog eens samen: hij zocht steun bij vrouwen en bij mensen van niet edele afkomst ; hij ontnam aan edelen hun lenen en ambten en was daarom algemeen gehaat. Volgens de legende ligt Zwentibold begraven te Susteren , maar ook Echternach wordt wel genoemd. Zijn verering in Sustere n groeide de eeuwen door en bestaat daar tot op vandaag. In een bisschoppelijk visitatierapport van de schatkamer van de abdijkerk uit 1885 is sprake van "Sanctus Sanderboldus" 15 Ook zijn vrouw wordt er als heilige vereerd en evenals van haar echtgenoot zijn er ook van haar relieken. Haar naam is daar Oda of Sophia. De legende maakt het echtpaar tot ouders van drie heilige vrouwen , Benedicta. Caecilia en Relindis. recluse te Flémalle bij Luik 16 • De periode van zelfbeschikking, 900-928 De Oostfranken huldigden op 4 februari 900 volgens hun toezegging van 889 en hun eed van 897 Lodewijk IV het Kind, zoon van keizer Arnulf van Karinthië. In Lotharingen regeerde toe n nog Zwcntibold. Van diens onbesuisde bewind wilde vooral de adel zo spoedig mogelijk af. Daarom trok deze , de Matfriedingers voorop , naar Thionvill e om daar de nieuwe vorst , die nog geen zeven jaar oud was , te gaan huldigen.

14

De edelen hoopten op een tijd waarin niets hun streven naar macht in de weg werd gelegd en de hoge geestelijkheid verheugde zich over het herstel van de eenheid van het rijk. De Konradijnen waren krachtens Arnulfs beslissing de aangewezen beschermers van de jonge vorst. Het lag voor de hand dat zij de koninklijke rechten eveneens in Lotharingen zouden uitoefenen toen daar de Karolingisch-Liudolfingische combinatie, die met het huwelijk van Zwentibold was beoogd, had gefaald 17 • Nog in april en wel op Palmzondag reed de koning de stad Aken binneri , resultaat van de regie van bisschop Adalbero van Augsburg. Een band van Lotharingen met OostFrancië ontstond niet; de adel bezocht niet eens de rijksdagen. Dat Lotharingen een aparte positie innam, blijkt ook uit het voortbestaan van de eigen Lotharingse kanselarij te Trier, die functioneerde naast die voor Oost-Francië. In Lotharingen nam de Konradijn Gehhard als ambtshertog het hewind in handen. Om zich materieel te kunnen handhaven kreeg hij de abdijen St.-Maximinus en Oeren te Trier. De hele gang van zaken was een grote desillusie voor de Matfriedingers die Zwentibold ten val hadden gebracht en Lodewijk vroegtijdig huldigden. De Matfriedinger Gerhard had Zwentibolds echtgenote gehuwd, wat hem het recht op haar weduwegoed opleverde , maar geen bijzondere positie . Dat de abdij van St.Maximinus aan Gebhard werd gegeven, was de Matfriedingers Gerhard en Matfried te veel. Ze namen revanche toen tussen 902 en 906 de beruchte vete tussen de Konradijnen en Babenbergers werd uitgevochten en maakten van de gelegenheid gebruik zich de abdijen toe te eigenen 18 . Maar Koenraads zoon Koenraad, de latere koning van OostFrancië, trok met een leger Lotharingers op tegen de Matfriedingers en versloeg hen. Hun vergrijp werd gestraft met de ban en verbeurdverklaring van hun goederen op de rijksdag te Metz. Bij deze gelegenheid trad Reinier weer op. Begaafd als hij was met politieke werkelijkheidszin had hij zich bij de situatie neergelegd. Hij nam de Konradijnen niet tegen zich in en wist zich zelfs weer in de kringen van koning en regering te doen gelden. Hij had de hand gelegd op de St .-Servaasabdij te Maastricht zonder dat iets blijkt van een conflict met Radbod van Trier en hij bezat ook de abdij Echternach. De Matfriedingers hebben zich al weer vrij spoedig met de koning verzoend. Zij streden mee op 22 juni 910 te Augsburg en sneuvelden daar evenals hun rivaal Gebhard op het Lechfeld , toen het leger van koning Lodewijk daar een verpletterende nederlaag tegen de Hongaren leed. Het eerste en enige initiatief van de jonge koning had een droevig einde. Lodewijk het Kind stierf onverwacht op 24 september 911 en werd evenals zijn vader begraven te Regensburg . Reinier werd reeds op l juni 911 "comes ac missus dominicus " ge-

15

noemd, graaf en koningsbode , een ietwat antieke en niet meer gebruikelijke titel1 9 . Kennelijk had hij reeds voor de slag bij Augsburg een bijzondere vertrouwenspositie. Spoedig zou blijken dat hij zich ondanks die positie niet liet gebruiken ten dienste van de Oostfrankische politiek. Na het overlijden van Lodewijk IV werd de hertog van Franken, Koenraad, tot koning gekozen. De carrière van het in Lotharingen niet populaire geslacht der Konradijnen had haar hoogtepunt bereikt. De Anna/es Alamannici melden aansluitend bij dit bericht dat de Lotharingers Karel III de Eenvoudige, " de koning van Gallië tot hun koning maakten". Deze was vanaf 898 koning van West-Francië , werd afgezet in 923 en overleed in gevangenschap in 929. Nog voor 27 november 911 heeft de overgang van Lotharingen naar Karel de Eenvoudige plaatsgehad. In een oorkonde van 1 januari 912 ontving Reinier de abdij van St.- Maximinus: hij had kennelijk een grote rol bij deze overgang gespeeld en verkeerde voortaan vaak in de omgeving van de koning . De Karolingische traditie zal de overgang een ze kere rechtvaardiging hebben gegeven en bovendien waren er de vele familierelaties tussen de koning en de adel. Reinier was net als Karel lil een achterkleinzoon van Lodewijk de Vrome; Berengar, graaf van Lommegouw bij Luik, was gehuwd met Reiniers dochter en de paltsgraaf Wicherik was gehuwd met Kunigunde , oomzegster van Karel II!. Een verwant van de koning was ook bisschop Stephanus van Luik . Wicherik is de stamvader van drie hertogen in Opper-Lotharingen . Van Reinier II (t na 932), graaf van Henegouwen , stammen de graven van Henegouwen en die van Leuven-Brabant. Wicheriks zoon, Siegfried (919-998), was de stamvader van het huis Luxemburg: hij was de vader van Kunigunde , echtgenote van keize r Hendrik II (1002-1024). In he t familieverband kan ook de graaf van Kamerijk , Isaac. worden geplaatst , die via zijn vrouw verwant was aan Judith , dochter van Karel de Kale. De graven van Hamaland, dat wil zeggen van het gebied dat zich uitstrekte van Deventer tot aan de Rijn , waren via Liutgard, echtgenote van Wichman , verwant aan de Karolinge n. J.M. van Winter houdt het voor mogelijk dat ook de graven van Holland met hen verwant zijn en dan zouden de Hollandse Dirken verwanten van de Immedinge rs zijn en geen eenvoudige Waterlandse graven; zij hebben daarvoor trouwens ook een te deftige naam. Het huwelijk van Dirk II met Hildegard , dochter van Arnulf I van Vlaanderen, wordt e r begrijpelijker door. Ook de naam Florens of Floris wijst op relaties in zuidelijke streken 19a . Dat is dan een dynastieke tableau van edelen die in de tiende eeuw een territorium of een hoge positie hebben gehad in Lotharingen vanaf de tijd van Karel de Eenvoudige. Dat deze laatste een aparte status aa n Lotharingen heeft toegekend , zou hoogstens kunnen blijken uit het

16

voortbestaan van de kanselarij te Trier. Van zijn inhuldiging of zalving is niets bekend, wat des te opmerkelijker is omdat zijn grootvader Karel de Kale zich in 869 te Metz wel degelijk tot koning van Lotharingen had laten kronen. Waarschijnlijk was hij te sterk van zijn rechten overtuigd, zeker toen in het oosten de Karolingische dynastie was uitgestorven. Hij sprak sindsdien in zijn oorkonden van het verwerven van een groter deel van de erfenis, , ,largiore vero hereditate indepta" . Sinds 911 noemde hij zich koning der Franken 20 • Daarom moeten hem gedachten als zouden de Lotharingers recht op zelfbeschikking hebben, geheel vreemd zijn geweest. De dynastie der Konradijnen kon zich moeilijk neerleggen bij deze gang van zaken, daar zij zich niet ten onrechte als erfgenaam beschouwde van Lodewijk het Kind via diens moeder. Koenraad 1 (911-918) heeft dan ook drie keren veldtochten ondernomen om de overgang van Lotharingen naar West-Francië ongedaan te maken: in het voorjaar van 912, rond juni volgde een herhaling en de laatste keer was in maart 913. Hoewel hij toen afzag van verdere pogingen, had hij toch aldus de kwestie van het erfrecht gesteld . In dit verband mag ook de persoon van Radbod van Trier worden genoemd, een vriend van Oost-Francië , die pas in 913 de nieuwe toestand heeft aanvaard en toen het kanselarij werk weer ter hand nam . Karel III de Eenvoudige bezocht Lotharingen maar al te graag; hij was er vrij populair en heeft er, toen zijn heerschappij wankelde , tot het laatst toe steun van de bevolking ondervonden. Het is de vraag hoever zijn macht in Lotharingen reikte . Van contact met Dirk 1 van WestFriesland is pas sprake in 916, het jaar waarin Karel III in de palts van Herstal was. Bisschop Radbod van Utrecht vroeg op 9 juli 914 aan Koenraad 1 van Oost-Francië de bevestiging van de immuniteit. Hierbij maakte hij gebruik van het later zo bekende cartularium van Utrechtse koningsoorkonden. In 915 overleed de Trierse aartsbisschop Radbod . Hij werd opgevolgd door Rutger, die vanaf 919 kanselier voor het hele rijk was. Reinier stierf op het einde van dat jaar in de palts van Meerssen op het hoogtepunt van zijn macht. Richer van Reims verhaalt van de tranen van koning Karel bij Reiniers dood en plaatst tegenover de vader de zoon Giselbert die hij donkere Catilinarische trekken geeft , een verrader des vade rlands21 • Vanuit Richers standpunt is dat niet ten onrechte. Gekrenkt door het feit dat hem minder eer te beurt viel - Giselbert was misschien aanvankelijk niet eens graaf- heeft hij contact gezocht met de nieuwe koning van Oost-Francië , Hendrik 1 (919-936). Evenals eertijds zijn vader moest hij het land verlaten nadat hem in juni 919 de Servaasabdij was ontnomen. Karel de Eenvoudige kreeg steeds meer moeilijkheden en in die situatie riepen de Lotharingse edelen, althans het grootste deel van

17

hen , zegt Flodoard van Reims, Gise lbe rt uit tot koning . Hij probeerde toen op de vervulling van de bisschopsvacature te Luik, die was ontstaan na het overlijden van bisschop Ste phanus. invloed uit te oefenen door Hilduin te doen kiezen. Karel III benoemde de Matfriedinger Riche r , abt van Prüm. Paus .Johannes X (914-928) wijdde deze kandidaat persoonlijk en verleende hem zelfs het pallium waardoo r zijn gezag in Lotharingen nog grote r werd . Giselbe rt had zijn kandidaat in Keule n door aartsbisschop H e rman laten wijde n. Men kan aa nnemen dat dit met medeweten van Hendrik 1 is gebeurd, die maar al te graag zijn gezag over Lotharingen wilde uitbreiden 22 .VanzelfsprekenJ zag Karel III in Hendrik I zijn vijand en hij trok tegen he m op tot bij Worms. H e t kwam tot een wapenstilstand die zou duren tot 11 november 921. U iteraard weigerde Hendrik zijn ste un nie t aan Giselbert, die naar he m gevlucht was, m aar dat deze koning zou worden. kan nie t zijn inste mming hebbe n gehad . De onderhandelinge n tussen Karel III e n Hendrik 1 maakten juist aan een de rge lijke o ntwikke ling ee n e inde. Het overleg dat op 7 november op een boot in de Rijn bij Bonn werd gevoerd, was een erkenn ing de facto van de grenze n va n elkaars rijk e n leverde in zove rre een nieuwe politie ke situatie op dat Hendrik 1 toen geen rechte n op Lotharingen deed gelde n. E r werd een vriendschapsverdrag geslote n dat door de koningen e n hun rijksgroten we rd · bezworen. Dit ve rdrag was koning He ndriks eerste en grote buitenlandse succes: de fe ite lijke erkenning a ls koning doo r de Karolinger die aanvankelijk zulke grote pretenties had. Opme rke nswaard is dat Gi selbe rt bij dit overleg in he t ge hee l nie t genoemd we rd . Na de gebe urte nissen bij Bonn probeerde Kare l III greep te krijgen op de situatie in Lotharinge n. Hij verbleef aan de Neder-Rijn e n wilde zo voorko me n dat G iselbert o pnie uw contact zou leggen met OostFrancië. ln 920 had Karel m ook moe ilijkheden in West-F rancië o m zijn Lotharingse gunsteling Hagano ; in 922 luidde n die het einde van zijn regering in. D e oppositie onder le iding van R obert , graaf van Pa rij s , e n zijn zoon Hugo de Grote nam bove ndie n contact op me t Gise lbe rt. Ve rder waren Robe rts schoonzoon Rudolf van Bourgondië e n die ns broer Hugo ook van de partij. Ka re l II! steunde op een leger van Lotharingers, me t wie hij naar Laon oprukte. Intussen we rd Robe rt to t koning uitgeroepen . Kare l kee rde zich toen tegen Giselbert , die zich te Chèvre mo nt bij Luik had verschanst. Toen Hugo de Grote Giselbert te hulp kwa m , trok Ka re l III zich te rug . Ko ning R obert zocht in 923 contact me t Hendrik l. Zij o ntmoette n e lkaar aan de Roe r. nie t he t rivie rtj e dat bij Roermond in de Maas stroomt , maa r de Ruhr die de grens is van Ripuarisch Frankenland ,

18

waaruit ook weer blijkt dat Hendrik toen geen aanspraken op Lotharingen deed gelden. Wel achtte hij de tijd rijp om Karel Il! te laten vallen. Koning Robert sloot een vriendschapsverbond met Hendrik I en sommige Lotharingers erkenden hem als koning bij Mouzon ten noorden van Verdun aan de Maas. Karel III deed toen een laatste poging om zijn tegenstander te verslaan. Met zijn Lotharingers rukte hij op in de richting van Soissons, maar aan de Aisne werd hij door Hugo en Herbert van Vermandois verslagen; de tegenkoning Robert echter, om wiens positie het ging , sneuvelde. Dat betekende geen herstel voor Karel III , maar zijn gevangenneming. Men koos Rudolf, de Bourgondische hertog en schoonzoon van Robert , tot koning (923-936). Op een verzoek van Karel III om hulp, vergezeld van een relatiegeschenk in de vorm van een reliek van de heilige Dionysius, was Hendrik 1 niet ingegaan. Toen veranderde de situatie snel. Rutger van Trier, die nog in juni 923 aan de zijde van Karel lil stond, veranderde van inzicht; ook Giselbert maakte een keuze. Zij beiden en anderen zijn het waarschijnlijk geweest over wie de annalist van Prüm spreekt, als hij in 923 schrijft dat Hendrik lenige hoge edelen uit Lotharingen als zijn getrouwen aannam die eigener beweging dat besluit hadden genomen , verontwaardigd als ze waren over het feit dat Rudolf hen van hun heer had beroofd . Zij beslisten zelf wie hun heer zou zijn. Deze denkwijze kon Hendrik 1, zwager van Zwentibold , niet onbekend zijn . Hoewel Hendrik l tweemaal gewapenderhand ingreep , kan er van een onderwerping van Lotharingen niet worden gesproken. Het waren slechts korte militaire demonstraties van macht. Hendrik was zo realistisch ernaar te streven dat de Lotharingers zelf tot een beslissing zouden komen nu twee zo illustere mannen als aartsbisschop Rutger en Giselbert hem als hun koning hadden erkend. Na deze erkenning trok Hendrik weliswaar Lotharingen binnen , maar zodra Rudolf aankwam, trok hij zich terug , ging onderhandelen en sloot een wapenstilstand die tot 1 oktober 924 zou duren . Toen in maart of april 925 sommigen toch Rudolf huldigden wekte dat Hendriks boosheid; hij trok Lotharingen binnen en riep Giselbert tot de orde. Deze had zich verschanst in Zülpich, maar moest zich overgeven en gijzelaars ter beschikking stellen. Toen deze tweede korte militaire wandeling met succes bekroond was, trok Hendrik I zich weer achter de Rijn terug. Na deze gebeurtenis volgt bij Flodoard geheel onverwacht de mededeling dat de Lotharingers voor Hendrik kozen: Heinrico cuncti se Lotharienses committunt23 . Flodoard maakt allerminst duidelijk wat nu precies de reden was. Büttner meent dat het de machtspositie van Herbert van Yermandois was , nadat deze in 925 zijn zoontje op de aartsbisschoppelijke zetel van Reims had geplaatst en nu als voogd beschikte over een

19

groot machtscomplex. Bovendien had hij koning Karel III als zijn gevangene. Dat zou de Lotharingers te veel zijn geworden en hen hebben doen besluiten Hendrik 1 als koning te erkennen 24 . Gezien zijn laconieke opmerking heeft Flodoard de motieven om dit te doen waarschijnlijk niet begrepen. Hendrik 1 nam met spoed enige maatregelen: tot bisschop van Verdun benoemde hij Bernwin, de broer van graaf Adelbert, die beiden zonen van graaf Matfried en derhalve neven van Wichfried, aartsbisschop van Keulen waren. Dit hield in dat de inheemse adel in ere werd hersteld. Voorts zond hij Everhard, de broer van koning Koenraad, naar Lotharingen om de rust , dat wil zeggen de vrede onder de adel te herstellen , en dat lukte hem volgens Flodoard. Giselbert kreeg in St.-Maximinus een koninklijke voogd ter zijde gesteld. Het relaas van Widukind van Corvey lijkt de gevolgde procedure juist weer te geven . Hij zegt dat Hendrik I het voor raadzaam hield van oorlog af te zien en hoopte door list de Lotharingers te overwinnen, daar dit volk nogal veranderlijk is, gewend ruzie te maken en steeds bereid een oorlog te beginnen. In zijn list is hij geslaagd; de wankelmoedigheid der Lotharingers zou hij nog in ruime mate ervaren. Zo had koning Hendrik I, de princeps transrhenensis , de vorst van over de Rijn, door een behoedzame politiek zijn macht aan deze zijde van de Rijn, in Lotharingen, gevestigd. Th. Schieffer noemde dat zowel een politieke prestatie van Hendrik 1 als een beslissing van de Lotharingers zelf-5 . De Duitse geschiedschrijving heeft ooit parallellen getrokken tussen de politiek van Hendrik I en die van Bismarck, omdat beiden "Reichsgründer" zouden zijn. Aangezien de koningen Arnulf, Koenraad , Hendrik en niet in het minst Otto I de Karolingische traditie bewust volgden , mag men eerder denken aan pogingen tot reconstructie van het Karolingische rijk . Duidelijk is dat Hendrik I een helder politiek inzicht had en de wil om, zeker in Lotharingen , zoveel mogelijk met de interne verhoudingen rekening te houden. Daarbij had hij het geluk dat de interne toestand in West-Francië bemoeienis met Lotharingen voorlopig onmogelijk maakte en daarom liet hij zich nauwelijks in me t de situatie aldaar. Dat stelde hem in de gelegenheid de consolidatie van zijn macht in Lotharingen snel af te ronden. Hij begaf zich naar Aken en vervolgens naar Maastricht. Daar werd met betrekking tot de Servaasabdij een compromis gesloten. De eigendomsrechten van de aartsbisschop van Trier werden erkend en Giselbert verwierf de abdij voor de tijd van zijn leven. In Maastricht is hem waarschijnlijk ook de waardigheid va n hertog van Lotharingen verleend. Immers, het is ondenkbaar dat Giselbert in 928 zonder Hendriks toestemming als " hertog door de genade Gods en bestuurder van de heilige kerk van Maastricht" een oorkonde zou

20

uitvaardigen. Hij zag zich dus in zijn recht hersteld en Maastricht beschouwde hij , zo schrijft de vitaschrijver van Servatius, Jocundus, als zijn residentie om vanuit die koninklijke verblijfplaats - koninklijke residentie reeds in de tijd der Merowingen - waardig en vrij in de plaats van de keizer het hele land te besturen 26 • Nog meer concessies deed Hendrik I door Giselbert ook het muntrecht te geven dat hij dan ook te Maastricht uitoefende. De koning heeft Giselbert persoonlijk aan zich gebonden door hem zijn dochter Gerberga tot vrouw te geven , die toen 16 jaar oud was. In de jaren 928 en 929 bemoeide Hendrik I zich intensief met Lotharingen. In Metz benoemde hij de zoon van de paltsgraaf Wicherik, Adalbero 1 (929-962). Verder besloot hij zijn jongste zoon Bruno, die hij, op een aanwijzing van God , weet Hrotsvitha van Gandersheim , had bestemd voor de geestelijke stand, toe te vertrouwen aan bisschop Balderik van Utrecht (910-976) . Balderik behoorde tot een voornaam inheems geslacht. Zijn broer Nevelong was gehuwd met een dochter van Reinier II. Aan Balderiks bisschoppelijke hof kon de jonge Bruno in persoonlijke relatie met de Lotharingse adel treden en hoe beter hij die kende , des te minder vergissingen zou hij later maken. Het was Hendriks bedoeling dergelijke aan de rand van het rijk gelegen bisschoppelijke zetels tot steunpunten van de koninklijke macht te maken. Hendrik I stelde in het geval van Utrecht daar middelen tegenover om de door de Noormannen geplunderde stad te herstellen. Utrecht was lange tijd door de bisschoppen en de clerus verlaten geweest , daar het midden in het door de Noormannen bedreigde gebied had gelegen . Nog maar kort tevoren was bisschop Balderik er teruggekeerd en begonnen met het herstel van het kerkelijk bezit 27 . Hendrik I stelde middelen voor dit doel beschikbaar28 . Het blijft echter opmerkelijk dat hij zijn zoon liet opgroeien in deze recent gepacificeerde streek aan de rand van zijn machtsgebied . De relaties met West-Francië werden uit het oogpunt van legitimistische opvattingen wat minder problematisch toen Karel III de Eenvoudige op 7 oktober 929 te Péronne overleed. Toen probeerde Hendrik I op zijn beurt voorzichtig bij de Karolingische traditie aan te knopen. Daar nergens uit blijkt dat Hendrik 1 officieel gehuldigd is in Lotharingen, kan men in het huwelijk van Giselbert en Hendriks dochter Gerberga de intrede van de Liudolfingers in dit rijksdeel zien . Pinksteren 930 bevestigde Hendrik 1 de rechten van de kerk te Aken . In deze kerk van Karel de Grote huwde zijn zoon Otto met Eadgitha, dochter van koning Edward de Oudere (899-925) en zuster van koning Athelstan. De Engelse koninklijke familie was reeds verwant aan de Karolingers , want een andere zuster, Eadgifu, was met Karel III de Eenvoudige gehuwd.

21

Het Engelse hof had een grote verering voor Karel de Grote, van wie men dan ook relieken in bezit had. Hendrik I nam derhalve de Karolingische traditie weer op en zijn zoon Otto zou ze met groot vertoon voortzetten . In 931 werd Robert (931-956) benoemd tot aartsbisschop van Trier. Van hem kan men lezen dat hij de broer van Hendriks vrouw Mathilde was. Daaruit leidt men dan weer af dat koning Hendriks invloed snel stijgende was. Maar aan deze traditionele opvatting twijfelt J.M. van Winter, die er de aandacht op vestigt dat versie A van Gesta Treverorum dit gegeven niet bevat: van zijn afkomst is niets bekend~ 8". Thietmar van Merseburg deelt mee dat Robert een oom was van Ansfried, de latere bisschop van Utrecht , hetgeen betekent dat hij deel uitmaakte van de grafelijke kringen van Lotharingen. Koning Hendriks grote politieke invloed blijkt derhalve meer uit het overleg dat plaatsvond aan de Maas , misschien te Ivois, waaraan Rudolf van Frankrijk, Rudolf II van Opper-Bourgondië en Hendrik l deelnamen. Flodoard deelt mee dat er een vriendschapsverdrag werd gesloten. Wat er bereikt werd , was vooral de feitelijke erkenning van de politieke status van Lotharingen . Een jaar later, op 2 juli 936, stierf Hendrik 1 te Memleben.

Lotharingen onder Otto I tor 953 Bij de opvolging van koning Otto I (936-973), en diens glorieuze kroning en huldiging te Aken was Giselbert nauw betrokken. Hij organiseerde niet alleen het feest maar verrichtte er met de andere hertogen ceremoniële diensten. Duidelijk werd welke ideeën Otto 1 had: het rijk moest een eenheid zijn en de hertogen waren koninklijke vazallen . Zij waren de bestuurlijke schakel tussen de koning en zijn graven . Otto l heeft daarbij in het algemeen en ten aanzien van Lotharingen in het bijzonder de fout gemaakt dat hij te weinig in zijn overwegingen betrok dat hij een staat-in-wording in handen had gekregen en dat de regelingen en compromissen die zijn vader zo voorzichtig getroffen had, nog niet verankerd waren. Hoe veranderlijk de politieke toestand was, toonde de ontwikkeling in West-Francië, waar de Karolingische dynastie in hetzelfde jaar werd hersteld doordat Lodewijk van Overzee (936954), Otto's neef, koning werd. De greep van de Ottonen op de situatie in West-Francië bleef verzekerd door het huwelijk van Otto's zuster Hadwig in 937 met de pretendent van de Capetingen , Hugo de Grote , nu ten tweeden male zwager van Otto, aangezien hij eerder gehuwd was geweest met een dochter van koning Edward de Oudere. Al direct riep Otto's regering veel weerstanden op, ook in de e igen familie . Zelfs Mathilde , de moeder van de koning, stond aan de zijde van haar rebellerende zoons. Dit alles maakte Giselbert overmoedig.

22

Holtzmann deelt mee dat Giselbert, toen hij niet meer aan de kant van de koning stond, diens gezanten heledigde 29 . In maart 939 kon Otto 1 tijd vinden zich naar Lotharingen te begeven. Bij Birthen, ten zuiden van Xanten , vond een eerste treffen met Lotharingse troepen plaats, dat gunstig voor Otto afliep. Giselbert kon na deze openlijke ontrouw niet anders doen dan zich naar Lodewijk van West-Francië begeven. Otto 1 zocht contact met zijn zwager, Hugo de Grote, ging naar Lotharingen, verwoestte de bezittingen van Giselbert en verbond zich met Herbert van Yermandois, Arnulf van Vlaanderen en Willem Langzwaard van Normandië. Deze coalitie schokte Giselberts positie echter niet wezenlijk. Gesteund door troepen uit Zwaben , rukte Otto 1 op en hij probeerde de bisschop van Mainz, Frederik , als intermediair te gebruiken. De resultaten van diens tussenkomst werden echter door Otto verworpen. Giselbert en Otto's broer Hendrik maakten het plan Otto aan te vallen in Saksen om zo de strijd te verplaatsen . Otto bleef er koel onder en stuurde hen een leger achterna , dat hen inhaalde toen ze over de Rijn waren. Giselbert verdronk op de vlucht in de Rijn 311• Het is de vraag welk politiek doel Giselbert ( +890-939) voor ogen heeft gestaan. Zijn houding ten aanzien van de drie vorsten tot wie hij achtereenvolgens in betrekking stond, geeft daar mogelijk een antwoord op. Karel IlJ de Eenvoudige had in Lotharingen een vrij sterke positie, sterker nog dan in West-Francië. Aangezien hij recht meende te hebben op het land van herkomst van zijn dynastie, was daar voor Giselbert niet de plaats die deze zich op grond van zijn afkomst en het aanzien van zijn vader gedacht had. Daarom liep Giselbert over naar Hendrik I, sinds 919 koning van Oost-Francië. Dat leverde geen direct succes op, want bij het verdrag van Bonn in 921 stond hij politiek nog ter zijde. In 923 bood hij, samen met bisschop Rutger van Trier, Hendrik I trouw aan. De één was, zo zou men kunnen zeggen, een exponent van de Lotharingse adel, de ander een representant van de clerus aldaar. Beiden zijn voor dit initiatief beloond : de bisschop werd kanselier en Giselbert verkreeg de hertogelijke waardigheid , toen de rust in Lotharingen leek weergekeerd . Bovendien bleef in Lotharingen het toezicht bestaan van de vertegenwoordiger van de koning, graaf Eberhard. Koning Hendrik 1 streefde in Lotharingen dus naar een situatie analoog aan die in Zwaben , Beieren , Franken en Saksen. Maar ze week daar toch van af, want het hertogschap was aan Giselbert verleend zonder dat de groten of het volk daar enige invloed op hadden uitgeoefend . Daarbij moet worden opgemerkt dat de groten dachten over het hertogschap zoals Giselbert dacht over het koningschap: men accepteerde dat zolang het slechts een nominale

23

macht inhield. Men ziet Giselbert dan ook niet ingrijpen in enig gebied buiten zijn eigen graafschappen. Hendrik 1 gaf hem wel een zekere vrijheid ten aanzien van de politiek ten opzichte van West-Francië. Alleen in gevallen waarin Giselbert voor het streven van de Lotharingse adel van nut kon zijn, werd hem een soort coördinerend leiderschap gegund. Zo gemakkelijk als de Lotharingers zich tot elkaar aangetrokken voelden, zo gemakkelijk gingen ze ook weer uit elkaar, merkte Richer van Reims op. Hendriks opvolger Otto r volgde een andere politiek, omdat hij als doel had het gehele vroegere middenrijk te verwerven. Toen werd Lotharingen weer het kernland van het Rijk. Daardoor, als ook door de opvatting van de koning over de functie der hertogen , veranderde de positie van Giselbert. De koning zag de hertogen als zijn dienaren, ambtenaren derhalve, de schakels tussen de koninklijke en grafelijke macht. Bovendien stond Otto een meer directe wijze van besturen voor ogen die aan de hertogen weinig ruimte liet. Giselbert accepteerde dat niet en kwam in opstand, daarin gevolgd door adel en geestelijkheid , en bood koning Lodewijk IV zijn hulde aan. De eis om zich bij Otto te komen verantwoorden, legde hij naast zich neer. Deze opstand bracht koning Otto aan de rand van de afgrond, maar hertog Giselbert sneuvelde in de strijd. Dat hij pogingen heeft gedaan het koningschap te verwerven blijkt nergens uit. Hij wisselde van vorst zo gauw hij zijn positie in gevaar zag en dat was als hij zijn onafhankelijkheid te zeer bedreigd zag. Daarin volgden hem de groten en zo is hij de leider geworden van het Lotharingse streven naar een zo groot mogelijke onafhankelijkheid in feodaal verband. Giselbert was een overmoedig man van grote hartstocht en snelle besluiten. Zijn dood betekende het einde van een periode waarin de integratie van Lotharingen werd nagestreefd door middel van wat men met behoedzame reserve een nationaal hertogschap mag noemen. Het lijkt niet zo dat Giselbert een koninkrijk Lotharingen voor ogen heeft gestaan . Maar, met he m wezen vele Lotharingers heersers af. die ze niet zelf hadden gekozen . Gi<>elberts weduwe Gerberga huwde nog in 939 met de Westfrankische koning Lodewijk IV van Overzee. Otto 1 benoemde in 940 zijn broer Hendrik, die zich met hem had verzoend, tot hertog in Lotharingen. Otto had Lotharingen nog niet verlaten of overal brak weer verzet los en men verdreef de nieuwe hertog. Weer kwam de koning naar Lotharingen om te overleggen , nu met graaf Otto van Ve rdun . He m maakte hij hertog en voogd van het zoontje van Giselbert en Gerberga. In november 942 had er te Visé aan de Maas tussen Luik en Maastricht een 24

bijeenkomst plaats. Otto 1 moet daar van steun aan Hugo de Grote hebben afgezien en Lodewijk IV van aanspraken op Lotharingen. Maar toen'Ütto van Verdun en Giselberts zoontje beiden in 944 overleden, konden Lodewijk IV en Gerberga weer aan een Lotharingse politiek beginnen . Om dit te voorkomen benoemde Otto I de militair bekwame Koenraad de Rode tot hertog in Lotharingen. In zijn ambtsperiode (944953) heeft hij nogal wat moeilijkheden gehad. Pirenne heeft hem fraai maar negatief geschetst als een militaire gouverneur die van Lotharingen een Duitse provincie heeft gemaakt. Uit zijn daden blijkt dat hij een impulsief man was. Berengar van Ivrea beloofde hij Italië als leen. Toen Otto dit aanbod onterecht vond, werd hij boos en deed hij mee aan een algemene opstand die in 953 in het Duitse rijk was uitgebarsten. Reinier III , een neef van hertog Giselbert die erop uit was diens erfgoederen in handen te krijgen, bestreed hem en werkte hem het land uit. Hij kwam terug met de plunderende Hongaren, die hij door Lotharingen tot bij Kamerijk leidde. Hij trok door Henegouwen naar het Maasgebied , maar verliet hen bij Maastricht. Uiteraard kwam hem dit op ontslag te staan. Hij verzoende zich nog in 954 met Otto I . maar op 10 augustus 955 sneuvelde hij bij Augsburg in de roemruchte, definitieve overwinning van Otto op de Hongaren. Voor het probleem Lotharingen had Otto 1 reeds een nieuwe oplossing gevonden: nog in se ptember 953 had hij zijn jongste broer Bruno , die in juli benoemd was tot aartsbisschop van Keulen , belast met het bestuur van Lotharingen .

Bruno, de hoge vertegenwoordiger van de koning in Lotharingen 953-965 De mislukking van het hergtogschap van Koenraad de Rode , diens ontrouw, he t gevaar van de kant van de Hongaren , de o pstand van 953 en bovendien de voortdurende dreiging vanuit West-Francië hebben Otto 1 genoodzaakt effectieve tegenmaatregelen te nemen. D e kans hiervoor kwam toen op 9 juli 953 Wichfried , aartsbisschop van Keulen , ove rleed. Nog vóór diens begrafenis werd Bruno , Otto's jongste broer, tot aartsbisschop gekozen. Na het overlijden van zijn vader was hij uit Utrecht teruggekeerd naar het hof. Hij werd in 940 aartskanselier en in 951 aartskapelaan . Derhalve stond hij aan het hoofd van het bestuursapparaat en als aartskapelaan had hij de leiding van hofkapel en hofschool. Voordat hij op 25 september tot bisschop werd gewijd , ve rtrouwde Otto 1 hem het bestuur over Lotharingen toe . Op 21 september riep Bruno de groten van dat land bijeen , gaf hun velerlei instructies , riep hen op trouw te blijven en zegde toe alles te doen om - zoals hij het noemde - " de orde in de kerk" te herstellen , indien nodig met gevaar voor eigen leven. Daar de Lotharingse adel niet aan de kant stond van de opstandige Koenraad de Rode en Bruno een innemende maar we l zeer vastbe raden 25

persoonlijkheid was , zullen zijn woorden daar zeker indruk hebben gemaakt. Door de rivaliteit binnen de familie waren Otto l en Bruno, de twee broers die op elkaar konden rekenen, genoodzaakt de taken te verdelen. Men mag derhalve in Bruno's benoeming een vice-koningschap zien 31. Aangezien dit ook militaire bevoegdheden inhield - hij zou immers desnoods met gevaar voor zijn eigen leven de vrede herstellen - en omdat twee hertogen hem terzijde stonden, heeft zijn biograaf, de monnik Ruotger van het Keulse klooster St.-Pantaleon, wat aarzelend de term archidux neergeschreven toen hij Bruno's functie nader omschreef. Flodoard van Reims formuleerde diens taak in zijn Annales helemaal juist: Otto vertrouwde Bruno het regnum Lothariense toe. Widukind zegt het zo, dat de koning Bruno aan het hoofd stelde en dat hij het ambt van bisschop en groothertog vervulde. Daarmee wordt de dubbele bestuursopdracht omschreven. Al gauw zijn er pogingen gedaan om de dubbele functie te verdedigen. Widukind doet dat onder verwijzing naar Samuel en anderen die priester en rechter waren. Bruno's Vita door Ruotger is weinig feitelijk , maar van belang om de ideeën die toen leefden in kringen van het hof te leren kennen. Bruno had volgens zijn biograaf door zijn priesterschap, zijn aangeboren koninklijke gave van het regeren en door zijn liefde voor onderwijs en wetenschap het juiste inzicht in de door God gewilde ordening. Daarin hebben geestelijken de plicht de belangen van het rijk te bevorderen en de vrede te waarborgen. Slechts wie de goddelijke voorzienigheid niet erkent en werkelijk geen verstand heeft en in het duister wandelt , zal het niet met de maatregel voor Lotharingen eens zijn. Het sacrale koningschap betekent het vervullen van een goddelijke taak op aarde , aldus Ruotger. De van God afgeleide macht, zoals die hier wordt omschreven , lie t dan ook geen plaats voor feodaal -contractuele opvattingen zoals die bij de adel in het westen en in Lotharingen leefden. De opvatting dat alleen van de koning afgeleide macht wettig is, verklaart de hardheid waarmee Bruno tegen Reinier III Langhals , graaf van Henegouwen , en de zijnen optrad. Direct na zijn ambtsaanvaarding stond hij voor de taak de aanvallen op Keulen van de gewezen hertog Koenraad af te slaan. Hun beider legers lagen te Rimlingen tegenover elkaar, gereed voor de slag. Bruno wist tot onderhandelingen te komen en Koenraad van strijd te doen afzien "omdat dit tegen de koning is , wat God niet wil ' '. Daarmee was de verzoening een feit. Nog in hetzelfde jaar raakte Bruno in moeilijkheden in Luik , waar hij na het overlijden van bisschop Farabert (947-953) een Lotharinger Rather (953-956) benoemde. Deze was reeds twee keren mislukt als bisschop van Verona. Het was een geleerd man , ook wel 's rijks theoloog genoemd , wiens optreden ook in Luik tot de

26

grootste moeilijkheden leidde. Het is waarschijnlijk zijn bewondering voor deze begaafde schrijver, theoloog en voorstander van kloosterhervorming die Bruno over het hoofd deed zien dat Rather geen politicus was en allesbehalve een tacticus. In 955 is de zaak voor hem in Luik verloren. Hij zou nog een vierde keer mislukken nadat hij door Otto J opnieuw was aangesteld als bisschop van Verona. Hij stierf in zijn vaderland in Namen, als kerkvorst mislukt , zijn werk als een torso achterlatend 32 . Een even ongelukkige keuze van Bruno was die van de bisschop van Kamerijk, Berengar, een verwant, die zich daar in 959 volkomen onmogelijk maakte en zonder veel scrupules naar het zwaard greep toen men hem uit de stad verwijderd had . Verontschuldigend merkte Ruotger op dat daar in het westen van Lotharingen ongetemde barbarij heerste en dat nog wel bij christenen. Toch vertelt Ruotger dat Bruno er zeer goed op lette wie hij benoemde; dat geldt dan niet voor de benoeming van Berengar, maar wel voor die van zijn opvolger, de toegewijde monnik Ingram uit Corvey. Reinier III Langhals , die Koenraad de Rode toch met succes had bestreden, werd niet tot hertog benoemd. Dat heeft hem vanaf het begin stelling doen nemen tegen Bruno. Het conflict werd zichtbaar in 955 toen bisschop Rather in ernstige moeilijkheden was geraakt en Reinier zijn oomzegger Balderik in Luik benoemd wilde hebben. Deze was de zoon van Reiniers zuster en graaf Nevelong, een der broers van bisschop Balderik van Utrecht. Vergeefs heeft Bruno zich daar sterk tegen verzet. De aanstelling van Balderik was een overwinning van de feodale adel, zegt De Moreau terecht. Maar ook dit wist de biograaf van Bruno in te passen in zijn boodschap. De tegenpartij wint , zo schrijft hij, maar ze heeft tot haar eigen onheil doorgezet dat een telg van de inheemse adel werd benoemd , een kind nog, smaalt Rather in een van zijn brieven. Ruotger treurt , daar het schip van de kerk uit de koers is doordat de stuurman het in de storm niet meer kon houden cessit igitur cessit, dus week hij , hij week terug. Het moet in Keulen een diepe indruk hebben gemaakt, die nog jaren bleef doorwerken . Bruno gaf dus toe, maar liet de tegenstanders dure eden zweren en beloven dat ze voortaan in onwankelbare trouw de kerk en de rechten van de koning zouden eerbiedigen. Maar het liep anders . Reinier III Langhals maakte kort daarna van Bergen een versterkte burcht en eigende zich omstreeks 956 het weduwgoed van Gerberga toe en goederen van de kerk van Reims. Rudolf, de vader van de geschiedschrijver Richer van Reims, kwam op voor de belangen van de koningin en belegerde Bergen. Hij stak de stad in brand en nam Reiniers vrouw Adela en haar kinderen Reinier en Lambert gevangen . Waarschijnlijk is Lotharius (954-986) daarbij aanwezig geweest. Bruno bemiddelde: het 27

weduwgoed werd gerestitueerd, echtgenote en kinderen werden vrijgelaten evenals de militaire handlangers. Dat bracht Reinier niet tot rust. Hij had immers Bruno als meester moeten erkennen en de palts Meerssen had hij aan koningin Gerberga moeten teruggeven. De opstand die Reinier nu in Henegouwen en elders ontketende, was voor Bruno aanleiding om definitief met hem af te rekenen. In samenwerking met koning Lotharius ging Bruno het eindgevecht aan. Toen Reinier besefte dat hij aan twee zijden werd aangevallen, gaf hij zich over in het St.-Salviusklooster te Yalencijn. Hij weigerde gijzelaars ter beschikking te stellen, werd gevangen genomen en van hoogverraad beschuldigd omdat de eden van 956 naar Bruno's inzien verbroken waren . In het voorjaar van 958 werd Reinier verbannen. Flodoard zegt: over de Rijn heen; naar de slaven, zegt de Continuator van Regino, maar Thietmar van Merseburg weet het beter: Reinier is naar Bohemen gestuurd. Daar is hij in 973 gestorven. Zijn goederen werden geconfisqueerd, hetgeen een rijke buit voor het rijk betekende. De biograaf van Bruno merkt op dat meer mensen het lot van Reinier hebben gedeeld . Zij die zich met Reinier schuldig hadden gemaakt aan het in brand steken van kerken, staan vermeld in ee n lijst uit de tiende eeuw die nog te weinig de aandacht heeft getrokken 33 . De zoons van Reinier zijn naar West-Francië gevlucht; zij zoude n nog van zich doen horen. Nog had Bruno de handen niet vrij, want een nieuwe , nog grotere opstand brak uit in 959. Leider hiervan was graaf Immo , die rond Maastricht een belangrijke positie innam en wiens voornaamste steunpunt de burcht Chèvremont was, die een bedreiging voor Luik vormde. Deze Immo was zo gehaaid, dat Reinier III Langhals van hem gezegd zou hebben dat hij met Immo alle Lotharingers in zijn macht had , maar met alle Lotharingers Immo niet in zijn macht zou kunnen krijgen . Bruno was genoodzaakt nieuwe maatregelen te nemen om het land te pacificeren. Dat blijkt hieruit dat sinds 959 er twee personen als hertog worden genoemd. De eerste is Frederik, graaf van Bar, Metz en Chaumontois , uit het geslacht van de paltsgraaf Wicherik . Door het benoemen van deze Lotharinger deed Bruno een geslaagde tegenzet tegen graaf Immo 34 . Doordat Frederik huwde me t Bruno's nicht, de dochter van zijn zuster Hadwig, ontstond er bovendien tussen hen een familierelatie. Zijn hertogschap als helper van Bruno zou hij vooral uitoefenen in het zuiden waar hij veel goederen bezat. De gedachte aan een splitsing in Opper- en Neder-Lotharingen dringt zich op , daar in het noorden een tweede hertog optreedt, Godfried. leerling van Bruno. zoon van Godfried, de paltsgraaf en graaf in Gulikgouw, en van Ermentrud, dochter van Karel de Eenvoudige . In 958 ontving deze Godfried de goederen die aan Reinier lil waren ontnomen. Hij moet dus aan de westelijke grens

28

zijn taak hebben gehad. Als hertog wordt hij slechts enkele keren genoemd. Ruotger vertelt dat Bruno zelf niet mee kon naar Italië waar Otto 1 op 2 februari 962 tot keizer zou worden gekroond. Wellicht liet zijn gezondheidstoestand of de altijd gevaarlijke toestand in Lotharingen dat niet toe. Hij stuurde Godfried , aan het hoofd van het Lotharingse leger. Godfried overleefde de tocht niet. De pest brak in het leger uit en in juli 964 overleed hij. Naar Bruno's mening was Godfried zo vervuld van het goede dat gebeden voor zijn zielerust overbodig waren . Sprömberg is van mening dat de tocht naar Rome de aanleiding is geweest Godfried de hertogelijke titel te verlenen. Als dat juist is, dan zou deze benoeming los staan van de toestand in Lotharingen en dan zou Godfrieds hertogelijke titel ad hoc verleend zijn en zijn titel niet meer dan een militaire functie aanduiden 35 . In deze periode heeft Bruno belangrijke bijdragen geleverd aan de politieke stabilisatie , zowel in Lotharingen a ls in West-Francië . Pasen 959 kwam Gerberga met haar zoon Lotharius naar Keulen. Daar gaf de net achttien jaar oude Lotharius securitas aan Otto 1, de erkenning van diens rechten met betrekking tot Lotharingen 36 . In 961 had , vóór zijn vader naar Italië ging , te Worms de verkiezing van Otto II (973-983) plaats. Otto ontving pas na instemming van en verkiezing door alle Lotharingers de koningswijding in Aken op 26 mei 961. Op deze wijze hebben op dit heilige moment Otto I en Bruno, inmiddels tactische politici geworden, de Lotharingers betrokken in hun politiek. Toen keizer Otto in 965 terug was uit Rome vond in Keulen een groot feest plaats . Hadwig en haar Capetingische zoons waren daar afwezig, omdat het koningschap van Lotharius in tegenspraak was met de Capetingische aanspraken die door Otto I min of meer gesteund werden . Onmiddellijk na het feest ging Bruno, ter verzoening tussen de beide families , naar West-Francië . Te Compiègne bracht hij de vrede tussen Gerberga en Hadwig tot stand. Uitgeput ging hij verder naar Reims, waar hij een vriend. de Lotharinger Odelrik (962-969) op de aartsbisschoppelijke troon had weten te plaatsen. Daardoor moest worden voorkomen dat de clerus in dit centrum van vorming invloeden zou ondergaan van Karolingisch legitimisme, dat onder koning Lotharius weer kansen kon krij gen. In Reims is Bruno op 10 november 965 overleden. Zijn heiligverklaring in 1870, het gevolg van contacten die een bange paus Pius IX legde , toen hij de hulp zocht van Bismarck , is even politiek als de hele carrière van Bruno.

29

Lotharingen onder Saksische koningen en Karolingische hertogen 9651006 Dat aartsbisschop Bruno in Lotharingen de pla ats van de koning had ingenomen, bleek na zijn overlijden uit het feit dat Otto I toen geen hertog benoemde maar zelf het bestuur op zich nam. Hij zette het benoemen van vertrouwelingen tot bisschop voort , zelfs in Reims waar een leerling van de school te Metz werd benoemd , Adalbero (969-989) , broer van graaf Godfried, die later "van Verdun " of "de Gevangene' ' wordt genoemd en die stamde uit de keizergetrouwe familie van paltsgraaf Wicherik. Adalbero zou een beslissende stem hebben bij de dynastiewisseling van 987 in West-Francië . Samen met de geleerde Gerbert van Aurillac, later paus Silvester II (999-1003), rechtvaardigde hij het verlaten van de Karolingische traditie e n het afwijzen van de Karolinger Karel. De plaats van Bruno als adviseur van de koning werd in de praktijk ingenomen door bisschop Notger van Luik (972-1008) 37 , een Zwaab van geboorte , die van zijn bisschopsstad door midde l van zijn kathedraalschool een centrum maakte van cultuur en we te nschap . De Ottonen schonken aan de kerk van Luik de politieke machtsbasis waarop he t latere prinsbisdom zou worden gebouwd. Dat zijn de graafschappe n Hoei in 985 en Bruningenrode, dat wil zeggen ongeveer het land van Tienen, in 987. Verder werd in deze periode de westgrens beveiligd door het inrichten van marken , met name tege n de expansie van Vlaanderen , als een van de middelen tot bestendiging van de politieke verhoudingen. Omstreeks 973 of iets later werden de markgraafschappen ingericht van Valencijn en van Ename bij Oudenaarde; rond 1000 volgde dat van Antwerpen. Ook het bisdom Kamerijk ontving de midde len om zich te verdedigen. De bisschop werd stadsheer in 948; in 977 verleende Otto II de immuniteit , tol en munt ; in 1007 ontving de bisschop het graafschap in Kamerijk 38 . Een verdere reden voor deze begunstiging was de onbetrouwbaarheid van de burggrafelijke familie. Het bisdom ressorteerde bove ndien onder het aartsbisdom Re ims en daarop kon vanuit het Duitse Rijk niet altijd de gewenste invloed worden uitgeoefend. De Ottonen tolereerden slechts grote machtscomplexen als die in handen van vertrouwde bisschoppen waren en daarom breidden zij de macht van Utrecht, Kamerijk en Toul in de loop van de tijd sterk uit. Het complex van de vijftien graafschappen van graaf Ansfried. oom van de latere bisschop van Utrecht, zou dan ook zo spoedig mogelijk worden ontbonden. D at begon toen Ansfried het graafschap Hoei aan Otto II1 teruggaf. die het op zijn beurt aan de kerk van Luik scho nk . In ruil voor de waardigheid van bisschop schonk Ansfried aan keizer Otto ook zijn graafschappen in Brabant. Uit een dee l hiervan heeft de keize r he t 30

markgraafschap Antwerpen kunnen opbouwen . Ansfried , bisschop van Utrecht (995-1010), stichtte op zijn allodia het klooster op de Hohorst bij Amersfoort en het later tot rijksabdij ontwikkelde klooster te Thorn , dat oorspronkelijk een eigenklooster van Luik was , waar zijn dochter abdis werd. Een tweede voorbeeld van de liquidatie van een machtscomplex was dat van Hamaland, eveneens ten nutte van het rijk en ter versterking van het bisdom Utrecht. Opbouw van kleinere leencomplexen werd wel toegestaan, zoals aan de zonen van Wicherik, hertog Godfried en graaf Siegfried. De laatste legde in 963 de basis voor Luxemburg, een wel zeer bestendige staatkundige creatie. Dat Otto I zelf het bestuur in Lotharingen voerde , bleek ook in 966 toen de keizer de abdij van Sint-Servatius te Maastricht in bezit nam "omdat wij deze voor het bestuur van de staat nodig hebben" 39 . Het ligt voor de hand om net als G. Rotthoff te wijzen op de strategische betekenis van "de stad aan heirbaan en rivier" 40 • Ook Veldeke wijst op de strategische betekenis van Maastricht: "die wege, si samenen sich al da" en hij noemt Maastricht " des landes hovestad" en bedoelt van Lotharingen41. Daarnaast speelt misschien ook een rol dat Otto 1 definitief een streep wilde zetten onder een stamhertogschap zoals dat Giselbert, de vroegere bezitter van de Servaasabdij , en koning Hendrik I voor ogen had gestaan 42 . Dat economische motieven geen rol hebben gespeeld, blijkt als Otto in 968 zijn goedkeuring hecht aan de beslissing van Gerberga, die toen haar weduwgoed schonk , het rijksgoed Meerssen met 85 verspreid liggende boerderijen , voor de zielerust van haar overleden echtgenoot Giselbert aan de kerk van R eims .ln de Sint-Servaaslegende van Hendrik van Veldeke eigent Gerberga zich juist kerkegoed toe. Na Otto's overlijden op 7 mei 973 bleek hoezeer de inheemse adel geneigd was andere wegen te gaan dan de keizer had aangewezen. Dat had om te beginnen Arnulf van Karinthië moeten ervaren, want niet anders dan door de adel schaakmat te zetten had hij zijn plan, de wederoprichting van het koninkrijk Lotharingen, kunnen doorzetten . De consequentie van de erkenning van Hendrik I als koning bleek te zijn - en dat werd onder Otto I onverhuld duidelijk - dat een eind was gekomen aan de beslissende macht van de adel. Deze moest wijken voor het koninklijk gezag dat met de jaren dwingender werd opgelegd . Dat veroorzaakte dat er in Lotharingen een beweging op gang kwam die voor het weste n koos en dat motiveerde met de trouw aan het huis der Karolingen, dat in 936. hetzelfde jaar waarin Otto I de troon besteeg, in West-Francië weer met de koninklijke macht werd bekleed. Pirenne

31

merkte reeds op dat de liefde voor het Karolingische huis plato nisch was. Ze werd immers vooral ingegeven door de we ns een zelfde belangrijke positie te verwerven als de groten in West-Francië hadden verkregen. Dezen waren druk bezig met het vormen van territoriale vorstendommen , waarvan in de nabijheid der Lo tharingse groten zulke spreke nde voorbeelden te zien waren a ls Vlaanderen e n Vermandois. De Lotharingse ade l wenste , evenals die van West-Francië. ee n koninklijk gezag waaraa n men slechts doo r banden van wederzijdse feodale tro uw was gebonde n. Het verzet tegen de oestuursme thoden van Otto en Bruno we rd verder aangewakkerd doordat de adel moest aanzien d at op de bisschoppe lijke zetels veelal personen werde n geplaatst van vreemde herkomst in plaats van afstamme lingen van de inheemse adel. Ook in dit opzicht kreeg Lotharingen een regime van vreemdelingen , die in enige gevallen nie t eens de taal machtig waren die in hun diocees we rd gesproken. D aardoor werd het verzet brede r en meer alge meen , voor de adel de strijd voor een rechtvaardige zaak. Zo dachten de koningsgezinde kroniekschrijvers van deze bisschoppen niet. Die va n Kamerijk sprak sma lend over de o ngedisciplineerde zede n van de Ca rlenses, daarmee doelend op de adelspartij waarvan de afstamme lingen van G iselbert van de Maasgouw , zelf van Karolingische herkomst , de vanzelfspre kende leide rs waren. Dat de zone n van Reinier 111 , Reinier IV en Lambe rt 1 bij de koning van West-Francië, Lotharius. o nde rdak hadden gevonde n na de verba nning van hun vader, wees erop dat va n die zijde actie te verwachten zou zijn zodra de tijd d aarvoor rijp was. De naam Lotharius voor Lodewijks en Gerberga's zoon zal niet zonder po litieke bedoeling zijn gekozen. Nog in 973, het sterfjaar van Otto I, deden Reinier IV en Lambert 1 een poging om h un bezit terug te krijgen , nadat zij tot terugkomst gemaand waren door edelen van het land . De door de koning benoe mde graven Werner e n Reinold die in de bezittingen van Re in ier III graaf waren , sneuvelden in een gevecht bij Pé ronne. Dit gebeuren heeft grote indruk gemaakt , want het wordt in vele annale n vermeld. Hun opvolgers waren Arnulf, kleinzoon van Isaac, graaf van Kamerijk , een lastpost voor de bisschoppen aldaar , e n Godfried, kle inzoon van Wicherik , wiens machtsgebied de marken Valencijn en E name vormden. Deze strij d noodzaakte Otto II (973-983) op te treden. Van Duisb urg trok hij naar Nijmegen e n vandaar naar Utrecht , waa r hij Kerstmis vierde . Hij trok nog in januari ten strijde , belegerde de invalle rs te Boussu aan de Haine e n stak de burcht in brand. De beide broe rs wisten echte r te o ntsnappen naar West-Francië , waar ze hun plannen breder opzetten me t Otto van Vermandois , di e volgens familietraditie ui t was

32

op vergroting van zijn bezit in noordelijke richting, en met Karel , broer van koning Lotharius, die zonder passend werk was door de toentertijd moderne opvatting dat een staat, als er meer zoons waren , niet meer werd gedeeld. De Reiniers hebben in deze Karel wellicht de aangewezen persoon gezien om een spontane en massale terugkeer van de Lotharingers tot het Karolingische huis en derhalve West-Francië te bewerken. In april 976 deden zij opnieuw een aanval op Henegouwens hoofdstad Bergen, maar die leverde geen resultaten op. Pas in april 977 kwam de keizer naar Lotharingen om de kwestie te regelen. Hoewel de onderneming van de Reinieren mislukt was, besloot Otto II toch aan al hun wensen tegemoet te komen. In de kroniek van Sigebert van Gembloers staat dan ook dat zij in het land van hun vader werden herplaatst. Reinier IV en Lambert kregen respectievelijk het graafschap Henegouwen , uitgezonderd Bergen , en het graafschap Leuven. Godfried , graaf in Henegouwen, kreeg als vergoeding Verdun, waarnaar hij sindsdien werd genoemd . Hij bleef markgraaf van Ename. Een merkwaardige beslissing was dat Karel door Otto II tot hertog van Lotharingen werd benoemd. Koning Lotharius was van mening dat Lotharingen slechts tijdelijk door zijn vader aan Otto 1 was afgestaan, en bleef bij deze mening, ook toen Karel er hertog werd . Otto II heeft er zich de vijandschap van Lotharius mee op de hals gehaald, die in juni 978 dan ook een spectaculaire aanval deed op de palts in Aken. De krijgstocht was in principe bedoeld tegen Karel ; pas later werd het doel gewijzigd, toen men vernam dat Otto in Aken was. Deze had geen leger bij de hand en vluchtte overhaast uit Aken naar Keulen. Lotharius deed nog een aanval op Metz maar zonder succes. Otto II begon aan een soortgelijk militair vertoon. In Laon liet hij Karel uitroepen tot koning , maar dat vond niet voldoende weerklank en dus werd de vertoning beëindigd. Tenslotte sloot men vrede en vriendschap te Margut-surChiers in mei 980. Aangezien de kwestie Lotharingen in het geding was , zal men die bij deze gelegenheid uit de weg hebben geruimd . Toen Otto II echter in 983 overleed, begon koning Lotharius opnieuw een actie, nu gericht op Verdun , waar de kampioen van de keizerlijke belangen , Godfried , de verdediging leidde . Na een met wisselend succes gevoerde strijd werd Godfried gevangen genomen. Hem werd de vrij heid aangeboden op voorwaarde dat hij Bergen af zou staan, maar hij wees dat af. Sindsdien wordt hij Godfried de Gevangene genoemd , waardoor hij van zijn vele naamgenoten te onderscheiden is. Vanuit het gevang spoorde hij per brief in kloeke bewoordingen het thuisfront aan stand te houden en de kastelen te versterken . De eerwaarde Gerbert van Aurillac was de bezorger der brieven ; men zegt dat hij ze ook schreef43 . Tot 987, het jaar van de wisseling der dynastie in West-Francië, bleef Godfried gevangene van de graaf van Vermandois. Deze liet hem vrij op 33

bevel van de nieuwe Franse koning Hugo Capet (987-996). De steunpilaar van het rijk en het toonbeeld van trouw , Godfried van Ename , graaf van Verdun. de Gevangene , heerste nu van Henegouwen tot in Opper-Lotharingen. Hoe hij tegenover de Reinieren stond, laat zich raden. Met lede ogen moet hij het herstel en de vergroting van hun macht hebben aangezien, zeker toen hij in 998 Bergen moest afstaan aan Reinier IV: aan diens oude eis was eindelijk voldaan . Hij huwde Hedwig , een dochter van Hugo Capet. Zijn broer Lambert. die zich in Leuven vestigde , huwde Gerberga, dochter van hertog Karel. Daardoor was zijn familie voor de tweede keer met de Karolingen verbonden. Hertog Karel werd in de strijd met Hugo Capet gevangen genomen. Hij stierf in gevangenschap. Volgens de overlevering is hij begraven in de crypte van de St.-Servaaskerk te Maastricht. Sinds zijn gevangenneming was zijn zoon Otto hertog , die trouw en dienstbaar aan het rijk was. Toen hij overleed in 1006, was het geslacht van Karel de Grote in de mannelijke lijn uitgestorven. Lambert van Leuven werd de erfgenaam van hertog Otto. Dat was overigens toevallig, want Karel had vijf kinderen 44 . Zo erfde Lambert van Leuven Otto 's goederen , waarvan vooral Leuven en Brussel voor hem van grote betekenis waren . Hij hoopte op de hertogelijke waardigheid , maar die zou pas ten deel vallen aan zijn achterkleinzoon .

Lotharingen tijdens de regering van Hendrik Il, 1002-1024 Toen Lambert van Leuven krachtens beslissing van Otto Il terug mocht komen uit zijn ballingschap. heeft hij met ijver e n succes de wederopbouw ter hand genomen van de macht die zij n voorvaderen eens hadden. Pirenne ziet daarin de reden waarom Hendrik II he m niet heeft benoemd tot hertog toen zijn zwager, hertog Otto , overleden was. ln feite nam de koning zelf weer het bestuur over. Zo komt het dat Hendrik II in Lotharingen ondernemingen heeft moeten leiden die hij aan een hertog had kunnen overlaten. Hendrik Il was in 1002 zijn achterneef Otto III opgevolgd, hoewel e r twee tegenkandidaten waren. Zijn vader was reeds met Lotharinge n in contact geweest toe n hij in 977 na ee n opstand in verzekerde bewaring was gegeven aan bisschop Folkmar van Utrecht. Hendrik zelf werd verbannen naar Hildesheim. Aangezien hij oorspronkelijk bestemd was voor de geestelijke stand, kreeg hij daar een intellectuele vorming. die in 983 werd voortgezet bij de vrome bisschop Wolfgang van Regensburg, die eerder had gewerkt in Bruno's kanselarij en in Trier. Hendrik werd spoedig mede regent in Beieren en volgde daar zijn vader op als hertog. Hij raakte bevriend met Otto 111 en huwde met de kleindochter van paltsgraaf Wicherik. Kunigunde van Luxemburg. Na zijn verkiezing 34

........ ....,. -11 G4 ~

.w1

Keizer Hendrik Il, 1002-1024. Uit het Liber aureus Epternacensis

maakte hij een rondtocht door het rijk en zo was hij nog in 1002 in Lotharingen, dat gedurende zijn hele regering zoveel aandacht zou vragen . De koning zou de Lotharingse edelen in Duisburg ontvangen, maar die lieten op zich wachten. Eindelijk kwamen wel de bisschoppen Notger van Luik, Erlwin van Kamerijk en Heribert van Keulen. Zij huldigden hem en begeleidden hem naar Aken , waar hij op 8september1002 op de troon van Karel de Grote werd verheven. Het volgend jaar was hij weer

35

in Aken , "omdat hij in eensgezindheid wilde spreken met de Lotharingers". Hij vierde er het jaargetijde van Karel de Grote , ging bidden te Maastricht op het graf van Sint-Servatius en toen in Luik op dat van SintLambertus. Een vroom vorst had het bewind overgenomen, de enige Duitse keizer die gecanoniseerd is. In 1005 trok hij naar Holland, waartoe zijn schoonzuster Liudgard hem had bewogen. Haar echtgenoot, graaf Arnulf van Holland, was in 993 tegen opstandige West-Friese onderdanen 45 gesneuveld. De koning wist een verzoening tot stand te brengen, zegt de geschiedschrijver Thietmar , bisschop van Merseburg. De volgende jaren vonden strooptochten van de Noormannen plaats, in 1006 en 1007. Indrukwekkend was de verdediging niet. De prefect Godfried was oud en Ansfried, die toen bisschop van Utrecht was, wist niet beter te doen dan de koopmanswijk van zijn stad in de as te leggen opdat de Noormannen er geen buit zouden vinden; hij trok zich met de bevolking binnen de burcht terug. Ernstiger was de aanval die Boudewijn IV van Vlaanderen opende in hetzelfde jaar 1006. Hij had gepoogd zijn halfbroer Azelinus door middel van veel geld op de bisschopszetel van Kamerijk te plaatsen, maar Notger van Luik wist dat te voorkomen. Toen Boudewijn inzag dat expansie in die richting mislukte, wat hem bijzonder verdroot omdat de bisschop van Kamerijk tevens het in Vlaams gebied gelegen bisdom Atrecht bestuurde, besloot hij tot een aanval op de mark Valencijn , waar de reeds bejaarde graaf Arnulf het bewind voerde. Te meer daar de hertogelijke functie sinds 1005 vacant was , liep hij weinig risico en het lukte hem de stad in te nemen. De keizer greep in, maar kon de stad niet heroveren . Boudewijn had bij deze onderneming de steun van Lambert van Leuven 46 . Tegelijkertijd maakte Reinier IV zich meeste r van geheel Henegouwen. Koning Hendrik lI organiseerde in het jaar 1007 opnieuw een veldtocht , viel Valencijn niet aan, maar trok over de Schelde en verwoestte en plunderde daar het land. Reeds in 1006 was Notger als gezant van Hendrik II naar koning Robert II van Frankrijk gegaan om te overleggen over samenwerking en een bij eenkomst te organiseren. Boudewijn werd schaakmat gezet. Ook Robert , de aartsbisschop van Rouaan en zijn broer, hertog Richard Il van Normandië weze n zijn politiek af. Na de tocht van 1007 moest Boudwijn zich overgeven. Hij stelde gijzelaars ter beschikking en beloofde op de rijksdag in Aken aanwezig te zijn. Daar nam Hendrik II hem als vazal aan. Hoe het precies is gegaan, is niet duidelijk, maar in ieder geval heeft Hendrik in zijn politiek gebruik gemaakt van Boudewijn. In 1012 gaf hij hem Walcheren en omgeving in leen. In 1015 blijkt Boudewijn in het bezit van Valencijn te zij n. Hendrik II heeft het gevaarlijke middel toegepast de ene vijand binnen het rijk te halen om hem uit te spelen tegen de andere. in dit geval Reinier. Onder

36

Hendrik II was het middel effectief, daarna niet meer. Toen bisschop Notger van Luik was overleden, volgde Balderik (10081018) hem op, de zoon van Otto, graaf van Loon. Hij probeerde goede betrekkingen te onderhouden met Lambert van Leuven en overlegde met hem over zaken die het bisdom betroffen en Lambert bood hem hulp aan in het bestuur. Toch brak in 1012 oorlog tussen beiden uit, want de bisschop had in Hoegaarden, op slechts twintig kilometer van Leuven in Haspengouw een versterking aangelegd. Lambert en Robert van Namen namen de wapens op en versloegen de bisschop, die het graafschap Bruningerode aan Lambert in leen moest afstaan. Deze zou echter wel een hoge boete moeten betalen. Om daaraan te ontkomen nam hij Liudgard gevangen, de weduwe van Giselbert van Loon, een schoonzuster dus van de bisschop. Hij behandelde haar met ere, maar liet haar pas vrij. toen zij de boete namens hem aan haar bisschoppelijke zwager had betaald. Deze brutaliteiten hebben Hendrik II ertoe gebracht om Godfried, zoon van Godfried de Gevangene, te benoemen tot hertog. Dat betekende vanaf deze tijd militair gouverneur.verantwoordelijk voor orde en rust. Lambert, die aanspraak op de hertogelijke titel maakte, verklaarde Godfried de oorlog en werd in 1015 bij Florennes verslagen en gedood. Grote vreugde in het hele land, zegt Thietmar van Merseburg , die vertelt dat Lambert zeer velen had opgeknoopt aan klokketouw en dat er geen erger bandiet bestond. Alpertus van Metz spreekt over Lambert als de grootste roverhoofdman, zó bekend , dat hij zijn naam niet eens hoeft te noemen. Deze schets in deze kleurstelling bewijst wat er van iemand in de geschiedschrijving terechtkomt als de gegevens uitsluitend van de middeleeuwse, vijandiggezinde clerus komen . Immers , als Hendrik Il hard optreedt, doet hij recht; als Lambert zich bedreigd voelt en toeslaat, is hij een rover. In feite was Lambert een krachtig en energiek vorst, de grondlegger van Brabant en de feitelijke stichter van Leuve n, een van die vroege residenties die militair, administratief en godsdienstig centrum zijn van een graafschap. Het was gunstig gelegen halverwege Maas en Schelde , verbonden met Antwerpen door de Dijle en gevestigd aan een van de belangrijkste oost-westverbindingen over land . De benoeming van Godfried tot hertog in Lotharingen valt te plaatsen in het jaar 1012. Koning Hendrik II had nu behalve van hem de steun van de bisschoppen Adalbold van Utrecht, Balde rik van Luik en Gerard van Kamerijk. Van de laatste kan men zeggen dat hij als raadsman enigszins de plaats innam van Notger47 . De Utrechtse bisschop Adalbold II (10101026), opgevoed in de domschool van Luik , was politiek sterk geëngageerd en tevens een erudiet man. Hij schreef ove r wijsgerige onderwerpen en zou later het leven van de keizer beschrijven. Een van de 37

belangrijkste kwesties waarin uiteindelijk Hendrik Il de beslissing nam, is die van het graafschap Hamaland. Een belangrijke bron voor de kennis van de eindfase van dit graafschap is het we rk van Alpertus van Metz, D e diversitate temporum . De geschiedenis van Hamaland - dat is het gebied van D eve nter , een deel van de zuidoostelijke Veluwe, de huidige Graafschap , de huidige Lijmers, en het gebied vandaar tot aan de Rijn bij Elten - is van belang omdat het een overgangsgebied vormde van de Nederlandse, Westfaalse en Nederrijnse invloede n. Dit machtscentrum aan het rivierengebied heeft koning Hendrik II kunnen ontbinden doordat er een strijd om de macht was uitgebroke n, waarin hij tijdens d e laatste fase ingreep . Bekend is dat er in 855 een Wigmannus, graaf in " Hamulande '' leefde. Een eeuw later was daar evenee ns een Wichman graaf. Deze huwde met Liudgard , een dochter van Arnulf van Vlaanderen , waaruit blijkt dat zijn geslacht tot de rijksaristocratie behoorde . Wichman had een zoon Wichman , die een klooster te Elten stichtte, het St.-Vitusstift. Hij is vergelijkbaar met Ansfried , eveneens de laatste mannelijke telg uit een voornaam geslacht, die immers ook als een duurzaam gedenkteken voor de familie een klooster stichtte. In beide gevalle n werd een dochter abdis. Te Elten was dat Liudgard, een voorname dame, graag gastvrouwe, ongelukkig zonder bezoek, raadgeefster van velen en leidster van een klooster van adellijke juffrouwen. Van haar zuster Adela zegt Alpertus dat ze mooi kon handwe rken en " magno ingenio", zeer begaafd was , maar verder heeft hij geen goed woord voor haar over. In haar zou het kwaad van de wereld zich openbaren. Dat bleek uit haar hele optreden, maar vooral toen zij ten nade le van het klooster Elten opkwam voor haar erfrechten, waar haar vader geen acht op had geslagen, toen hij goederen aan het stift vermaakte 48 . Haar eerste poging om haar recht te krijgen strandde. Toen kort daarna Liudgard stierf door vergiftiging, verdacht men Adela van moord . Krachtens een uitspraak van Otto UI won zij uiteindelijk deze rechtskwestie waarin ze werd geholpen door haar tweede echtgenoot Balderik, van wie gezegd werd dat hij van mindere stand was . Vergeleken met de afstamming van haar eerste man Immed was dat ook zo , want deze was een verwant van koningin Mathilde. In de Hettergouw, de streek tussen Niersen Maas, was Godfried graaf. Zijn zoon Godfried II werd met de waardigheid van prefect bekleed. Dat hield , naar men aanneemt , een bovengrafe lijk gezag in me t militaire bevoegdheid in grotere districten , bij voorbeeld het Nederlandse rivierengebied. Godfried II was prefect tijdens de Noormannenaanvallen op onde r andere Tiel e n Utrecht. Hij stierf in 1010. Zijn zuster Gerberg was de moeder van Balderik , in 1006 graaf van Drenthe, de tweede man van Adela. Godfried had een dochter R einmod die huwde met Wichman van Vreden of van Westfalen . Blijkens

38

het dodenboek van Xanten heette de zoon van Godfried , wiens naam door Alpertus niet wordt genoemd , Adelbertus ; hij woonde op de burcht te Gennep49 . Ook deze werd prefect maar was geheel onbekwaam, wellicht zwakzinnig of fysiek zwak. Met koninklijke goedkeuring oefende zijn zwager Wichman in feite de functie van prefect uit , tot ongenoegen van Adela , die vond dat haar man Balderik dit ambt toekwam. Na veel strijd en met list wist zij het zo ver te krijgen dat koning Hendrik II in 1010 aan Balderik , buiten medeweten van Wichman, de prefectuur overdroeg. Dat liep uit op een tragische oorlog. Adela zond troepen uit om haar zoon Diederik te belegeren, die partij had gekozen tegen zijn moeder. Hij sneuvelde , de tweede dode door haar schuld, zei men. Meinwerk, Diederiks broer en bisschop van Paderborn, klaagde zijn moeder aan bij de keizer. In 1016 werd Adela te Dortmund ter dood veroordeeld . Haar vonnis werd echter niet voltrokken. Vervolgens heeft zij, althans volgens Alpertus, het plan opgevat Wichman van Vreden te doden. Op 5 oktober 1016 is dit uitgevoerd. Toen nam men Adela en Balderik gevangen en op de rijksdag in Nijmegen in maart 1018 werden beiden veroordeeld. hoewel Balderik zei dat hij onschuldig was. Hij stierf in Heimbach op 3 juni 1021. Adela leefde in haar laatste jaren in Keulen, waar ze vóór de dom is begraven. Toen deze stad later werd bedreigd door een storm, zo staat in de vita gewijd aan haar zoon , bisschop Meinwerk van Paderborn, groef men om Gods toorn te bedaren haar lijk op en wierp het in de Rijn. Maar die protesteerde en wilde de vervloekte vrouw niet opnemen 50 . De legende had snel een tweede Jezabel van haar gemaakt , een andere Herodias , de lady MacBeth der Nederlanden . Maar haar naam is in het dodenregister van de dom opgenomen en ook in dat van het klooster Abdinghof te Paderborn, waar haar zoon grote roem vergaarde als heilige en bij het volk geliefde bisschop. Het bezit van Adela 's vader Wichman was groot. Een groot deel van Germania was in zijn bezit, zegt Alpertus. Hij verstaat daaronder het gebied op de rechteroever van de Rijn. In de Nederlanden had Wichman koningsgoed op Urk, in Gooiland en Hamaland en boerderijen in de vier Friese graafschappen Hunzingo , Fivelgo , Marne en Middag. Of Hamaland na de val van Balderik en Adela direct verdeeld is , valt niet te zeggen 51 • Wel dat hertog Godfried Drenthe heeft verworven, dat na zijn dood in 1023 aan de bisschop van Utrecht kwam , een schenking die pas in 1046 kon worden geëffectueerd. Dat was het eerste graafschap dat in handen van de bisschop kwam; Teisterbant volgde in 1026. Het Noordhamalandse graafschap met daarin Deventer werd door de koning in 1046 aan de bisschop van Utrecht gegeven. De graven Dirk e n Gerard , nakomelingen van de stamvader der latere graven van G e lre , Gerardus Flamens, blijken later, in 1076 en 1082, delen van de erfenis in hun bezit

39

te hebben: een graafschap op de Veluwe en een graafschap in Hamaland waarin Etten is gelegen 52 . Op de rijksdag te Nijmegen in 1018 werd besloten tot een onderneming tegen Dirk III van Holland. Over deze affaire geeft Alpertus uitvoerige mededelingen. Dirk lII had de streek rondom Vlaardingen in bezit genomen en in kavels verdeeld om te ontginnen. Als ve ilige plaats voor de kolonisten had hij een fort gebouwd, de kiem van het latere Vlaardingen. bij het Si/va Meriwido . moeras en bos. aan de samenvloeiing van Maas en Waal. Hij breidde dus zijn gebied uit in zuidelijke richting . De Tielse kooplieden werden daar lastig gevallen, zo zeiden ze op de rijksdag , en dat betekende dat de handel met Engeland werd ve rstoord , hetgeen ook ten nadele was van de keizerlijke inkomsten, zo voegden zij daar keurig aan toe . Hertog Godfried en bisschop Adelbold zouden orde op zaken stellen. De burcht moest worden afgebroken e n de handelsweg weer toegankelijk gemaakt. Bisschop Balderik van Luik maakte zich ook op om ten strijde te gaan, maar overleed onderweg. De tocht werd een jammerlijke mislukking: de he rtog ontsnapte nauwe lijks aan de dood , werd gevangen genomen en kwam slechts vrij op voorwaarde dat hij het voor Dirk III en zijn mannen zou opnemen op de rijksdag . Het hoge gezag week uit Holland terug. Men gaf toe, aldus Thietmar van Merseburg, omdat men anders geen verdediger had als nog eens een sterke vijand optrad51. Men dacht daarbij blijkbaar aan de Noormannen. Het enige middel dat de keizer tegen de Westfriese graaf kon aanwenden , was het versterken van de positie van de bisschop van Utrecht , wiens vazal Dirk was. Die politiek werd dan ook in de toekomst gevolgd. In 1023 hadden bisschop Gerard van Kamerijk en abt Richard van St.Vanne een bijeenkomst van Hendrik II en Ro bert II van Frankrijk voorbereid. Me n kwam niet bijeen op een schip, maar Hendrik stak de Maas over en begroette Robert in Mouzon; 's anderendaags stak de koning de rivier over. Men besprak er me thoden o m de opkomende feodale dynastieën in hun macht te beperken. Aan Boudewijn IV werd gelast zijn burchten in Lotharingen af te breken. Ook de hervorming van de kerk hield de vorsten bezig. Men zou in Pavia de bespreking met de paus voortzetten , maar voor het zover kwam , was de keizer reeds overleden . Hij is gekenschetst als iemand van bescheiden betekenis. In Lotharingen heeft hij het rijksgezag trachten hoog te ho uden , maar hij deed dat niet steeds met succes .

40

Lotharingen onder de koningen van het Salische Huis, 1024-1106 Koenraad II 1024-1039 Toen Hendrik II op 13 juli 1024 op de leeftijd van 51 jaar onverwacht overleed, waren er geen maatrege len getroffen voor zijn opvolging. Maar de staatkundige ontwikkeling was toen zo ver, volgens de biograaf van Koenraad II , Wipo , " dat het rijk blijft ook al is de koning dood , zoals bij een schip waarvan de roerganger sterft" 54 . Toch hoopte Wipo dat het vaderland een schipbreuk bespaard zou blijven. De kandidaten die na voorselectie overbleven, waren Koenraad de Oudere en Koenraad de Jongere , neven van e lkaar en afstammelingen van Otto de Grote. Te Kamba in de buurt van Oppenheim aan de Rijn week de Jongere voor de Oudere, die op 8 september te Mainz werd gekroond. De Lotharingers waren vertrokken zonder hun stem uit te brengen. Hieruit bleek dat hertog Gozelo , die in 1023 zijn broer hertog Godfried was opgevolgd, en hertog Diederik bezwaren hadden . Gozelo's broer had gestreden tegen Koenraad de Oudere , toen die zich met Lambert van Leuven , zijn concurrent naar de hertogelijke macht, verbonden had. Ook gaf hij de voorkeur aan de Jongere , omdat die achter de kloosterhervormingen stond zoals Richard van St.-Vanne te Verdun die bevorderde. Diederik had het ambt graag gegund aan de jo nge Koenraad, met wie hij een familierelatie had . Gangmaker van het verzet tegen Koenraad II werd hertog G ozelo. In Nijmegen smeedde hij een coalitie van adel en bisschoppen, waaraan de ambtsdragers te Keulen , Luik , Utrecht en Verdun deelnamen. Daarmee leken de pijlers aan het koninklijk gezag ontnomen te zijn. De Westfriese graaf Dirk III zag nu kans om zijn positie te verbeteren en werd van vijand vriend van het rijksgezag. Zo hoopte hij te kunnen behouden wat hij verworven had. In de andere hoek van Neder-Lotharingen hield bisschop Gerard 1 van Kamerijk zich min of meer neutraal. Hij stuurde een bode naar Koenraad II om zij n houding te verkl aren . In zijn kwetsbare positie kon hij niet zonder ste un en misschien zag hij wel hoe weinig kans Gozelo's politiek had. Als eerste van de samenzweerders trok de aartsbisschop van Keulen deze conclusie. Op 21 september 1024 kroonde hij Gisela van Zwaben tot koningin, ondanks de canonieke bezwaren die tegen haar huwelijk met Koenraad waren ingebracht. Ook paltsgraaf Ezzo steunde de nieuwe vorst al gauw. Hij maakte de troonsverheffing in Aken , eveneens nog in se ptember , mogelijk. Daarop ging de koning naar Luik . Daar regeerde na de zwakke bisschop Wolbodo de evenmin krachtige Durandus, die ook de koning erkende. Vandaar trok het koninklijk gevolg naar Nijmegen , waar de palts een goed onderkomen bood voor het vele werk dat de kanselarij na de opvolging te verrichten had. Toen

41

de koning in juli 1025 te Tribur verbleef, was daar ook bisschop Adalbold van Utrecht. In de eerste dage n van novembe r hie ld graaf Ezzo te Aken een bespreking me t de Lotharingse adel, waarbij abt Poppo van Stavelot aanwezig was. Aan diens overredingskracht heeft het volgens zijn biograaf gelegen d at het in de kerstnacht kwa m to t een huldiging van koning Koenraad de Oudere door de beide hertoge n Diederik en Gozelo. Ook bisschop Gerard va n Kamerijk bracht daar hulde. Vrijwel direct daarna vertrok de koning naar Trier. het centrum van Opper-Lotharingen, waar bisschoppen machtiger waren dan de hertog. Overigens was het onderscheid tussen Opper- en Neder-Lotharingen in die tijd nog niet uitgekristallisee rd . Wipo maa kt wel al een onderscheid. Hij noemt Diederik he rtog van de Lotharingers e n Gozelo hertog van de Ripua rië rs 55 . In de koninklijke oorkonden we rd geen onderscheid gemaakt 56 . H e t onderscheid dat Wipo maakt. is oo k opmerkelijk. o mda t vanaf deze tijd Opper-Lotharingen op de achtergrond treedt , zodat ineestal als e r va n Lotharinge n sprake is. he t gebied Neder-Lotharingen wordt bedoeld .57 Nog in 1025, het jaar van de verzoening der Lotharingers met het bewind van Koenraad , nam in Luik bisschop Reginard (1025-1037) door simo nie bezit van de bisschopszetel. Voor dit ambt had hij de koning geld gegeven. Late r betreurde Koenraad dit we liswaar , maar Wipo merkt op dat Koenraad desondanks deze praktijk voortzette. Reginard o ntplooide zich als een groot promotor van zijn stad . Hij lie t er de eerste stenen M aasbrug bouwen , was politiek e n militair actief en fel gekant tegen de kloosterhervorminge n van Poppo. wiens invloed hij met kracht uit zijn bisdom weerde. Deze hervorming was een verjongde beweging van Gorze, een vermenging van de strakke organisatie van Cluny die de kloosters in één congregatie samenbracht e n de oude Gorzer beweging die meer hervormde naar het model van Benedictus van Aniane en die daarbij de vrijheid van elk klooster respecteerde. Vanuit Stavelot zette de strengere beweging in na 1020. In feite o nttrok ze de kloosters aan de bisschoppe lijke macht en dat was nu juist wat Reginard nie t wilde. Reginard deed overigens alles om de kloosters tot bloe i en aanzien te brengen. Hij herbouwde de abdijkerk van Lobbes en was de feitelijke bouwheer van het Laurentiusklooster te Luik, dat in 1034 werd ingewijd. De latere overlevering kon deze ijver niet combineren met het simonistisch begin en men vertelde van een beke ring vàn Reginard in Rome. D e regering van Koenraad Il is in Lotharingen na de moeilijkheden van het begin vrij rimpelloos verlopen . Men kan zelfs zeggen dat hij vanuit Lotharingen steun kreeg voor zijn politiek in breder kader. Dat hij de macht van de Utrechtse bisschop wilde vergroten , blijkt uit de schenking 42

van het graafschap in Teisterbant, het tweede dat de Utrechtse bisschop in handen kreeg . In 1026 benoemde hij Bruno van Egisheim tot bisschop van Toul (1026-1049); deze zou later bekend worden als paus Leo IX (1049-1054) . In 1033 deed de graaf van Vlaanderen , Boudewijn IV , een aanval op Ename. Hij verbrandde de vesting, maar verder bracht hij het niet. Toen zette hij zijn pogingen tot expansie voort in de richting van Kamerijk. Bisschop Gerard moest toezien hoe zijn burggraaf Walter II zich verbond met Boudewijn en via de Godsvredebeweging , de Pax Dei, de orde en vrede herstelde . Gerard wees deze beweging af: hij was van mening dat de Godsvrede beweging een inbreuk was op de bevoegdheid van de koning . Hij wees op de dogmatisch zwakke basis en het radicale karakter van deze beweging. Hij wist haar uiteindelijk in louter kerkelijke, niet-politieke richting te sturen58 . Een tweede bron van onrust vormde de twist tussen Koenraad II en Odo van Champagne om het koninkrijk Bourgondië. waarop Odo aanspraak maakte. Odo wilde Koenraad treffen door een aanval op Lotharingen . Aangezien hij zich ook vijandig opstelde tegenover de nieuwe Franse koning Hendrik 1, lag het voor de hand dat Koenraad II en Hendrik I een gezamenlijke politiek tegen hem voerden . Dat werd tijd , daar Odo in 1033 zo brutaal was Toul en omgeving te plunderen. Poppo, abt van Stavelot, en bisschop Bruno van Toul benaderden de jonge Franse koning en wisten een bijeenkomst met Koenraad 11 voor te bereiden , die in mei 1033 te Deville aan de Maas plaatshad . Men besloot daar dat bij een eventuele herhaling een gecombineerde aanval zou plaatsvinden. Verder werd in Deville besloten dat Koenraads dochter Mathilde zou huwe n met Hendrik I van Frankrijk, uit welk besluit, zoals Siegfried van Gorze schrijft, velen de hoop putten op een verenigd Frankisch rijk. Mathilde overleed echter jong. De aanval waarop men zich in Deville had voorbereid, kwam in 1037 toen Odo van Champagne meende zijn kans te moeten grijpen. Bij Bar werd hij verslagen , een gebeurtenis die grote indruk maakte. Gozelo en zijn zoon Godfried vochten er, evenals Reginard , bisschop van Luik, die juist in de kritieke fase van de strijd een belangrijke bijdrage leverde. Abt Richard van St.-Vanne hielp de gewonden op het slagveld. Odo stierf op de vlucht. De bedreiging van de kant van Odo van Champagne zou wel eens de reden kunnen zijn geweest om de hertogsfunctie aan één persoon toe te vertrouwen. Dit gebeurde in 1033 na het overlijden van Frederik III , toen Gozelo ook in Opper-Lotharingen het hertogschap ging vervullen. In 1039 kwam de keizer weer naar Lotharingen en begaf hij zich naar Utrecht "in Friesland", zegt Wipo. In Utrecht overleed hij op 3 juni. Welhaast alles in he t rijk was naar zijn wens geregeld: de koninklijke macht stond op haar hoogtepunt. 43

Hendrik lil 1039-1056 Onder Hendrik III deden zich in Lotharingen moeilij kheden voor met zowel roerige heren als Dirk IV van Holland en Herman van Henegouwen, als met bisschop Wazo van Luik en hertog Godfried met de Baard , die toch als steunpilaren van het rijk golden . Bovendien hernieuwde koning Hendrik 1 van Frankrijk zijn aanspraken op Lotharinge n, terwijl ook de Vlaamse graaf Boudewijn IV zijn macht naar het oosten, dus naar Lotharingen , trachtte uit te breiden. Hendrik III heeft voornamelijk gesteund op de rijkskerk, waarvan hij de macht bij gelegenheid vergrootte. Zo bereikte het Sticht Utrecht tijdens zijn regering de grootste omvang. Deze politiek moest een tegenwicht vormen tegen de groeiende macht van de regiona le machthebbers die door huwelijke n, verbonden e n verdragen, koop en ruil , hun macht en hun territoria uitbreidden . De wil van de koning om deze macht terug te dringen e n om de kerk te bevoordelen veroorzaakte spanningen en conflicten die wellicht voorkomen hadden kunnen worden door meer realiteitszin en door diplomatie. Zijn beleid deed zelfs zodanige vijandschap o ntstaan , dat men in kringen van de hoge adel in 1055 het plan opvatte Hendrik III te vermoorden. Hij lie t zich immers slechts raden door hen wier inzichten de zijne waren. Dat de edelen zijn opvolger, een kind nog van drie jaar oud, in 1053 de voorwaarde stelden dat hij een rechtvaardige vorst moest zijn 59 wilde hij op hun steun rekenen, bewijst dat hun trouw, na de ervaringen met de vade r, voorwaardelijk was. Ook de gebeurtenissen in Lotharingen gedurende de regering van Hendrik IJl kunnen verklaren hoe het zo ver is kunnen komen. Het grootste conflict is dat tussen Hendrik lil en Godfried met de Baard . De moeilijkheden begonnen toen Gozelo, de enige hertog in Lotharingen, in 1044 overleed. Zijn zoon Godfried functioneerde al langer als medehertog en vergaarde , zoals eerder opgemerkt , roem in de slag bij Bar. Men zou van het bestaan van zijn oudere broer Gozelo nooit he bben geweten , ware het niet dat Hendrik llI de oude Gozelo had gedwongen zij n hertogschap over te dragen aan zij n oudste zoon ondanks de onbekwaamheid van de laatste. Er is onenighe id over de vraag of Gozelo hertog werd in geheel Lotharingen - een mening die W . Mohr aanhangt 60 - of alleen in Neder-Lotharingen en de rhalve het hertogschap deelde met zijn broer. Dit is de o udere mening die onlangs weer door Boshof is gevolgd e n die berust op de annalen van Niederaltaich en op de kroniek van Herman van Augsburg . Sigebert van Gembloers en de bisschopskroniek van Verdun laten ruimte voor de mening van Mohr, die hier niet gevolgd wordt .

44

Daar Opper-Lotharingen veel bescheidener van betekenis was, kan in beide gevallen worden vermoed dat Godfried niet tevreden was met de regeling. Verder is duidelijk dat Hendrik 111 een beslissing nam waardoor de hertogelijke macht in Lotharingen sterk werd gereduceerd. Toch moet er nog meer aan de hand zijn geweest, wat ook aan de annalist van Niederaltaich bekend was. Hij bericht dat Godfried vrienden en gezanten had gestuurd om te bewerken dat de koning " zijn oordeel over hem zou wijzigen" 61 . Kennelijk was er dus een reden waarom de koning niet handelde zoals Godfried dat wenste. Het antwoord op het verzoek was duidelijk . De koning wilde dat hij aan zijn broer Gozelo het consortium primatus toekende. Uit de contekst blijkt dat hiermee bedoeld werd dat Godfried zijn broer Gozelo als medehertog zou erkennen. Godfried heeft dat geweigerd , waarop een strijd uitbrak, die in feite tot het einde van Hendriks regering zou duren. Godfried verzamelde zijn vazallen en verzocht hun drie jaar lang trouw te blijven. Aan een oproep om in september 1044 naar Aken te komen gaf Godfried gehoor. Hij was kennelijk geheel overtuigd van zijn gelijk, maar de rijksdag stelde hem in het ongelijk. Hij had zich bij de beslissing van de koning neer te leggen en zeker geen eden af te nemen om steun te verwerven in zijn rebellie. Godfried werd van zijn lenen vervallen verklaard en ook werd hem het graafschap Verdun ontnomen . Hij begon toen aan gewapend verzet , waarbij hij, zeker in het begin, geen brede steun heeft gehad. Dat lag na de gebeurtenissen te Aken ook niet voor de hand . De bisschoppen stonden zonder meer achter koning Hendrik IlI en deze wist door begunstiging de Luxemburgers, de familie der Ezzonen en de graaf van Vlaanderen voor zich te winnen 62 . Dat Boudewijn IV toen voor zijn zoon, de latere Boudewijn V , Antwerpen kreeg toegewezen , is afdoende door Boshof weerlegd: het betrof het gebied tussen Schelde en Dender, want nog in 1076 beschikte koning Hendrik IV over de mark Antwerpen 63 . Toen Godfried op deze wijze geïsoleerd was geraakt, gaf hij zich over; hij werd in het gevang gezet in Giebichenstein nabij Halle in 1045. Op de hofdag in Aken op 18 mei 1046 zag de koning zich gedwongen nieuwe maatregelen te nemen met betrekking tot Lotharingen, omdat met Gozelo niets te beginnen viel en Dirk IV van Holland de oude politiek van uitbreiding in zuidelijke richting weer had opgevat. Godfried herkreeg zijn vrijheid, verwierf het hertogschap in Opper-Lotharingen , maar moest zijn zoon als gijzelaar geven . Graaf Frederik van Luxemburg, die vrij veel macht en bezit had, werd hertog in NederLotharingen. Hendrik heeft toen op de wijsheid van zijn nieuwe regeling vertrouwd en is naar Rome gegaan waar hij tot keizer werd gekroond op kerstdag 1046. Van die gelegenheid maakte koning Hendrik van Frankrijk gebruik om een aanval voor te bereiden op Lotharingen . 45

Volgens Anselmus, de biograaf van bisschop Wazo van Luik, is het deze bisschop geweest die de koning van dit voornemen heeft doen afzien door twee keer een brief te schrijven , waarin hij hem wees op het laffe van een aanval tijdens 's konings afwezigheid. Mochte n Hendriks aanspraken terecht zijn, aldus Wazo , dan moest hij toch bedenken dat hij voor evenveel moorden als er doden zouden vallen in de oorlog verantwoordelijk was. He ndrik l liet toen zijn plan varen 64 . Dat Godfried van An jou, de schoonvader van H endrik III, invloed op deze beslissing heeft gehad, is niet aannemelijk omdat deze terzelfdertijd als Hendrik III in Rome 65 was. Toen de keizer in mei terug was van zijn reis , trok hij onder andere naar Noord-Duitsland en schonk aan Adalbert van Breme n het graafschap Fivelgo. In september 1047 trok de keizer op tege n Dirk IV. Dit was de tweede keer, want in 1046 had hij al - zonde r veel resultaat - ee n expeditie naar het verre kustgebied ondernomen. Dirk had zich niet al te zeer laten ontmoedigen en was weer in het offensief gegaan. D e ke izer behaalde nu aanvankelijk successen: hij nam de ste rkte Vlaardinge n in en ook Rijnsburg, maar hij ko n zich in het wate rrijke land niet handhaven en moest vluchten. Dat was het sein voor de grote opstand. Daarbij slote n Godfried, Boudewijn V va n Vlaandere n en Herma n van H enegouwen zich aan. De laatste twee hadde n eerder nog onderling gebied geruild: Hendrik kreeg Valencijn en het graafschap Chièvres en Bo udewijn de noordelijke helft van Ename , het graafschap Biest66 . Waarom Boudewijn V meedeed aan de opstand na het gunstbewijs van 1045 is niet zo duide lijk, ondankbaar was het wel. We llicht heeft hij H endrik II! zo willen dwingen tot verdere afstand van gebied. Godfried en Boudewijn gingen naar Nijmegen en staken daar de palts in brand. Vervolgens trok Godfried op naar Verdun en belegerde de stad, die in vlamme n opging. Bisschop Diederik heeft Godfried toen weer als graaf moete n e rke nnen . Daarna trok Godfried op tegen Luik. De bisschop kreeg geen hulp van de keizer en moest zelf de verdediging van de stad te r ha nd nemen wat he m, volgens Anselmus, bij zonder goed afging, zo goed dat e r ze lfs excuses voor een zo grote krijgskundigheid van de vrome kerkvorst naar voren werde n gebracht. Wazo wist het zo ver te krijgen dat er werd onderhandeld met Godfried. Dit wekte de toorn van de keizer op, die dit opvatte als een capitulatie. Het was de tweede keer dat hij me t Wazo in conflict kwam . De eerste keer was in 1046, toen Wazo , bezorgd dat zijn ridders de strijd te water door hun o nerva re nheid niet aankonden, gee n gehoor gaf aan de oproep voor een ve ldtocht tege n Dirk IV. Op de rijksdag die na deze expeditie pla atsvond . werd Wazo van alle kante n aangevalle n, zodat hij aa n de woed ende vorst toegaf. Hij wierp zich te r aarde e n bekende schuld. Hij kreeg een boete va n 46

driehonderd pond zilver, die hem later werd kwijtgescholden. Toch bleef Wazo het zich zijn hele leven kwalijk nemen dat hij zich toen schuldig had verklaard. Nu werd hij ervan beschuldigd trouw aan Godfried te hebben gezworen. D e aanvallers, wetend dat Wazo uit de gratie was bij de keizer , boden hem drieduizend gewapende mannen aan. Wazo verklaarde echter de keizer altijd trouw te blijven. Nog voor de opstand ten ei nde was, stierf hij op 8 juli 104867. In oktober kwam er enige verbetering in de situatie. Bisschop Bruno van Toul stuurde aan op onderhandelingen met koning Hendrik van Frankrijk , omdat de vrees niet ongegrond was dat de rebellen hulp zouden krijgen uit dat land. In oktober 1048 ontmoetten keizer en koning elkaar te Ivois. Er kwam een bondgenootschap tot stand, waarvan ook Eduard de Belijder van Engeland en koning Sven van Denemarken deel uitmaakten . Koning Hendrik liet daar zijn zwager Boudewijn V vallen te n gerieve van de keizer en de keizer liet zijn partijgenoot Godfried van An jou vallen ten genoegen van de koning. Dat maakte de weg vrij voor een aanval van Hendrik l met de hertog van Normandië op Godfried van An jou ; en de keizer kreeg zo gelegenheid met de zwager van Hendrik I, Boudewijn , af te reke nen. Dhondt is van mening dat keizer Hendrik in Ivois gedeelten van Lotharingen aan Hendrik I heeft beloofd 68 . Enigszins in die richting wijst het twistgesprek te Ivois in 1056, waar de Franse koning Lotharingen opeiste en de keizer verweet dat hij zo treuzelde met het teruggeven van hetgeen aan zijn voorouders met list was ontnomen. De keizer had nu de handen vrij om Dirk IV aan te vallen. Hij deed dat weliswaar nie t zelf, maar liet het over aan de bisschoppen van Utrecht, Luik en Metzw Bij Dordrecht werd Dirk IV in de val gelokt en gedood. De keizer zelf zette de strijd tegen Boudewijn Vin, die hij beoorloogde met de nieuwe verbondenen van Ivois. Hendrik van Frankrijk moest zich krachtens dezelfde afspraken onthouden van inmenging ten gunste van Boudewijn. De internationale overmacht was voor Boudewijn te groot, te meer daar Godfried zich door pauselijke vermaning had laten bewegen zijn verzet op te geven. Leo IX had namelijk in het begin van juli 1049 de ban over hem uitgesproken op grond van de opvatting van de tijd en die van Hendrik III in he t bijzonder, dat wie zich verzette tegen de keizer, zich verzette tegen God. Godfried was zeer godsdienstig en boetvaardig. Vol spijt over de brand van Verdun, had hij aan de wederopbouw van de stad deelgenomen en aan de kerk goederen geschonken om de schade enigszins te vergoede n. Hij kon niet tegen deze pauselijke druk op en gaf toe. De paus wist te bewerken dat zijn leven werd gespaard. Godfried werd in verzekerde bewaring aan de bisschop van Trier overgegeven. Frederik van Luxemburg ·bleef als hertog in NederLotharingen fungeren ; in Opper-Lotharingen had de keizer Gerard van de Elzas als zodanig aangesteld.

47

Ook Boudewijn V onderwierp zich, maar dat was weinig oprecht. Hij heeft zo de directe bedreiging afgewend om vervolgens op andere wijze in Lotharingen binnen te dringen . Zijn zoon. Boudewijn VI , huwde in 1050 of daaromtrent met Richildis , de weduwe van Herman van Hene gouwen. Haar kinderen uit het eerste huwelijk werd het erfrecht ontnomen. In 1053 trok Boudewijn V op tegen Luik. Hij verliet de traditionele politiek om samen te spannen met de burggraaf van Kamerijk door een bondgenootschap aan te gaan met de bisschop van die stad. Toen was voor de keizer de maat vol en stuurde hij een leger naar Vlaanderen. Dat had weinig succes. De keizer moest zelfs in 1056 de verovering van Aalst erkennen als een verwerving van Vlaanderen en achteraf de ruil met Henegouwen goedkeuren. Met deze uitbreidingen had Vlaanderen zijn toppunt van territoriale expansie bereikt, de graaf was er de dominus terrae, in het aangrenzend gebied gerespecteerd, zoals blijkt uit de huwelijken van zijn dochter Mathilde met Willem van Normandië, de Veroveraar , van zijn zoon Boudewijn met Richildis van Henegouwen en van zijn andere zoon Robrecht met Geertruid, weduwe van Floris l van West-Friesland , die door deze verbintenis " de Fries" werd genoemd. Van Godfried verneemt men wee r in 1051 als hij in Goslar bezig is met de executie van ketters uit he t Luikse 70 Hieruit valt te concluderen dat hij toen op goede voet stond met de keizer , maar de ve rhouding werd weer spoedig gespannen toen hij in 1054 een huwelijk aanging met Beatrix van Toscane. De machtspositie en het bezit dat hij daardoor verwierf, dat bestond uit Canossa, Mantua , Ferrara , Lucca. Modena , Reggio en het markgraafschap van Toscane, waren Hendrik te veel. Hij r.am Beatrix en haar dochter Mathilde gevangen ; Godfried vluchtte na'.r he t noorde n . Zijn broer , kardinaal Frederik, vond een onderkomen in een streng klooster afhankelijk van Monte Cassino , beroofd van zijn waardigheden en ambten 71. Godfried maakte daarop gemene zaak met Boudewijn V , die immers in deze tijd zo uiterst actief was. Toen de koning van Frankrijk in 1056 weer d reigde met een aanval , bleef de keizer niets anders over dan vrede te sluiten met Godfried en diens huwelijk en bezit in Italië te e rkennen. Een van de belangrijkste motieven daartoe was , dat hij Godfrieds steun nodig had om de erkenning van zijn minderjarige zoon Hendrik als opvolger te vewerven . De algehele rehabilitatie laat zich vaststellen uit enige oorkonden waarin Godfried nog vóór de Lotharingse hertogen wordt genoemd. Op 5 oktober overleed Hendrik III . Zijn opvattingen omtrent zijn ambt en zijn goddelijke opdracht hebben hem pas laat toegankelijk gemaakt voor overwegingen van politie ke realite it. Hij zag zich als plaatsvervanger van God op aarde , als de gezalfde des Heren. Dergelijke opvattingen eisen de meest volgzame gehoorzaamhe idn Maar daarover dacht

48

men niet alleen anders in Lotharingen maar in het gehele rijk. De voorwaardelijke aanvaarding van de troonopvolger Hendrik IV in 1053 toonde dat aan. Hendrik IV 1056-1106 De hertogelijke macht was noch in Lotharingen noch daarbuiten door Hendrik IIl bevorderd. Slechts als ordebewaarders in Lotharingen mochten Gerard van Chätenois en Frederik van Luxemburg hun taak vervullen. Men hoort dan ook nauwelijks van hen. Na de verzoening van Godfried met de Baard met Hendrik III traden zij terug achter deze imponerende en dominerende Lotharinger bij uitstek, die hertog Frederik opvolgde na diens overlijden. In Goslar werd hij in 1065 met het hertogsambt in Neder-Lotharingen beleend . Men krijgt echter de indruk dat hij niet zozeer in deze functie maar vooral in de rijkspolitiek werkzaam is geweest in verband met de onmondigheid van Hendrik l V en zijn eigen belangen in Italië. Zo kwam hij in contact met de beschermer van de jonge koning , paus Victor Il, die Hendrik IV te Aken kroonde na zijn vaders dood in oktober 1056. Deze paus overleed al in juli 1057, zodat toen de keizerin-weduwe Agnes de voogdij moest overnemen , een taak die zij niet aankon en niet ambieerde. Zo benoemde zij nieuwe hertogen in Zwaben, Beieren en Karinthië , maar ze won hen niet voor de belangen van het rijk; in Hongarije mislukte een militaire hulpexpeditie geheel en al. De oppositie werd steeds sterker en breidde zich uit over het hele rijk, zodat aartsbisschop Anno van Keulen , een man van cynisch opportunisme en harde politiek, een staatsgreep pleegde door in april 1062 het koninklijke kind op een boot te lokken en te ontvoeren. Hendrik heeft het hem nooit vergeven. Agnes trok toen naar Italië, stelde zich onder leiding van Hildebrand, de latere paus Gregorius VII , en onderhield nauwe betrekkingen met de curie . Intussen was Victor II opgevolgd door de broer van hertog Godfried met de Baard, kardinaal Frederik van Lotharingen , als paus Stephanus IX (1057-1058). Godfried schijnt daarbij zijn invloed niet te hebben aangewend. Men rekende echter wel op zijn macht die , zo vertrouwde men, de nodige bescherming zou geven. Dat was ook het geval bij de opvolger van Stephanus IX , Nicolaas II (1059-1061) , een Bourgondiër, die bisschop was van Florence dat ook deel uitmaakte van Godfrieds territorium in Italië. Deze paus besloot in 1059 dat de keuze van de paus was voorbehouden aan de kardinalen; van Hendrik IV en zijn opvolgers zou alleen nog instemming worden gevraagd . D e periode van de grote invloed van de Duitse koning op het pausschap was voorbij . Nadat de koning in 1065 mee rderjarig was verklaard , bleef de oppositie

49

actief. Zij bewerkte dat de vriend va n de koning, aartsbisschop A dalbert van Bremen, een jaar later van het hof werd verwijde rd. Deze bezat sinds 1056 Fivelgo en Hunsingo , maar moest daar nu afstand van doen ten gunste van de Brunone , graaf Egbert II . Een blijvend gevaar voor de koninklijke macht e n voor die van Utrechts bisschop vormden sinds 1018 de Westfriese grave n. In 1049 was D irk IV gesneuveld. Zijn broer Floris 1 stierf in 1061 door sl uipmoord bij Nederhemert. Hij was voortdurend in conflict geweest me t graaf Egbert II, die het grafelijk gezag probeerde uit te oefenen in Zuidergo, Ooste rgo en Westergo , alsook in Hunsingo e n Fivelgo , en de rhalve tusse n Vlie en Eems zijn ambtsgebied had. Floris 1 liet een minde rj a rige zoon na , D irk V , die onder voogdij stond van zijn moeder Geertruid. Deze wist hoeveel vijanden wijlen haar man had en sloot spoedig een huwe lijk met de Vlaamse gravenzoon Ro brecht, ee n begaafd avo nturier. Vanzelfsprekend trad in de expansiepolitiek van de W estfriese graven nu een pauze in. Bisschop Willem (1054-l076) , getypeerd door I. H. Gosses als een man van studie maar geen stille geleerde, zag zijn ka ns schoon. H ij was een van de meest geprononceerde aanhange rs van de koning. Niet alleen had hij een aantal ke rken in het latere Holland op het oog, de zogenaamde Willibrordskerken - e igendom van Echternach - maar ook grafelijke rechten. Zijn zorg was het, de macht van het Sticht naar het westen uit te breiden . Op 10 a pri l 1064 gaf Hendrik IV aan de Utrechtse bisschop het graafschap ,, in Westfli nge en rond de oeve rs van de Rijn ", het gebied dus ten westen van het Vlie tot aan de streek rondom de Maasmonding. Alleen he t Maasland bleef voor de Westfriese dynastie behouden 73 . Godfrie d met de Bu lt, de zoon van he rtog Godfried met de Baard , e n de U tre chtse bisschop veroverde n het gebied . Dirk Ven wellicht ook zij n stiefvader vluchtten naar Vlaanderen. Godfried met de Baard heeft zich nauwelijks nog met Loth aringen bemoeid . Dat is waarschijnlijk ook een va n de redenen waarom hij in de contemporaine bronnen nauwelijks met de titel "hertog van Lotharingen" wordt aangeduid. Hij was door m acht e n p restige de hertog bij uitste k , d e " magnus dux " , wat door zij n positie in Lotharingen , in het rijk e n in Italië verk laarbaar is. In1069 kwam hij zie k te rug uit Italië naar zijn burcht Bouillon. Toen hij zijn einde voe lde naderen, liet hij zich naar Verdun brengen omdat hij daar begraven wilde worden . Hij stierf in 1069 , waarschijnlijk op 24 december. Hij was, zegt Jocundus, onvergelijkelijk in zijn t rouw, vrij gevig en godsdie nstig 75 . Toch werd hij pas ee n dienend edelma n. toen de koning he m he t a m bt had toegekend dat he m zijns inziens e rfe lij k toe kwam . Zijn plaats in de geschie de nis heeft hij voora l door die dade n gekregen,

50

Gozelo 1 hertog in Neder-Lotharingen !023-1044 hertog in Opper-Lotharingen !033-1044 Gozelo II he rtog in Neder-Lotharinge n 1044-1046

Godfried m et de Baard he rtog in Opper-Lot haringe n 1044-1047 hertog in Neder-Lotharingen 1065-1069

Godfried IIl met de Bult he rtog in Neder-Lot ha ringe n 1069-1076

Ida oo Eustachius Il graaf van Bo ulogne

Albert lil graaf van Namen vice-hertog in Nede r-Lotha ringen 1076-1087

Godfried IV de Jonger e van Bouillon markgraaf van Antwerpen 1076-1 lOO hertog in Neder-Lotharingen 1087/89-1 lOO voogd van he t Heilig Graf te Je ruzale m

Boudewijn graaf van Edessa koning van Jeruzalem 1100-1 11 8

Eustachius 111 graaf van Boulogne

Regel inde 00

Albe rt Il graaf van Namen

O verzien/ van de Ji1m ilieberrekkingen van de herrogen in Lotharingen russen 1023 en JIOO.

die voortkwamen uit een gevoel van miske nning e n diep gekrenkte trots . Tijdens zijn ambtsperiode, e n wel in 1066, valt ook de befaamde verlening van het stadsrecht aan Hoei , het oudste handvest van het he le rijk , door Theoduinus, bisschop van Luik. De achtergrond daarvan was dat de Vlaamse graaf Boudewijn V de plaats in 1053 had verwoest en toen probeerde de bisschop doo r he t verlenen van bijzondere rechten te bewerken dat de bevolking te rug zou ke ren. D e belastingplicht werd sterk be pe rkt e n de rechtspraak werd aan de burgenses toeve rtrouwd. De vergadering van burgenses in Hoei was bevoegd tot het nemen van besluiten. Juist een vergadering als deze kon in verzet komen tegen de stadsheer, zoals dat in Keulen in het jaar 1074 het geval was. Vaker is naar voren gebracht dat het ook in d eze tijd moet zijn dat het Friese Staveren stadsrecht kreeg. Men twijfe lt evenwel aan de echtheid van de oorkonde van He ndrik V die in he t jaar 1118 he t o ude re stadsrecht bevestigde .

51

Godfried met de Bult (1069-1076) volgde zijn vader op als hertog in Neder-Lotharingen. Hij was het voorbeeld van een koningsgetrouw hertog, misschien minder eerzuchtig dan zijn vader, maar door zijn huwelijk met de stiefdochter van zijn vader voortzetter van diens politiek. Toen in Vlaanderen Boudewijn VI overleden was , beoorloogde Robrecht de Fries met succes zijn schoonzuster Richildis en haar zoontje Arnulf lll. Hij versloeg zijn tegenpartij in 1071 bij Kassei. Hendrik IV erkende hem toen als graaf van Vlaanderen en gaf hem zelfs zijn stiefdochter Bertha tot vrouw. Richildis restte Henegouwen, de erfenis van haar man . Omdat de Luikse bisschop Dietwin in Henegouwen bezittingen had, verzocht Richildis bisschop Dietwin om steun en geld om haar gebied te heroveren. Onderhandelingen hadden plaats te Fosses. Daar wist men een regeling te treffen die F.L. Ganshof in zijn klassieke werk over de feodaliteit als voorbeeld van nieuw leenrecht bespreekt76 . Richildis' leen Henegouwen zou de koning geven aan de bisschop van Luik; die gaf het in leen aan hertog Godfried, die het weer in achterleen aan Richildis zou geven. In geval dat Godfried zonder erfgenamen kwam te overlijden , zou zij of haar nakomelingen het leen rechtstreeks houden van de bisschop van Luik. In de eerste plaats betekende dit een aanmerkelijke uitbreiding van het prinsbisdom en verder valt het op dat een vrouw werd beleend. Dat was in het rijk nog onbekend; de gewoonte-vroeger louter een gunst - kwam uit Frankrijk en zou later via Lotharingen in het rijk een recht worden. Een vrouw kon sindsdien in Henegouwen opvolgen , mits zij bij haar huwelijkskeuze de bisschoppelijke raad volgde. Hoewel Godfrieds macht zo nominaal werd uitgebreid , was het de bisschop die er in feite een graafschap bij kreeg. De macht van de bisschop zag Godfried dan ook bij de eerste sedisvacatio liefst in handen van een hem toegewijd man. Dat was zijn verwant Hendrik van Verdun en met diens benoeming stemde Hendrik IV in. Pogingen van Godfried om Robrecht de Fries weer terug te dringen, zijn mislukt. Ook de rijkszaken vroegen Godsfrieds aandacht. Op 9 juni 1075 was Godfried met een sterk leger de koning behulpzaam in zijn strijd tegen de Saksen, die bij Homburg aan de Unstrut glansrijk werden verslagen. Bij de onderhandelingen werd Godfried nauw betrokken, waaruit het grote vertrouwen blijkt dat de koning in hem had. Deze raakte hoe langer hoe meer in moeilijkheden met de paus. Deze liepen zo hoog dat Hendrik IV tijdens de rijksdag te Worms in 1076 paus Gregorius Vil afzette. Godfried zou hebben aangeboden zelf een koninklijke tegenpaus naar Rome te brengen . Zo ver kwam het echter niet. want vanuit Worms, waar ook bisschop Willem van Utrecht had aangespoord tot he t afzetten van de paus, reisden bisschop en hertog naar Utrecht: er waren

52

weer moeilijkheden in Holland . Toen Godfried naar Vlaardingen ging , werd er een moordaanslag op hem gepleegd ten gevolge waarvan hij op 22 februari 1076 in Utrecht overleed. Ook hij is in Verdun begraven . Hij was de laatste hertog met een gezag waarvoor men gebogen had. Hij was opgetreden , zo zegt de kroniek van St.-Truiden Theutonicorum disciplinato more, met Duitse tucht 77 . Aan Hendrik IV stond het vrij, nu het huis van Ardennen in de mannelijke lijn was uitgestorven , te beslissen over Lotharingen zoals hij wilde . Robrecht en Dirk V van Holland zagen na de dood van Godfried met de Bult in 1076 kans het zuiden van hun graafschap weer in handen te krijgen. In de volgende jaren is het hun gelukt hun macht noordwaarts tot voorbij Kennemerland uit te breiden. In deze periode vond de definitieve losmaking van Holland uit Friesland plaats. Werd tot die tijd het graafschap steeds tot Friesland gerekend, in 1101 trad plotseling Floris II als graaf van " Holland" op als leenman van de Utrechtse bisschop, een leenband die onder koning Lotharius III (1125-1137) zou worden geslaakt. Dat het huidige West-Friesland geen deel van dit graafschap uitmaakte, was de oorzaak van de Westfriese oorlogen in de 12de en 13de eeuw. Het paasfeest - 27maart1076 -vierde koning Hendrik IV in Utrecht, omdat hij daar met bisschop Willem regelingen wilde treffen met betrekking tot de opvolging van hertog Godfried . Daar ontving Hendrik IV het bericht dat hij door de paus was geëxcommuniceerd, buiten de gemeenschap van kerk en gelovigen geplaatst, waardoor de onderdanen waren ontslagen van hun eed van trouw . De strijd tussen paus en koning was binnen een jaar in een acuut stadium gekomen, hetgeen men in de eerste plaats aan het karakter van de beide opponenten moet toeschrijven. Nog in 1075 had Hendrik een brief van Gregorius VII ontvangen waarin hij hem prees om zijn hervormingsijver. Nu echter ging het om het politiek en juridisch aspect van de bisschopsbenoemingen, wat men kan samenvatten als het recht van investituur. De paus wilde daarmee een rechtstreeks contact met de bisschoppen bereiken en een algemene heroriëntering van de bisschoppen op hun eigenlijke taak. Want tegen de ontwikkeling van kerkelijke ambtsdragers naar tevens staatkundig werkzame kerkvorsten was voortdurend geprotesteerd . Nu zag het pausdom, zelf onder koninklijke leiding hervormd, kans om invloed te doen gelden in de hele kerk, om centralisatie door te voeren en de pauselijke jurisdictie overal te doen erkennen en ten slotte een theocratie te vestigen onder pauselijke leiding. De ontwikkeling in deze richting vindt zijn uitdrukking in de opvattingen zoals die zijn vastgelegd in de Dictatus Papae van 1075, een puntsgewijze samenvatting van de inhoud van de pauselijke macht. De strekking hiervan is, dat deze macht boven elke andere staat, wel oordeelt maar niet geoordeeld kan worden. 53

Dat de ommekeer in Rome zo snel in zijn werk ging, is waarschijnlijk de oorzaak geweest waardoor Hendrik IV de kracht en de grondslagen van dit streven heeft onderschat. De ontwikkeling van Christus Domini , de gezalfde des Heren , zoals Hendrik III heette , tot werktuig van de antichrist, zoals zijn zoon Hendrik IV werd genoemd, was dan ook een onvoorstelbare en snelle omslag. Voor de geschiedschrijver bisschop Otto van Freising, de kleinzoon van Hendrik IV , was deze verandering een dieptepunt dat het einde der tijden aankondigde. Van rijkszijde is in dit drama hoogstwaarschijnlijk niet meer gezien dan dat een paus ontoelaatbare besluiten nam, een paus, van wie men wist dat hij onder de demagogische regie van Hugo Candidus geheel tegen de in 1059 vastgestelde regels in als paus was aangewezen. De bisschoppen van Utrecht en Luik stonden dan ook - en daarin waren zij geen uitzondering - aan de zijde van de koning. Volgens Hugo van Flavigny, monnik te Verdun, zou bisschop Willem tijdens de paasviering in zijn kathedraal de paus in de ban hebben gedaan. Dit onhoudbaar maar boeiend verhaal werd in verband gebracht met het afbranden door blikseminslag van de Sint-Pieterskerk en het spoedig daarop volgende onverwachte ste rven van de bisschop op 27 april 1076. God handelde zoals dat naar pro-pauselijk inzicht had moeten gebeuren. C. van de Kieft heeft dit kleurrijke verhaal tot legende verklaard 78 . Het zal in Utrecht gebleven zijn bij een bisschoppelijke preek over de dwalingen van Gregorius VII. Overigens schonk koning Hendrik IV aan de afgebrande Utrechtse kerk Broek op de Veluwe ter ere van St.Pieter. Tegen de apostel had de koning geen bezwaar, maar te meer tegen hem die hij zag als diens onrechtmatige opvolger. De plotselinge dood van bisschop Willem heeft nog tot correspondentie geleid tussen bisschop Hendrik van Luik en Gregorius VII. De brief van Hendrik is niet bekend ; het antwoord van de paus is van 28oktober 1076. Het gaat om het al dan niet kerkelijk begraven van bisschop Willem , die geëxcommuniceerd was. Gregorius laat zich in deze brief als een j uridisch denkend persoon kennen. Hij geeft de twee mogelijkheden die het kerkelijk recht kent: zonder dat de overledene berouw heeft getoond , mag het niet; is berouw getoond , dan móét een kerkelijke begrafenis plaatsvinden . De paus neemt niet de gevraagde beslissing. Gregorius en zijn omgeving waren formalistisch en fanatiek genoeg om voet bij stuk te houden, dat zouden de komende jaren nog uitwijzen. Toen bisschop Willem was overleden, benoemde de koning Koenraad , een clericus uit Mainz, een vertrouweling die in mei aanwezig was in Worms waar de strijd tegen Gregorius werd voortgezet. R. R. Post is van mening dat de investituurstrijd in het noorden van de Nederlanden nauwelijks beroering bracht79 . Meer zuidelijk , zoals in het bisdom Luik, was dat anders. De invloeden uit het zuiden waren hier meer voelbaar. 54

Zo hadden Doornik en Terwaan bisschoppen die de Gregoriaanse opvattingen waren toegedaan. In Kamerijk ontstond een plaatselijk schisma doordat daar vanwege beide partijen , de keizerlijke en pauselijke, een bisschop was benoemd. Hier deed zich ook de invloed gelden van het pauselijk gezinde Reims , tot welke kerkprovincie deze drie bisdommen behoorden . In Luik zelf was de bisschop keizerlijk gezind, maar niet in alle kloosters van zijn bisdom deelde men die opvatting of was men he t onderling eens. De nie uwe Utrechtse bisschop bleef politiek actief in het rijk tot 1085, het jaar ook van zijn wijding. Hij voedde de toekomstige koning Hendrik V op. In 1099 werd hij vermoord. Zijn opvolger Burchard (1100-1112) was eveneens keizerlijk gezind. Inza ke de opvolging van Godfried nam Hendrik IV het merkwaardige besluit zijn zoon en vermoedelijke erfgenaam Koenraad, twee jaar oud, te benoemen tot hertog. Als vice-hertog benoemde hij Albert III van Namen , e en zwager van hertog Godfried met de Bult. Deze had als persoonlijk erfgenaam zijn oomzegger Godfried aangewezen , de tweede zoon van zijn zuster Ida en graaf Eustachius van Boulogoe. Aan hem vielen krachtens deze beslissing het graafschap Verdun toe, een leen van de bisschop aldaar , en zeventien dorpen aan de Chiers, in leen gehouden van de aartsbisschop van Reims. Als allodium verwierf hij de burcht en het land van Bouillon. De koning gaf aan Godfried ook het markgraafschap Antwerpen 80 . De redenen die de koning voor deze beslissing heeft gehad , moeten van uiteenlopende aard zijn geweest. Wellicht heeft hij het hertogelijk machtscomplex in Neder-Lotharingen te groot gevonden en heeft hij daarom een markgraaf en een vice-hertog benoemd. Bovendien was Godfried jong, 15of19 jaar. Dat deze beslissing rust zou brengen in Lotharingen, moet Hendrik IV wel hebben bedoeld , maar dat bereikte hij niet. Onmiddellijk nadat de graaf van Namen zijn ambt van vice-hertog ontvangen had , brak de strijd uit tussen hem en Godfried. Ook in Holland kwam het direct tot ongeregeldheden . In Kamerijk ontstond een beweging tegen bisschop G erard Il , omdat deze de besluiten van Gregorius VII wilde doorvoeren. Zo was reeds in 1076 Lotharingen op vier plaatsen in rep en roer. Dirk V trok nog in juni 1076 met steun van Robrecht de Fries uit om zijn macht te herstellen. De bisschoppelijke versterkte plaats IJsselmonde , waar bisschop Koenraad toen verbleef, werd ingenomen en platgebrand en de bisschop werd gevangen genome n. De ommekeer in het westen was bereikt: de macht van de koning bewoog zich definitief in neergaande lijn . Dezelfde ontwikkeling, het afschudden van het rijksgezag , was in Midden-Friesland te zien toen daar in 1101 Hendrik van Nordheim, de Dikke, in naam van de keizer de centrale macht probeerde te herstellen maar verslagen werd aan het water De Nagel bij Staveren 81 . 55

Het verzet dat Albert van Namen begon tegen de positie van zijn neef, deed machtsblokken van opmerkelijke omvang ontstaan. Bisschop Diederik van Verdun , geste und door aartsbisschop Manasse van Reims, Mathilde , de weduwe van Godfried met de Bult, en paus G regorius VII , graaf Arnold van Chiny en graaf Walram van Limburg stonden vijandig tegenover Godfried van Bouillon. Deze wist zich geste und door de bisschop van Luik en werd geholpen door zijn broers Boudewijn en Eustachius , toen Albert van Namen een aanval opende op het slot Bouillon. Zo begon de successieoorlog, die van 1076 tot 1082 duurde en die zich op het bezit van Bouillon toespitste. De bisschop van Luik kocht het slot Mirwart aan de Maas van Richildis van Henegouwen en steunde vandaar Godfried. Door de tegenpartij werd afgesproken dat bisschop Diederik het graafschap Verdun via Mathilde als rechthebbende aan Albert zou geven. De bisschop van R e ims werd doo r G regorius VII aangespoord Mathildes aanspraken gewapend te steunen. Toen de bisschop van Verdun de keizerlijke partij koos , nam Mathilde de bisschop van Metz als haar zaakwaarnemer . Ondanks alle hulp ve rloor Albert de oorlog. Niet zonde r moeite was Godfried in het blijvend en erkend bezit van zijn burcht ge komen ; dat is de reden waarom men aan zijn naam die van deze residentie heeft verbonden. De vrede was behalve voor Godfried ook een succes voor de bisscho p van Luik , wiens macht ook nog steeg doordat onder zijn leiding de Godsvrede van 1082 tot stand kwam . Daaruit blijkt de zwakheid van het centraal gezag in Lotharingen. De Godsvredebeweging was in Frankrijk ontstaan. Voor het ee rst hoort men ervan als in Charroux in 989 wordt bepaald dat de onschendbaarheid van clerici wordt uitgebreid tot non-combattanten. Vorsten en adel steunden deze be weging, die in het kerkelijk recht werd vera nke rd . Daarbij kwam rondom 1040 de idee van de Treuga Dei, het GodsBestand, waarbij men e rvan uitging dat o p de dage n van het lij den des Heren - daartoe rekende men de tijd van donde rdag tot maandagmorgen - niet zou worden gevochten. Deze Heilige Vrede , zo heeft C. Erdmann betoogd, wettigde ook de Heilige Oorlog tegen allen die deze vrede verstoorden. De bisschoppen die deze th eo ri eën e n pra ktijk en volgde n , namen derhalve oo k de vredesga ranti es op zich R2 . Daa rt ege n maakte bisschop G erard l van Kamerijk , zoals ee rde r is opge mer kt , grote bezwaren, want het oorlogsbedrijf we rd zo in de ta ak va n de ke rk ingepast. Naar aanleidin g van de strijd van Balderik Il van Luik schree f zijn anonieme. niet onkritische biograaf dat het bisschoppe n toch mee r paste met gebed te stri jde n dan me t het zwaard . De Godsvrede van 1082 betekende eindelijk rust in Loth aringen. Volgens H . Dorchy, die een studie wijdde aan Godfried van Bouillon , is Godfried sindsdien hertog. Dat is doo r W. Mohr op goede gronden 56

bestreden omdat de bronnen, aangevoerd om dat te bewijzen, te weinig houvast geven . In feite zal het wel zo zijn geweest dat men Godfried , nadat hij zijn rivaal had verslagen en in onbetwist bezit van de beroemde burcht was gekome n, als zodanig heeft beschouwd. Dat die benoeming eigenlijk al in 1082 had moeten geschieden, geeft Sigebe rt van Gembloers aan met de woorden tandem datur ducatus Lotharingiae, eindelijk werd [hem] het hertogschap in Lotharingen verleend . Dat was in 108983 . In 1095 kiest Godfried , nog maar zo kort hertog, voor de reis bij uitstek, de kruistocht. Voor dit besluit kunnen verklaringen van verschillende aard worden gegeven. Enerzijds godsdienstige: de vroomheid van zij n moeder, die als heilige geldt; over haar is de Vita ldae Boloniensis Comitissae bekend 84 . Maar ook wordt zijn moedeloosheid met betrekking tot zijn toekomst in Lotharingen als reden aangevoerd . Welke machtsbasis had hij immers vergeleken met de graaf van Leuven, wiens macht dagelijks steeg, en met de bisschoppen van Luik, en wat kon hij beginnen tegen de Westfriese graven? S. Runciman zegt dat Hendrik IV Godfrieds regering als niet effectief beoordeelde en dat Hendrik eraan twijfelde of hij van Godfrieds dienst gebruik zou blijven maken85 . Doordat de stemming in die dagen sterk anti-joods was, zag G odfried er geen bezwaar in de joden te chanteren om onder andere zo aan geld te komen. H ij heeft de burcht Bouillon met recht van terugkoop aan de bisschop van Luik verkocht voor 1300 zilveren en drie gouden marken. De rechten van de familie der Flamenses op de burcht kocht bisschop O tbert van Luik af in 1096. De kroniekschrijver Frutolf van Michelsberg zegt dat Godfried alles wat hij bezat in geld heeft omgezet. Zo verdwijnt Godfried uit het Lotharingse. Door de geschiedschrijvers van de twaalfde eeuw zou hij het model van de kruisridder worden : de bevrijder van Jeruzalem, advocatus Sancti Sepulchri, voogd van het Heilige Graf. Hij stierf daar op 18 juli 1100. In Edessa vond hij het graf van de apostel Thomas, nam een arm van het gebeente en stuurde die naar Maastricht 86 . In de Schatkamer van de Sint-Servaaskerk te Maastricht wordt deze reliek bewaard. Pas toen Godfried van Bouillon was overleden, ging Hendrik IV over tot de benoeming van een nieuwe hertog, Hendrik, graaf van Limburg. Juist hij die zijn keizer had beoorloogd, werd op de rijksdag te Mainz in 1101 als hertog aangesteld. Het zal een middel zijn geweest om in NederLotharingen rust te scheppen e n wellicht een steunpunt te verkrijgen in deze roerige jaren. In 1098 had de keizer zijn zoon Koenraad (III) de opvolging ontzegd en in zijn plaats zijn zoon Hendrik als zijn opvolger aangewezen. In 1104 brak een opstand van de adel uit, waarvan de pasbenoemde opvolger de leiding nam; hij zegde aan zijn vader de trouw op . Op weg naar de rijksdag te Mainz werd keizer Hendrik IV gevangen genomen; hij moest

57

de rijksinsignia afgeven, maar wist te ontvluchten. Hij ging naar NederLotharingen, naar Luik, "waar hij steeds toegewijde en onwankelbaar trouwe aanhangers gevonden had" 87 .Bisschop Otbert van Luik nam de organisatie van de steun aan Hendrik IV op zich en velen , zoals de graaf van Namen , die het met de afzetting van de oude keizer niet eens waren , wist hij rondom zich te verzamelen. Ook de Lotharingse hertog He ndrik van Limburg sloot zich in maart 1106 bij hen aan. Het leger van de jonge koning rukte op naar Luik, maar werd door een schijnmanoeuvre van Walram van Limburg, de zoon van de hertog , in de val gelokt op 22 maart 1106 en bij Visé bij de Maasbrug verslagen. De dood van Hendrik IV op 7 juli daaropvolgend redde diens zoon. Dat sterven verwekte in Luik grote droefenis, zoals in de Vita Heinrici ontroerend is beschreven88; Sigebert van Gembloers beschrijft de reacties van het volk, dat van de gestorven keizer met de grootste eerbied afscheid nam. Met Hendrik IV , zo meent Pirenne , daalde het keizerlijk gezag in Lotharingen ten grave. Veel was er inderdaad niet van over. Hendrik V had inmiddels op de in mei 1106 gehouden rijksdag te Worms Hendrik van Limburg van zijn hertogelijke waardigheid vervallen verklaard. Nu zocht de drager van het rijksgezag steun bij de machtigste der Lotharingse groten, Godfried van Leuven. Diens voorganger , Hendrik !II , stond reeds bekend om de vrede, rust en orde die in zijn graafschap heersten. Daarbij kwam dat Godfried van Leuven een vijand was van de afgezette Limburger en als enige de Vlaamse graaf aan de grens in bedwang kon houden . Daartoe was hij mede in staat doordat hij bij zij n benoeming tot hertog het markgraafschap Antwerpen had verworven: een gewaardeerde bondgenoot derhalve. Verder had hij te midden van de edelen aanzien door zijn afstamming van de roemruchte Reinieren en dus van Karel de Grote . Juist op dit geslacht , dat zo lang de Duitse koningen had weerstreefd , omdat het sinds 939 niet meer voor de hertogelijke waardigheid was uitverkoren , ging de Duitse koning nu steunen. Giselbert van Bergen , in zijn kroniek aangekomen bij het jaar 1106, deelt mee dat toen het hertogschap aan de graven van Leuven toeviel. Maar, zo merkt hij op, zij oefenden geen rechten uit buiten de grenzen van het eigen land89 . Het ambt zou voortaan de grond zijn voor pretenties , niet meer dan de erkenning als primus inter pares. Zo hadden de Lotharingers daar altijd over gedacht. De periode dat de hertogen in Lotharingen konden optreden als zaakwaarnemers van het rijk, was voorbij. Daardoor was het land ontvoogd en was er ruimte voor de verdere ontwikkeling der regionale vorstendommen.

58

Besluit

In de ontwikkeling van de hertogelijke functie in Lotharingen zijn fasen aan te geven, die bij de huidige stand van het onderzoek nog niet alle even scherp van elkaar zijn te onderscheiden. Allereerst was daar de korte fase waarin werd getracht een stamhertogdom te vormen onder Giselbert uit het geslacht der Reinieren. Hij werd door koning Hendrik I gelijkgesteld aan de andere hertogen in het rijk en door Otto I zelfs naar voren geschoven als eerste bij de kroningsplechtigheid te Aken. Onder Hendrik I oefenden de hertogen de koninklijke macht uit , als stamhertogen, slechts door een feodale eed van trouw aan hun vorst verbonden. Zowel in Oost- als in West-Francië functioneerden hertogen; in het oostelijke rijk was dat zo in Franken, Zwaben , Saksen , Beieren en Lotharingen. Begrippen als stamgevoel, etnische eenheid, gemeenschappelijk bewustzijn, nationalité particulière en provincialisme zijn gebruikt om de oorsprong van het hertogschap te verklaren. Bevredigende oplossingen heeft dat niet geboden , te meer omdat ook na de Karolingische periode de ontwikkeling en de vorming van stamverbanden niet ophield. In Lotharingen is de stamvorming-in-ontwikkeling waarschijnlijk afgebroken . Onder Otto I werd de hertog tot een functionaris die zijn koning vertegenwoordigde in een bepaald rijksdeel of een andere speciale , vaak militaire, regeringsopdracht had. Na Giselbert hadden de hertogen die tot 965 volgden, tot taak Lotharingen in het rijk te integreren. Frederik I, hertog in Opper-Lotharingen, bleef na 965 functioneren. Zijn familie bekleedde het hertogsambt tot 1033. In Neder-Lotharingen benoemde Otto 1 na Bruno's dood geen hertog meer. Hij achtte de integratie dus voltooid. Otto II ging weer tot de benoeming van een hertog over toen de politieke verhouding tot West-Francië daartoe aanleiding gaf. Om de aanspraken van de Karoling Lotharius te neutraliseren benoemde koning Otto Il diens broer Karel tot hertog. Bij alle hertogelijke benoemingen en ook bij deze is de moeilijkheid dat het gebruikelijke onderscheid tussen Opper- en Neder-Lotharingen in de koninklijke oorkonden niet werd gemaakt; ook de hertogen zelf maakten dit verschil niet, zodat het juister is te spreken van hertogen , ,in" Lotharingen. Van een formele bestuurlijke splitsing is tot nu toe niets bekend. Wel laten ambtsgebieden zich enigszins onderscheiden als men Iet op de plaats waar de hertogen zich vestigden. In het geval van hertog Karel was Brussel het centrum. Na he t overlijden van hertog Otto , Karels zoon, wachtte Hendrik II met de benoeming van een nieuwe functionaris tot er een aanleiding toe was. 59

Daaruit wordt duidelijk dat het hertogschap geen noodzakelijk element van het bestuur uitmaakte. Die aanleiding kwam in 1012 toen er in Neder-Lotharingen weer sterke spanningen waren en een opstand uitbrak. Toen deed de koning een beroep op de nog geheel aan het rijk verknochte gravenfamilie van Verdun en benoemde hij Godfried tot hertog. De laatste fase ging in, toen in 1106 Hendrik II het ambt als titel gebruikte om de machtigste onder de groten, de graaf van Leuven , aan zich te binden . In het spraakgebruik van de geschiedschrijvers was dux , " hertog", al eerder een eretitel die zij aan bepaalde heren toekenden om te laten uitkomen hoe aanzienlijk ze hen vonden. Ze hebben daardoor het zicht op de ontwikkeling van de hertogelijke functie niet verhelderd .

Patria nostra est Lothariense regnum - ons vaderland is het koninkrijk Lotharingen , zeggen in 1055-1056 afgevaardigden van het Luikse klooster St.-Jacob.

Denarius van koning Lotharius II (855-869) geslagen te Aken. omschrift vz:

+ LOTAR/VS GRACIA D/EJI - kruis m et punten in elke hoek - Koninklijk Penningkabinet, 's-Gravenhage, inv. 17640

60

Sigebert van Gembloers deelde in 1096 mee dat de kruisvaarders kwamen uit "Spanje , de Provence , Aquitanië, Bretagne, uit Schotland , Engeland, Normandië, Frankrijk, uit Lotharingen, uit Bourgondië, uit Duitsland, Lombardije, uit Apulië en uit andere rijken" 90 . Lotharingen vond hier een plaats tussen al die andere bekende landen en werd op gelijke voet genoemd. Sigebert was een Lotharinger die hier aangeeft dat hij zijn vaderland zag als een land apart. De neiging om zich noch tot het oosten noch tot het westen definitief te bekennen, maar een plaats tussen beide te zoeken, bepaalde de gehele beschreven periode. Deze neiging bepaalde in belangrijke mate ook de latere geschiedenis der Nederlanden.

Denarius van koning Lotharius Il (855-869) . Omschrift'kz. , AQl/SCRANI PA LA CIA ; met tempel en kruis. Koninklijk Penningkabinet 's-Gravenhage - in v. 17640.

61

Beredeneerde bibliografie

Lotharingen 880-1106 In het algemeen kan voor de bronnen verwezen worden naar het werk van WattcnhachHoltzmann, Deutschlands Ceschichtsque/len im Miuelalter . waarvan F.J. Schmale een nieuwe editie verzorgde: 1, 1.)()0-1050 (Keulcn-Graz 1967). Il, 105U-1125(Keulen-Grnz 1967). In deel IJl zijn aanvullingen opgenomen op I en IT (Darmstadt 1971). WattenbachHoltzmann VI. Die Karvlinger vom Vertrag von Verdun bis zwn f-!crrsclwjisanrriu der Herrscher aus dem Sächsischem Hau.se: Das ustfrankische R eich . word! be wt'.rkt door H. Löwe. Voortreffelijke overzichten van bronnen en literatuur vindt men in Gebhardt. Handbuch der deutschen Ceschichte (Stuttgart 19739) en in Th. Schieder. Handbuch der europäischen Ceschichte (Stuttgart 1976). Het tijdvak 880-1106 is behandeld vanuit he t standpunt dat de Nederlanden toen stonden onder het gezag der Duitse vorsten. Daarom ligt in de bibliografie de nadruk op deze relatie. Basis voor de kennis van de periode zijn daarom de diplomata der Duitse koningen en keizers die vanaf Arnulf a lle in de Monumenta Germaniae Hiswrica (hierna te noeme n MGH) zijn opgenomen. Die van Arnulf. Zwentibold e n Lodewijk het Kind in de reeks Diplomata (MGH DD) Regum Germaniae ex stirpe Karo /in omm . Daarna \'Olgt de reeks der koningen en keizers: Diploma/Il regum et imperatorum Germaniae. Naast de diplomata zijn de Regesta lmperii van belang, gerangschikt naar jaar op basis van oorkonden en andere bronnen. J .F. Böhmer gaf deze uit: Regesta Reg11m a1q11e imperatorum Romanurum i11de 11 Conrado / usque ad Heinricum VJ/ (FrankfL1rt a.M. 183 1 Innsbruck 1870). Het werk werd niet voltooid. Mühlbache r nam het initiatief de uitgave te completeren en opnieuw uit te geven: Reges1a lmperii. Neue Bearbeitung von E . Mühlbacher: Böhmer Regesta 1 Die Regesten des Kaiserreichs under de11 K11roli11gem 751-918 (Innsbruck 1889) ed. E. Miihlbacher, vollendet von J. Lechner (lnnsbruck 1908): Böhmer Regesta II Die Regesten des Kaiserreichs unter den Herrschern aus dem Siichsischem Hause. Voor de periode 880-1106 is de reeks compleet: E. van Ottcntal: He ndrik 1 e n Ot10 1 919973 (In.nsbruck 1893); H .L. Mikolesky: Otto II 955 (973)-983 (Graz 1950): M. Uhlirz: O tto IJl 980 (983)-!002(Graz-Keulen1956): Böhmer Regesta III R egesten des Kaiserreichs unter den Salischen Hause, 1024-JJ25; H. Appel!: Konrad II 1024-1039 (Graz 195 1) J.M. Romein schred Geschiedenis van de Noord-N ederlandse geschiedschrijving in de Middeleeuwen (Haarlem 1932); H. Bruch gaf een supplement op dit we rk uit (Haarlem 1956). De volgende bronnenpublikaties uit het aangre nzende Rijngebied he bbe n ook betrekking o p de Nederlanden. De Regesten van de bisschoppen van Keulen in de middeleeuwen werden uitgegeven door F.W. Oediger (Bonn 1954-1961) ; J.Th. Lacombet ve rzorgde het Urkw1denbuch für die Geschichte des Niederrhein.s, 4 dln . (Düsseldorf 1840-1858): H .A . Erhard gaf de Regesta historiae Westfaliae uit (Münster 1847-5 1) ; H. Beyer publiceerde he t Urkundenbuch wr Geschichte der Mi11elrhei11ische11 Territorien . 3 dln . ( Koblenz 1860-74). W.J. Albe rts heeft deze samenhang beschreven in zijn Overzicht van de geschiedenis van de Nederrijnse terri1uri111ussen Maas en Rijn + 800-1280 (Assen 1979). De verhalende bronnen kan me n verdelen in annalen en kronie ke n. bisdom- e n klooste rgeschiedenissen, biografische of hagiografische geschriften en dynastiek gerich te ge-

62

schiedschrijving. Voor de behandelde periode is ook werk dat buiten de Nederlanden is ontstaan van belang door de aandacht besteed aan gebeurtenissen in Lotharingen . Een precieze onderscheiding van genoemde genres is niet altijd te geven omdat vorm en inhoud bepaald worden door de belangstelling en de ontwikkeling van de schrijver. In de Collection des Textes gaven Franse historici verhalende bronnen uit. Zo Ph. Lauer de Annalen van Flodoard van Reims no . 39 (1905) , die echter ook in MGH SS uitgegeven werden door G .H. Pertz, MGH SS ! , 455-515. Onder leiding van L. Halphen , later van R. La touche verschenen kritische uitgaven met vertaling in de serie Les c/assiques de /' Histoire de France au Moyen Age (Parijs 1923 tot heden) . Zo bijvoorbeeld , verzorgd door Latouche. de tekst van Richer van Reims , deel XXVII (Parijs 1967). Een meer algemene Nederlandse uitgave van verhalende bronnen is het Florilegium Chronicorum Neer/andicorum, uitgegeven door J. Gessler en J .F. Niermeyer ('s-Gravenhage 1948). Tekstuitgave n zoals H. van Rij en en A.S. Abulafia bezorgden , met vertaling, van Alpertus' van Metz, De diversitare 1emporum (Amsterdam 1980) verdienen in het Nederlandse taalgebied navolging. H. de Buck geeft in zijn Bibliografïe van de Geschiedenis van Nederland (Leiden 1968), eveneens de bronnen en literatuur . M. Arnould gaf de His10riographie de la Belgique uit (B russel 1947). Van het genre der soms zeer summier geste lde annalen zijn die van het klooster Lobbes een voorbeeld. G. Waitz gaf ze uit in MGH SS XIII. 224-235. Ph. Grierson gaf die van het St.-Pietersklooster te Gent uit: Anna/es Blandienses (Brussel 1937). De Anna/es Sanctae Mariae Traiectenses die tot 1277 lopen , werden door L. Weiland uitgegeven in MGH SS XV, 2 , 1298-1303. Lambertus Parvus schreef de Annalen van het Luikse St.-Jacobsklooster die door G .H. Pertz werden uitgegeven in MGH SS XVI, 645-650. 0. Oppermann bezorgde de Annalen van Egmond: Fontes Egmundenses. in Werken Hist. Gen. 3de serie nr . 61 , 1933. De Annalen van het klooster St. -Maximinus te Trier over de jaren 538-987 gaf G. H. Penz uit in MGH SS IV. 5-7. De Annalen van Fulda die in de jaren 882-902 o mvatten. zijn opgenomen in de vrij recente serie Ausgewählte Quellen zur Deutschen Geschichre des Miuela/1ers (AQDGM), uitgegeven met Duitse vertaling, deel VII (Darmstadt 1975). bezorgd door R . R au , 19-177. Regino, abt van het klooster Prüm schreef een Chronicon over 813-906. De uitgave door R . Rau in AQDGM VII (Darmstadt 1975) , 139319, is gebaseerd op de uitgave van F. Kurze (Hannover 1890). Het werk van Regino's continua tor Adalbert, dat Pertz voor de MGH SS I. 613-629, uitgaf. namen A. Bauer en R . Rau op in AQDGM VIII (Darmstadt 1977), 190-231. De Annalen van het klooster NiederAltaich. de Anna/es Altahenses maiores, gaven W. de Giesebrecht en E. von Oeffele uit in MGH SS XX, 772-824: daarin wordt nog een gedeelte van de regering van Hendrik III behandeld. Onder de kloostergeschiedenissen munt die van het klooster Lobbes uit, geschreven doo r Folcwinus 'Gesta abbatum Lohbiensium' over de jaren 637-974 . G.H . Pertz gaf ze uit in MGH SS IV , 52-74. De kroniek van het klooster St.-André in Cäteau-Cambrésis die loopt van 100.1tot1133 , gaf L.C. Bethmann uit in MGH SS VII. 526-550. De Gesta van de abten van Gembloers door Sigebcrt , voortgezet door Godschalk tot 1136. zijn door G .H . Pertz uitgegeven in MGH SS VIII. 523-564. Sigeberts Chronica over 381-1111 met voortzetting. gaf L.C. Bcthmann uit in MGH SS VI, 268-374. De Gesta abbarum Trudonensium, van het klooster St.-Truiden , gaf E . Koepke uit in MGH SS X. 213-448; het deel door abt Rudolf geschreven reikt tot 1108, 213-272. Deze Gesta zijn ook uitgegeven door C. de Borman. Chronique de /'abbaye de St. Trallll. 2 dln. (1877). Bisschopsgeschiedenissen zijn er vele. Van meer dan plaatselijke of regionale hetekenis zijn de Ge.lfa Epsicoporum Tungrensium , Traiec1en.sium en Leudiensium, door Heriger van Lobbes geschreven en voortgezet door Anselmus , uitgegeven door R . Koepke in MGH SS VII. 134-234. Anselmus schrijft in hel deel dat hij wijdt aan bisschop Wazo in feite diens biografie. Belangrijk zijn ook de Gesra Pontificum Cameracensium op aanspo-

63

ring van bisschop G e rard 1 geschreven, waa ri n po litieke aspecte n allerminst ve rwaarloosd worden . Deze Gesta lope n door tot 1051 en worden daa rn a voo rtgeze t to t Jl79. L C Bethma nn bezorgde de ui tgave in MGH SS VII, 393-525 . De gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificwn to t 1072 van Adam us Brem ensis gaf J. M. Lappen berg uit in MG H SS VII , 267-389. E r is ook een uitgave van B. Schmeid ler (H a n nover 1917 = 1977) . De Chronica regia Coloniensis tot 1175 is uitgegeven door C Per tz in MGH SS XV ll , 723-788; doo r G . Waitz "in usum sc holarum " (H a nn over 1880) . Wat de biografisc he werken betreft, moet als eers te genoemd worde n de Vita Brun onis door Ruot ge r, uitgegeven door G.H . Pertz in MGH SS IV, 252-276. In de AQDGM , dee l XXII, (D a rmstad t 1973) , 169-261, is doo r de bewe rke r, H . Kallfelz, de tekstuitgave gebru ik t va n !. O tt, MGH SS nova series X (Keulen 1951) . Het werk steekt ver uit boven de Vitae de r U trech tse bisschoppen Radbod e n Odulfus, beide doo r 0 . Holder-Egger uitgegeven in MGH SS XV, 1, respectievel ijk 568-571en356-358 . Bruno 's broe r. Otto !, wordt in hexame ters bezongen door H rosw it ha van Gand ershe im in haa r episch werk Carmen de Gestis Oddonis l lmpera1oris a 919-963 , uitgegeven doo r K. Streck e r in de ree ks Geschichtsschrei ber der de utschen Vo rzeit 32 (1930) . verd e r in de MGH SS TV , 317-335, door G.H . Pertz en door P . de Winte rfeld (Be rlijn 1965 2) , 201-227. A an koni ng He ndrik II wijdde bisschop Adal bold va n Utrecht een vita waa rva n maa r ee n klein dee l, de periode va n 1004 , bewaa rd is . Het we rk is afhankelijk van Thie tmar van Me rseburg . Ada lbo lds werk is uitgegeven doo r G . W aitz in MG H SS IV , 679-695 . H. van Rij ga f het met commentaa r en ve rtaling uit in de serie Nede rla ndse Histo risch e Bron ne n II! , Am ste rd am 1983. 7-95 . De hofkapelaan Wipo sch reef de Vira Chuonradi II lmperatoris, uitgege ven door G .H . Pertz in MGH SS XI, 243-245 en 254-275. De uitgave door H. Bresslau (Han nove r 1915) werd geb rui kt voo r de uitgave in de AQDG M X I (D armstadt 1978) door W. T rillm ich en R . Buch ner. Dit we rk is een van de belangri j kste bronnen voor de kenn is van de geschiedenis van de ri jkskerk . Een ano nymus sch reef een bi ografi e over Hend rik IV van uitzonderlijk lite rai r gehal te . W . Wa ttenbach ga f ze ui t in MG H SS X II , 268-283 e n F .J. Schmale in band XII va n de AQ DGM ( Da rmstadt 1974), 406-467. De ba nd beva t bron nen uit de tijd van Hendrik IV, onder andere d iens brieven . Anse lm us' werk waarin bisschop Wazo van Luik beha ndeld wordt , werd reeds vermeld. O ve r bisschop Notger best aan drie vitae. Eén nam G. Kurth op in zijn tweedelige studie over deze bisschop (Luik 1905), en we l in deel II, 10-15 . De vita van bisschop Balderi k Il gaf G .H. Pertz uit in MGH SS IV, 724-738. J M . Watte rich bezorgde de vi ta Leo nis IX in Migne , Pairologia Latina CXLI II , 458-510. G .H. Pertz gaf in de MGH SS XI , 104-161 , de vita van bisscho p Meinwerc van Paderbo rn uit (Hannover 1921) . Het le ven va n Joha nn es, ab t van Gorze ga f G .H. Pertz uit in MGH SS IV . 335-377 . Van de geschiedschrijving in Reims ontstaa n, is het we rk van F lodoard reeds ve rmeld bij de Franse bronnenuitgaven . Oo k het werk van Richer, Hisro riae Libri !II! is reeds ve rmeld. H ij schreef op aan dringen van Gerbe rt van Aurillac , een sympat hisant va n de D uitse koninge n. D at Richer derhalve ruim aandacht bestee d t aan de ontwikke li ng in Lotharinge n is nie t alleen daardoor verk laard , maar oo k doordat de aa rtsbisschop van Re ims jurisdicti e ui toefende over het Lot hari ngse bisdom Ka merij k. G. H. Pe rtz ga f Riche rs' we rk uit in de MG H SS lil. 561-657 . Geschiedsch rijving met ru ime re horizon zijn de Res gestae Saxo nicae , door Wid ukind , mo nn ik van he t klooster Korve i, met weinig sympathi e voo r de roeri ge Lo th arin gse adel , sterk overtuigd van de roep ing der Liudolfingers het rij k der F ra nken te le id e n , da t over a nde re volkeren dien t te heersen . Binnen da t rijk nemen de Sa ksers de leiding zod ra He ndrik I ko ni ng wo rdt. Aa n de tekstuitgave in de AQDGM VllJ (Da rms ta clt 1977) , 1-183, doo r A . Baue r e n R . Ra u li gt de uitgave ten grondslag va n P H irsch e n H.E. Lo hm ann, MGH SS , in usum scholarum (19355) . Van uit een bre dere gez ichtskring, voo ral va n cult uurh isto rische betekenis voor de tijd rond het jaa r 1000, is he t C hro nicon va n bisschop Thietm ar von Merseburg geschreve n . De uitgave van W T rill mich in AQDGM

64

IX (Darmstadt 1974) berust op de uitgave van R. Holtzmann in MGH SS nova series 9 (Berlijn 1935) . Dit overzicht van verhalende bronnen kan afgesloten worden met het Chronicon van Herman van Reichenau. de eerste wereldkroniek in het keizerrijk geschreven , die reikt van 901 tot 1054 . waarin ook de gebeurtenissen in Lotharingen hun plaats vinden. De tekstuitgave in AQDGM XI (Darmstadt 1978) , 615-707 , bewe rkt door R . Buchner, volgt die van Pertz in MGH SS V. 67-133. Voor de kennis van de politieke geschiedenis van Lotharingen zijn de gegevens van de

Jahrbücher der deutschen Geschichte onmisbaar. Zij bevatte n een chronologisch , per jaar geordend overzicht van gebeurtenissen waarbij de gebruikte bronnen worden geciteerd . Veelal zijn het verwijzingen naar de MGH. G . Waitz verzorgde het Jahrbuch van de re gering van Hendrik I (1885); R . Koepke en D. Dümmlcr. Otto I (1876) ; K. Uhlirz. Otto Il (1902), S. Hirsch. Hendrik III. 3 dln (18631874) ; H . Brcsslau , Koenraad II (1879-1884); E. Steindorf, Hendrik IIL 2 dln. (1874-1881) ; G. Meyer von Knunau , Hendrik IV en Hendrik V. 7 dln. (1890-1909). Belangrijk voor d e reconstructie d e r geschiedenis zijn de gegevens van de Itineraria over 716-1378. opgenomen in een lijst die niet in druk verschene n is , verzorgd door het Max Planck-lnstitut für Geschichte te Göttingen. De complicaties door de Franse aspiraties ten aanzien van Lotharingen zijn van die zijde beschreven door A . Eckel. Charles Ie Simple (1899) en Ph. Lauer. Le règne de Louis IV d'Outremer (1900) en F . Lot , Les derniers Carolingiens (1891) , alle verschenen in de Bibliothèque de l'École des Hautes Études. Belangrijke literatuur van deze zijde is F. Lot , Chr. Pfister en F .L. Ganshof. Les destin ées de /'empire en Occident de 395 à 888 (Parijs 1940-1941) en F . Lot. Nnissan ce de In Fran ce , nouvelle édition de J . Boussard (Parijs 1970). J. Dhondt. É1ude sur la naissance des principautés rerritorinles en France. !Xe-X e siècles (Gent 1948); F . Vercauteren . La formation des principautés de Liège. Flandre. Brabant et Ie Hainaut (IXme-Xlme siècles). in: L 'Europe au !Xe-Xle sièc/es aux origines des Élats natio11n11x (Warschau 1968) ; L. Genicot. Empire et principautés en Lotharingie du Xme au X!Ilmc siècle , in: Amrali de/la Fondazione italinna per /11 storia ammi11is1rativa II (1965) 95-126; P.E. Schramm , Der König von Frankreich . Das Wesen der Monarchie vom 9. bis zwn 16. Jahrhundert. Ei11 Kapi1el aLl\' der Geschichte des abendländischen Staates , 2 dln . (Darmstadt 19602) ; J. F . Lemarignie r , Le Gouvernement royal aux premiers temps capé1iens (987-1108) (Parijs 1965) . Fundamentee l voor de kennis van de wording der gewesten is L. Vander kindere. La formation territoriale des principawés be/ges au m oyen iige, 2 dln. (Brussel 1902) . Het werk is uiteraard op be paalde punten achterhaald m aar blijft zijn waarde houden door het unieke van het overzicht en de steeds controle erba re verwij zingen . O nmisbaar blijft evenee ns R. Parisot . Le royaume de L orraine sous les Carolingiem· (843-923) (Parijs 1898 = 1970 Genè ve ) . Mo de rne r we rk over de vroege pe riode is dat van H . Hlawitschka. Lothringen an der Schwelle der deutschen Geschich1e (Stuttgart 1968), die me t dit we rk de discussie over d e verhouding van Lo tharingen tot he t rijk opnie uw impulsen gaf. H e t meest recente en complete overzicht van de politieke ontwikkelingen is dat van W. Mohr in drie delen: Die G eschich1e des Herzogtums L othringen 900-11)48 (Saa rhrücken 1974) ; Il , Nieder-Lo1hri11gen bis zu seinem A11fgehe11 im Herzogtum Brabnm (ll-13 Jahrh.) (Saarbrücken 1976) ; III . Das Herzogtum der Mosel/aner (/1-14 Jahrh .I) (Saarbrücken 1979) . Mo hr heeft e en reeks publikaties ove r Lo tha ringen u p zijn naam staan ; zijn le eropdracht te Saarbrücke n be treft Bo urgondië e n Lotharingen . In genoe md we rk wil hij vooral de feitelijk e ontwikke ling geve n e n basee rt zich daarbij o p een zeer co nscie ntie uze analyse de r bronnen. Ee n suggestie f ove rzicht geeft H . Pire nne in d eel I van zijn Hiswire de Belgique des origines au commencem em du X/Ve siècle (Brussel 1902) . ve le male n he r-

65

drukt. Eveneens knap geformuleerd vindt men de period e in l.H . G osses en N. Japikse , Handboek tot de Staatkundige geschiedenis van N ederland , te n la atste herd ru kt 's-Gra vc nhage 1948. Deze uitgave is te verkiezen. behalve voor de literatuuropgave . bove n de bewerking van R. R. Post , Handbo ek tot de Staatkundige Geschiedenis der Nede rlanden. de Middeleeuwen ('s-Gravenhage 1959) . H e t overzicht van de be ha ndel de pe riod e in A GN l , IX , F.L. Ganshof. Het la a t-Karolin gisch tijdper k: het ont staan van he t graa fsch ap Vlaanderen en van de Lotharin gse gravenhuizen. ~67-385 . verde r in AGN II . I. J .F. Niermeye r, i, Lotharingen en Friesland onder Duitse koningsmacht 925-1076. 1-51 e n II, id em. Lot haringen en Friesland in overgangstijd 1076-1125, 52-65. hoefde niet noodza ke lijk herschre ven te worden. Dat voornamelijk van D uitse zij de sind s he t ve rschij ne n va n d e AG N vee l aandacht aao Lotharingen beste e d is, rechtvaa rdigt een bijste lling en ee n beschrijvi ng vanuit een andere gezichtshoek. U itvoe rig schree f W. Reese . beïnvloe d door he t get ij waarin het werk tot stand kwam , Die Nieder!ande und das Deutsche R eich (Be rlijn 1941). W. Mohr schreef Entwicklung und Bedeutung des Lothrin gisc he Na men s , in' A L MA 125 (1957) en probeert daarin de ontwikke lin g van de be naming po litie k te duid e n. He t probleem Lotharingen tusse n O ost e n West beschrijft hij in D ie Rolle Lo th ringe ns im zerfallenden Karolingerre ich. in: Revue beige de phi!ofogie et d'/1L>1oire 47 ( l969 ) 361-398 . F. Steinbach ziet Lotharingen als D uits: Gibt es einen Lothringischen Raum , in: Rheinische Vierte/jahrsbliitter 9 ( 1939). 52-66. bepaald door de to e n opge ld doe nde geo po lit iek in Duitsland, W. Kienast. Der Hcrzogstitef in Frankreich und Dew schland (Mü nc hen -We nen 1968) , is fundamenteel voor de studie van het he rtogsam bt. H . Stingl. D ie E ntstehung der deutschen Swmmesherzogtümer, geschreven in 1968 a ls disserta ti e, verschee n te Aa ien in 1974 als band 19 in de nieuwe ree ks van U ntcrsuch ungen zur deu tsch en St aa ts- uncl Rechtsgeschichte. De auteur baseert zich op het werk van Kienast. maa r be trek t in zijn onderzoek tevens de verhalende bronn e n uit de pe riod e 850-950. H.- W . Goetz , "Dux' ' wui " Ducatus ", heg riff:~- und ver/ássungsgeschicht/iche Unte rsu chungen zur E111s1ehung des sogenannten , .jüngeren '· St11mmesherzog1ums an der Wende von1 neum en zum zehnten Jahrhundert (Bochum 1977). relativee rt de inhoud en de be tekenis van het hert ogsambt. G. Despy probeert de o ntwikkeling van he t Lotharingse a mbt te syste matise re n in La fonction ducale en Lotharingic. puis e n Basse -Lotharingi e de 900-1 100, in: Revue du No rd XL VIII (1966) !07-109. Van belan g voo r de ve rschillend e aspecte n van de geschi edenis van Lotharingen met suggesties voor verd e re st ud ies , is L. Genicot . É tudes sur fes principautés Lotharingiens (Le uven 1975). De bijdrage van H . Beuma nn , König Zwenti bolds Kurswechsel im Jahre 898. in: Rhein ische Vierte!jahrsbläuer 31 (1 966-1 967) 17-41 e n het artikel van E. Boshof, Lotharin ge n , Frankreich un d das Re ich in der R egie run gsze it Heinrichs II!, eveneens in Rhei11isch e Vi erte/jahrsblätter 42 ( 1978) 63-127, ve rd iene n naast het artikel van H. Sproemberg in de zelfde periodiek. II (1941) 1-1 010 die Lo th ringische Politik Otto des Groszen , in dit overzicht e en bij zo nd ere verme lding .

66

De Karolingische hertogen in Lotharingen en de traditie van hun begraving te Maastricht

In een collectieve studie over de bouwgeschiedenis van de St.-Servaaskerk te Maastricht wordt meegedeeld dat de laatste Karolinger in de mannelijke lijn , hertog Otto van Lotharingen. in 1006 te Maastricht is overleden en aldaar begraven werd in de kerk van St.-Pieter en St.Servaas. In 1001 had hertog Otto het lichaam van zijn vader , hertog Karel. laten overbrengen naar Maastricht , zo vervolgen de schrijvers en zij interpreteren deze daad als een bewijs dat hertog Otto doordrongen was van de legitimatiegedachte, te dezer zake inhoudend dat het bezit van de Servaasabdij een bewijs was van de macht in Lotharingen en dat St.-Servatius de door God geschonken koninklijke macht waarborgde. 1 Ook bij de Saksische Ottonen leefde deze legitimatiegedachte volgens de schrijvers, wat tot uitdrukking kwam in het streven van bijvoorbeeld Otto 1 de Grote om de Servaasabdij te verwerven. 2 Hertog Otto gaf volgens de schrijvers nog eens vorm aan deze gedachte: 'de laatste daad (sic) van de laatste Karolinger zich te laten begraven bij het graf van St.Servaas zal in die tijd opgevat zijn als een zeer duidelijke boodschap aan het adres van de toenmalige keizer' .' Als dit werkelijk zo is , heeft hertog Otto aan twee Duitse koningen deze gedachte duidelijk gemaakt. Toen hij zij n vader begroef in 1001 gold dat Otto III (983-1002); toen hij zichzelf lie t begraven gold het Hendrik II (1002-1024). De gedachte van de schrijvers volgend, kan men spreken van provocaties die noden tot bestudering de r bronnen en nadere analyse van de literatuur, waardoor misschien meer inzicht verworven kan worden in de persoonlijkheid van de beide hertogen en hun verhouding tot hun souvereinen . Wellicht levert dit ook gegevens op omtrent hun begraafplaatsen . Van hertog Karel deelt Flodoard mee dat hij geboren was in de zomer van 953 te Laon ,4 dat in die tijd gold als koninklijke residentie van de Westfrankische of Franse Karolingen. Hertog Karel was de zoon van koning Lodewijk IV van Overzee en van Gerberga , een zuster van de koning van het D uitse Rijk , Otto 1. Gerberga was eerder gehuwd met Giselbert, hertog van Lotharinge n , die in 939 omkwam in de Rijn toen hij in verzet was tegen zijn koninklijke zwager. Karel kon dus gelden als telg van de beide dynastieën. Zijn oudere broer Lotharius volgde zijn

67

00 °'

Hendrik 1 "d1": Vogelaar· koni ng va n het Duitse rij k 9 19·9]6 x 1. Hathc hurg

x 2. Maihilck ÜllO 1 (2) 936-973

Gert'ierga (2) x 1. G isclbcrt

keizer 962

h<:nog v
x 1. Edgit ha x 2. Adelheid x 1. Lo1hari us 11

1

Ita lië

Hadwig (2)

x Hugo de Grote hertog v <.111 Francië + 956. zn. va n koning Robert J van Frankrijk

koning van Frank rijk

+ 956

1

Ouo 11

Lotha ri u~

973-983

koning van Frankrijk

keizer 976

954-986

•iTh
dochr

ÜltO 111 983- HKJ2 keizer 996

t Patcrnn

(2 )

x E mma

van Ade lheid ( 1)

~

1k ndrik van Beieren ( 2) hertog van Lotha ri ngen 940-94 1

"'" " ""' ' l

H ugo Capct

Hendrik 'de Twis1zickl'. .

977-991 hertog

koning van

hert og van Beieren

""" Lothari.ngcn

Frankrij k 987-996

KA R EL (2)

x 1.

Bru no (2): aa rtsbisschop van Kcuk n ·a rch idux·

n.:gc n1 van Lo tharingen 95.1-965

~

x 2 Ade lheid

+

na 992

OHO (I) hcnog van

l-l adwig x R e inier IV

graaf van

Lot h
v;rn 1 kncgouwcn

Leuven

991- 1006

Lodewijk V

Gerbcrga+ na !01 8

koning va n Frankrij k

x L ..1mhcrt ( 1)

986-987

koning v an

Robert Il

He ndrik Il ·de Heil ige·

Fran krij k

koning van hel

996- 103 1

Duitse: rij k 1002 - 1024

keizer 1014 X

Ermcntrudis

C unigu nd c

van Luxcmhnrg

vader als koning van Frankrijk op in 954 . Hij was toen dertien jaar oud en was door de rijksgroten en met name Hugo de Grote , mede op voorspraak van Gerberga en haar broer de archidux Bruno , aartsbisschop van Keulen , gekozen tot koning. 5 Ondanks de oude Karolingische traditie werd het rijk niet meer gedeeld of in condominium bestuurd. Dat Karel toen pas één jaar oud was , zal zeker ook tot deze beslissing hebben bijgedragen , maar in feite werd in het Westfrankische rijk sinds 884, toen men Karel de Dikke aanvaardde, het kiezen van de koning traditie en daardoor werd een eind gemaakt aan de rij ksdelingen. 6 Door Flodoard wordt hertog Karel aangeduid als iuvenis7 waarmee men een jongere, nog niet aan een carrière toezijnde , of van erfenis uitgesloten zoon aangaf. Naar het inzicht van G. Du by was dit een maatschappelijke groep die het van avonturen moest hebben , een groep tevens die de maatschappelijke opvattingen en die over oorlog en vete wezenlijk heeft beïnvloed. Dat was al voor de twaalfde eeuw waarin Duby deze ontwikkeling plaatst. 8 Immers toen hertog Karel in 987 na het overlijden van Lodewijk V optrad als Frans troonpretendent , klaagde hij dat hij uitgesloten was van de regering , 'de regno pulsus', en dat hem niets was gegeven . Hij schreef dat ten onrechte toe aan zijn broer Lotharius .9 Bij zijn broer had hij zich gehaat gemaakt door diens echtgenote Emma , dochter van Otto de Grotes gemalin Adelheid uit haar eerste huwelijk met Lotharius II van Italië , te beschuldigen van overspel met de bisschop van Laan , Ascelinus , wat hem op verbanning kwam te staan . 10 In Lotharingen maakte Karel zijn eerste onwettige entree toen hij in het voorjaar van 976 samen met Otto van Vermandois aan de twee zoons van Reinier Langhals hulp bood bij een tweede poging om zich in het bezit te stellen van het hun ontnomen erfdeel Henegouwen. De eerste poging waagden zij in 974 toen het harde regime van Otto l tot de voorbije tijd behoorde. Dat tijden en machthebbers kunnen veranderen , bleek toen Otto II op deze tweede niet eens succesvolle aanval reageerde door de broers voor een belangrijk deel in rechte te herstellen en Karel in 977 het hertogdom Lotharingen te geven , naar de woorden van de geschiedschrijver Sigebert van Gembloers én volgens de kroniek van het klooster St.-Truiden, opdat hij zou afzien van zijn onbeschaamd gedrag en tegenstand zou bieden aan de politieke acties van zijn broer, 11 die immers Lotharingen bij zijn rijk wilde voegen. Een zelfde mildheid derhalve zoals Otto II die betrachtte ten opzichte van zijn verwanten maar ook het begin van een geheel andere Westpolitik. 12 Karels residentie was waar nu Brussel ligt, dat hem ziet als de eigenlijke stichter van de stad . 13 Deze standplaats maakt zijn taak in het rijk duidelijk: de beveiliging van de westgrens, wat door Sigebert impliciet wordt meegedeeld. Deze excentrisch liggende residentie is dan waarschijnlijk de uithoek waar hij zich naar de schampere woorden van 69

bisschop Diederik van Metz verborgen hield , terwijl hij pretendeerde aan het hoofd van Lotharingen te staan . 14 Een reactie op deze Lotharingse politiek van Otto II volgde van de zijde van koning Lotharius na de rijksdag in Laon in april/mei 978. Daar werd een aanval beraamd op Aken , toen bleek dat Otto II daar was . Lotharius koelde er zijn woede , nog aangewakkerd door het feit dat Otto II nog net had kunnen ontkomen. Met een niet geslaagde aanval op Metz besloot Lotharius zijn tocht. In oktober ging Otto II tot de tegenaanval over en uit de correspondentie tussen hertog Karel en bisschop Diederik van Metz blijkt dat Karel in Laon tot tegenkoning werd uitgeroepen. Niet geheel en al met zijn instemming: 'meque regnare cogebas' ge hebt mij gedwongen koning te zijn , zo verweerde hij zich . 15 Toen Otto II op de vlucht gejaagd was , kwam vanzelf een einde aan de vertoning in Laon. Lotharius liet in 979 zijn zoon Lodewijk te Compiègne tot koning zalven , zodat Karel toen reeds als mogelijke opvolger was gepasseerd . Hugo Capet en de adel hebben hiermee ingestemd. 16 In 979 riep men Karel ter verdediging van Kamerijk tegen mogelijke aanvallen van Lotharius toen daar de bisschopszetel vacant was. 17 Men kreeg er spijt van door Karels wangedrag en wachtte op Otto II. Deze herstelde de orde en benoemde Rothard op aanbeveling van Notger van Luik tot bisschop . 18 Daarna kwamen er goede betrekkingen tussen de Duitse en Franse vorsten tot stand die in mei 980 bekroond werden met een vrede , gesloten te Margut-sur-leChiers bij Ivois. Met betrekking tot Lotharingen deelt Richer van Reims mee dat het 'in ius Ottonis transiit', dat betekent , dat het onder zeggenschap van Otto kwam. 19 De Westpolitik was dus geslaagd . Otto II kon zonder angst naar Italië gaan en het klinkt dan ook wat potsierlijk als meegedeeld wordt , dat hertog Karel als custos patriae thuis bleef en een ander met manschappen stuurde. 20 Otto vierde in Rome op grootse wijze Pasen temidden van familie en vrienden . Hertog Hugo Capet , een van de machtigste edelen van West-Francië, die in 987 tot koning zou worden gekozen , was gepasseerd bij de gebeurtenissen te Margut. Hij maakte in Rome zijn opwachting om weer in de hoogste politieke sferen te kunnen werken. 21 Toen Otto II op 7 december 983 overleed , 28 jaren oud, liet hij een zoon van drie jaar achter. Het politieke zwaartepunt leek te verschuiven naar Frankrijk. Koning Lotharius zou nu zijn Lotharingse politiek hebben doorgezet , ware het niet dat wijze vrouwen als de koningin-weduwe Theofano en later de oude koningin Adelheid effectief waren opgekomen voor de belangen van de jonge Otto en het Rijk. Zij werden in Frankrijk gesteund door Adalbero van Reims en de zijnen , een rijkspartij in Frankrijk derhalve. Hertog Karel draaide toen , hoewel in Duitse dienst , westwaarts en herstelde de betrekkingen met zijn broer, wat hem gelet 70

bisschop Diederik van Metz verborgen hield , terwijl hij pretendeerde aan het hoofd van Lotharingen te staan. 14 Een reactie op deze Lotharingse politiek van Otto II volgde van de zijde van koning Lotharius na de rijksdag in Laan in april/mei 978 . Daar werd een aanval beraamd op Aken , toen bleek dat Otto II daar was. Lotharius koelde er zijn woede , nog aangewakkerd door het feit dat Otto II nog net had kunnen ontkomen. Met een niet geslaagde aanval op Metz besloot Lotharius zijn tocht. In oktober ging Otto II tot de tegenaanval over en uit de correspondentie tussen hertog Karel en bisschop Diederik van Metz blijkt dat Karel in Laan tot tegenkoning werd uitgeroepen . Niet geheel en al met zijn instemming: 'meque regnare cogebas' ge hebt mij gedwongen koning te zijn , zo verweerde hij zich. 15 Toen Otto II op de vlucht gejaagd was, kwam vanzelf een einde aan de vertoning in Laan. Lotharius liet in 979 zijn zoon Lodewijk te Compiègne tot koning zalven , zodat Karel toen reeds als mogelijke opvolger was gepasseerd. Hugo Capet en de adel hebben hiermee ingestemd. 16 In 979 riep men Karel ter verdediging van Kamerijk tegen mogelijke aanvallen van Lotharius toen daar de bisschopszetel vacant was. 17 Men kreeg er spijt van door Karels wangedrag en wachtte op Otto Il. Deze herstelde de orde en benoemde Rothard op aanbeveling van Notger van Luik tot bisschop. 18 Daarna kwamen er goede betrekkingen tussen de Duitse en Franse vorsten tot stand die in mei 980 bekroond werden met een vrede , gesloten te Margut-sur-leChiers bij Ivois. Met betrekking tot Lotharingen deelt Richer van Reims mee dat het 'in ius Ottonis transiit ', dat betekent, dat het onder zeggenschap van Otto kwam. 19 De Westpolitik was dus geslaagd. Otto II kon zonder angst naar Italië gaan en het klinkt dan ook wat potsierlijk als meegedeeld wordt, dat hertog Karel als custos patriae thuis bleef en een ander met manschappen stuurde .20 Otto vierde in Rome op grootse wijze Pasen temidden van familie en vrienden. Hertog Hugo Capet , een van de machtigste edelen van West-Francië , die in 987 tot koning zou worden gekozen , was gepasseerd bij de gebeurtenissen te Margut. Hij maakte in Rome zijn opwachting om weer in de hoogste politieke sferen te kunnen werken . 21 Toen Otto II op 7 december 983 overleed , 28 jaren oud , liet hij een zoon van drie jaar achter. Het politieke zwaartepunt leek te verschuiven naar Frankrijk. Koning Lotharius zou nu zijn Lotharingse politiek hebben doorgezet , ware het niet dat wijze vrouwen als de koningin-weduwe Theofano en later de oude koningin Adelheid effectief waren opgekomen voor de belangen van de jonge Otto en het Rijk. Zij werden in Frankrijk gesteund door Adalbero van Reims en de zijnen , een rijkspartij in Frankrijk derhalve. Hertog Karel draaide toen , hoewel in Duitse dienst, westwaarts en herstelde de betrekkingen met zijn broer, wat hem gelet 70

op zijn functie ten zeerste werd kwalijk genomen , meer nog nadat hij deelnam , qualitate qua zou men mogen zeggen , aan een bijeenkomst te Luik om de belangen van Otto Tii te beschermen. Daar waren aartsbisschop Adalbero , diens secretaris Gerbert van Aurillac, aartsbisschop Egbert van Trier en graaf Godfried van Verdun , Adelbero's broer, en ook koning Lotharius bijeen. Deze laatste streefde een voogdschap na over Otto III. Toen dat niet het gewenste perspectief op Lotharingen bood , deed koning Lotharius in maart 985 een geslaagde aanval op Verdun. 22 Toen zag de Franse rijkspartij geen andere mogelijkheid dan dat Hugo Capet een verbond zou aangaan met de Duitse machthebbers. Dat kwam Adalbero op beschuldiging van hoogverraad te staan op de rijksdag op 18 mei 985 in Compiègne. Daarbij was de Lotharingse hertog Karel aanwezig, alsmede Reinier IV van Henegouwen. Adalbero werd verweten de koning tegen te streven bij zijn pogingen om Lotharingen terug te winnen , maar Adalbero antwoordde dat hij meende dat met betrekking tot Lotharingen definitieve beslissingen reeds gevallen waren en dat hem het streven van zijn koning onrechtmatig voorkwam .23 Zo dachten niet allen: ook de aartsbisschop van Trier wenste terugkeer van Lotharingen in het Westfrankische rijk . Een aanval op Lotharingen werd voorbereid die gericht zou zijn op Luik en Kamerijk , waar bisschop Rothard de situatie donker inzag en al sprak over capitulatie. 24 Gerbert van Aurillac, later vriend van Otto III en daardoor paus geworden - Silvester II - schreef in een van zijn brieven over een samenzwering , waartoe hertog Karel zich in het openbaar bekend had. 25 Door de dood van Lotharius op 2 maart 986 kwam er niets van terecht en Richer ademde op : eindelijk was er 'Belgis requiem ', rust in Lotharingen .26 Dat na deze affaire met name bij de rijkspartij in Frankrijk van Karels aanzien niets meer over was, is duidelijk . Daarom meldde hij zich bij de jonge koning Lodewijk V. Toen deze echter toenadering ging zoeken tot het Duitse rijk en wel via koningin Adelheid , betekende dat weer de politieke uitschakeling van hertog Karel .27 Zijn kans keerde toen Lodewijk V op 22 mei 987 overleed. Hertog Karel achtte toen de tijd gekomen om koning te worden van Frankrijk . Maar de rijkspartij onder leiding van Adalbero was snel: nog te Compiègne , na de begrafenis van Lodewijk V, zat Hugo Capet een vergadering voor waarin hij Adalbero vrijsprak van de beschuldiging van hoogverraad. 28 Toen dat gebeurd was , beval Adalbero op zijn beurt Hugo als koning aan. Hij wilde niet dat de vergadering uiteen ging, voordat datum en plaats van verkiezing waren vastgesteld: Noyon , 1 juni 987. Wie erover mochten denken dan op hertog Karel te gaan stemmen , werd gevraagd of zij het ongeluk van de staat wilden. Was dat zo , dan moesten ze Karel kiezen . Met een citaat uit lsaias werd hun onheil voorzegd: wee die wat 71

kwaad is goed durven noemen en het goede kwaad ; die duisternis maken tot licht en licht tot duisternis. 29 Het pleit leek reeds beslecht. Hugo ontving in Reims hertog Karel die zijn candidatuur stelde, wees hem af, ging naar Senlis waar hij gekozen werd en vervolgens naar Noyon waar de acclamatie en vervolgens de kroning plaatsvonden . De annalen van St.-Dénis plaatsen de kroning op 3 juli ; waarschijnlijk was dat een herhaling of Festkrönung. 30 Door de keuze van Hugo Capet zou de politieke druk vanuit Frankrijk op Lotharingen afnemen en alleen al daarom stonden de Duitse machthebbers achter deze keuze ; de opvattingen van Adalbero waren daar bekend. Hertog Karel richtte zich toen tot Adalbero en zei dat hem de opvolging rechtens toekwam . Daaruit blijkt , dat Karel inderdaad geen notie had , of deed alsof, van de veranderingen die zich al sinds honderd jaar voltrokken ten aanzien van het oude familierecht. Hij zinspeelde op het onrecht hem aangedaan , toen zijn broer de regering uit handen der groten aanvaardde: er was toen niet gedeeld. Adalbero wees hertog Karel echter af en verweet hem zijn onbetrouwbaarheid , krachteloosheid , het dienen van een vreemde vorst en het huwen van een vrouw beneden zijn stand . Het motief van het dienen van Otto II en Otto III klinkt wel héél vreemd uit de mond van deze kerkvorst , die zo op het Duitse rijk georiënteerd was en die werkte , zo zegt Champion , voor Lotharingen , voor het Keizerrijk , en voor de zoon van de caesar. 31 Het argument van het morganatisch huwelijk zal in adelskringen zwaar gewogen hebben 32 maar in feite ging het om het ontkennen van erfrecht en om de persoon . Dat blijkt ook uit de motivering waarom Hugo Capet , volgens Richer zelf ex equestri ordine33 wel koning kon worden , namelijk om zijn wijsheid , trouw en grootheid van karakter. 34 In feite werden de persoonlijkheden vergeleken en het morganatisch huwelijk was het sluitstuk van de argumentatie . Hugo Capet was van de rijksgroten 'Ie plus illustre, mais non Ie plus puissant' zegt Régine Pernoud .35 Uit de weerstand die hertog Karel bood , bleek dat laatste in ieder geval; in ondernemingsgezindheid en doorzettingsvermogen was hij geenszins de mindere van de nieuwe souverein en dus des te gevaarlijker. Wellicht wilde Hugo Capet daarom reeds in december 987 door zalving het recht van opvolging voor zijn zoon Robert verkrijgen . Dat gebeurde in het centrum van de Capetingische macht , in Orleans , op 25 december 977 . Hertog Karel vormde een leger, van 4.000 man zegt Richer, en veroverde in het voorjaar van 988 Laon , nam Reims in met hulp van zijn neef Arnulf, de pasbenoemde opvolger van Adalbero , en maakte zich meester van Soissons. Het tekent de situatie dat de aanvallen van Hugo Capet mislukten en dat hertog Karel slechts door verraad van de bisschop van Laon , Ascelinus , op 30 maart 991 in handen gespeeld werd van Hugo Capet. Toen belandden hertog Karel , 72

zijn vrouw Adelaïde en hun kinderen in het gevang in Orleans samen met aartsbisschop Arnulf. Een wijze maatregel , als men let op de aanhang die hertog Karel kennelijk gehad heeft. Arnulf werd in 999 hersteld op de aartsbisschoppelijke zetel , waaruit blijkt dat toen van gevaar veroorzaakt door Karolingische aspiraties geen sprake meer kon zijn. Over Karels laatste jaren is weinig bekend ; met betrekking tot bet jaar van zijn dood kan men enige gissingen maken. Sigebert van Gembloers zegt dat hij in 991 overleden is en dat zijn zoon Otto hem als hertog opvolgde. 36 Hij plaatste ten onrechte gevangenneming en dood in hetzelfde jaar. Hugo van Flavigny,37 wiens eerste boek een rommelige indruk maakt- men neemt aan dat hij het later opnieuw wilde redigeren38 - zegt dat Karel 'privatus senuit' , zijn oude dag sleet als ambteloos burger. In dezelfde mededeling noteerde hij dat Lotharius Karel opvolgde. Daaruit blijkt dat Hugo van Flavigny niet goed op de hoogte was. Dat hertog Karel niet in 991 is overleden , blijkt uit een door Lot geciteerde oorkonde39 die aangeeft dat Karel in het vijfde regeringsjaar van koning Hugo in de kerker verbleef, dat is nog in het voorjaar van 992. Adhémar van Chabannes zegt dat Karel te Orleans in de kerker gezet werd en daar overleden is. 40 De Annalen van het klooster St .Medardus te Soissons delen dit ook mee. 41 De Historia Francorum Senonensis , van Sens dus , stemt hiermee overeen .42 De Gesta van de van de abten van St.-Truiden plaatsen het overlijden in bet achtste regeringsjaar van Otto III , dat is in 991. 43 Zij delen daarbij mee dat Karel toen niet meer volledig beschikte over zijn geestelijke vermogens. Voor het plaatsen van het overlijden in het jaar 995 valt aan te voeren dat in dat jaar commotie ontstond rond Lodewijk , het zoontj e van hertog Karel , zozeer dat de koningen Hugo Capet en zijn zoon Robert bet Kind opeisten van Ascelinus van Laon. 44 Het necrologium van de kathedraal te Luik geeft als datum van de commemoratie van de hertog 22 juni.45 Richer van Reims geeft aan welke overwegingen gespeeld hebben om Karel en zijn familie gevangen te zetten 46 en beëindigt hiermee de geschiedenis van iemand voor wie hij , evenals zijn leermeester Gerbert, diepe minachting gehad moet hebben , hoewel dat in zijn werk niet tot uitdrukking komt. Geconstateerd moet worden dat geen der schrijvers iets meldt over de begraafplaats van hertog Karel , hoewel men toch vaker gegevens over begraving aantreft , ook bij Richer. Hertog Karel beeft, zo mag concluderend opgemerkt worden , een tumultueus leven geleid . Dat kan van zijn zoon en opvolger Otto niet gezegd worden , althans de schaarse gegevens geven daar geen aanleiding toe. Dat Otto onmiddellijk opvolgde als hertog kan uit de erfelijkheid der ambten verklaard worden , maar evenzeer uit het vertrouwen dat hij genoot bij Otto III met wie hij samen werd opgevoed,47 ver van 73

de avonturen waarbij zijn vader wel zijn echtgenote en de andere kinderen betrok die dan ook Karels lot deelden. Typerend voor de bronnenschaarste met betrekking tot Otto is , dat zijn geboortej aar zelfs bij benadering niet bekend is . De genealoog der Karolingen , K.F. Werner , stelt dat op circa 975 maar men leest ook 985 .48 De naam Otto bewijst een goede verstandhouding met de Duitse koninklijke familie. Lodewijk IV reeds noemde een van zijn zonen Hendrik naar de vader van zijn vrouw Gerberga en zowel hertog Karel als zijn broer koning Lotharius noemden een zoon Otto . Dat is te opvallender omdat de Karolingen tot in de zevende generatie van verwante dynastieën alleen de vrouwelijke namen overnamen .49 Uit de naamgeving blijkt niet alleen verwantschap , maar ook gelijkwaardigheid en erkenning van het prestige van de Duitse koningsfamilie , de Liudolfingen , in Frankrijk . Het is opmerkelijk hoe vaag hertog Otto blijft ; hij is nauwelijks door de geschiedschrijvers van zijn eigen tijd opgemerkt. S. Hirsch kan het dan ook niet nalaten mee te deien dat de hyperkritiek zelfs aan zijn bestaan getwijfeld heeft.50 Pirenne spreekt van een 'obscure carrière'. 51 Walter Mohr oordeelt positief en zegt dat Otto 'durchaus Kaisertreu ' was .52 In dezelfde geest laat zich W. Kienast uit: als opvolger van zijn vader wordt hij tot de meest trouwe aanhangers van Otto llI gerekend .53 Hij presenteerde zich niet als troonpretendent in Frankrijk , alhoewel hij de laatste wettige mannelijke afstammeling van zijn dynastie was. Veelal vertoevend in de omgeving van de keizer,54 wist hij dat de Saksische dynastie in de Karolingische traditie getreden was: Hendrik 1 had daarmee een begin gemaakt. 55 Otto I zette dit voort door zich te Aken te laten kronen en manifesteerde dit nog eens door de keizerkroning in 962. De samenkomst te Keulen in juni 965 , waar ook de Franse koninklijke familie ten dele aanwezig was om het herstel van het keizerschap te vieren , verenigde in zekere zin weer Oost en West. Uit de periode dat hertog Otto zijn souverein Otto III diende , die de Renovatio Imperii Romanorum nastreefde en Duitsland op het tweede plan stelde , is bekend dat Otto meeging op diens tocht naar Rome in het jaar 1000.56 In mei was Otto III in Tribur, in augustus in Rome . Op 24 februari 1002 overleed hij in Paterno , even ten noorden van Rome. In een oorkonde , uitgevaardigd in 1001 te Ravenna , noemt Otto lII zijn hertog Otto 'illustrissimum ducem nostrumque dilectum fidelem. ' 57 Een stellig bewijs van Otto's aanwezigheid in Italië vindt men in de Vita Heinrici II , geschreven door bisschop Adelbold van Utrecht, die meedeelt dat 'Otto, filius Caroli', het lichaam van de keizer over de Alpen bracht om het naar wens van de overledene te begraven in Aken .58 Aldus geschiedde op 5 mei 1002 in het koor van de paltskerk. Het is bekend dat Otto llI in Karel de Grote zijn grote voorganger en voorbeeld zag en hem - een gebruik uit de klassieke Oudheid - opzocht in het graf,

74

nadat hem in een visioen duidelijk was gemaakt waar dat graf was. Lampertus van Hersfeld deelt mee dat Otto het gebeente 'vond '. 59 Thietmar zegt dat hij daarover in twijfel was , dus: men wist niet, waar Karel de Grote begraven was.6() Algemeen wordt aangenomen dat hertog Otto ervoor zorgde dat het in Neder-Lotharingen kwam tot de erkenning van Hendrik II (1002-1024) door de groten , die aanvankelijk aarzelden. Thietmar van Merseburg schrijft dat de Primates Luitharicorum hem erkenden. 61 Dat was op 8 december 1002. In 1003 is hertog Otto wellicht aanwezig geweest toen Hendrik II in eensgezindheid met de Lotharingers wilde spreken . Daarna ging de vrome vorst bidden op het graf van St.-Servatius uit liefde voor de bisschop , zegt Thietmar. Vervolgens bezocht hij het heiligdom van St.-Lambertus te Luik. 62 Het laatste bericht omtrent acties van hertog Otto stamt uit het klooster van St .-Truiden . Het behoort tot het genre der miracula, dat men met voorzichtigheid dient te benaderen , althans als men het voor historisch gebruik gaat aanwenden . Vooropgesteld zij dat de gebeurtenis in vier versies in de bronnen van St.-Truiden voorkomt , waarvan er één kort en zakelijk is ; de andere drie berusten op de versie van Stepelinus, monnik uit St.-Truiden , die de miracula van de patroon van het klooster St.-Trudo beschreef. 63 Deze versies worden meestal gebruikt , zo door Lot en door Sproemberg.64 Laatstgenoemde wijdt de meeste aandacht aan het daar verhaalde en plaatst het in de historische context van de gebeurtenissen. Het verhaal van Stepelinus is vóór 1012 geschreven , zo betoogt Holder-Egger in de inleiding tot dit deel van de Monumenta-uitgave. Sproemberg verklaart zich hiermee accoord en ziet de geschiedenis als 'lebendig und unzweifelhaft echt'. Het gaat in feite om een strijd tussen koning Hendrik II en bisschop Diederik II van Metz en niet om een conflict tussen hertog Otto en het klooster, hoewel Stepelinus deze wending zo spoedig mogelijk aan zijn verhaal geeft. Het is bekend dat 's konings erkenning in het gebied van Opper-Lotharingen moeizamer verliep dan in Neder-Lotharingen . Dat valt te illustreren met gebeurtenissen in Metz65 waar op 14 december 1005 bisschop Adalbero II was overleden . Diederik, hertog in Opper-Lotharingen , probeerde toen zijn zoon Adalbero op de zetel te plaatsen , maar op canonieke gronden kon dat niet vanwege diens al te jeugdige leeftijd. Toen benoemde de hertog zijn neef Diederik van Luxemburg tot administrator, maar toen deze eenmaal die functie verworven had , wist hij met steun van clerus en volk bisschop van Metz te worden (1005-1046). Bisschop Diederik was een broer van koningin Cunigunde, echtgenote van koning Hendrik Il. Een der versies van het mirakel stelt het zo voor dat bisschop Diederik boos was op zijn koninklijke zwager, omdat deze een deel van de bruidschat van Cunigunde aan het nieuwe bisdom Bamberg had gegeven 66 , dat sinds 1003 in oprichting was en in 1007 door de paus werd erkend. 75

Hendrik II had een voorkeur voor Bamberg en had de stad als morgengave aan Cunigunde geschonken .67 De vroomheid echter van vorst en vorstin - hun begraving vond in de dom van Bam berg plaats - laat er geen twijfel over bestaan of die schenking volgens hun beider wil is geschied. Waar het om ging, was dat de koning niet kon instemmen met de geforceerde bisschopskeuze van zijn zwager en hem daarom als represaille zijn inkomsten uit het klooster te St .-Truiden ontnam . In de versie van Stepelinus staat, dat Hendrik II noster locus overdroeg aan de bevoegdheid van iemand van hertog Otto , een vazal of beambte derhalve. 68 Direct na deze fundamentele mededeling wordt het voorgesteld alsof Otto het klooster plunderde en wel tot twee keer toe . Na de eerste keer volgt een waarschuwing van St.-Trudo die in een droomgezicht hertog Otto laat zien , wat er gaat gebeuren als hij nog eens tot plundering overgaat. Als Otto dat inderdaad doet - volgens Stepelinus neemt de heilige wraak , zoals hij in het nachtelijk droomgezicht had aangezegd: door een plotsdinge dood. In een andere versie sterft Otto pas op de derde dag. 69 Het verhaal tot de feiten reducerend kan men zeggen dat hertog Otto op last van Hendrik II naar St.-Truiden ging, daar orde op zaken stelde en zich niets heeft aangetrokken van de jammerende monniken. Vervolgens is hij tijdens deze ambtsreis op weg in de richting van Maastricht plotseling overleden . De monniken hebben Otto's plotselinge dood gezien als een straf voor wat zij hebben ervaren als grof onrecht. Met Sproemberg kan men deze gebeurtenis plaatsen in 1006 in plaats van in 1005 , wat Sigebert doet. Dat hertog Otto overleed op weg naar, in de richting van Maastricht staat expressis verbis in drie versies. 70 Daarmee is dan eindelijk Maastricht weer in het perspectief gekomen. Voor zover dat na te gaan is, heeft hertog Otto tot het laatst toe een goede verstandhouding met Otto lII en Hendrik Il gehad. Voor een boodschap aan Otto III en Hendrik Il van de zijde van de laatste Karolinger is er geen motief te vinden. Dat hertog Otto het stoffelijk overschot van zijn vader in 1001 naar Maastricht zou hebben gebracht , is onmogelijk , omdat hij in het gevolg van de keizer was, dat in 1000 naar Italië vertrok en daar gedurende het hele jaar 1001 verbleef blijkens de keizerlijke diplomata. Over Otto's begraafplaats zwijgen de bronnen. Lot haalt Lipsius (15471606) aan die zegt , dat hertog Otto in de abdij te Echternach begraven is.71 Lipsius72 vermeldt inderdaad dat daar een epitaaf te zien is met de woorden : 'Otto Comes, tibi sit requies per saecula perpes'. Maar Lipsius twijfelt aan de echtheid , want elders heeft hij gelezen dat Otto in Nivigellae nostrae begraven is. Browerus en Masenius zeggen dat Lipsius in deze een geleerde, Bruschius genaamd, gevolgd heeft die het 76

grafschrift van Echternach geeft. 73 Zij beiden geloven niet in de begraafplaats te Echternach en volgen Molanus, 74die als zijn mening geeft dat het Nijvel is en vermeldt dat sommigen zeggen dat het Keulen was. Een indirecte verwijzing naar Nijvel staat in de Chronica Brabantiae waarin men lezen kan dat Gerberga, zuster van hertog Otto, gehuwd met Lambert van Leuven , in Nijvel wenste begraven te worden 'apud patres suos' bij haar vaderen . Divaeus, zo deelt De Ram mee, 75 zegt in zijn Rerum Brabanticarum uit 1610, dat in Nijvel het graf is van Gerberga en van Otto, de laatste hertog uit het huis der Karolingen. Nog in de achttiende eeuw was deze traditie levend , wat blijkt uit een gedenksteen met de namen van de illustere personen aldaar begraven waarbij de vermelding: 'Othon l'an 1005'. Naast deze historiografische gegevens die de traditie van de begraving van hertog Otto in Nijvel ondersteunen , heeft archeologisch onderzoek na de tweede wereldoorlog deze versterkt. Immers er is een endotaaf aan de dag gebracht - dat is een voorwerp bestemd om in de graftombe te leggen - in de vorm van een kruis van lood , 7 cm hoog, te dateren circa 1040, van Ermentrudis, een tot dan toe onbekende dochter van graaf Reinier, dus behorend tot het Karolingische Huis, en van Hedwig, dochter van Hugo Capet. 76 Wat de begraving van hertog Otto betreft , kan derhalve niet worden ontkend dat traditie en archeologisch onderzoek wijzen naar Nijvel. De vraag dringt zich op hoe er een traditie kon ontstaan volgens welke hertog Otto in Maastricht begraven is. Het lijkt een zeer jonge traditie. In de Publications van 1979 leest men deze bewering,77 die steunt op de dissertatie uit 1970 van Deeters, die bovendien zegt dat men in Maastricht zowel Karels als Otto's graf kan zien. 78 Deeters beroept zich wat Otto's graf betreft ten onrechte op Sproemberg, want die zegt dat Otto waarschijnlijk in Nijvel is begraven. 79 Sproemberg steunt op Lot , die dit waarschijnlijk achtte op basis van de gegevens van Molanus , Browerus en Masenius. 80 De Ram komt in geen der werken voor . Bij Pirenne vindt men voor het eerst dat Otto in de St.-Servaaskerk begraven is 'a cöté de son père qu'il avait ramené dans Ie pays' ,81 wat Lot nog als veronderstelling gaf. Ook Mathilde Uhlirz deelt mee in de door haar verzorgde Jahrbücher over de tijd van Otto 111 82 dat hertog Karel in de Servaaskerk werd begraven. Zij deelt verder mee dat aan zijn zijde zijn zoon Otto ook zijn laatste rustplaats vond , waarvoor zij dan het geheel onverklaarde en onverklaarbare jaar 1018 geeft. K.F. Werner verwijst weliswaar naar Uhlirz, maar merkt op dat alleen dit zeker is, dat hertog Karel naar Orleans gebracht is, waar hij stierf; verdere contemporaine gegevens ontbreken. 83 Derhalve is Pirenne de eerste die zich in positieve zin over Otto's begraving te Maastricht uitlaat. Pirenne heeft zich op 11 februari 1891 gewend tot J. Habets, rijksarchivaris te Maastricht van 77

1881-1893, om informatie over een 'épitaphe de Charles de Lorraine dàtant du Xe siècle' dat in Maastricht zou moeten zijn. 84 Door deze brief komt de kwestie van het graf van hertog Karel ter sprake. Het betreft hier echter geen epitaaf - een grafschrift - maar een endotaaf, een leden plaatje of plaquette, gevonden in 1666. Papebrochius85 deelt mee dat hij de plaquette twee jaar later daar zelf zo gezien heeft. Hij publiceerde in 1685 over de vondst en de natekening door zijn confrater Henschenius gaf hij erbij.

R_ [\_,f 0l1 éÓ111 c ~11 J t l-r1r7JJ r ~\ L1 f1 Lo--r h '-'1 ( L fy- c\_ 'lr lor/1 l'--1' '\

~-(Ai'!

[

tl

C,G)

l\ 0-"\'\ 'Y\ 0-

~· ÎL~~

'.C \;-\ \, " • ?v~.~_) .

~

~

Natekening van de loden plaquette die in 1666 gevonden werd in de crypte van de St.Servaaskerk. Gereproduceerd in: Paralipomena ad conatum in catalogu.I' pontificum, in: Propylaeum ad Acta Sanctorum Maii, supplemem van VJ/, 67, Antverpiae 1688.

De tekst van de plaquette is te lezen als volgt : Karoli com een/re stirpis filii Lothrici/fratris Lotharii/francoru regu anno DMi. M.l. Henschenius las: Karoli com. Carolinae stirpis filii Lothoici fratris Lotharii Francorum regis anno Ml. J. Ghesquière heeft een koperen replica laten maken en in deel Ivan zijn Acta Sanctorum Belgii selecta liet hij die reproduceren. Hij vermeldt86 dat de eerwaarde heer Paquot aan het eind van de achttiende eeuw de uitgesleten letters 'feliciter restituit' en beval dat aldus

78

grafschrift van Echternach geeft. 73 Zij beiden geloven niet in de begraafplaats te Echternach en volgen Molanus,74 die als zijn mening geeft dat het Nijvel is en vermeldt dat sommigen zeggen dat het Keulen was. Een indirecte verwijzing naar Nijvel staat in de Chronica Brabantiae waarin men lezen kan dat Gerberga, zuster van hertog Otto, gehuwd met Lambert van Leuven , in Nijvel wenste begraven te worden 'apud patres suos' bij haar vaderen. Divaeus, zo deelt De Ram mee ,75 zegt in zijn Rerum Brabanticarum uit 1610, dat in Nijvel het graf is van Gerberga en van Otto, de laatste hertog uit he t huis der Karolingen . Nog in de achttiende eeuw was deze traditie levend , wat blijkt uit een gedenksteen met de namen van de illustere personen aldaar begraven waarbij de vermelding: 'Othon l'an 1005'. Naast deze historiografische gegevens die de traditie van de begraving van hertog Otto in Nijvel ondersteunen, heeft archeologisch onderzoek na de tweede wereldoorlog deze versterkt. Immers er is een endotaaf aan de dag gebracht - dat is een voorwerp bestemd om in de graftombe te leggen - in de vorm van een kruis van lood, 7 cm hoog , te dateren circa 1040, van Ermentrudis , een tot dan toe onbekende dochter van graaf Reinier, dus behorend tot het Karolingische Huis, en van Hedwig, dochter van Hugo Capet. 76 Wat de begraving van hertog Otto betreft, kan derhalve niet worden ontkend dat traditie en archeologisch onderzoek wijzen naar Nijvel. De vraag dringt zich op hoe er een traditie kon ontstaan volgens welke hertog Otto in Maastricht begraven is. Het lijkt een zeer jonge traditie. In de Publications van 1979 leest men deze bewering, 77 die steunt op de dissertatie uit 1970 van Deeters, die bovendien zegt dat men in Maastricht zowel Karels als Otto's graf kan zien . 78 Deeters beroept zich wat Otto's graf betreft ten onrechte op Sproemberg, want die zegt dat Otto waarschijnlijk in Nijvel is begraven. 79 Sproemberg steunt op Lot, die dit waarschijnlijk achtte op basis van de gegevens van Molanus , Browerus en Masenius. 80 De Ram komt in geen der werken voor . Bij Pirenne vindt men voor het eerst dat Otto in de St.-Servaaskerk begraven is 'a cóté de son père qu'il avait ramené dans Ie pays', 81 wat Lot nog als veronderstelling gaf. Ook Mathilde Uhlirz deelt mee in de door haar verzorgde Jahrbücher over de tijd van Otto 11182 dat hertog Karel in de Servaaskerk werd begraven. Zij deelt verder mee dat aan zijn zijde zijn zoon Otto ook zijn laatste rustplaats vond , waarvoor zij dan het geheel onverklaarde en onverklaarbare jaar 1018 geeft. K.F . Werner verwijst weliswaar naar Uhlirz, maar merkt op dat alleen dit zeker is. dat hertog Karel naar Orleans gebracht is, waar hij stierf; verdere contemporaine gegevens ontbreken. 83 Derhalve is Pirenne de eerste die zich in positieve zin over Otto's begraving te Maastricht uitlaat. Pirenne heeft zich op 11 februari 1891 gewend tot J. Habets , rijksarchivaris te Maastricht van 77

gelezen moest worden: Karoli comitis genero se stirpis filii Lothwici fratris Lotharii francorum re gum anno Domini MI. Vertaald: (Dit is het graf) van graaf Karel van voornaam geslacht, zoon van Lodewijk , broer van Lotharius, koningen der Franken, in het jaar Onzes Heren 1001. In zijn commentaar schreef Papebrochius dat deze plaquette 'hoogstwaarschijnlijk met het lichaam eertijds daar begraven is'. De Maastrichtse oudheidkundige M.J. van Heylerhoff merkte op dat het helemaal niet duidelijk was waar de plaquette gevonden werd in de crypte. Hij veronderstelde dat het graf van Karel de gemetselde sarcofaag is in de kleine crypte omdat die daar alleen staat en omdat zo'n belangrijk persoon natuurlijk een aparte begraafplaats gehad zal hebben. Papebrochius veronderstelde dat Karel, omdat hij op de plaquette graaf wordt genoemd, afstand had gedaan van zijn titel koning (sic). De mening van Belgische geleerden is, zo merkteVan Heylerhoff op, dat Karel, in het geheim vrijgelaten, zijn kinderen als gijzelaars in Frankrijk achterliet en stierf in Maastricht. Van Heylerhoff maakte de veronderstelling dat Karel van Hugo Capet de gunst kreeg dat hij in Maastricht begraven zou worden. Het is, zo zegt hij, een eenvoudig graf, geheel van metselwerk. 87 Pirenne veronderstelde in zijn eerder genoemde brief dat er over de plaquette een artikel was gepubliceerd in de Publications en richte zich tot J . Habets. Hij wilde graag weten in welke band der Publications de zaak behandeld was en door wie; of die het epitaaf als echt beschouwde en in welke kerk zich het epitaaf bevond. Wat Habets geantwoord heeft , is niet bekend. Uit zijn kroniek valt op te maken, dat hij maar matige belangstelling heeft gehad voor de crypte en de restauratie die hij weliswaar in het juiste jaar plaatst maar zonder nadere gegevens.88 Inmiddels was in brede kring de mening verbreid door de Courrier de la Meuse van 13-14 maart 1881, dat in de pas gerestaureerde crypte een stenen sarcofaag stond, door Van Heylerhoff gehouden voor het graf van de laatste afstammeling der Karolingen. Aan Pirenne moeten derhalve berichten zijn gestuurd die zich in bevestigende zin uitlieten over de begraving van hertog Karel te Maastricht en tevens moet hem meegedeeld zijn, op gezag van Van Heylerhoff - maar die heeft dat nooit beweerd dat de laatste Karolinger , hertog Otto, daar begraven was. Immers, Pirenne nam het aldus op in zijn fameuze Histoire de Belgique. Volgens J .J.M. Timmers gaat het om een gemetselde sarcofaag - die welke door Van Heylerhoff werd aangewezen - waarvan alleen de basis oud is. 89 De daarboven geschilderde teksten geven nog meer verwarring dan reeds in 1881 te constateren is.

79

· SE: PVLCRVM · KAROLI · CO.MJTIS · C€N€ROS€ · STIRPlS· FIUI ·LOîHOVICl· FRATRIS · LOTHARll · .__ FRAHCORVff\· 'RE:GV/\\ , · ANNO· DOM. /t\l -

"1"

·-

Muurschildering in de crypte van de Servaaskerk te Maastricht, boven de sarcofaag, gehouden voor het graf van hertog Karel van Lotharingen, (foto: J. Voets, Maastricht.)

Behalve dat er melding wordt gemaakt van het graf van graaf Karel , staat er dat daar het graf is van de dernier rai Carolouingien' en: graf van den laatsten Karolinger lOOL Lot, die in dezelfde tijd bezig was met zijn ' Les derniers Carolingiens' dat in 1891 verscheen, heeft zich ook tot Habets gewend, 9() Lot deelt mee dat Habets hem verzekerd heeft dat de loden sarcofaag nog steeds bestond en dat hij beenderen heeft gezien bij een opening enkele jaren geleden. Hoewel Lot zeer critisch bleef met betrekking tot de echtheid van de plaquette, opperde hij toch dat he rtog Otto zijn vader te Maastricht begraven had. Nadere bestudering van de natekening der plaquette levert als blijvende merkwaardigheid op, dat een hertog graaf wordt genoemd. Dat is misschien te verklaren uit het feit dat Karel niet tot het einde van zijn leven als hertog heeft gefungeerd. Opvallend is dat Paquot de e van een in regel 1 gelijk stelt aan de g van regu in regel 4. Voor een moet gelezen worden : eenotaphium en voor de eerste twee tekens in regel twee regiae. Dan staat er dat graaf Karel een cenotaaf kreeg.

80

Generose , zoals Paquot las, dat voorkomt als aanduiding van aanzien, is hier minder op zijn plaats dan regiae. De conclusie is, dat alle bespiegelingen over vrijlating en begraving te Maastricht kunnen vervallen. 91 Waarschijnlijk is door de cenotaaf vorm gegeven aan een wens. Reeds Ernst had zijn twijfels en vroeg zich af of er niet sprake kon zijn van een cenotaaf. 92 Toch heeft hij ondanks zijn vermoedens de lezing van de inscriptie niet veranderd . Het begin is te lezen als volgt: (dit is de) cenotaaf van graaf Karel, van koninklijk geslacht. Het kapittel van de St.-Servaaskerk gebruikte de vondst van de plaquette om aan Lodewijk XIV, die de stad op 23 juni 1673 veroverd had, een gunst te vragen. Doppler heeft het antwoord van Lodewijk geplaatst in 1675. Het kapittel blijkt aan de koning omstandig de goede relaties uiteengezet te hebben die er altijd geweest waren tussen het kapittel van St.-Servaas en de Franse koningen vanaf Karel Martel. Zo weet de koning dank zij het kapittel dat in de Maastrichtse St.-Servaaskerk 'un prince fils et frère de notre devancier y étoit ensévély'. 93 Ook van de Koningskapel - gesticht door Lodewijk XI - wordt gewag gemaakt. In de stukken betrekking hebbend op de stichting van deze kapel blijkt niet dat er toen enige notie was van een begraafplaats. De St.-Servaaskerk herbergt Karels cenotaaf, hij is er niet begraven. Dat is trouwens om meer redenen dan de reeds genoemde aannemelijk . Bij Richer immers leest men een uitvoerige beschrijving van de gang van zaken na het overlijden van Lodewijk V in 987 te Compiègne. Na overleg over 's konings begrafenis besloten de principes dat Lodewijk daar, in Compiègne, begraven zou worden, hoewel hij tijdens zijn leven, zo weet Richer, de wens te kennen had gegeven aan de zijde van zijn vader begraven te worden. 94 Zijn vader en moeder waren begraven in de St.-Remi te Reims. Men vond dat te ver. Zelfs de wens van Karel de Grote ter zake van zijn begraving is niet verwerkelijkt. Bij Eginhard vindt men sporen van wat men tegenwoordig stellig een discussie zou noemen95 over de vraag waar men Karel de Grote zou begraven , omdat hij zich tijdens zijn leven daarover niet zou hebben uitgelaten . Maar, en daar heeft Beumann op gewezen, dat laatste is niet juist. In Karels diploom voor St.-Dénis van 13 januari 769 ligt vast , dat hij in die kerk bij zijn ouders ter aarde wilde besteld worden .96 Tenslotte verdient overweging dat zij, die over hertog Karels begraving beslisten, dezelfden waren die beslist hadden in 987 na het overlijden van koning Lodewijk V. Men kan redelijkerwijze niet aannemen dat een eventuele wens van de gevangen genomen hertog Karel, in Maastricht begraven te worden, wel vervuld is.

81

De ontwikkeling van het monasterium van Sint-Servatius te Maastricht tot vrije rijksproosdij

Inleiding

Op dinsdag 13 mei 1845, de feestdag van de patroon, werd in de St. Servatiuskerk te Maastricht het beeld onthuld van de Heilige Karel de Grote 1, vervaardigd door de Belgische beeldhouwer Guillaume Geefs (1805-1883) die in zijn land zozeer naam gemaakt had , dat hij zich 'statuaire du roi des Belges' 2 mocht noemen. Het beeld kostte f. l.600.- , waarvan de ene helft betaald werd door de initiatiefnemer , de kolonel Dominique Hubert Nijpels (1790-1873) , en de andere helft door het kerkbestuur. 3 Dominique Nijpels was geboren te Maastricht, diende in het leger van Napoleon" en coördineerde de militaire activiteiten rond zijn vaderstad , toen hij deelnam aan de Belgische opstand van 1830. Hij hoopte Maastricht te winnen voor België. 5 Van het beeld dat hij het kerkbestuur min of meer opdrong, is voor het eerst sprake in een brief van Geefs aan het kerkbestuur van 23 juli 1843. Het bestu ur besloot tot de voorgestelde verbintenis over te gaan , 'in aanmerking nemende dat het plaatsen van zodanig beeld een aanmerkelijker luister aan deze hoofdkerk zal bijbrengen ', te meer daar volgens contract de betaling pas twee jaren later hoefde plaats te hebben en de kosten vo or de helft door Nijpe ls zoude n wo rde n gedrage n. 6 Waarschijnlijk is het idee ontstaan nadat in de westbouw van de kerk ee n boog weggenomen was om plaats te maken voor orgel , koor e n orkest , waarom het hoofdbestuur van het Genootschap van de heilige Caecilia in het begin van 1842 gevraagd had. 7 Toen daartoe besloten werd , ging men ook over tot de langgewenste herstellingen 'aan het achte rgedeelte der gezegde kerk , de kapel namelijk van Charle magne , genaamd het Nieuw Werk'. 8 De Gazette du duché de Limbourg uitte zich op 13 me i 1845 enthousiast: 'il est beau a un pe uple de perpétuer par Ie ciseau de ses statuaires la mémoire de ses hommes illustres . . . , !'oeuvre d'un grand artiste'. De Gazette merkte op dat het beeld , uit pierre de France gemaakt, te danken was aan een voorname en vrome weldoene r van de kerk ; Nijpels wilde, zo lijkt het , anoniem blijven. Ge beurtenissen als deze ziet M . Ze nde r in he t algemeen als resultaat van de negentiende-eeuwse 'heimatkundliche Forschungen in ihre r romantischen Einstellung' die soms van de plaatselijke wederopleving va n 82

Beeld van de (Heilige) Karel de Groce d oor G. Geefs, onch11/d op 13 mei 1845. Foco: J. Voets, Maascricht.

83

een cultus, zoals in dit geval van Karel de Grote, de oorzaak kunnen zijn. 9 De gegevens die de Maastrichtse notaris en oudheidkundige M.J. van Heylerhoff (1776-1854) publiceerde, zijn wellicht de basis geweest voor deze wederopleving in de negentiende eeuw. Hij deelt mee dat hem een beeld bekend is van Karel de Grote, afkomstig uit de St.Servaaskerk, voorstellende Karel de Grote die een model draagt van de kerk . 10 Dit symbool is gereserveerd voor de stichter of haar belangrijkste weldoener. De Maastrichtse apotheker Ph. G .J. van Gulpen (1792-1862) tekende de kerk en schreef onder de tekening: l'Église de St.Servais à Maestricht avec ses Tours bati par Charlemagne comme elle était du Temps de eet Empereur' . 11 Dat Karel de Grote de bouwheer was, meende ook A.J. Flament (1856-1925), rijksarchivaris voor Limburg12 , evenals Van Heylerhoff, die zich baseerde op Herbenus (1451-1538), die in zijn 'de Traiecto Instaurato Libellus' de uitbreiding van de kerk, dat is de westbouw, toeschrijft aan Karel de Grote . 13 M . Willemsen , die in de Publications de Ia Société historique et archéologique dans Ie duché du Limbourg van 1865 charters en documenten van de St.-Servaaskerk publiceerde, merkt bij één der charters op: 'il s'agit ici de Charlemagne dont Ia dévotion à Saint Servais et la munificence envers son église sont connus ... ' . 14 Deze algemeen verbreide opvatting staat ook in de eerder aangehaalde Gazette: 'Ia chapelle fondée par Charlemagne'. 's Rijks bouwmeester P.J .H. Cuypers (1827-1921) , die sinds 1858 bemoeienis had met de restauratie van de St.-Servaaskerk, schreef dit gedeelte van de kerk eveneens toe aan de bouwactiviteit van Karel de Grote. 15 Deze opvatting die in 1845 gestalte kreeg en sindsdien weer sterker leefde, doet denken aan gedachten en opvattingen uit de tweede helft van de elfde eeuw, die werden geboekstaafd door de Franse monnik Jocundus in zijn Vita Sancti Servatii en zijn Translatio Sancti Servatii , geschreven in opdracht van de geestelijkheid van de St.-Servaaskerk, voltooid in 1088. 16 Hij is de eerste, voorzover dat nu vast te stellen is , die de verbinding legt tussen St.-Servatius en Karel de Grote . Maar niet alleen in de plaatselijke en regionale geschiedschrijving gaat men uit van een bijzondere voorkeur van Karel de Grote en zijn opvolgers voor St.Servatius . Ook in de Vita Sancti Caroli Magni , geschreven na de heiligverklaring op 29 december 1165 te Aken op instigatie van keizer Frederik Barbarossa en derhalve voor het hele Rijk bedoeld, komt St.Servatius naar voren als één van de drie door Karel de Grote bijzonder geliefde heiligen .17 J. Deeters geeft als zijn mening dat het zeker is dat St.-Servatius 'in engster Yerbindung zu den Karo lingern stand. ' 13 D e vraag is of er werkelijk een relatie was tussen het Servatiusstift en de Karolingen en hun opvolgers, de koningen van het Duitse Rijk . De cultus van St. -Servatius zal daarom vanuit dit perspectie f in dit opstel nader bezie n worden. D aarna zullen de opvattingen besproken worde n 84

over deze relatie , zoals die leefden bij de geestelijkheid van de kerk van St.-Servaas die, zo zal blijken, in het begin van de dertiende eeuw deze opvattingen benut heeft ten bate van haar eigen rechtspositie. Toen pas ontstond in Maastricht een motief voor de cultus van de Heilige Karel de Grote gelieerd aan die van St.-Servatius, die nog in 1845 aanleiding was tot een grootse manifestatie ter gelegenheid van de onthulling van zijn beeld .

85

De cultus van Sint-Servatius in de relatie van het monasterium met de Karolingen en de koningen van het Duitse Rijk

Bisschop Servatius van Tongeren wordt met func tie , naam e n residentie genoemd doo r Sulpicius Severus in zijn Chronica Il, geschreven rond het jaar 400 , als aanwezig op het concilie dat in mei 359 plaats had te R imini , waar Servatius 'zeer standvastig' de opvattingen van Arius bestreed. 1 De overige historische gegevens die betrokken worden op Servatius leveren problemen op wat de naam betreft. Athanasius , patriarch van Alexandrië (295-373) no emt in zijn Apologia contra A rianos bisschop Sarbatios onder de Gallische bisschoppen die de besluite n van het concilie van Sardica (342f343) ondertekenden. 2 l n zijn · Apologia ad Constancium Imperatorem , geschreven rond 357, deelt hij mee dat Sarbatios episkopos deel uitmaakte van een gezantschap van keizer Magnentius 3 , een usurpator die in 350 de macht greep in het Westromeinse Rijk en in 353 overleed .4 . Gregorius van Tours (538/539-594) verhaalt van bisschop Aravatius van Tongeren, die op weg naar Maastricht overleed en daar buiten het castrum werd begraven . Gelovigen vereerden zijn graf en Monulphus, die na 545 als bisschop van Maastricht vermeld wordt , besloot een grafkerk te bouwen voor zijn voorganger; tevens verrichtte hij de translatie5, waardoor de verering van Aravatius werd goedgekeurd en gestimuleerd. Be tre kt men de gegevens der drie genoemde schrijvers op Servatius , bisschop van Tongeren , zoals de Luikse hoogleraar Godefroid Kurth in 1897 deed op goede gronden tegen de opvattingen van G . Krusch in diens uitgave van de twee Vitae Servatii in de Monumenta Germ aniae Historica 6 , dan kan men vaststellen dat Servatius bisschop van Tongeren was in he t midden der vierde eeuw en bij de strijd tegen de Arianen betrokken was . Daaraan mag worden toegevoegd dat hij op hoog politiek niveau diensten heeft verricht en dat hij te Maastricht begraven is. Dank zij Sulpicius Severus is hij een historische persoo nlijkheid , door zijn begraving is hij van Maastricht, dank zij Monulphus is hij een heilige. Het historisch gegeven van Sulpicius Severus heeft echter in de middeleeuwen geen rol gespeeld. B.H.M. Vlekke constateerde d at de mededelingen met betrekking tot het concilie van Rimini pas in de levensbe-

86

schrijvingen van Servatius uit de zestiende eeuw voorkomen . 7 Als ze bekend waren geweest, zouden ze hem overigens niet de eer gebracht hebben die hij nu nog geniet: die van bekwaam bestrijder van de ketterij , want de Vaderen namen in Rimini een van de meest fundamen tele Ariaanse stellingen aan. 8 De roem van voorvechter der orthodoxie dankt Servatius aan overtuigend geformuleerde gegevens van een nooit gehouden concilie te Keulen rond 346, waar zijn optreden tege n zijn metropoliet bisschop Euphratus, die daar beschuldigd werd van heterodoxe denkbeelden , ertoe geleid zou he bben dat Euphrates afgezet werd . Dit concilie is bedacht in de achtste eeuw. Vast staat dat bisschop Euphrates door Athanasius , de kampioen der orthodoxie , geprezen werd om zijn bestrijding van ketterij. 9 De eerste twee vitae van Sint-Servatius date ren uit de achtste eeuw . 10 Zij zijn gebaseerd op d e legendarische gegevens zoals Gregorius van Tours die te boek stelde. Ook de gegevens van Paulus Diaconus (720-799) in zijn Gesta Pontificum Mettensium gaan op Gregorius terug. 11 Datzelfde geldt voor een preek van bisschop Radbod van Utrecht (907-917) , die te Keulen en Tours gestudeerd had en bijzondere belangstelling had voor Willibrord , Bonifatius, Suidbert en Lebuinus, aan wie hij evenals aan Servatius preken wijdde. 12 Door H eriger van Lo bbes , die schreef in opdracht van bisschop Notger van Luik (930-1008) , zijn meer gegevens en in stelliger vorm overgeleve rd .13 Toch bleve n Gregorius' mededelingen fundamenteel voor de uitbreiding van de legende. In het bijzonder geldt dit voor het verhaal dat er nooit sneeuw lag op Servatius' graf. Daarmede werd volgens Gregorius te verstaan gegeven dat Servatius een waar lsraëlieth was. 14 Op deze kwalificatie werd later Servatius' afstamming uit de familie van J ezus gebaseerd. De groei van de legende in de achtste eeuw moet mede bevorde rd zij n door de verplaatsing van de bisschopszetel naar Luik , waardoor het monasterium van Sint-Servatius en Maastricht mee r be lang moesten gaan hechten aan het kerkelijk verleden. De vestiging van een bisschoppelijke residentie in Luik, dat voordien nauwelijks van betekenis was , en de indrukwekkende gebeurtenissen die betrekking hadde n op d e dood e n de translatie van bisschop Lambertus (±700) , stelden de oude geschiedenis van het bisdom in de schaduw. Ook was er de concurrentie van Aken , waar in de laatste decenniën van dezelfde eeuw een koninklijke palts gevestigd werd . Later werd Aken zelfs de belangrijkste zete l van het rijk genoemd. Zo werd Maastricht , dat eveneens sedes regia - een koninklijke verblijfplaats - was, in deze streek naast Herstal e n Aken een residentie van de derde rang. Het verlies van de bisschopszetel werd veroorzaakt door het bewogen episcopaat van Lambertus, Maastrichtenaar van geboorte, zoon van een praeses. Naar de mening van J.F. Niermeyer is dit de tite l voor een 87

Merovingische graaf. 15 De latere en niet betrouwbare overlevering kent de namen van zijn ouders: Aper en Herisplindis. Zijn episcopaat is overigens niet precies te dateren. Lambertus was de opvolger van Theodardus, die door moordaanslag omkwam. Van Theodardus is bekend dat hij als bisschop functioneerde in 669/670, wat blijkt uit een oorkonde waarin koning Childerik II (662-675) hem opdracht gaf, maatregelen betreffende de opnieuw vastgestelde -verminderde - omvang van het grondgebied van de abdij Stavelot-Malmédy ten uitvoer te brengen. Deze opdracht werd verleend in de koninklijke verblijfplaats te Maastricht.16 Koning Childerik was het eveneens die erin toestemde dat Lambertus Theodardus zou opvolgen. Hij voldeed aan de wens van de rectores palatü, dat zijn de invloedrijke personen aan het hof, en de plaatselijke aristocratie waartoe Lambertus' familie behoorde. 17 Toen Childerik in 675 vermoord was , volgde Dagobert Il hem op. Niettemin ontstond een strijd ·van allen tegen allen ' 18 waaruit Pippijn II , de kleinzoon van bisschop Arnulf van Metz, als overwinnaar naar voren trad. Hij werd de feitelijke machthebber na de dood van koning Dagobert II in 679. Toen werd Lambertus als bisschop afgezet en verbannen , althans, de vita-schrijver suggereert hier een oorzakelijke samenhang van de feiten 19 .Lambertus' ballingschap in het klooster Stavelot zou zeven jaren geduurd hebben, dat wil zeggen tot ongeveer in het jaar 682. Pippijn heeft dus niet direct besloten Lambertus terug te roepen , die immers benoemd was door een ander regime . Clerus en volk wilden hem echter terug , zegt de vitaschrijver20 en dat zal ook wel zo geweest zijn, maar aan Pippijn was de beslissing. Door Lambertus opnieuw als bisschop aan te stellen, verwierf hij zich de sympathie van de plaatselijke aristocratie. Die had hij ook nodig, want hij vestigde zijn macht pas definitief in 687 door zijn overwinning te Tertry, waarmee hij tevens de eenheid herstelde van het Frankische rijk. Dat de Pippiniden het belang van de medewerking van de kerk op waarde schatten, blijkt uit de stichting van de abdijen Echternach, Nijvel, Stavelot en Malmédy. Ten behoeve van Willibrord werd in het Tongerse diocees in 714 de abdij Susteren gesticht. De overheid gaf toen kennelijk de voorkeur aan datering van kloosters boven die van laat-romeinse bisschoppelijke stadskerken . Het lijkt alsof Lambertus na het echec van 675 meende, dat het beter was te verblijven buiten het politieke centrum Maastricht en wel in suam Legiam21 zoals de Vitaschrijver zegt. Luik is de laatst gestichte bisschoppelijke residentie naast de eerder in landelijke of stedelijke nederzettingen gevestigde verblijfplaatsen als Tongeren , Maastricht, Tervueren , Nivelle, Dinant , Name n, Hoei en Givet. 22 Hoe de betekenis van deze residenties zich onderling verhield . is niet duidelijk. Voor de christianisering en voor het bestuur waren zij uitgangspunten en steunpunten. Luik lag van alle residenties het meest centraal in 88

het uitgestrekte Tongerse bisdom. De betekenis van Maastricht als bisschoppelijke residentie wordt wat gerelativeerd doordat de overlevering van drie bisschoppen na Servatius en vóór Lambertus weet, dat hun begraafplaats niet te Maastricht was: twee werden er begraven in Hoei , een in Dinant. 23 Toen Lambertus een residentie vestigde te Luik, was daar reeds een kerk. Hij bouwde er een eigen tehuis met een slaapzaal en een eetzaal voor de geestelijken, een soort kloostercentrum , ontoegankelijk en eenzaam, zegt de vitaschrijver, die er zelfs toe komt, Lambertus te vergelijken met een eremiet. 24 De jaren te Stavelot zullen hun uitwerking op de persoon van Lambertus niet gemist hebben ; volgens de schrijver van de vita prima was hij er monnik met de monniken .25 Dat hij zich derhalve meer op het geestelijk leven ging toeleggen , nadat hij opnieuw als bisschop was aangesteld, ligt voor de hand en wordt nog begrijpelijker door zijn ervaring van politie ke repercussies op zijn ambtsuitoefening. Maar ook in Luik heeft Lambertus zich niet aan conflicten kunnen onttrekken. Het ging om twisten tussen zijn familie en die van Dodo, een vooraanstaand dienaar van Pippijn Il . Lambertus werd het slachtoffer van bloedwraak , door Dodo uitgeoefend zonder straffende maatregelen van Pippijn , die kennelijk buiten de kwestie wenste te blijven. Naar berekening van F. Baix werd Lambertus vermoord in 703 .26 Zijn opvolger Hubertus was enige tijd Lambertus' leerling geweest. Hij stamde uit een familie die verwant was aan die van de hofmeiers. Hij begroef Lambertus voorlopig en in stilte, misschien om Pippijn niet te irriteren, in het kerkje van Sint-Pieter bij Maastricht naast zijn vader. 27 Als het Lambertus' wens was geweest in Maastricht begraven te worden, dan zou Hubertus hem later zeker niet overgebracht hebben naar Luik. Het heeft er dus alles van dat Lambertus wenste begraven te worden in zijn eigen stichting bij zijn voorganger Theodardus, die hij daar begraven had. Hubertus heeft op de plaats van de moord de grafkerk voor Lambertus gereed laten maken. Archeologische onderzoekingen waarvan L. Genicot in 1963 verslag uitbracht , hebben uitgewezen dat bisschop Hubertus te Luik een bestaand bouwplan heeft uitgevoerd. 28 De belangstelling voor Lambertus was de nieuwe bisschop welkom , die Lambertus door elevatie en translatie als een heilige heeft teruggebracht naar Luik waar men hem reeds vereerde. Door te gaan spreken van martelaarschap29 , dat in die tijd alleen nog weggelegd was voor geloofsverkondigers die zich naar nederzettingen in onbeschermde uithoeken begrave n, werd zijn dood op een hoger plan gebracht. Door Lambertus werd Luik behalve residentie ook een cultisch centrum. Toen Hubertus besloot zich daar te late n begraven en zijn eigen grafkerk ging bouwen30 , moest dat wel gevolgen hebben voor de

89

continuïteit der bisschoppelijke residentie te Luik . Hube rtus verrichtte de translatie van Lambertus naar de berekening van B. Krusch 31 e n F. Baix op 31 mei 716. 32 Vanaf 742 trad Bonifatius in het Frankenrijk op als reformator en organisator van de kerk . Hij werkte nauw samen met paus Zacharias (741-752) , die zich in april 743 richtte tot Bonifatius en hem meedeelde dat hij besloten had dat bisschoppen slechts mochte n wonen in pl aatse n de bisschoppelijke zetel waardig en niet in onbeduide nde dorpe n en steden, opdat het aanzien van de bisschoppen niet zou verminderen. 33 Het lijkt alsof de paus van de verschuiving der residentie naar het ' humile Leodium' op de hoogte was e n dit niet goedkeurde . Op 3 november van hetzelfde jaar 743 verrichtte hofmeier Karloman (741747) de elevatie van zijn ve rwant Hubertus. 3.i De bevoegde bisschop komt in het relaas niet voor, wellicht omdat tot openbare cultus van bisschop Hubertus besloten was door de politieke machthebbe rs. Het lijkt dat zij naast de cultus van Lambertus, die zich o pvallend snel en wijd verbreidde , aan die van hun verwant een plaats wilden geven. Uit de translatie van Hube rtus naar Andagium , het latere St.-Hubert in de Ardennen, in 825 ten tijde van Lodewijk de Vrome met diens speciale toestemming verricht35 , mag echter geconcludeerd worden d at Hubertus' cultus naast die van Lambertus geen plaats gekregen had . Dit was echter in 743 nog niet te voorzien. Derhalve kon Luik na de e levatie van Hubertus door de vrome hofmeier Karloman, zich beroemen op een derde heilige bisschop. Toen zal het paus Zachari as en aartsbisschop Bonifatius duidelijk geworden zijn dat zij , wat de residentie der Tongerse bisschoppen betrof, niet op medewerking inzake het pauselij k besluit hoefde n te rekenen. Immers, d e dynastie der Pippiniden-Karolingen was het eens met de verplaatsing van de bisschoppelijke residentie en ve rgrootte zelf de betekenis van Luik als cultusplaats. Het kerkelijk centrum Luik had een actuele aantrekkingskracht , in tegenstelling tot het stift van Sint-Servatius, dat zich slechts kon beroemen op heiligen uit vroegere tij d. De Servaaskerk was bovendien nooit het centrum van het Tongerse bisdom geweest. De herinnering aan de residentie te Maastricht zal nog verder vervaagd zijn doordat de opvolgers van Lambertus weer de oude rechtstitel gingen voeren: bisschop van Tonge re n , waardoor zij formeel e nigszins aan de pauselijke wens tegemoet kwamen. Paus Zacharias II spra k dan ook in 749 van de Tungriensis episcopus.'" Maastricht nam al spoedig geen ereplaats meer in en werd zonder defere ntie genoemd bij de oppida e n castella van he t bisdom. 37 Lambertus was de eerste bisschop die door de macht van d e toekomstige koningsdynastie de r ArnulfingenPippiniden, later Karo lingen genaamd , het bisschopsambt bekleedde. Het ligt voor de hand d at in de troebele situatie, ontstaan door de moord

90

op Lambertus, zijn opvolger Hubertus eveneens met goedkeuring van hofmeier Pippijn II zijn ambt aanvaardde. Ook Hubertus' zoon Floribert, sinds 727 bisschop, moet de goedkeuring van hofmeier Karel Martel (714-741) gehad hebben, omdat van hem bekend is dat hij nauwkeurig toezicht hield op de benoeming van bisschoppenJ~ De hofmeiers wensten in Luik bisschoppen op wie zij volledig konden vertrouwen . De relaties tussen de Luikse bisschoppen en de dynastie zullen door de vestiging van de bijna bestendige residentie te Aken in het Tongerse diocees door Karel de Grote vanzelfsprekender geworden zijn; zij duren dan ook voort tot in de laatste dagen van de Karolingische dynastie. Van de goede relatie getuigen reeds de privileges die bisschop Agilfridus (769-787) verwierf van Karel de Grote. 09 Bovendien vertrouwde Karel de Grote aan hem Desiderius toe, de afgezette koning der Longobarden. 40 In 770 vierde Karel de Grote in Luik apud sanctum Lantbertum het paasfeest, zo deelt Einhard mee in de rijksannalen .41 In het diploom van Otto II van 6 januari 980 wordt melding gemaakt van schenkingen door Pippijn III en Karel de Grote aan de Luikse bisschopskerk , toegewijd aan Maria en Lambertus.42 Ook bisschop Ghaerbald (787-809) heeft direct contact gehad met Karel de Grote, die een tweetal brieven aan hem liet schrijven. 43 Ghaerbald heeft een verzameling van capitularia op zijn naam staan, waaruit bestuurlijke belangstelling blijkt die hij wellicht in de koninklijke kanselarij verworven had. 44 Zijn opvolger Waltcaud (± 811-831) behoorde tot de nauwere relaties van Karel de Grote. Hij was , zoals Einhard meedeelt in de Vita Caroli Magni, een van de bisschoppen die executeur-testamentair waren van Karel de Grote.45 Ook hij wordt bisschop van Tongeren genoemd. Opmerkelijk is zijn vermelding als rector van het monasterium van St.-Lambertus.46 Uit de miracula van Sint-Hubertus, stammend uit de negende eeuw, blijkt dat hij resideerde in Luik.47 Toen het klooster St.-Hubert te Andennes gedoteerd werd met goederen, behorend aan de Luikse kathedraal, deed Lodewijk de Vrome in 817 schenkingen uit bezorgdheid dat de bisschoppelijke kerk in nood zou komen te verkeren. 48 Hartgarius (840855) ondertekende in 842 de besluiten van de synode van Ingelheim als Tungrensis ecclesiae episcopus. 49 Naast deze formele ambtelijke kwalificatie komt een andere in een gedicht van Sedulius Scottus voor. Als Hartgarius terugkeert uit de strijd tegen de Noormannen groet hem Luik, zijn eigen tehuis, zo zegt Sedulius Scottus , en zoals God aan Lambertus de kudde toevertrouwde, zo vertrouwt Lambertus haar aan Hartgarius toe, aan hem ' Lantiberti nobilis heres' .50 In de tweede helft van de negende eeuw werd Lambertus dus beschouwd als de grondlegger van het bisdom, immers hij ontving de kudde van God. Men kan zich derhalve afvragen in hoeverre het besef toen nog leefde dat Tongeren ooit het bisdom was van Servatius. Hartgarius' relaties met de Karolin-

91

gen blijken hieruit dat hij in opdracht van Lotharius II naar Rome ging om als vertrouwensman bij de paus 's konings huwelijkskwestie te bespreken. 51 Een bewogen episcopaat is dat van bisschop Franco (856-901) geweest, een Karolides zoals Sedulius Scottus meedeelt. 52 Hij maakte in zijn tijd een uiterst roerige politieke periode door: wisseling van vorsten , fundamentele politieke verdragen en in 881 de gruwelijke overval van de Noormannen op Luik. Door het verdrag van Meerssen in 870 werd het middenrijk van Lotharius II, dat in 855 ontstaan was , weer opgeheven. Door het verdrag van Ribemont werd het Tongerse diocees in 880 deel van het Oostfrankische of Duitse Rijk. Van die tijd af tot in de dertiende eeuw zouden de Luikse bisschoppen een belangrijke steun zijn voor de keizerlijke politiek .53 Als familielid van Lotharius II was Franco , evenals bisschop Drogo van Metz, die een halfbroer van Lodewijk de Vrome was54 , betrokken bij de echtscheidingsaffaire waarin de ooms van Lotharius II de kerkelijke opvattingen omtrent huwelijk en scheiding gebruikten tot hun eigen gewin. De Moreau verwijt bisschop Franco servilisme ten opzichte van de koning in deze kwestie.55 De pauselijke opvattingen echter die Lotharius II opgedrongen werden , hadden nog nooit in de dynastie der Karolingen werkelijk gegolden; daarom alleen al is dit verwijt niet terecht. Hij trad als verzoener op in 874, toen volgens de Annalen van Fulda 'apud Sanctum Lantibertum' de halfbroers Karel de Kale en Lodewijk de Duitser elkaar ontmoetten. 56 Na zijn nederlaag bij Andemach in 876 verbleef Karel de Kale in het monasterium van St.Lambertus.57 Het herstel van Lotharius' rijk onder het koningschap van Zwentibold werd een mislukking, ondanks dat deze ongelukkige en onverstandige vorst in zijn korte regering de steun heeft gehad van zijn strijdvaardige en succesrijke verwant , bisschop Franco. 58 Voor de periode van het episcopaat van Franco is eveneens te bewijzen dat toen de herinnering aan Servatius verdwenen was. Immers, Hincmar van Reims noemt in 865 Franco episcopus Sancti Lamberti59 ; de Annalen van Xanten spreken over episcopo Leodii. w Bij Sedulius Scottus heet Franco Lantiberti nobilis heresw en pulchrum Karoliden spemque decusque pium. 62 Op het einde van de negende eeuw verdween de benoeming van het diocees naar de oorspronkelijke zetelplaats Tongeren, zo merkt M. Werner op.ó 3 Dit blijkt dus eerder het geval geweest te zijn, maar deze tendens zette steeds duidelijker door. In 898 sprak Zwentibold over de kerk van de beroemde martelaar van Christus, Lambertus , gevestigd te Luik .64 In de oorkonde van Lodewijk het Kind van 26 oktober 907 wordt Luik de hoofdzetel van het bisdom genoemd. 65 Bisschop Stephanus (902-920) was de eerste bisschop sinds Lambe rtus , die weer belangstelling toonde voor Maastricht. Hij liet op 18 januari 908 de rechten die de Luikse kerk te Maastricht had, te weten het tol- en 92

het muntrecht, door de koning bevestigen.66 Het betreft hier een oorkonde vervaardigd door de ontvanger zelf, zo meent Schieffer67, waaraan geen eerder verleende oorkonden ten grondslag liggen . Immers, duidelijk wordt aangegeven: tol en munt van Tricht door ons geschonken ten tijde van graaf Albuïnus en met diens toestemming. 68 Dat Stephanus zich met het verleden van zijn bisdom heeft beziggehouden , blijkt ook doordat dat hij voor Servatius in Luik een heiligdom stichtte69 , waardoor het verleden in de nieuwe bisschoppelijke residentie een plaats kreeg en indirect verwezen werd naar de rechten van de Luikse bisschop te Maastricht. Onder Stephanus kwam er een einde aan de Karolingische periode in Oost-Frankenland. In de troebelen die daardoor ontstonden, probeerde Giselbert uit de dynastie der Reiniers na het overlijden van Stephanus zich het benoemingsrecht van de Luikse bisschop toe te eigenen . Paus Johannes X (914-928) kende het benoemingsrecht in twee vooral door de investituurstrijd beroemd geworden brieven over Stephanus' opvolging70 toe aan koning Karel III de Eenvoudige van West-Francië, die men toen in Lotharingen als vorst erkende. Hoewel er in die tijd Lotharingse edelen waren die Giselbert als vorst wilden erkennen, werd deze usurpatie in het algemeen verworpen, ook in Rome . De bisschopscandidaat van de koning was Richer, abt van Prüm . Hij werd benoemd en door de paus zelf gewijd, die aan hem als eerste van de Luikse bisschoppen het pallium verleende .71 Zijn de relaties van de Luikse bisschoppen met de Karolingen continu en vrij intensief, van relaties tussen het Sint-Servaasstift en de Pippiniden-Karolingen kan men behalve de weinige indirecte contacten uit de tijd van Alcuin en Einhard nauwelijks spreken. Enkele directe bemoeienissen zijn er geweest tijdens de regering van Arnulf en Zwentibold. Overigens waren die negatief, want beide koningen stonden de abdij af aan de kerk van Trier. 72 Een ontmoeting in augustus 871 tussen Karel de Kale en Lodewijk de Duitser te Maastricht73, het verblijf van Arnulf aldaar op 1 oktober 89!74, dat van Zwentibold op St.-Servaasdag 898, toen aanwezig ten genoegen van de Trierse aartsbisschop 75 , dat is alles wat vastligt in de bronnen . De vestiging van de bisschoppen te Luik heeft ten nadele van Maastricht en het stift van Sint-Servatius gewerkt, te meer daar de ontwikkeling van de nieuwe bisschoppelijke residentie welhaast parallel liep met de vestiging en vergroting van de machtspositie der Pippiniden-Karolingen. Toen de periode der Oostfrankische Karolingische koningen in 911 in Lotharingen ten einde was, heeft de adel uit dit gebied geprobeerd een zelfstandige politiek te voeren. Deze was zich door de zwakte van het bewind van zowel Zwentibold als van Lodewijk het Kind tussen 895 en 93

911 bewust geworden van zijn macht. De eveneens niet sterke regering van de eerste gekozen Oostfrankische koning Koenraad 1 (911-919) versterkte dit besef. De adel meende kans te zien om een politiek te voeren tussen de twee grote rijken Oost- en West-Francië. De instabiliteit in West-Francië zou de gehele tiende eeuw duren. In dezelfde periode werd Oost-Francië met strakke hand geregeerd sinds Hendrik 1 (919-936) uit de Saksische hertogsdynastie in 919 tot koning was gekozen . Na de beperktheid van de mogelijkheden e rvaren te hebben, kwam men in Lotharingen tot de erkenning van Hendrik I, die tussen 923 en 929 zijn macht in Lotharingen vestigde. 76 De politieke bemoeienis van Hendrik I resulteerde in 929 in de installatie van Giselbert als hertog 'coram altare Sancti Servatii' in Maastricht , toen hij erkend werd als 'gratia Dei Dux rectorque Sanctae Traiectensis ecclesiae'. 77 Deze woorden wettigen de conclusie dat Giselbert koning Hendrik ervan heeft weten te overtuigen dat hem deze positie rechtens toekwam . Bovendien staat het vast dat Hendrik I bij de uitvaardiging van geciteerde oorkonde aanwezig was . Het moet als welhaast zeker beschouwd worden dat het bij gelegenheid van de installatie van Giselbert als hertog was, dat Hendriks aandacht werd gevestigd op de Maastrichtse heilige St.-Servatius. Henric van Veldeke zegt trouwens ook dat Hendrik 'te Triecht". die werdigheit vernam van Sin te Servaes', en hij deelt mee dat Hendrik 1 daar relieken verkreeg van deze heilige. de stola en de staf. 78 De bronnen maken daar geen melding van. maar de geschiedschrijver Thietmar. bisschop van Merseburg, die tussen 1012 en 1018 zijn Chronicon schreef, deelt mee dat Hendrik I, in 93'6 begraven wetd in de kfoosterkerk van Quedlinburg voor het altaar van Sint-Servatius. 79 Als patroon van de kerk is Petrus bekend 80 , veelal patroon van grafkerken , maar uit gegevens blijkt dat het klooster eve neens gewijd was aan de he iligen Dionysius en Servatius. 81 Hoe Hendrik I het reliek van Dionysius verwierf, is meegedeeld door de geschiedschrijver Widukind van het klooster te Korvei aan de Wezer , die de geschiedenis der Saksers beschreef die loopt tot 973. Hendrik 1 trok in 923 over de Rijn om zijn gezag te gaan vestigen in Lotharingen, zijn eerste poging. Toen zocht Karel de Eenvoudige van West-Francië , die regeerde van 891 tot 923 toen hij gevangen genomen werd , contact met hem. Hij liet hem als bewijs van eeuwig verbond e n wederzijdse liefde een kostbaar reliek van Sint-Dionysius overhandigen, de beschermheilige die de Karolingers hadden overgenomen van de dynastie der Merovingen. 82 Men mag de verwerving van Lotharingen zien als een van de grote successen van Hendrik I. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat de in Quedlinburg aanwezige re lieken van St.-Servatius verworven werde n ter ge lege nheid van de installatie van Giselbert als he rtog . H et was een daad van vertrouwen van Hendrik 1, deze functie aan de veranderlijke Giselbert toe te vertrou-

94

wen; het zal gebeurd zijn na een belofte van trouw met als onderpand de relieken van Sint-Servatius. De nadrukkelijke mededeling dat de plechtigheid voor het altaar van Sint-Servatius plaats had 83 , wijst erop dat de installatie van Giselbert met sacrale plechtigheden omgeven was en als het ware geschiedde onder auspiciën van Sint-Servatius. De kerk in Quedlinburg werd pas gewijd na Hendriks overlijden, op 20 december 937.M Toen werd zij toegewijd aan Maria en Servatius, hoewel Widukind meedeelt dat zij toegewijd was aan St.-Petrus. Dit zal aanvankelijk zo geweest zijn . Hendriks echtgenote Mathilde en haar zoon Otto I waren in Quedlinburg, zo blijkt uit de kloosterannalen, imperatoris vice ,85 de uitvoerders van de wil van Hendrik I , die in Servatius het symbool moet hebben gezien van de verwerving van Lotharingen en van de trouw van hertog Giselbert , die tevens zijn schoonzoon werd. De voltooiing van Hendriks plannen inzake Quedlinburg na zijn dood door zijn echtgenote en zoon 86 , hebben de veronderstelling doen postvatten dat zij het waren die Servatius vereerden. Van Mathilde is bekend - er zijn twee vitae van haar - dat zij tijdens de afwezigheid van haar echtgenoot bij voorkeur in kloosters leefde. 87 Er is geen bewijs dat zij betrekkingen zou hebben onderhouden met het stift te Maastricht. Zij verbleef meestal in het klooster , gesticht op familiebezit te Enger in Westfalen . dat zij toegewijd had aan Maria en Laurentius ; zij stichtte ter ere van Maria de benedictinessenabdij te Nordha use n . Noch in Enger noch in Nordhausen werd Servatius vereerd , maar wel in Pöhlde. Daar stichtte zij tussen 946 en 950 een kerk , gewijd aan St.-Jan de Doper e n St.-Servatius. 88 Toen zij in 967 haar einde voelde naderen , ging zij van Nordhausen naar Quedlinburg, waar zij op 14 maart 968 overleed en b egraven werd bij haar echtgenoot voor het altaar van SintServatius.89 Ook de verering van Servatius daar moet enigszins gerelativeerd worden. Het patrocinium van St. -Petrus week voor dat van Servatius en Dionysius blijkens oorkonden uit 967 en 995. 9(1 De abdisse Mechtild werd in 999 begraven in Quedlinburg. De kloosterkronie k deelt mee dat dit gebeurde in de basilica van Sint-Petrus en Sint-Stephanus , naast het graf van haar grootouders. 91 In 1021 werd de kloosterkerk opnieuw geconsacreerd. Het hoofdaltaar werd toen toege wijd aan de Drievuldigheid , Maria , Johannes de Doper, Pe trus , Stephanus , Dionysius en gezellen en aan Servatius. 92 De gegevens over het patronage Jopen dus nogal uiteen . Een oorkonde uit de tijd van Otto I noemt Maria en Servatius; een andere alleen Petrus ; in twee oorkonden komt geen patrocinium voor. 93 Doordat de rgelijke stichtingen zoveel mogelijk relieke n van belangrijke , e nigszins in de mode zijnde heiligen ve rwierven , wisselde h et patrocinium of we rd het uitgebreid , terwijl altaren vaa k mee r patronen kregen . Se rvatius heeft in Quedlinburg volgens de be-

95

doelingen van Hendrik 1 aanvankelijk een bijzondere positie ingenomen, maar na verloop van tijd niet meer doordat de herinnering aan Servatius enigszins was vervaagd. Wel is de verering van Servatius in de omgeving van Quedlinburg verbreid, nog na de tiende eeuw, zoals uit onderzoek van M. Zender blijkt. 94 Van Otto II (973-983) noch van Otto III (983-1002) wordt melding gemaakt in verband met verering van St. -Servatius. Van Hendrik II (1002-1024) deelt zijn vitaschrijver, vermoedelijk Adalbold , bisschop van Utrecht (1010-1026), mee dat hij naar Maastricht ging omdat hij veel over de heiligheid van Servatius vernomen had. Tevens legde hij daar leefregels op aan de kanunniken, zo deelt Adalbold mee. In het volgende hoofdstuk vertelt hij dat Hendrik II vanuit Maastricht naar Luik trok, omdat hij de verdiensten van de heilige Lambertus niet gering schatte. 95 Dat was eind januari 1003, naar men mag aannemen uit de context der gebeurtenissen. Toen Hendrik II op 6 mei 1012 de Bambergse domkerk liet wijden , de kathedraal van het door hemzelf in 1007 gestichte bisdom, kreeg deze kerk een veelheid van heiligenrelieken en een daarmee corresponderend groot aantal altaarpatronagcs. Hij wijdde de kerk , die zijn grafkerk zou worden , aan St.-Petrus. Het zevende altaar links van het oostelijke hoofdaltaar werd gewijd aan de heiligen Blasius, Lambertus en Nicolaas .96 Servatius heeft in Bamberg de eer van een altaar niet ontvangen en heeft moeten onderdoen voor Lambertus , de patroon van de kathedraal van het bisdom Tongeren-Luik. Over relaties van koning Koenraad II (1024-1039) , de eerste heerser uit het Salische huis , met het stift te Maastricht of over een verblijf van Koenraad II in de stad is niets bekend. Dat is opmerkelijk omdat deze koning vaker in Lotharinge n verbleef. Hij legde een voorke ur aan de dag voor Nijmegen en Trier en voor Utrecht , waar hij overleed. De periode van Hendrik III (1039-1056) biedt daarentegen wel gegevens over betrekkingen met Maastricht en St. -Servatius. Hendrik III was een uitermate religieuze persoonlijkheid, intellectueel begaafd en ontwikkeld, evenals zijn vrouw Agnes van Poitou. Be iden hadden een grote belangstelling voor kloosters en ijverden voor de zaak de r hervorming van de kerk. Hendrik preekte zelfs eens in Konstanz ; boetend vierde hij zijn overwinning op de Hongaren. Hij zag zich als gezalfde des Heren , verantwoordelijk voor de kerk , die hij stelde onder leiding van door hem benoemde pausen. Een wezenlijk vreschil tussen zijn politiek bestuur en de goddelijke orde zag hij niet. 97 In de nieuwere literatuur is aan Hendrik III een bijzonder vurige verering van Servatius toegeschreven .98 Een der overigens niet direct ter zake doende argumenten is , dat Hendrik lil vijf keren , dat is vaker dan enige andere Duitse koning, in Maastricht verbleef; twee keren betrof het een langer verblijf. Op 12 96

augustus 1039 was hij aanwezig bij de inwijding van de nieuwe kerk, sinds 1000 weer eigen kerk van de koningen van het Duitse Rijk . Zij werd verricht door Gerard Il, bisschop van Kamerijk'~1 , wat opvallend is omdat de kerk behoorde tot het Tongers-Luikse bisdom en deze eer in eerste instantie toekwam aan de bisschop van Luik en in tweede instantie aan de metropoliet, de aartsbisschop van Keulen . Hierdoor werd wellicht gedemonstreerd dat het bisdom Kamerijk deel uitmaakte van de kerkprovincie Reims, maar een graafschap was van het Duitse rijk. De bisschop aldaar was dus rijksbisschop. Reeds Hendrik II had het bisdom Kamerijk uit de kerkprovincie Reims willen losmaken. 100 Doordat bisschop Nithard van Luik aan Gerard II bisschop van Kamerijk het verzoek richtte de kerk te wijden, werd diens positie als rijksbisschop nadrukkelijk gemanifesteerd. Deze plechtigheid die op een zondag plaats had , werd drie dagen later op het feest van Maria ten Hemelopneming gevolgd door een Festkrönung: de koning nam in vol ornaat op de koninklijke zetel plaats en ontving de hulde van het volk. Dat kan geen andere bedoeling hebben gehad dan duidelijk te maken dat de Servaaskerk een rijkskerk was en er de nadruk op te leggen dat Lotharingen deel uitmaakte van het rijk. Immers tijdens dezelfde tocht liet Hendrik UI zich huldigen te Goslar, de plaats van zijn voorkeur in Saksen , in Regensburg, de hoofdstad van Beieren,en in Augsburg, de hoofdstad van Zwaben. 11 JJ In Maastricht zal men in deze plechtigheden een herleving van de tijd van Hendrik I gezien hebben , aan wiens regering na honderdvijftig jaar nog dankbaar werd teruggedacht als aan een tijd waarin Maastricht centrum van rijk en wetgeving wasi02 , evenals, zo meende men in Maastricht, ten tijde van Karel de Grote. 103 In 1040 verbleef de koning in Lotharingen: in Keulen, Nijmegen, Utrecht en Luik , maar niet in Maastricht. Op 5 juli was hij aanwezig in Stavelot 104 , een van de oudste kloosters in het Frankische rijk, nog uit de tijd der Merovingen, bij de wijding van de nieuwe abdijkerk. In 1041 verbleef Hendrik III hoogstwaarschijnlijk de gehele vastentijd , van 13 februari tot 22 maart , te Maastricht en vierde er Pasen. ws In de jaren daarna verbleef hij enkele keren in Neder-Lotharingen en in Maastricht in verband met de expansiepogingen van graaf Boudewijn V van Vlaanderen (1035-1067) en de moeilijkheden ten gevolge van het overlijden van hertog Gozelo op 19 april 1044. Diens zoon, Godfried met de Baard, deed toen erfaanspraken gelden op de hertogsfuncti e zowel in Opper- als Neder-Lotharingen door zijn vader bekleed. De moeilijkheden met Godfried met de Baard bleven gedurende de regering van Hendrik III min of meer acuut ; 's konings komst naar Aken en Maastricht in 1045 hangt hiermee samen. 106 In 1050 vierde de keizer he t paasfeest in Maastricht alvorens hij te velde trok tegen Boudewijn V van Vlaanderen . 107 In juli 1054 was Maastricht het 97

vertrekpunt voor een tweede veldtocht tegen Boudewijn V . 108 Vooral het langdurig bezoek van !041 moet Hendriks aandacht ge vestigd hebben op St.-Servatius en de twisten rond deze he ilige, ontstaan tusse n de cle rici van het stift en die van Luik , over de opvatting dat Servatius zou afstammen van de familie van Anna, de moeder van Ma ria , Jezus' moeder. De kwestie was zo hoog opgelopen dat ze geplaatst werd op de agenda van de in oktober 1049 te houden synode van Mainz, die zowel door paus Leo IX als door keizer Hendrik lil werd bijgewoond. Jocunclus , de schrijver van Vita en Translatio van Sint-Servatius, moe t echter meedelen dat geen van beiden , paus noch keizer, aan de ge nealogie geloof schonk. Gezanten van de Byzantijnse keizer bevestigden echter de doctrina Trajectensium 11J9 , gebaseerd op uitspraken van een priester , Alagrecus , die deze genealogie in Maastricht geopenbaard had. 110 Als Alagrecus ( = de Griek) bestaan heeft , clan heeft hij een grote fant asie gehad; als Alagrecus is uitgevonden , moet een nog begaafder brein aan het werk zijn geweest. Dat gezanten van de Byzantijnse keizer van een kwestie als deze op de hoogte zouden zijn geweest , mag men gevoeglijk uitsluiten . Maar Jocundus zegt dat paus e n keizer door he n overtuigd werden en sindsdien Servatius eerden als een engelachtig man en ee n troost voor het hele rijk. 111 Tot verering in het hele rijk had reeds Karel de Grote bevolen 112 , althans volgens de clerus van het stift . Het ka pittel wilde echter Servatius officieel erkend zien als gecanoniseerde heilige , te vereren in de gehele kerk. Dit werd in Mainz beloofd , e n , zo zegt Jocundus bitter, waren beiden, paus en keizer niet ove rvallen door een te vroege dood, dan was de beloofde canonisatie te Rome doorgegaan e n dan had de hele kerk deze b ijzonde re heilige kunnen eren. 113 Leo IX heeft vijf jaren de tijd gehad om zijn belofte in te lossen, maar dat is niet gebeurd. Deze pa us had het imme rs erg druk : hij was bijzonder re islustig en schuwde de oorlog niet. Hendrik II! benoemde na Leo IX nog Victor IJ (1055-1057) tot paus , aan wie hij zijn wil had kun nen oplegge n. Hendrik Hl stierf zeven jaren na de synode van Mai nz . Door deze gegevens wordt de verering van Servatius door Hendrik III gerelati veerd . Steindorffs mening dat Servatius de lieve lingsheilige van de keizer was 114 , mist e lke grond, zoals nog zal blijken . Toen imme rs Hendrik lIJ in 1047 of eerder besloot tot de stichting van een klooste r te Goslar , waar later ook zij n hart zou rusten 'omdat hij met zijn hart alt ijd in Goslar was' 115 wilde hij dit klooster toewijden aan de Heilige Drievuldigheid e n aan Maria. 116 Hoger patronage is er in de ke rk nie t ter beschikking. Verder wilde hij he t klooste r plaatsen onder de besche rming van de apostelen Simon e n Judas Thaddeus, de heiligen va n zijn geboortedag 28 oktober. Hun re lieken verschafte hij zich uit de schat van het klooste r He rsfeld , ' de gepulveriseerde schouders' m I n 1047 is sprake van het p atronage van Ma ria , Simon en Jud as Thaddeus; in 1049

98

wordt weer met voorrang de Triniteit vermeld. 118 In 1053 blijkt het patronage fors te zijn uitgebreid met de martelaren Rusticus en Venantius en met de belijders Valerius, Servatius, Eucharius en Maternus. 119 Dat komt dus niet overeen met de Maastrichtse overlevering, verwoord door Hendric van Veldeke , dat Servaas de derde patroon was 120 en met Jocundus' mededeling dat Hendrik III aan Servatius voorrang wilde verlenen boven alle andere heiligen, 121 zoals Karel de Grote ook gedaan had. De passage die Jocundus wijdt aan de verwerving van de Servatiusrelieken door Hendrik III, doet vermoeden dat er moeilijkheden zijn geweest. De keizer , aldus Jocundus, liet vragen om de relieken. Hij zond eenmaal, ja tweemaal in het geheim het verzoek ,122 maar, en dat deelt Veldeke mee , 'sie doersdens doch nyet geven'. 123 Toen zijn gezanten geen vorderingen maakten , ging Hendrik zelf naar Maastricht. Na gekregen te hebben wat hij wenste, zo zegt Jocundus, keerde hij naar Goslar terug 124; hij heeft het kapittel dus moeten dwingen. In Maastricht werd later gezegd. dat men aan de keizer het hoofd gegeven had, 125 maar de reliekenlijst van Goslar vermeldt een rib en twee tanden 126 ; het kynnebeyn zegt Yeldeke . 127 Ten onrechte legt Steindorf verband tussen de oorkonde van 1051, die een schenking betreft van goederen te Wadenheim en Ahrweiler aan het altaar van St.-Servatius te Maastricht, en de schenking van deze relieken aan de keizer. 128 In deze oorkonde is geen sprake van relieken en er kan niet meer geconcludeerd worden dan dat de schenking van Wadenheim en Ahrweiler bedoeld was ter compensatie voor een eeuwigdurend jaargetij voor Hendriks vader, keizer Koenraad II, met daarna een maaltijd voor de deelnemers. 129 Het jaargetij was een geliefd propagandamiddel dat op grote schaal door de vorsten werd gebruikt om de aandacht van het volk te vestigen op de dynastie . In deze oorkonde wordt als een der motieven naar voren gebracht dat dit jaargetijde tot heil zou zijn van de bestendigheid van het rijk. De veronderstelling dat Hendrik III zonder meer recht meende te hebben op relieken uit deze rijkskerk ligt meer voor de hand , omdat er geen oorkonde bekend is waarin hij voor de relieken dankt. Servatius nam in Goslar geen bijzondere ereplaats in temidden van de patronen , want de heiligen wier relieken uit Trier afkomstig waren, werden met voorrang genoemd. Aartsbisschop Eberhard (1047-1066) , de daar door Hendrik lII benoemde proost uit Worms 1311 , had die zelf naar Goslar gebracht u 1 Het betrof het lichaam van aartsbisschop Valerius en relieken van vele andere Trierse heiligen, zoals van Eucharius en Maternus. In een oorkonde van 5 augustus 1053 betuigt Hendrik III zijn grote dank aan het klooster St.-Eucharius - later St. -Matthias genaamd - en doet een royale schenking. 132 Aartsbisschop Eberhard maakte werk van goede relaties. Hij werd door Leo IX aangewezen als primaat van Gallië 133 en

99

ontving de Romeinse mijter 134 , in die dagen nog geen normaal distinctief voor een bisschop. Men mag men zich in dit verband afvragen hoe het bericht dat deze bisschop door een gift van Hendrik III de Servaasabdij terugontvingrn, moet gëmterpreteerd worden. Dit is overigens niet gebeurd. Als Hendrik IlI heeft overwogen het stift af te staan aan Trier, zoals eerder Arnulf gedaan had , dan is hij op het stift niet bijzonder gesteld geweest. Jocundus deelt mee - en deze overlevering is alleen vanuit Maastricht bekend geworden - dat deze koning zelf in Maastricht verteld zou hebben dat Servatius hem, toen hij nog een kind was, verschenen was en openbaarde dat God hem, Hendrik UI, ondanks het feit dat zijn vader dat niet wilde , bestemd had voor het koningschap. Dit verhaal wordt beëindigd met Hendriks nadrukkelijke verzekering dat hij Servatius bij geen andere heilige wil achterstellen.136 Het kapittel moet , zo zou men we lhaast denken, eer het de koning een dergelijke verzekering in de mond legde, van het tegenovergestelde overtuigd zijn geweest. Het had daar na de gebeurtenissen in Mainz in ieder geval zijn redenen toe. De betrekkingen van Hendrik III met het stift van Sint-Servatius kunnen verklaard worden uit het belang dat hij hechtte aan deze rijkskerk en uit de politieke situatie , met name de nimmer eindigende moeilijkheden in Lotharingen, die hij overigens niet heeft kunnen oplossen. Zijn hard en tactloos optreden tegen de hoge en lage adel, zoals dat verwoord is door de kroniekschrijver Herman van Augsburg, riep in het Rijk zo grote weerstand op , dat het gekomen is tot plannen voor een moordaanslag waaraan zelfs zijn oom, bisschop Gebehard van Regensburg deelnam. 137 Van een bijzondere privilegiëring van het Servatiusstift zijn er geen bewijzen . Hendrik III vereerde weliswaar Sint-Servatius, maar van een voorkeur blijkt nie ts. Dat is wel het geval met de Utrechtse bisschoppelijke kerk , die hij verrijkte met zeven privileges, waardoor hij de politieke macht van de bisschop aanmerkelijk uitbreidde. 138 De regering van Hendrik IV (1056-1106) levert twee gegevens op met betrekking tot het Sint-Servaasklooster en Maastricht . In 1065 werd Hendrik IV meerderjarig. Het jaar daaropvolgend verbleef hij te Maastricht om er Pasen te vieren. 139 In Lotharingen was toen eindelijk rust. nadat aan Godfried met de Baard de hertogelijke waardigheid in NederLotharingen was verleend .140 H endrik IV werd geconfronteerd met SintServatius door de usurpatie van de kerk va n Echt door Gerard van Wassenberg. De kwestie werd voor de rijksdag te Aken gebracht in 1087. Daar werd getuigd dat deze kerk een schenking was van Gerberga aan het stift van Sint-Servatius, als een zoe noffer voor haar schuld 'mens impia , mens perversa mulierum' verzucht Jocundus 141- aan de opstand tegen het koninklijk gezag van haar man hertog Giselbert, die daarbij omgekomen was in de Rijn. 142 In Maastricht was men er niet

IOO

zeker van of men de kerk van Echt wel terug zou krijgen, want Gerard van Wassenberg stond bekend als een steunpilaar van het rijksgezag. 143 Derhalve trok men met het schrijn van Sint-Servatius naar Aken. Het werd een ware triomftocht van vroomheid, gebed en wonderen en vanzelfsprekend was het Servatius die toen de teruggave van het bezit bewerkte. Jocundus werd uitgenodigd dit contemporain gebeuren aan zijn werk toe te voegen, het bewijs van de goede gezindheid jegens het stift van Hendrik IV, die hij elders een sieraad der koningen, van onvergelijkbare deugdzaamheid noemt. 144 In dit toegevoegde deel valt op dat twee keren wordt verwezen naar de verwantschap van Servatius met de moeder van Jezus. 14-' En met nadruk wordt opgemerkt, dat sinds de bisschopszetel op raad van goddelozen verplaatst was, Servatius zelf en zijn rechten steeds 'in koninklijke hand' waren geweest. 146 Aan Jocundus was de opdracht gegeven alles te boekstaven wat er gebeurd was sinds de Translatie van Sint-Servaas door Karel de Grote tot in de tijd van Hendrik IV. Daarmee is dan ook de Maastrichtse pretentie aangegeven, die door het kapittel zou worden aangewend om een onaanvechtbare rechtspositie in het Duitse Rijk te verwerven . . Het is hoogstwaarschijnlijk dat het kapittel van St.-Servaas , toen het moest vaststellen dat het , ondanks toezeggingen van paus en keizer te Mainz gedaan, niet kwam tot canonisatie van de genealogie van Servatius, de sinds de elfde eeuw gebruikelijke middelen heeft aangewend om de zo zeer gewenste canonisatie te bereiken: door een vita en een boek van wonderen te laten schrijven. 147 De gang van zaken te Mainz en de toezeggingen aldaar mochten daarin niet ontbreken en derhalve opende de priester Jocundus, met een relaas over de genealogie en de gebeurtenissen te Mainz. Voorop stond derhalve dat men alsnog en vooral de genealogie van Servatius wenste erkend te zien. Reeds in de de rde regel van de Prologus in dichtvorm, geeft de schrijver zijn bedoeling en opdracht weer: dat hij het bewijs zal leveren dat Servatius een verwant des Heren is. 148 Volgens Jocundus was Servatius de zoon van Emmui , die de kleinzoon was van Eliud; diens moeder was Esmeria , een zuster van Anna , de moeder van Maria, die de moede r was van Jezus. 149 Als men uitgaat va n de onbekende vader van Anna en Esmeria , is Jezus van de vierde en Servatius van de vijfde generatie. Heriger, abt van Lobbes , die in opdracht van bisschop Notger van Luik vóór 979 de Gesta van de bisschoppen van Tongeren schreef, geeft als eerste een verwijzing naar de genealogie: 'sommigen beweren dat Se rvatius uit de familie der verwanten van onze Heer e n Zaligmaker stamt' . 150 Heriger merkt daarbij op dat Servatius' geboorteplaats niet bekend is; naar zijn inzien is de genealogie ingegeven door de liefde voor deze heilige . Hij verwierp dus de genealogie maar hij relativeerde zijn

101

afwijzing ironisch door het verhaal over Judas Quiriacus , zoon van Simon , die de broer was van Stephanus de protomartyr, die meer dan driehonderd jaar na de steniging van Stephanus nog zou hebben geleefd. Wie dit kan aannemen, zo meende Heriger , kan aan de genealogie van Servatius ook geloof schenken. 151 Op Herigers opinie reageerde Jocundus door , en dat zijn zijn bewijzen, de oudtestamentische gegevens over hoge leeftijden aan te halen 152 , die later het kapittel van Sint-Servatius zou aanvoeren als argumenten voor de waarheid van de genealogie. 153 Sigebert van Gembloers, die in 1121 overleed, nam een wat dubbelzinnig standpunt in. Servatius is een verwant des Heren , omdat hij Gods wil heeft volbracht , zo zegt hij , Mattheüs !2vs.50 citerend en hij accepteert de genealogie omdat Servatius een verwant was van Johannes de Doper. 154 Met Johannes de Doper wordt Servatius vergeleken in de Vita 155 Wanneer deze vergelijking gemaakt werd en ook of zij de latere basis werd voor de genealogie, valt niet uit te maken. In ieder geval is van geen na-apostolische heilige nadrukkelijker beweerd, dat hij zo nauw aan Jezus verwant was. Door Jocundus is bekend dat men zich in het Servaasstift beriep op Alagrecus. Toen deze de Servaaskerk bezocht, kreeg hij een visioen en openbaarde toen niet alleen de genealogie maar maakte ook het land bekend waar Servatius vandaan kwam en de plaats van zijn herkomst, , ,Pestis, regio nis Persida". Als uit een diepe slaap ontwakend deed hij zijn mededelingen , zo bericht Jocundus, die tevens vertelt dat er in zijn tijd nog een noticia van deze openbaring bewaard werd. 156 Jocundus heeft zijn werk goed gedaan : tot het eind van de middeleeuwen werd de genealogie niet aangevochten. Ook de humanist Herbenus deed het niet. 15ï In de zestiende eeuw ontstond er kritiek die echter de ge lovige bedevaartganger tot in de negentiende ee uw nauwelijks beroerd heeft, want hij las de genealogie in het boek der armen. Immers in het zogenaamde Bergportaal van de Servaaskerk werd in de dertiende eeuw de genealogie uitgebeeld . Daar verstond men onder de familie van Anna , de moeder van Maria. Het is een visualisering van de vrome legitimatie van een bisschop die uit het oosten kwam en daarom verondersteld werd verwant van Jezus te zijn , een gezondene Gods. Dat het kapittel wat de genealogie betreft toch maat wist te houden, blijkt in de te ksten op de Noodkist , het gulden schrijn van SintServatius uit + 1160, waarin zelfs geen toespeling op de genealogie voorkomt. Als Jocundus naar zijn inzien het waarheidsbewijs van de genealogie geleverd heeft en de toezeggi ng van het hoogste gezag te Mainz in herinnering heeft gebracht, gaat hij over tot het schrijven van de eigenlijke Vita, die onlangs door P.C. Boe re n gereconstureerd is 158 ; daarna komen de Miracula. D eze heten bij Jocundus echter Translatio. Daarin verhaalt hij , wat er door tussenkomst van Sint-Servatius gebeurd is , te

102

beginnen met de tijd van Karel de Grote , die volgens de Maastrichtse traditie d e translatie liet verrichten. 159 Deze translatie is zo belangrijk omdat ze een initiatief heette te zijn van de hoogste insta ntie in het rijk , de keizer. Naar de inhoud zou de titel van het werk moe ten luiden : Over de T ranslatie en de wonderen die daarna gebeurden . Een der onderwerpe n d ie be handeld worden -van be lang in het kader van dit opstel - is d e eerbiedwaardigheid van de stad Maastricht .160 D e periode van o ndergeschiktheid aan Trier, een onwaardige episode, verzwijgt Jocundus geheel en al. Hij beschrijft wel het bezoe k van Servatius aan Rome waardoor hij met St.-Petrus in contact kwam . 161 Het belangrijkste thema vormen de voortdurende goede betrekkingen van het sti ft me t de koningen van het Groot-Frankische en late r met die van he t Oostfrankische rijk, de bescherming die Servatius hun verleende , de eerbewijzen die zij aan Servatius brachten e n hun voortdurende bescherming en begunstigi ng van het stift. 162 Jocundus mag gelden als de vormgever van de legende van Sint-Servatius . Hij is de eerste die in de Se rvaaslegende de relatie legt met Kare l de Grote. Dat is op het eind van de elfde eeuw als zich d e epische concentratie voltrekt rond Karel de Grote . Weliswaar worden de door hem verwerkte gegevens later in stelliger vorm geformuleerd , in bijvoorbee ld de Gesta 16' en door Hendric va n Veldeke 164 , de fund amentele gegevens , al dan niet histo risch, liggen sinds Jocund us vast e n zij hebben de eeuwen door de basis gevormd van de vere ring van Servatius. Aan het begin van de Vita , in de editie van Köpke Ex cerpta genoemd, vertelt Jocundus over een kerk aan de Via Regia , de naam voor de Romeinse weg van Keulen naa r Boulogne-sur-Me r , aangelegd ten tijde van keizer Augustus , toen Jezus Christus gebore n we rd . D eze weg waarover men leest , zo zegt hij . in de historische geschriften ove r Rome , voert over de Maas naar de Saksers en andere volke n .165 Een bescheiden pre lude van de verheerlijking van de stad en haar ligging zoals Velde ke die o ngeveer een eeuw late r zou geven: 'die weghe versamen sich alle dae' .166 Deze relatie van keizer Augustus met Maastricht maakte van Trier, waarover Jocundus enige regels verde r spreekt , een stad van mindere rang dan Maastricht , omdat T rier pas op keizerlij ke relatie kon bogen sinds Constantijn de Grote . Heriger, abt van het klooster Lobbes , die tussen 972 e n 980 op verzoek van Notger, bisschop van Luik van 972 tot 1008, een kronie k schreef, had op gezag van Plinius de stad Tongeren O ctavia genoemd. H ij wist niet of de naam was ontlee nd aan O ctavianus Augustus of aan diens mo eder, die hij Octavia noemt en zuster van Gaius J ulius Caesar. 167 Aldus bracht hij d e stad Tongeren in ve rbinding met het JulischCla udische huis , een eer , die Keulen sinds 50 na Christus te n deel was gevallen. In Trier bestond de overlevering dat daar het christendom

103

gebracht was door leerlingen van Petrus: Eucharius , Valerius en Matemus. Zij staan aan het begin van de Trierse bisschoppenlijst. Hun historische plaats is de derde eeuw. 168 Maternus echter is door Trier geannexeerd. want van hem staat vast dat hij in 314 bisschop van Keulen was en als zodanig samen met Agricius , bisschop van Trier, op het concilie van Arles aanwezig was.1tw Heriger maakt van Maternus de stichter van het bisdom TongerenY0 Volgens een legende uit de tie nde eeuw was Maternus de jongeling van Naïm uit het evangelie van Lucas , nog eens uit de dood opgewekt door Eucharius. 171 In de tiende eeuw huldigde men in vele oudere steden de opvatting dat het christendom er gebracht was door leerlingen van de apostelen . 172 Jocundus werkt Herigers gegevens verder uit en vertelt dat Maternus naar Maastricht trok en daar allen bekeerde die naar hem luisterden. Hij was het ook die de kerk aan de Via Regia stichtte. 173 Maternus' tiende opvolger was Servatius, aldus Heriger , en dat nam Jocundus over. 174 ln deze voorstelling van zaken ontving Maastricht evenals Trier van een zendeling van Petrus het evangelie. Zo heeft de legende Servatius' historische positie in de geschiedenis van het bisdom sterk verzwakt. Dat Jocundus' zegslieden zich zozeer afzetten tegen Trier, is verklaarbaar door de herhaalde schenking van het Servatiusstift aan Trier en de daaruit voortvloeiende afhan kelijkheid , die Trier in de elfde eeuw weer graag hersteld zag. Ook zal de opgang die Trier maakte sinds de tijd van Karel de Grote en de pretentie aan Rome gelijk te zijn , een reden zijn geweest. Bovendien werd het keizerschap van Karel de Grote gerechtvaardigd met de theorie , dat hij de machthebber was over het gebied waarin all e residenties van de Westromeinse keizers lagen. 175 En daar was Trier er één van. Alcuin sprak bisschop Richbod van Trier aa n als patriarch 176 , hetgeen alleen juist is als het een van oorsprong apostolische zetel of een hoofdstad van het rijk betreft m Johannes XIII schonk o p 22 januari 969 aan de aartsbisschop van T rier het primaatschap in Gallië en Germanië . 178 Dit werd in 973 door paus Benedictus VIII beperkt tot Gallië. 179 In 975 kreeg de Trierse kerk het recht om , evenals Maagdenburg en A ken, een kardinalencollege in te stellen . 180 De paus bevestigde op 18 januari 976 dat Eucharius van Trier, evenals Apollinaris van R avenna , gewijd was door Petrus. 181 In 1049 werd aartsbisschop Eberhard van Trier (1047-1066) door zijn vroegere suffragaan, de bisschop van Toul , inmiddels paus Leo IX , erkend als primaat van G allia Belgica, dat is Lotharingen. 182 In de Cesta Trevirorum staat, zoals eerder is opgemerkt, dat aartsbisschop Eberhard (1047-1066) de Servaasabdij terug kreeg van de keizer en ook de abdij St. -Maximinus te Trier. 183 Hoewel dit bericht verder in de bronnen geen steun vindt , is het toch tekenend voor de wensen en de mentaliteit die in Trier heersten in de 104

tijd na de toekenning van het primaatschap . Juist in die tijd werkte men te Trier in de Vita van Helena, de moeder van Constantijn, het residentieel verleden uit. 184 Deze ontwikkeling maakte de positie van Maastricht zwak. De Servaasabdij beschikte nauwelijks over oorkonden uit de tijd die door Jocundus beschreven werd, terwijl de Trierse aartsbisschoppelijke kanselarij haar bewijsstukken zo nodig fabriceerde. 185 De Servaasabdij beschikte slechts over Mirakelboeken, zo blijkt uit Jocundus.18" Men zocht derhalve op andere wijze de betekenis van Maastricht en Sint-Servatius aan te tonen en wel door de gegevens van Gregorius van Tours verder uit te werken en door de fabels van Alagrecus tot historische zekerheid en bewijs te verklaren. De apostoliciteit van Trier kreeg concurrentie door de uitwerking van Gregorius' verhaal over Servatius' reis naar Rome , zeker geen topos in de legenden van de zesde eeuw. In dit verhaal is er sprake van een visioen, waarin Petrus antwoord gaf op Servatius' bede, zo zegt men, voegt Gregorius daaraan toe 187 , en aan Servatius Gods raadsbesluit openbaarde. In de Vita staat dat Servatius Petrus ging ondervragen namens een groep bisschoppen, te Troyes bijeen. 188 Hierdoor wordt Servatius' bijzondere positie in Gallië gesuggereerd. Volgens deze Vita zegt Petrus over Servatius dat hij een sieraad voor zijn land is en een honor ecclesiael89 , waarmee precies verwoord is wat men in Maastricht wilde : Servatius' erkenning als heilige in de he le kerk. Jocundus deelt mee dat aan Servatius een sleutel overhandigd werd. 190 Evenals Eucharius heeft hij dus direct contact gehad met Petrus. Jocundus verduidelijkt de Maastrichtse apostolische pretenties als hij Servatius de Maastrichtse Matthias noemt. 191 In een lofprijzing vat Jocundus alles samen wat tot de vergroting van Servatius' aanzien moest bijdragen: door de mensen verbannen , door een engel begeleid, gezel van de apostelen, gelijke van profeten en martelaren. 192 Daarmee verwijst hij naar Servatius' herkomst uit een vreemd land , naar het verhaal dat Servatius naar de bisschoppelijke zetel in Tongeren gebracht is door een engel, het vertrouwelijke contact met Petrus en diens lofprijzing van Servatius, zijn profetie over de ondergang van Tongeren en zijn dood als banneling in Maastricht. De relatie met Petrus kon in de Sint-Servaaskerk met des te meer recht worden uitgebeeld omdat beiden patroon van de kerk waren. Dit is gebeurd in een halfrond reliëf in steen waarop Christus zetelend is afgebeeld. Petrus knielt aan Christus' rechterzijde en Servatius ter linkerzijde. Het begrip 'socius apostolorum' komt tot uitdrukking in de afbeelding van Petrus en Servatius als pendanten van elkaar. Onderscheid is e r echter ook. Petrus draagt een boek en twee sleutels, Servatius één sleutel en de bisschopsstaf. Petrus was immers in het bezit van de sleutels van het koninkrijk des hemels volgens Mattheüs 16 vs.19,

105

dat is: de algehele macht in Jezus' kerk. De Gesra Sancti Servatii zien in de sleutel het teken van de macht om te sluiten en om te openen. 193 Volgens Jocundus gaf Petrus een sleutel aan Servatius, wat wil zeggen dat Servatius deelde in Petrus' macht. Opmerkenswaard is dat Petrus en Servatius dezelfde kroon dragen . De tekst op het reliëf spreekt van de gave van het eeuwige leven na het aardse leven, een verwijzing naar Jacobus 1 vs.12, waar het eeuwige leve n de kroon des levens genoemd wordt, wat wordt verbeeld doordat Christus de handen legt op de gekroonde hoofden. Verder valt op dat Servatius met het pallium is afgebeeld. Bij Jocundus is er sprake van een pallium dat men aantrof in het graf. 194 Betekende pallium aanvankelijk mantel of kroningsmantel , later wordt het de naam voor een waardigheidsteken - een wollen band waarop zes kruisen zijn aangebracht-van het pauselijk , aartsbisschoppelijk maar ook wel bisschoppelijk ornaat. 195 In het begin van de tiende eeuw was door paus Johannes X het pallium verleend aan bisschop Richerus van Tongeren-Luik, 196 een opmerkelijke gebeurtenis, die ook als zodanig te boek staat. In 1050 werd Servatius met dit waardigheidsteken afgebeeld op een zegel van het kapittel. Derhalve bestond deze traditie al voor de investituurstrijd en voor de tijd waarin het reliëf vervaardigd werd, dat is in de tweede helft der twaalfde eeuw . Het pallium moet, in de rooms-katholieke kerk althans, geduid worden als teken van verbondenheid met de paus. Dat het afbeelden van Servatius met het pallium bedoeld was als een Maastrichtse of keizerlijke provocatie van Rome, zoals onlangs A.M. Koldewey schreeP97 , kan niet waar zijn . Het pallium gevonden in Servatius' graf bij de translatie , waarvan Jocundus melding maakt , is ten onrechte geduid als het waardigheidsteken en dat is de aanleiding geweest om Servatius ermee af te beelden. Een reden te meer was het bezoek van Servatius aan Rome, omdat het pallium meestal werd verleend aan bisschoppen ter gelegenheid van hun bezoek aan de paus. Zou er al sprake zijn van provocatie , dan ging die uit naar Trier. Was Eucharius zendeling van Petrus en de eerste aartsbisschop van Trier, Servatius was de eerste bisschop te Maastricht en had als socius apostolorum recht op hetzelfde aanzien . Op het Neutorreliëf in Trier wordt Christus staande afgebeeld met aan zijn zijden Petrus en Eucharius. Het is een plastiek uit de twaalfde eeuw , oorspronkelijk aangebracht aan de binnenzijde van de gelijknamige stadspoort; deze afbeelding wordt thans bewaard in het stadhuis te Trier.Mogelijk is dit het voorbeeld geweest voor de Maastrichtse afbeelding. In de Maastrichtse visie dateert de relatie van Sint-Servatius met de Karolingen uit de tijd van de stichter van het keizerrijk , Karel de Grote. De reden is, dat Karel de Grote de redding van zijn rijk te danken zou hebben aan de tussenkomst van Sint-Servatius . Dat zou gebeurd zijn

106

toen de Saracenen met grote overmacht een inval deden om zich van het rijk meester te maken . Nadat de strijd la nge tijd onbeslist bleef. behaalde Karel de Grote de overwinning en vernietigde de vijand. Dat was op de feestdag van Sint-Servatius, maar dat is Karel de Grote pas later duidelijk geworden. Tot dan toe , aldus Jocundus. was Servatius weinig bekend, maar door deze roem werd dat anders. omdat Karel de Grote hem wilde eren boven alle heiligen . Daarom zou hij de bisschop van het Tongerse diocees , Hubertus, de opdracht gegeven hebben de elevatie van Servatius te verrichten. Een niet nader bekende bisschop Vulvegisus werd naar Maastricht gezonden om de kerk, waarin het stoffelijk overschot van Servatius rustte. te herstellen en te verfraaien. De keizer beval dit vanuit Parijs, aldus Jocundus. Later kwam hij zelf naar Maastricht om er Pasen te vieren. Van Se rvatius' roem was sindsdien de hele aarde vervuld . 19x Reeds voor de Bollandisten in 1630 aan het werk gingen , moet er kritiek zijn geweest op deze voorstelling van za ken . Immers , de Bollandist Gerardus Henschenius , die rond 1660 grote reizen maakte door West-Europa en die rond 1666 ook Maastricht bezocht , trof in de oude geschriften van de kerk van Sint-Servaas de mening aan dat het niet Karel de Grote was geweest, die dank zij SintServatius een grote overwinning had behaald op de Saracenen , maar zijn grootvader Karel Martel. 199 Die zou Servatius met succes hebben aangeroepen. Daarom zou hij dan ook het bevel tot de translatie van Servatius hebben gegeven. Henschenius nam die visie over. omdat hij in het werk van Jocundus las, dat bisschop Hubertus , die ten tijde van Karel Martel de leiding had van het Tongerse diocees, de translatie verricht had. Henschenius combineerde die gegevens met de medede ling van de Annalen van Fulda , die vertellen, dat Karel Marte l, vertrouwend op Gods hulp , een grote overwinning behaalde op de Saracenen in 726. Daar men in Maastricht het feest van Sint-Servatius viert op 13 mei en dat van zijn translatie op 7 juni en Hubertus overleed op 30 mei 727, kon het niet anders zijn dan dat de overwinning had plaats gehad op 13 mei 726. De translatie moest dan 25 dagen later zijn geschied. Door de overwinning toe te schrijven aan Karel Martel werden alle gegevens met elkaar in overeenstemming ge bracht. D e Annalen van Fulda geven echter van deze periode een onjuiste chronologie en plaatsen de overwinning van Poitiers in 726, terwijl die slag in oktober 733 geleverd werd; de slag bij Narbonne wordt in 733 geplaatst , maar die werd geleverd in 759. 200 Henschenius' oplossing bleef overigens aanvaard tot in de negentiende eeuw. In hun werk over de schatkamers van de St.-Servaas- en de Onze-LieveVrouwekerk te Maastricht uit 1873 volgen Bock en Willemsen 2111 de vrij late onjuiste traditie die de vroegste Pippiniden voorziet van epitheta als 'Van Landen ' en 'Van Herstal ' 202 , en concluderen daaruit dat Karel

107

Martel vlak bij Luik geboren is. Deze epitheta zijn nauwelijks bestreden; wellicht streelden zij de nationale en regionale trots in de Nederlanden en in de streek tussen Maas en Rijn in het bijzonder.Ch. Thewissen werkte die herkomst plastisch uit, toen hij schreef dat Karel Martel vaak bij zijn vader achter op het paard gezeten vanuit Herstal naar het graf van de gerespecteerde heilige te Maastricht moet zijn gegaan en zo als kind Servatius al kende en hem vereerde als 'huisheilige'. 203 Vanzelfsprekend dus dat hij Servatius aanriep in het gevaar van de veldslag. Bock en Willemsen waren in zoverre kritisch dat zij de overwinning van Karel Martel, aan Servatius' tussenkomst toegeschreven, plaatsten in 726 en waarschuwden voor een verwisseling met de slag van Poitiers, die immers door St.-Martinus' tussenkomst gewonnen was . 2114 Maar in de twintigste eeuw treft men toch weer de mening aan dat de overwinning van Poitiers aan Servatius' voorspraak moet worden toegeschreven. 205 Bock en Willemsen waren het ook die Servatius voorstelden als de beschermheilige der Karolingische dynastie. Zij trokken een lijn van de overwinning van 726 af tot aan de vermeende begraving van de vermeende laatste Karoling, hertog Karel, in de St.-Servaaskerk te Maastricht. Servatius stond zowel aan het begin van de carrière der Karolingen als aan het einde; zoals hij de laatste dagen der edele dynastie getroost had, zo had hij eerder de grandeur naissante beschermd. En, zo gaan zij verder, in de plaats van deze dynastie komen de Duitse keizers, bij wie de verering voor Servatius erfelijk gaat worden. 2116 Zoals welhaast elke oudere stad van enige betekenis, heeft dus ook Maastricht een lokale heilige die ter plaatse wordt overschat. Welke slag Jocundus bedoelde is niet bekend, want hij noemt geen plaats . Wel zegt hij dat Karel de Grote de overwinnaar was en dat hij na de overwinning naar Parijs ging. Dit laatste wordt in enige bronnen over Karel Martel gezegd. P.C. Boeren heeft aangetoond dat Jocundus voor zijn beschrijving van de slag gebruik maakte van kronieken die verhalen over de slag bij Poitiers. Boeren meent dat de verbinding van Karel de Grote en Servatius met betrekking tot de slag van Poitiers te verklaren is door de verwisseling van Servatius met Sint-Servan , een heilige die vereerd werd in Normandië waar hij Servatius verdrong . Zijn feestdag is 23 oktober en deze datum ligt dicht bij die van de slag van Poitiers, die in oktober plaats had . Boeren berekent de slag op 25 oktober, Roy en Déviosse echter op 17 oktober. 207 Dom Lejeune vestigde reeds de aandacht op het + 1200 ontstane Franse chanson de geste 'Le Roman d'Aiquin ou la Conqueste de Ia Bretaigne par Ie roy Charlemaigne'. Daarin wordt Servan ung ami Dé genoemd en cousin Dé ... de par la Virge .20s Servan heeft dus het verhaal over zijn verwantschap ontleend aan Servatius. Jocundus wilde Servatius in relatie brengen met Karel de Grote en het middel dat hij daarvoor gebruikte , was de strijd tegen de 108

Saracenen. Karel de Grote gold juist in de elfde eeuw als de grote bestrijder van dit gevaar. Naast de succesrijke Karel Martel gold Karel de Grote in de elfde eeuw als de voltooier van die strijd .Reeds Einhard propageerde die opvatting, hoewel hij ook Karel Martel prees, 209 wat opmerkelijk is , want Karel Martel had in kerkelijke kringen een zeer slechte reputatie, omdat men hem kwalijk nam dat hij zich op grote schaal kerkelijk goed toegeëigend had. Dat blijkt uit een aanvulling door Egbert, aartsbisschop van York, op een brief van Bonifatius aan koning Aethelbald, waarin hij met toestemming van de schrijver vermeldt , dat Karel Martel na langdurige pijnen een vreselijke dood gestorven was, omdat hij veel kloosters had opgeheven en geld van de kerk voor eigen gebruik had aangewend. 210 Namens een Gallische synode, gehouden in 858, schreef Hincmar van Reims aan Lodewijk de Duitser dat zijn voorvader Karel Martel verdoemd was en verbleef in de diepten van de hel, voor eeuwig met lichaam en ziel brandend. 211 Het zou nog lang duren eer Karel Martel in ere werd hersteld en ging gelden als redder van Europa. Zo kon Karel de Grote des te gemakkelijker in de hele periode der middeleeuwen gelden als de belangrijkste en meest succesrijke bestrijder der Saracenen. Zelfs toen Karel de Grote na het platbranden van Pamplona een nederlaag leed en vele vertrouwelingen verloor in de strijd, moest toch Karels reputatie in stand gehouden worden . De Rijksannalen geven derhalve deze nederlaag niet toe en spreken van een overwinning die verduisterd wordt door het verlies van velen van Karels hovelingen als door een donkere wolk. 212 In de elfde eeuw gold Karel de Grote als eerste kruisvaarder en niet Karel Martel. 213 Bovendien werd er van de elfde eeuw af voortdurend gewezen op Karel de Grote als voorbeeld voor alle koningen . 214 Otto 1 (936-973) had zich in 936 bij de Karolingische traditie aangesloten . 215 Otto III (987-1002) bracht de verering op gang. Wipo, de biograaf van keizer Koenraad II (1024-1036), zegt dat niemand zo'n waardig opvolger was van Karel de Grote als juist hij , waarmee Ka rel de Grote als norm wordt gesteld. 216 Door Koenraads huwelijk met Gisela werd de band van de koningen van het Duitse Rijk met het Karolingische huis hersteld; in de persoon van hun zoon Hendrik III nam dit huis weer bezit van de troon 217 , na veertien generaties, aldus Wipo, die het bijbels gegeven hanteerde van de geslachtsboom van Jezus volgens Mattheüs, bij wie veertien generaties één tijdvak symboliseren. 218 Zelfs Rudolf van Zwaben , de ongelukkige tegenkoning van Hendrik IV in de jaren 1077-1080, wordt in zijn grafschrift dat dateert uit de elfde eeuw , vergeleken met Karel de Grote. 219 Ook de Staufen voelden zich vooral afstammelingen e n e rfgenamen van Karel de Grote .220 De boodschap van de elfde-eeuwse schrijver Jocundus is dat Karels voorbeeld werd nagevolgd door de vorsten die na hem kwamen, omdat zij Servatius eveneens op bijzondere wijze vereerden. 109

Servatius' fundamentele verdiensten voor het rijk dat door zijn tussenkomst werd gered, staan voorop. Daaraan ontleende Servatius het recht op canonisatie en daarom legde Jocundus daar zo de nadruk op. 221 Jocundus heeft de werkelijkheid geheel en al uit het oog verloren als hij zegt, daarbij alle vroegere geloofspredikers vergetend , dat uit Servatius alle martelaren en belijders voortkomen uit bijna geheel Lotharingen en dat zij door hem gevoed zijn. 222 Daarom concentreert hij a lle vroege gegevens op de tijd van Karel de Grote. Hoewel hij toch ook de historische elevatie en translatie door Monulphus handhaaftm, verhaalt hij van de translatie op last van Karel de Grote , verricht door bisschop Hubertus 224 . Deze verrichtte echter de translatie van Lambertus . Bovendien is niet Servatius maar Hubertus de enige bisschop van Tongeren wiens elevatie door een Karoling is verricht, namelijk door Karloman. 225 Terwijl Luik de eer had dat Karel de Grote apud Sanctum Lantbertum in 770 het paasfeest vierde, plaatst Jocundus dat in Maastricht. 226 De Karolingen eerden in werkelijkheid niet Servatius maar Lambertus , zoals blijkt uit de eerbewijzen van Grimoald. Karloman , Karel de Grote en Lodewijk de Vrome en zijn opvolgers tot e n met Lodewijk het Kind .227 Daaraan ging Jocundus voorbij: enkel en alleen Karel de Grotes vermeende eerbewijzen worden breed uitge meten en hij zwij gt over Luik. Jocundus gaat in zij n historisch overzicht al gauw over naar de tijd van Hendrik de Vogelaar (919-936) dus naar de Saksische dynastie , toen Maastricht , zo beweerde hij , het middelpunt van bestuur en wetgeving was van het rijk. Jocundus' historische onkunde gaat zo ver, dat hij beweert dat Hendrik J dit land van koning Lotharius ontvangen had en het naar hem had genoemd. Hoe rijksgezind he t stift was , blijkt uit de mededeling dat allen zich verheugden toen zij onder Hendrik 1 weer bij het keizerrijk ginge n behoren, waarmee Jocundus waarschijnlijk de opvatting weergaf over de te rugkeer van Lotharingen in het Rijk zoals die leefde in het stift. Waarschijnlijk in 966, maar zeker vóór 971 voegde Otto I de abdij, die hij in 945 voor eeuwig aan de kerk van Trier geschonken had, weer bij het rijkseigendom. 228 Maar ook dat is aan Jocundus onbekend, want hij betoogt dat sedert de tijd dat door het besluit van godde lozen de bisschoppelijke zetel verplaatst werd van Maastricht naar Luik , Servatius en al zijn rechte n steeds in koninklijke handen waren. 229 Een bewering ver bezijden de waarheid. Zo kon Köpke tot de opvatting komen dat Jocundus bij he t schrijven van zijn werk gebruik maakte van de gegeve ns uit een falsum, waarin Hendrik IV de rechten van de kerk van Sint-Servatius erkent , eertijds bevestigd door Karel de Grote. 230 In feite is het zo - het falsum dateert uit veel latere tijd dan het e ind van de elfde eeuw - dat de opsteller van genoemd falsum inhoud en strekking van Jocundus' werk geke nd , goed begrepen en gebruikt heeft.

no

In Jocundus' werk vormt de glorieuze verheffing van het lichaam van Servatius op last van Karel de Grote een hoogtepunt. Hij sluit zijn werk af met de beschrijving van het enorme huldebetoon aan Servatius tijdens de rijksdag in Aken op 30mei1087, dat dus in zijn eigen tijd plaats had. De aanleiding hiertoe was de uitspraak van Hendrik IV , die het stift van Sint-Servatius herstelde in de rechten op de kerk te Echt. 231 Het bevestigen van zeer oude rechten stootte in de dertiende eeuw nogal eens op bezwaar, maar de bevestiging van rechten uit de tijd van Hendrik IV vond in de koninklijke kanselarij meestal instemming. 232 Jocundus heeft de gegevens verschaft , die na 1200 in een falsum gebruikt zouden worden om de rijksonmiddellijkheid van het Servaasstift te bewijzen. Het verhaal van de overwinning van Karel de Grote op de Saracenen en de verering van Sint-Servatius ten gevolge van die overwinning werden voor dit doel gebruikt. Deze legende werd op het einde van de twaalfde eeuw nog eens verspreid door Hendrik van Veldeke , die ze in dichtvorm in de landstaal heeft verwoord .

111

De formele betrekkingen tussen monasterium en koningen tot aan de bevestiging van de rijksonmiddellijkheid in U35

In de zesde eeuw is Maastricht, vergeleken met Trier en Keulen, een kerkelijk centrum van secundaire betekenis. Trier, circa 15 vóór Christus gesticht door keizer Augustus , werd Romeinse keizerlijke residentie, hoofdstad van de provincia Gallia, later van Gallia Prima. Er waren twaalf kerkelijke stichtingen, waaronder een domkerk, toegewijd aan St.-Petrus, de 0. L.-Yrouwekerk en de basilieken van St.-Maximinus en St.-Eucharius. Keulen was hoofdstad geweest van de provincia Germania. Er was een bisschopskerk binnen de muren en een drietal basilieken, kerken uit de Romeinse tijd. 1 Maastricht had binnen het castellum slechts één kerk , gewijd aan Maria , sedert de zesde eeuw zetelkerk van de Tongerse bisschoppen, suffraganen van Keulen. 2 De tweede kerk was de aan St.-Petrus toegewijde grafkerk van St.-Servatius3, gelegen buiten de muren van het castrum op een begraafplaats. 4 Zowel de ligging aldaar alsook het gegeven dat er een cultus rondom het graf van Servatius ontstaan was, zijn bekend door de geschiedschrijver bisschop Gregorius van Tours (538-594). 5 Deze cultus verleende aan de grafkerk een aantrekkingskracht die de oude bisschopskerk miste en maakte het mogelijk dat zij deze in aanzien en in rijkdom voorbij zou streven , te meer daar Luik in de achtste eeuw bisschoppelijke residentie we rd in plaats van Maastricht. Van 719 tot 742 ve rbleef ' in Trajecto castro, in monasteria videlicet Sancti Servatii' abt Wanda van het klooster Fontanelle in Normandië als balling op bevel van de hofmeier Karel Martel (714-741). 6 Uit dit gegeven blijkt dat er evenals elders bij grafkerken een monasterium lag , waarvan de geestelijken in de eerste plaats de zorg gehad zullen hebben voor graf en kerk . Deze was door bisschop Monulphus gebouwd , ee n 'magnum templum ', zoals Gregorius van Tours meedeelt. 7 Tot de geestelijken van dit munster richtte zich Alcuin , sinds 782 leider van de Karolingische hofschool in Aken , in een brief van 799. 8 Zijn opvolger te Aken was Einhard, die lekeabt was van het munster van St.-Servatius , waaraan toen reeds kanunniken verbonden waren. 9 Wellicht maakte het monasterium deel uit van de koninklijke eigendommen sinds de tijd van Karel Martel, die immers veel kloosters in koninklijke hand heeft gebracht. De gegevens betreffe nde Wando en Akuin wijzen op relaties met de Karolingen e n hun hof; uit de positie van Einhard als lekeabt en uit het feit dat het monasterium, tot het jaar 1000 112

in de bronnen meestal abdij genoemd, blijkens het verdrag van Meerssen van 870 behoorde tot Karolingische erfmassa 10 , valt te concluderen dat het monasterium van Sint-Servatius in de negende eeuw de status had van rijksabdij. Dat betekende een bijzondere status, waaraan overigens ook nadelen waren verbonden. In de eerste plaats was dat het instituut van lekeabt. Dit hield in dat een dergelijke abdij als bron van inkomsten diende voor iemand die aangesteld was door de koning . 11 Voor de behartiging van de dagelijkse gang van zaken werd een proost aangesteld. In de loop van de tijd verdwenen de lekeabten, onder andere ten gevolge van kloosterhervormingen. Vaker ging het initiatief hiertoe van de koning uit. In dat geval bleven zulke abdijen toch in koninklijke hand. Zij kregen dan, hoewel ze nog abdij genoemd werden, de lagere status van rij ksproosdij. Daardoor heeft het monasterium van St.-Servatius zich nooit van abdij tot vrije rijksabdij kunnen ontwikkelen , tot membrum imperii.12 Een tweede nadeel was dat rijksgoed in de tijd van verminderd koninklijk gezag vaak op onwettige wijze onteigend werd door plaatselijke of regionale machthebbers. Ook kon dergelijk rijksgoed door de koning aan edelen of bisschoppen worden gegeven, die het of in precarie , of als leen of in eigendom ontvingen. In het laatste geval was de status van rijksabdij of rijksproosdij verloren, die ondanks de genoemde bezwaren voor de meeste stichtingen toch aantrekkelijker was dan de afhankelijkheid van een naburig wereldlijk of geestelijk heer. Bovendien ontbrandde er vaak strijd tussen edelen en bisschoppen om het bezit van een dergelijke abdij. Het St.-Servaasmunster te Maastricht was in alle bovengenoemde opzichten geen uitzondering. Dat bleek al negentien jaar na het verdrag van Meerssen op 1 juli 889 toen koning Arnulf van Karinthië (887-899) de abdij schonk aan de kerk van Trier op verzoek van aartsbisschop Radbod - die ook de abdij van Echternach kreeg - ter nagedachtenis, zo staat in het desbetreffende diploom, aan zijn grootvader Lodewijk , zijn vader Karloman en zijn ooms Lodewijk en Karel. 13 Arnulf ging dus aan zijn illegitieme geboorte voorbij en plaatste zich in het Karolingisch familieverband als een krachtens erfrecht regerend koning, hoewel hij gekozen was. Uit deze overdracht blijkt dat de abdij in 880 door het verdrag van Ribemont - dat bepaalde dat geheel Lotharingen zowel ten oosten als ten westen van de Maas deel was van het Oostfrankische Rijk - in handen was gekomen van de Oostfrankische koning. Veel abdijen die deel uitmaakten van de Karolingische erfenis, waren in het bezit van de volledige immuniteit. Deze hield in dat een dergelijke abdij een zelfstandige bestuurlijke eenheid was , afgezonderd uit het omringend gebied, geëximeerd , onttrokken aan het normale gezag van de staatsambtenaren . Het koninklijk gezag over de domeinen werd uitgeoefend door een advocatus of voogd. 113

Voor de Maastrichtse abdij ging de rijksimmuniteit dus in 889 ve rloren. Dat Arnulf de abdij aan Trier schonk , op verzoek van de aartsbisschop , bewij st de belangstelling van Trier voor het Servaasmunster en de wil om noordwaarts invloed in de vroege re provincia Gallia Belgica Lotharingen - te krij gen of te be houden. Het bezit van de Servaasabdij kon aan deze oude Trierse hoofdstedelij ke aspiraties binnen Lotharinge n gestalte geven. Behalve op de dynastieke presentatie van zichze lf en de vrome intentie moet voo ral de aandacht gevestigd worden op de politie ke bedoelingen van Arnulf. Hij had steun nodig in zijn strijd tegen Rudolf, zijn rivaal in het voormalige rijk van Lo tharius. Rud olf stamde uit het belangrijke geslacht der Welfen , dat gelieerd was aan de Karolingen sinds Lodewijk de Vrome circa 819 huwde met Judith . E ind mei 889 had hij zich in St.-Maurice . niet ver van Remiremo nt in Zuid-Lotharingen , of in Tout tot koning laten kronen en hij kon derhalve steunen op aanhang in het Moezelge bied . 14 A rnul f was in juni 888 te Frankfurt gekozen op aansporing van Fulco, aartsbisschop van Reims, die eerst aan Wido van Spoleto en daarna aan A rnulf de kroon van West-Francië had aangeboden.1' Arnulf weigerde echter en erkende in augustus 888 te Worms de keuze van Odo (888-898) waardoor de Westfrankische Karolingische dynastie voor het eerst e n tijdelijk. maar in 987 definitief. het koningschap moest afstaan aan de Capetinge n. Met Odo trok Arnulf ten oorlog tegen zijn rivaal in het vroege re middenrijk , maar er kwam spoedig ee n vergelijk tot stand tussen A rnulf. Odo en Rudolf. 1'' Megingaud, graaf in de Wormsgouw , Nahegouw en Maife ld , trad vermoedelijk als bemiddelaar op; hij ontving immers van Arnulf op 23 januari 888 een schenking voor he t klooster St. -Maximinus te Trier 17 . Hij was dus een van de eerste aanhangers van A rnulf en ge noot mede door deze machtsuit breiding een hoog aanzien. Daarom noemt Sigehard, kroniekschri jver van het St. -Maximinusklooster, Megingaud dux. Een tweede steunpilaar voor zijn bewind verschafte Arnulf zich op 1 juli 889 door de eerder vermelde schenking van de abdij van Sint-Servatius te Maastricht aan aartsbisschop Radbod 17". Deze abdij , zo blij kt uit de schenkingsoorkonde , was toen reeds rij k; achtereen volgens worden genoemd: kerken. hoeven. horige n. velden. akkers. weide n, bos, dorpen en villae. Koning Arnulf, een vree mdeling in deze streken, heeft zijn steun duur moeten kopen want ee n ander Triers koni ngsklooster. Oeren, gaf hij aan de inheemse graven Ge rard en Matfrid. 1' Aan Franco, bisschop van Luik (856-901), schonk hij de abdij Lobbes op 15 november 889 . Op al dezen moet Arnulf gerekend hebben, toe n hij in 894 zijn o nwettige zoon Zwe ntibold (870/87 1-900) koning wilde maken in het enigszins gereduceerde rij k van wijlen Lotharius Il en in Bourgondië.18 Ee n van hen, die in de strijd tusse n de drie zoons van Lodewij k de Vrome partij hadden gekozen voor de koning van West- Francië, Karel 114

·~ f.

_,

"""

-• . l

_] I

.. ~ ..

·~

i'

;

'

'

_.;

-

-;

..

r.

v

Laatste re[!.els van de oorkonde van koning Arn11/f (887-899) die de abdij van 51.-Servatius te Mllastric-h t schonk llllll de kerk wm St. -Petrus te Tricr op I juli 889. La11des/ia11ptarc!ti1• Koblem. IA 11r. 5.

115

de Kale. was Reinier, uit de familie van Giselbert, graaf van de Maasgouw. Hij huwde in 846 in Aquitanië met een niet met name bekende dochter van keizer Lotharius, die hij geschaakt had. Zijn zoon Reginar of Reinier werd graaf in Henegouwen en verhoogde zijn aanzien door evenals zijn vader te huwen in de familie der Karolingen , namelijk met Ermentrud, dochter van de Westfranksiche koning Lodewijk de Stamelaar (877-879). 19 Nadat Megingaud vermoord was in 892 en Zwentibold in 895 tot koning was gekozen en gewijd, 20 werd Reinier zijn trouwste , later zelfs zijn enige raadgever, zo zegt Regino van Prüm 21 die de verhoudingen in Lotharingen goed kende. Als men die woorden strikt interpreteert , kon Zwentibold dus helemaal niet rekenen op hen die zo rijk door Arnulf voor hun steun waren beloond. De andere vertrouweling van Zwentibold was aartsbisschop Radbod van Trier. Dat Trier onder Zwentibold als hoofdstad van Lotharingen gold, kan geconcludeerd worden uit de veelvuldige malen dat Zwentibold daar verbleef alsook uit de vestiging van zijn kanselarij aldaar, waarvan aartsbisschop Radbod de leiding kreeg. 22 Door het taalgebruik der kanselarij te Trier ging de naam Gallia Belgica over op Lotharingen , door toedoen dus van functionarissen die de traditie koesterden van Trier als hoofdstad van het Romeinse rijk. 23 Juist tussen de twee vertrouwelingen van Zwentibold kwam het tot een conflict, dat ontstond doordat Reinier het bezit van de Servaasabdij wenste alsook van de abdij Echternach. Radbod werd door Zwentibold gedwongen deze beide kloosters af te staan. Reinier verwierf de Servaasabdij in precariam 24 , dat is veelal een leen uit kerkelijk eigendom, soms verkregen op verzoek van de koning. Hij moest ze later weer afstaan want Zwentibold herstelde de aartsbisschop in zijn vroegere recht op 13 mei 898, St.-Servaasdag. 25 Niet lang na Zwentibolds dood heeft Reinier , die zelf ca . 915 overleed, het Servaasklooster met geweld weer in handen gekregen; daarna was het klooster in bezit van zijn zoon Giselbert. Aartsbisschop Rutger (915-931) heeft zich hierover beklaagd bij koning Karel lil de Eenvoudige van West-Francië (898-929), die men in Lotharingen in 911 als heer erkend had . Hij herstelde op 13 juni 919 aartsbisschop Rutger van Trier op grond van een gerechtelijke uitspraak in zijn recht e n schonk de abdij terug aan de kerk van Trier. 26 De hardnekkigheid waarmee de Reiniers vasthielden aan het bezit van dit klooster alsook de moeite die de aartsbisschoppen met hun toch duidelijke rechten zich moesten getroosten om zich daar te handhaven , zijn opvallend. Koning Hendrik I de Vogelaar (919-936) vond in 928 na zijn erkenning in Lotharingen een tussenoplossing, waardoor hij de steun verkreeg van de tussen oost e n west balancerende Giselbert. Hij schonk hem voor het leven het bezit van de abdij; daarna zou zij gerestitueerd worden aan

116

Trier. 27 Dit bewijst weliswaar het sterkere formele recht van Trier, maar de veronderstelling dringt zich op dat de Reiniers in 919 en in 928 op de Servaasabdij erfrecht deden gelden, wellicht als nazaten der Karolingen of als graven in de Maasgouw. Hoe het ook geweest moge zijn, in 928 ontving Giselbert dus de abdij terug. Daarmee heeft aartsbisschop Rutger van Trier ingestemd, zij het tegen een vergoeding van vier met name bekende dorpen. 28 Hendrik I was een te groot politicus om niet te weten dat hij Giselbert met alle mogelijke middelen aan zich moest binden. Die middelen waren: de fel begeerde Servaasabdij, de hertogelijke waardigheid in Lotharius' Rijk - echter zonder Friesland en de Elzas29 - en vooral het huwelijk met Gerberga, de zeer jonge dochter van Hendrik I. Door dit huwelijk werd Giselbert verbonden met de nieuwe koningsdynastie , eerder de Saksische hertogelijke familie. Daarmee hadden zich eerder reeds afstammelingen van Karel de Grote verbonden. In 876/877 huwde Lodewijk de Jongere met Liudolfs dochter Liudgard. Zwentibold huwde met Liudolfs kleindochter Oda, een zuster van Hendrik I. Wat Giselbert vroeg , dat kreeg hij , zegt Jocundus, uit wiens relaas men geen andere indruk krijgt dan dat Giselbert zich beschouwde als vicekoning met het Maastrichtse palatium als residentie en de abdij van St.Servaas als kerkelijk middelpunt waar hij, volgens Jocundus, ook begraven is. Jocundus, een vreemdeling, kon alleen schrijven op basis van inlichtingen ingewonnen te Maastricht bij de geestelijken van St.-Servaas. Uit zijn werk blijkt hoe groot de roem van Giselbert daar honderd vijftig jaren later nog was , hoe positief het oordeel over Giselbert daar gebleven is en hoe negatief de mythe oordeelde over zijn vrouw Gerberga . Zijn koninklijke voorganger wordt door Jocundus rex bonus, rex cendeboldus genoemd. 311 Hertog Giselberts machtscomplex is koninklijk te noemen : de domeinen Jupille, Herstal en Meerssen , de abdijen Chèvremont, Stavelot-Malmedy, St.-Servatius, St.-Truiden, Echternach, St.-Maximinus en St.-Ghislain in Henegouwen; in het zuiden verwierf hij in 931 de abdij Remiremont. 31 Jocundus voegt aan deze gegevens toe waar het machtscentrum in Lotharingen toen gelegen was: in Maastricht. 32 Met de aanvaarding van Hendrik I als koning is de Karolingische periode in Lotharingen afgesloten. Deze periode geeft geen aanleiding te concluderen dat er een nauwe of bijzondere band was tussen het St.Servaasklooster en de Karolingische koningen of tussen Maastricht en de Karolingen: er is zelfs geen bewijs voorhanden van koninklijk verblijf te Maastricht tussen 669/670 toen Childerik II daar een oorkonde uitvaardigde en het jaar 891. 33 Het moet een traditie zijn die later ontstaan is, gebaseerd op herinneringen aan de tijd van koning Zwentibold en die van hertog Giselbert. Het Maastrichtse stift werd door de laatste Karo-

117

lingen gebruikt om machtsevenwicht te scheppen , concessies te doen e n steun te ve rwerven. Dat heeft koning H e ndrik 1 ook gedaan. Hertog Giselbert kwam in 939 om in de Rijn tijdens een opstand tege n Otto l. Zes jaar later dan overeen gekomen was, o p 29 d ecember 945, gaf Otto l de abdij van Sint-Servatius terug aan d e aartsbisschop van Tri er . Bij die gelegenheid werde n de vroege re schenkingen door Arnulf, Zwentibold , Lodewijk he t Kind e n Karel Ill bevestigd .3'1 De oorkonde van Lodewijk het Kind (900-911) is niet bewaard gebleven. Otto I verklaarde ter gelegenheid van deze restitutie dat de abdij ten eeuwigen dage in het bezit van de kerk van Trier zou blijven. Een spontaan gebaar was het nie t : de primaat van Germanië , de aartsbisschop van Mainz , heeft in onderhandelingen Otto l tot de restitutie weten te bewegen. Otto's rijk verkeerde in die jare n in moeilijke omstandigheden door dynastieke twisten , interne onenigheden. opstanden e n door bedreiging van buitenaf. 35 In Lotharingen was e r nauwelijks politieke stabiliteit. Die zou Otto 's broer Bruno, aartsbisschop van Keulen , daar pas vestige n in zijn hoedanigheid van 's konings vertegenwoordiger (953-965) , een taak die het uiterste van zijn krachten zou vragen. 36 Dat Otto 1 in 945 niet van harte kan toegestemd he bben in de restitutie van de abdij van St.-Servatius blijkt als hij in he t begin van 966 een compromis tot stand weet te brengen met de nieuwe aartsbisschop van Trier , Theodericus (965-977). Men mag aannemen dat deze kwestie reeds bij zijn benoeming ter sprake was gekomen en dat toen een principieel accoord bereikt werd. In de oorkonde , die zonder datum en jaar is overgeleverd maar die men plaatst in het begin van 966. verklaart Otto I dat de aartsbisschop he m de abdij van St.-Se rvaas in eigendomsrecht heeft overgedragen in ruil voor de abdij van de Heilige Maagd in Oere n bij Trie r .37 D e keizer geeft alleen politieke reden en aan: 'pro regni negotiis' . Hieruit kan men afleiden dat de nie uwe rechtspositionele status wederom die was van rijksabdij, bestanddeel van het rijksgoed .38 Daarover werd , zo is herhaaldelij k gebleken, vrij beschikt. De geestelijkheid van Sint-Servatius bewaarde echter, wat uit latere fa/sa blijkt en uit de tekst van Jocundus, de herinnering aan de vroegere immuniteitsrechten. Voor de meeste kloosters was dat de eerste fase van een mogelijke aanzet tot de rijksonmiddellijke status . Jocundus zegt immers dat ipse dominus Servatius sinds de verplaatsing van de bisschopszetel in manu regia was. in de hand, in de macht des konings . Het vrouwenklooster Oeren ervoer de ruil als pijnlijk , te meer daar het nog in 953 als rijksklooster was erkend door dezelfde koning Otto. Het begon de strijd om de oude rechtspositie zodra Otto 1 was overleden en wel met een oorkonde, waarvan 0. Wisplinghof aannemelijk heeft gemaakt dat ze nooit is uitgevaardigd en behoort tot de falsa die in de strijd rondom het 118

monasterium van Sint-Serva tius en Oeren zijn geproduceerd. -19 Deze oorkonde van 22 augustus 973 was bedoe ld als beves tiging van en was gelijk aan de eerder genoemde oorkonde van 953. Niet alleen het klooster Oeren , ook aartsbisschop Egbert werd actief en hij wist blijkens een oorkonde van 18 april 993 Otto III (993-1002) 40 , een kind dan nog van bijna dertie n jaar, zover te krij gen dat hij de abdij van Sint-Servatius restitueerde aan de Trierse kerk en de daad van zijn grootvader scherp he kelde maar ook e nigszins verontschuldigde , omdat Otto I boosaardige raadslieden gevolgd had. In deze visie had Otto l ten onrechte beschikt over de abdij Oeren , omdat die reed s door Ko ning Arnulf en nadien door zijn opvolgers opnieuw gescho nken was aan de kerk van Trie r. Otto III besliste zee r nadrukke lijk in de desbetreffende oorkonde dat hij de abdij van St. -Servatius te ruggaf aa n de ke rk van Trier. De situatie werd echter door dezelfde keizer Otto Hl weer veranderd , blijkens een oorkonde van 30 mei 100041, die ook de aandacht heeft gehad van Th. Schieffer in zijn werk over d e Lotharingse kanselarij .4 ~ Otto lII gaf hierin een nieuwe visie , kennelijk nadat de zaak nader was bestudeerd. Uit de te kst is zonder meer duide lijk dat Oeren, zij het met compensaties voor het verlies van de status van koninklijk klooster , onder het aartsbisschoppelijk gezag bleef. 4' In een nogal duistere passus wordt door Otto III vastgesteld dat de abdij H o rrea , dat is O eren , door zijn voorganger Arnulf en doo r Zwentibold aan de kerk van Trier was gegeven in ruil voor de prepositura Trajectensis. 44 Ook Otto's grootvader , keizer Otto I , schonk de abdij aan Trier maar deze handelde a ldus ' prius sue munificentie nova largitione donatum denuo eidem ecclesiae ' . Net zoals indertijd Otto J, zo schenkt hij , keizer Otto 111 , de abdij Oeren aan de ke rk van Trier. Was e r eerder sprake van de abdij van Sint-Servatius, sinds 1000 heet zij proosdij wat overeenkom t me t de feitelijke situatie. Wellicht is het gegaan als volgt: Otto JU is in 1000 uitgegaan van een valse oorkonde van Zwentibold, gedateerd 25 oktober 895, waarin wordt meegedeeld dat Oeren aan de aartsbisschoppelijke kerk van T rier gerestitueerd wordt , conform de beschikking van zijn vader , koning Arnulf. Vo lgens de oorkonde van 30 mei1000 is het koninklijke klooster Oeren oorspronkelijk in ruil gegeven voor het stift van Sint-Servatius te Maastricht en deze ruil is bevestigd door de e lkaar opvo lgende koningen. Otto I hee ft die ruil bekrachtigd door extra schenkingen , opdat de kerk van Trier vooral geen nadelen van de ruil zou hebben. De abdij van Sint-Servatius was dus van 945 tot 966 van de kerk van T rier, daarna to t 993 van de ko ning, daarna weer in handen van T rier tot 1000. Toen de onheldere situatie of de o nhe lde r gemaakte situatie opgelost moest worden, baseerde Otto JIJ zich op de schijnbaar o udste oorkonde bertreffende de ruil , dat is die van 895 , het fals um op naam

11 9

van Zwentibold, gefabriceerd naar de mening van Th. Schieffer tussen 997 en 1000.45 Otto 1 werd dus in lOOO in deze kwestie gerehabiliteerd, want hij had juist en rechtvaardig gehandeld, zo zegt Otto III, die de situatie zoals die sedert de tijd van Zwentibold heette te zijn, herstelde. De conclusie moet zijn dat sinds 1000 het St.-Servatiusstift weer in koninklijke hand was . Derhalve geeft deze laatste oorkonde van Otto UI impliciet uitsluitsel over de rechtspositie van het monasterium van Sint-Servatius en expliciet over die van de abdij Oeren. Het Maastrichtse monasterium is dus tussen 889 en 1000 verschillende keren van eigenaar gewisseld. Dit kan de verwerving van privileges niet bevorderd hebben. Opdat de geschiedenis van de proosdij duidelijk zou maken dat van oudsher een nauwe band met de koninge n van het Duitse Rijk bestaan had , is Jocundus de opdracht gegeven de geschiedenis van die relatie te beschrijven in zijn werk over Servatius. Men meende op grond daarvan recht op erkenning van de immuniteit aan te kunnen tonen. Dat gebeurde in het laatste kwart van de elfde eeuw. In de dertiende eeuw is met dat doel tenminste een keer een falsum gefabriceerd in de hoop dat de abdij in de toekomst niet meer zou dienen als ruilgoed voor koningen, edelen of prelaten. De rechtspositie blijkt uit de mededeling van Adalbold II bisschop van Utrecht (1010-1026) , dat Hendrik II, geattendeerd op St.-Servatius , naar diens grafkerk trok om er te bidden. Vooral de mededeling dat hij er oràe op zaken stelde me t betrekking tot de leefregel van de kanunniken aldaar46 , trekt in dit verband de aandacht. Op 25 juli 1039 had te Aken de kroning van Hendrik lII (1039-1056) plaats. Op 12 augustus daaropvolgend werd de vergrote St.-Servatiuskerk gewijd in tegenwoordigheid van koningen en vele voornamen uit het rijk. 47 Op 15 augustus 1049 werd Hendrik III in deze kerk geîntroniseerd, verheven 'in sedem ... imperiale m ' .411 Aangezien de ontwikkeling van de zogenaamde westwerken stamt uit de Karolingische tijd 49 en het westwerk van de St.-Servaaskerk uit het eerste kwart van de e lfde eeuw50 kan daar, in het koninklijk deel van de kerk , deze intronisatie hebben plaatsgehad. Hoe uitzonderlijk deze gebeurtenis was, blijkt hieruit dat zelfs de annalen van Hildesheim 51 er melding van maken . De gebeurtenissen van dat jaar en de luister die zij met zich meebrachten , hebben niet alleen bijgedragen aan de legendevorming, zij hebben ook de luister en het aanzien van de kerk op het gewenste niveau gebracht. Hendrik UI , zo meent P.E. Schramm, ontving er het Vollwort , de acclamatie52 , en het zou wel eens kunne n zijn dat de traditie van de 'keizerzaal' indirect samenhangt met de indrukwekkende gebeurtenissen van 1039. Overigens is de mededeling van Jocundus over de plechtigheden te

120

Maastricht op 15 augustus 1039 wat de formulering 'in sedem .. . imperialem' betreft, des te opvallender omdat Hendrik UI pas op 25 december 1046 tot keizer werd gekroond. Hendrik lII overleed in 1056. Zijn zoon Hendrik IV was toen nog minderjarig en het zwakke en ongelukkige bewind van zijn moeder, keizerin Agnes, schiep ruimte voor een steeds zelfstandiger optreden van de hoge adel. Als men Jocundus mag geloven, heeft hertog Godfried met de Baard als voogd van de proosdij van Sint-Servatius van de omstandigheden gebruik gemaakt. Het is echter de vraag wanneer dat dan wel precies was , want Godfried was in 1047 van de hertogelijke waardigheid in Opper-Lotharingen vervallen verklaard en pas in 1057 volgde de verzoening met de keizer. In 1065 verwierf hij weer de hertogelijke titel. Als Jocundus het levenseinde van Godfried beschrijft, dat veroorzaakt werd door zware ziekte, noemt hij hem latro poenitens , de boetende, de goede moordenaar. Elders prijst hij Godfrieds trouw aan de zaak van het Rijk. 53 Het lijkt dus alsof Jocundus op de conflicten tussen Godfried met de Baard en Hendrik III heeft willen attenderen. Hendrik IV (1050-1106) aanvaardde het bewind in 1056 toen hij, geboren in 1050, als meerderjarig werd beschouwd. Uit de periode van Hendrik 11, Koenraad IJ, Hendrik IlI en Hendrik IV zijn er geen privileges van enig belang voor de proosdij van Sint-Servatius overgeleverd. Uit de tijd van Hendrik I1I dateert een oorkonde uit 1051 betreffende een van de vele in het rijk gestichte jaargetijden voor zijn vader, een wat late daad van piëteit.54 Bewijzen van een welomschreven rechtsstatus ontbreken tot dan geheel. Het beeld dat Jocundus van zijn tijdgenoot Hendrik IV geeft, is uiterst positief, te verstaan als een captatio benevolentiae , want dat Hendrik IV tot de grote begunstigers van de proosdij gerekend kan worden, is onjuist. Dat de restitutie van Echt op de rijksdag in Aken in 1087 werd afgedwongen door er met het schrijn van Sint-Servatius heen te gaan, bewijst dat de koning van de betekenis van de schutspatroon der kerk op de hoogte gebracht moest worden , evenals indertijd Otto I in Duisburg en Hendrik II toen hij in 1002 in Aken was. 55 Toen de zoon van Godfried met de Baard, Godfried met de Bult, op 26 februari 1076 op gewelddadige wijze aan zijn einde gekomen was , besloot Hendrik IV, wat Lotharingen betreft , dat zijn eigen zoon Koenraad, twee jaren oud, daar hertog zou worden. Een zwager van Godfried met de Bult , Albert III van Namen , die aanspraken via erfrecht kon doen gelden , werd aangesteld als vice-hertog.56 Hoewel de mededelingen over de voogdij van het monasterium zeer spaarzaam zijn, valt te veronderstellen dat ze is uitgeoefend uit hoofde van de hertogelijke waardigheid in het gebied van Neder-Lotharingen. Zeker is dat sinds Hendrik V (1106-1125) verschillende rijkskanseliers

121

gedotee rd werden met he t proostschap van St.-Servaas, van 1106 tot 1151 en van 1162 tot 1165. 57 Dit doet denken aan de positie va n de le keabt uit de vroegste geschiedenis van het munster . Dat d e Maastrichtse proost uit hoofde van zijn functie op het amht van kanselier kon rekenen , lijkt echter een omkering van zake n. 58 Proosten van rijksstiften ware n meeste! afkomstig van de rijkskanselarij en ontvingen van de koning hun investituur. Ficker zegt dat een dergelijke proosdij reichsunmittelbar was en beroept zich , wat Maastricht betreft, op een oorkonde van 1109.59 Deze werd bestudeerd door J .F . Niermeyer. Hij bewees dat zij een falsum is, gemaakt omstreeks 1160 naar het voorbeeld van een Luikse oorkonde; er worden overigens uitgebreidere rechten in verleend dan in het Luikse voorbeeld."11 Derhalve is het eerste echte diploma , dat opheldering biedt omtrent de juridische positie van het stift , het charter van Lotharius IlI van 1132, nog o p 18 decembe r 1516 bevestigd doo r ke izer Maximiliaan en derhalve de eeuwen door als van fund amentele bete kenis beschouwd 61 De koning vaardigde deze oorkonde uit om een einde te maken aan een controverse tussen de kerken van Sint-Servatius en 0.L.-Vrouwe. De clerus van de laatstgenoemde instelling had die veroorzaakt door te handelen in strijd met voorschriften die lange r da n dri eho nderd jaren gegolden hadden en die waren uitgevaardigd door Lotharius' voorgangers. Eer de oorkonde van 1132 we rd uitgevaardigd , was er overleg gevoerd met bisschop Alexander van Luik , die de oude rechten van de andere partij erkende. Het kapittel van St.-Servaas ko n in feite groeien in macht , terwijl defamilia van Maria en Lambe rtus een o ud binnenstedelijk gegeven bleef. Miraeus en Foppens publiceerden het diploom van 1132 zoals het was uitgevaardigd voor he t kapittel van St.-Servatius. Franquinet vermeldt een afschrift waarin de situatie vastge legd wordt voor de O.L.-Vrouwekerk. 6 " H et diploom is uitgevaardigd te Aken me t een keur van gezagsdragers als getuigen: drie kardinalen , de aartsbisschop van Trier , de bisschoppen van Metz en Ka me rijk. he rtog Walram van Limburg , de graven van Valkenburg en van Hochstade n . Opvallend is dat in de tekst slechts over privileges van de Sint-Servaaskerk gesproken wordt, terwijl de 0.L. -Vrouwekerk kon bogen op privileges o uder dan 908. 63 De Se rvaaskerk nam de rhalve haar toevlucht tot vage te rmen en beweringen, zich beroepend o p rechten van drie eeuwe n oud e n nog meer, die zij tot dan bezat in rust en stilte. Door de bewoording et amplius wordt voor he t eerst , voorzover dat nu vast te stellen is, gesuggereerd d at deze kerk zich beriep op we tten gegeven door Karel de Grote. Van het grootste belang is dat Lotharius lil spreekt over de Servaaskerk als een libera ecclesia, reg no attinens. een vrije kerk , tot het rijk be hore nd , met andere woorden: een rijkskerk.

122

Dit is de eerste vaststelling en erkenning van recht en status, een belangrijke winst. Op deze weg zou het kapittel met succes verder gaan. Men benutte daartoe omstreeks 1160 een Luiks privilege uit 1107, zoals Niermeyer aantoonde. 64 Aansluitend bij Lotharius' privilege van 1132 werd ook hier weer een beroep gedaan op oud recht. 'leges antiquissimo tempore traditas' vernieuwd en versterkt door koninklijk besluit, gedateerd 1109, derhalve op naam gezet van koning Hendrik V. Het kapittel nam zijn toevlucht tot dit falsum omdat het zijn dienaren , die aan de openbare handel deelnamen , aan he t openbare recht wilde onttrekken. Het betreft hier dus het streven naar uitgebreide immuniteitsrechten. Men probeerde dit doel te verwerkelijken door de gewenste immuniteitsrechten indirect erkend te krijgen, zoals blijkt uit een oorkonde van Frederik Barbarossa ,65 te dateren na september 1165 . Daarin wordt verwezen naar uitspraken in een falsum van 1146 op naam van Koenraad JIJ66 gericht tegen de graaf van Loon, die zich rechtspraak over inwoners van de dorpen van het kapittel aangematigd had . Het zijn slechts aanspraken van het kapittel op rechten in de stad Maastricht , zo meent Niermeyer , en hij betwijfelt of die ooit de facto erkend zijn. 67 De noodzaak tot deze diplomatische bedrijvigheid zal gelegen hebben in de steeds wisselende politieke situatie van de stad. Men hoedde zich zo voor de macht van de wisselende gezagsdragers , want tussen 1139 en 1215 waren de verhoudingen uiterst gecompliceerd. In 1139 overleed Godfried , graaf van Namen, bezitter van de villa Maastricht. 68 In1215 kocht Frederik II de rechten op Maastricht van de graaf van Loon, ten gunste van Hendrik I van Brabant (1190-1235), die hij op 2 september 1214 beleend had met Maastricht. 69 De zigzagpolitiek der Lotharingse vorsten en de troonstrijd in het Duitse Rijk veroorzaakten een bijzonder verwarde politieke toestand in de eerste decennia van de dertiende eeuw. Hertog H e ndrik I van Brabant was in de strijd om he t koningschap tussen Philips van Zwaben (1198-1208) en Otto IV van Brunswijk (1209-1214) in 1204 bondgenoot geworden van Philips van Zwaben en had op 11 november in Koblenz de eed van trouw afgelegd. 70 Op 12 november 1204 beleende Philips hem met de stad Maastricht met daarbij de proosdij van Sint-Servaas. 71 In 1206 stond Lodewijk van Loon zijn rechten te Maastricht aan hertog Hendrik af. Toch blijkt dat Lodewijk van Loon er in 1214 weer rechten had 72 , zodat tussen 1206 en 1214 een verandering plaats gegrepen moet hebben en wel in die zin dat Otto IV (1189-1218) intussen Maastricht aan de hertog ontnomen had. 73 Toch streed Hendrik van Brabant bij Bouvines op l2 juli 1214 aan de zijde van Otto IV, die de strijd verloor. Toen wisselde hij van partij en liet zich verzoenen met Frederik II , die op 2september 1214 Maastricht aan hem overdroeg.74 Maar Frederik II moest eerst nog de rechten te rugkopen die hij aan de graaf van Loon had gegeven. Dat zou gebeuren vóór Pasen 123

1215. 75 Men mag aannemen dat dit inderdaad gebeurd is, want van Loonse rechten blijkt sindsdien niets meer. De schenking van Maastricht in 1204 was gedaan zonder enige vermelding van de rechten van de bisschop , die in de versterking van de omwalling van de stad door hertog Hendrik 1 het symbool moet hebben gezien van zijn uitsluiting. Daarom heeft hij samen met graaf Lodewijk II van Loon in dat jaar de stadswal verwoest. 7~ Philips van Zwaben keurde deze actie af en eiste herstel. 77 Op 25 maart 1213 gingen zij weer over tot verwoesting van de stadswal, nu als antwoord op de mislukte aanval van de Brabantse hertog op Luik op 3 mei 1212 na diens verlies van de slag bij Steppes, de triumfus Sancti Lamberti.78 Het was dus helemaal de vraag waarop deze rivaliteit voor het kapittel van SintServatius zou uitlopen , nadat Frederik II de hertog van Brabant met de stad belee nd had. Frederik bevestigde de privileges en de vrijheden van de kerk van St.-Servaas op 28juli1215 met de nadrukkelijke vermelding dat zij 'specialiter attinet imperio'. 7'1 Hij bevestigde teve ns het falsum op naam van Hendrik V, gedateerd in 1109. Het is duidelijk dat het kapittel dit stuk te voorschijn heeft gehaald omdat het vernieuwde en uitge breide immuniteitrechten omvatte voor het kapittel en zijn dienaren in de stad Maastricht. Daardoor kon he t zich praktisch aan het hertogelijke regime onttrekken. Maar dit was nog niet he t einde van de e mancipatie, daar het gevaar aanwezig was, dat in de toekomst over het stift als rijksgoed weer naar behoefte zou worden beschikt. zoals in 1204 gebeurd was. Het is uitgesloten dat , zoals G.W.A. Panhuysen meent , de bevestiging en de uitbreiding van het privilege van 1109 door Hendrik I van Brabant op 12maart1204 geschied zou zijn , omdat door de belening van Maastricht aan de bevoorrechte toestand van rijksonmiddellijkheid , in 1087 aan de kerk van Sint-Servaas ve rleend , een einde zou zijn gemaakt. Immers, nooit eerder heeft het kapittel zich op het falsum van 1087 beroepen dan pas in 1232. Ook ter gelegenheid van het ontstaan van de nieuwe rechtssituatie op 28 juli 1215 is dat niet gebeurd ; toen beriep het kapittel zich op de oorkonde van 1106. De oorkonde van 12 m aart 1204 waarop Panhuysen zich beriep, is een falsum, zo toonde J.F. Niermeyer aan. Verder is hij van mening dat het nie t te bewijzen is, dat hertog Hendrik 1 ooit het falsum van 1109 heeft erkend . Belang had hij daar in ieder geval niet bij. Bovendien moet er in dit verband op gewezen worden dat hertog Hendrik pas op 12 november 1204 met Maastricht werd beleend. De argumentatie dat deze belening eerder zou hebben plaatsgehad, werd juist ondersteund met de valse oorkonde van 1204. Een belangrijk steunpunt voor deze veronderstelling vervalt derhalve. Dat in deze tijd van wisseling van overheden de behoefte aan rechtszekerheid ook bij de burgerij toenam , is verklaarbaar en het zogenaamde stadrecht van 1220 124

is het bewijs .811 Het betreft een bundeling van strafrechtelijke bepalingen en niet een stadsrecht in de zin van privilegiëring van een rechtspersoonlijkheid bezittende burgerij, die uit het normale staatkundig verband geëximeerd wordt. De daarin vervatte formulering ' in potestate domini vel dominorum' 81 bewijst hoe onduidelijk de rechtstoestand was. Deze bepaling ging helemaal in tegen de bepalingen zoals die door Lotharius III in 1132 waren vastgesteld. Feenstra, die dit stadrecht ontdekte, constateerde dan ook dat de bisschop van Luik blijkbaar rechtsmacht geüsurpeerd had .82 Maar hoe dat precies in zijn werk was gegaan is de vraag; feit is dat de bisschoppelijke positie in de stad van 1220 af een sterkere formele rechtsbasis had dan voordien. Van belang is dat de vorming van twee schepenbanken door dit stadsrecht werd gelegaliseerd. Zij zijn van 1227 af aanwijsbaar en daaruit heeft Panhuysen terecht geconcludeerd dat het zelfbestuur van de burgerij vrij ver ontwikkeld was. 83 Vergeleken met andere Zuidnederlandse steden is dat echter niet het geval. In een oorkonde op 14 september 1227 te Luik uitgevaardigd , legden de beide schouten, de schepenen en de hele burgerij van de stad Maastricht beloften af, inhoudende dat zij de rechten van de kerk van Sint-Servatius zouden ontzien. H.i Dat wil in feite zeggen dat zij ermee instemden dat het stift van Sint-Servatius zelfstandig en buiten de stedelijke rechtsontwikkeling zou blijven . Overigens is deze oorkonde niet het eerste bewijs van medezeggingschap der burgerij; die blijkt ook al uit een oorkonde van 6 februari 1225 waarin een functionaris optreedt met de kwalificatie van consiliarius: er moet dus een raad van burgers gevormd zijn. 85 Belangrijk in de oorkonde van 1227 is de nadrukkelijke vermelding, na schouten en schepenen, van de ' universitas civium in Trajecto, tam hominum episcopi quam ducis'. Dat bewijst dat er zich in de stad een universitas gevormd had, een nieuwe eenheid boven de lieden van de bisschop en die van de hertog, die P. Michaud-Quantin definieert als 'une realité sociale, une collectivité organisée'. 86 Deze universitas werd in september 1227 naar Luik ontboden door bisschop Hugo van Pierrepont. Daaruit blijkt dat zij niet alleen gevormd was , maar ook dat zij ter verantwoording te roepen was. Dat de bisschop optrad ten gunste van het stift , is een aanwijzing dat bisschop en stift zich gezamenlijk opstelden tegenover de burgerij. Het optreden van de bisschop bewijst de erkenning van de universitas de facto. Onder de bisschoppelijke druk gaf de universitas toe en beloofde de vrijheid en de rechten van de kerk van St.-Servatius in acht te nemen ' ammodo et in perpetuum.' De Brabantse hertog maakte gebruik van de universitas om zijn gezag in de stad te vestigen , zoals in 1229 zou blijken . Bisschop Hugo van Pierrepont overleed op 12 april 1229. Hij was een weinig populair man, die geheel tegen de ontwikkeling van de macht van de burgerij gekant was . Het ontstaan van de Luikse stedenbond na zijn

125

overlijden kan dan ook moeilijk anders opgevat worden dan als gericht tegen het bisschoppelijk gezag. 87 Luik, Hoei, Dinant, Fosses, St.-Truiden , Maastricht en Tongeren sloten zich kort na bisschop Hugo's dood aaneen. Een tweede reactie kwam van Hendrik van Brabant. Hij benutte de sedisvacatio , nu niet in zijn plannen bedreigd als in 1204 en 1214, om zijn 'Befestigungshoheit' te effectueren88 en vaardigde op 25 april 1229 het besluit uit waa rin hij goedkeurde maar vooral het bevel gaf dat de burgers hun stad zouden ommuren. 89 De hertog deed opnieuw een greep naar de hele stad, zoals ze hem door Frederik II met voorbijgaan aan elk recht van de Luikse bisschop gegeven was in 1214. De hertog van Brabant - die zich in de oorkonden voor Maastricht altijd hertog van Lotharingen noemt en zo ook hier-wijst erop dat het algemene nut te stellen is boven het persoonlijke en zegt dat de stad vergeleken met andere steden gebrekkig versterkt is , ja , onversterkt. Op 26november1229 verleende koning Hendrik (VII) , op verzoek van de burgers van Maastricht , machtiging om de stad met muren en grachten te omringen. 911 Koning Hendrik. die in opdracht van zijn vader de Duitse landen regeerde van 1220 tot 1235 , wees in zijn machtiging tot ommuring expliciet op zijn koninklijk gezag, sprak tot ' universis civibus', alle burgers, en stemde erin toe, dat de stad zich beveiligde tegen de vijanden van het Rijk . Koning Hendrik sprak hier over de 'cives' zonder onderscheid . Hij was voorstander van de stedelijke beweging, bestreed de macht van de geestelijke vorsten en privilegieerde juist bisschoppelijke steden om daar het koninklijk gezag duidelijk te make n ; zo privilegieerde hij de bisschopssteden Luik en Verdun. 9 1 Hij maak te een politieke keuze die zijn vader Frederik II niet deelde, na zijn ervaring met de Toscaanse en Lombardische steden. 92 Bove ndien wist Frederik II zich van de geestelijke en wereldlijke vorsten afhankelijk. 93 Hendrik(VII) deelde die opvatting niet en daarom werd hij in 1235 door zijn vader uit zijn koningschap in het Duitse rijk ontzet. 94 Bisschop Jan van Eppes ontving op 13 decembe r 1229 van Hendrik (VII) de regalia .'15 Hendrik (Vll) verklaarde toen alle maatregelen ongeldig die tijdens de sedisvacatio door eedgenootschappen of andere lichame n genomen waren ten nade le van de kerk en de bisschop van Luik. Hij wilde dus herstel van de rechten van de bi schop en van de kerk, die door de stedenbeweging waren aangetast. Maar dit weerhield hem er niet van om op 30 juni 1230 het verbond der Luikse steden te erkennen en te bevestigen, omdat dit verbond tot stand gekomen was met de goedkeuring van allen en om de rechten van het Rijk in acht te nemen. 96 Ziet me n de bevestiging van de bisschoppelijke rechten en de e rke nning van de steden bond als niet direct strijdig met elkaar , toch is hier van toepassing wat H. Grundmann opgemerkt heeft over de persoon van de jonge 126

koning 'es fehlte ihm ohnehin an klarer Konsequenz'. 97 Op 24 november 1230 zegde hij de steden toe niet met de bisschop te onderhandelen voor deze hun vrijheden, rechten , orde en de stedenband zou erkend hebben .'18 Voor de Duitse vorsten kon deze politiek niet aangenaam zijn. Nadat zij met succes bemiddeld hadden in het conflict tussen paus Gregorius IX en Frederik Il , hetgeen leidde tot de onderhandelingen en de vrede van San Germano en Ceprano eind juli 1230, organiseerden zij hofdagen te Worms in januari 1231. Bewust van hun macht 'wiesen sie . .. den jungen König in die Schranken' en bepaalden dat het in geen enkele stad de burgers was toegestaan zich te verenigen , eedgenootschappen op te richten of verbonden te sluiten. 99 Ook de koning mocht dat niet toestaan zonder toestemming van de stadsheer, iets waaraan Hendrik(VII) zich in het geval van de bisschop van Luik had schuldig gemaakt. Wat de vorsten de jonge koning te Worms afdwongen, lieten zij later in het jaar bevestigen op de rijksdag te Ravenna . Hendriks politiek was mislukt. Reeds op 20 januari 1231 moest hij te Worms alle communiones of conjurationes als onwettig verbieden. Op 1 mei 1231 werd te Worms reeds bepaald , wat in mei 1232 in het Statutum in favorem principum definitief vastgelegd werd: dat door de koning in het gebied van de vorsten geen hoogheidsrechten meer zouden worden uitgeoefend . 100 Het ligt voor de hand dat op de hofdagen in Worms een afvaardiging van de Luikse bisschop aanwezig was , maar de Brabantse hertog , die op de burgerij steunde , ontbrak. wi Dat Hendrik(VII) nog steeds niet begrepen had dat hij zich had te onderwerpen aan de macht van de vorsten en aan die van zijn vader, blijkt uit een privilege verleend aan de stad Worms in maart 1232, waarin hij vaststelde dat zijn vader hem het Duitse land zonder beperkingen had toevertrouwd . w2 Dat het kapittel van St. -Se rvaas in deze erkenning van de macht van de geestelijke en were ldlijke heren een bedreiging zag van de rijksonmiddellijkheid , ligt voor de hand. In deze tijd had het echter in de persoon van Otto van Everstein (1218-1270) een proost van bijzondere betekenis. Hij heeft de nodige acties ondernomen, waardoor tussen 1232 en 1235 de juridische positie van het stift definitief gegrondvest werd. Otto van Everstein was via Agnes, de dochter van keizer H e ndrik IV , een verwant van Hendrik Vl. Via zijn grootmoeder Richeza, weduwe van koning Alfons VII van Castilië , was hij een neef van Constanza, gemalin van Frederik II. Verder was hij een verwant van Engelbert. aartsbisschop van Keulen, die de voogd was van Hendrik( VII) . Hij was familie van de Gelderse graven en genoot in koninklijke en vorstelijke kringen een vanzelfsprekend aanzien. Behalve proost te Maastricht was hij ook proost te Aken . In 1231 blijkt hij ook proost te Emmerik te zijn en bove ndien was hij kanunnik van de bisschopske rk in Luik. 103 Hij verbleef vaker aan het koninklijk hof, bijvoorbeeld in 1233 te Capua ; ook 127

Genealogische tabel betreffende de af\'/amming en fam ilierelaties van 0 110 van Ever.\'/ein. proost van Sc. -Servacius, 1218-1270.

HEN DRIK IV Koning van het Duitse Rijk 1056-1106 keizer sinds 1084

1

LEOPOLD III markgraaf va n Oosten rijk 1073-1136

AGNES

00

1106

00

1079

FREDE RIK 1 hertog va n Zwabe n. huis Staufen + 1050-1 !05

1

FREDER IK Il he rtog van Zwabe n 1090-1147

oo AGNES

WLADISLA W II koning van Polen 1138-1158

ALFONS VII oo koning van Castilië 1105- 1157

RI CHEZA oo

SANCHA 00

ALFONS II koning van Aragon 1152-1196

CO NSTANZA van ARAGON + 1184-1222

ALBRECHT

EVE1" " ~RSTEIN

1

ALB REC HT va n EVE RSTEIN

FREDERIK 1 BARBAROSSA ko ning van het Duitse Rijk 1152-1190; keizer sinds 11 55

HENDRIK VI ko ning van het Duitse Rijk 1190-1197 ; keizer sinds ll91

00

00

AGNES van W!TTELSBACH

CONST ANZA van Sici lië

OTTO VAN EVERSTE IN proost te Aken proost van Sint-Serv
FREDERIK II koning van het Duitse Rijk 1212-1250; keizer sinds 1220 1

120900

128

HENDR IK (Vll) 1211-1242 Vice-koning van het Duitse Rijk , 1216-1235

Naar: E. Mcuthe n ZAGV 78 (1967) 62

was hij op 22 november 1220 bij de keizerskroning van Frederik II in Rome aanwezig . w4 Meer dan eens bemiddelde deze proost bij de keizer ten gunste van het stift van St.-Servatius. Hendrik(VII) spreekt van hem als 'consanguineus noster' in een oorkonde van 1230, waarin hij hem de opdracht geeft de rechten van de Luikse kerken te beschermen en te verzekeren_ w5 In december 1232 werd aan keizer Frederik II, toen verblijvend in Apricena bij Foggia, door kanunnik Johannes het verzoek gedaan om de oorkonde van Hendrik IV , het falsum dus van 1087, te bevestigen . 106 Johannes was behalve kanunnik te Maastricht tevens scholasticus te Xanten en hij wordt dan ook magister genoemd . Hij was het ook die bij gelegenheid van de kroning van Frederik II te Aken op 25 juli 1215 de kruistocht gepreekt had en ten overstaan van hem nam Frederik II het kruis aan. 107 De Maastrichtse kanunniken verzochten in december 1232 bij monde van kanunnik Johannes aan de keizer hun bijzondere rechten, reeds door Karel de Grote bevestigd en door Hendrik IV opnieuw uitgevaardigd, te erkennen. Die wens werd ingewilligd en het falsum van !087 werd geînsereerd in een nieuwe oorkonde van keizer Frederik II in december 1232. Deze oorkonde heeft nooit de aandacht gekregen die haar toekomt , terwijl zij van fundamentele betekenis is voor de geschiedenis van de juridische positie van het Servaasklooster. Het falsum van 1087 werd vóórdat Von Gladiss in 1941 de valsheid ervan vaststelde,ws gezien als de rechtsbasis van het stift. Nog in 1970 moest Deeters constateren dat de analyse en de kritiek van Von Gladiss in de Limburgse geschiedschrijving nauwelijks opgemerkt waren. 109 Hij heeft deze opnieuw naar voren gebracht en heeft er enkele nieuwe gezichtspunten aan toegevoegd.11° Maar ook hij heeft het verband tussen de oorkonde van 1232 en de vervaardiging van het falsum van 1087 niet gelegd. Hij plaatste het falsum slechts in het perspectief van de verbinding van het rijkskanseliersschap met het proostschap van St.-Servatius. Deze verbinding werkte hij nader uit en zo kwam hij tot de veronderstelling dat proost Gerhard van Are ( + 1160) mogelijk he t initiatief genome n had tot de vervaardiging van het falsum . 111 Bij nadere beschouwing vraagt in de eerste plaats de datering de aandacht. Von Gladiss meent dat alles erop wij st dat de vervalsing 'durch ihre Schrift als Fälschung aus dem hohen 12.Jahrhundert gekennzeichnet wird ' . 112 Deeters wijst erop dat het protocol van een in hetzelfde jaar uitgevaardige oorkonde is gebruikt en voegt daaraan toe dat misschie n zelfs het perkament van deze oorkonde voor he t falsum benut is. 111 Gijsseling en Koch menen dat het ee n vervalsing is uit de voorgewende tijd. 114 Deeters meent echter dat zij zich door de nabootsing hebbe n laten misleiden . 115 Né lis houdt de oorkonde voor echt, hoewel hij twijfe lt , vooral op basis van he t 129

schrift. 116 Köpke suggereert in zijn editie van Jocundus 'Translatio Sancti Servatii ' in de 'Monumenta Germaniae Historica· dat Jocundus deze oorkonde gekend heeft ; dan zou ze dus uit de elfde eeuw zijn . 117 Als men het standpunt van Von Gladiss volgt, blijft het hoogst merkwaardig dat deze oorkonde niet eerder dan in 1232 vermeld of genoemd wordt, terwijl er toch eerder voortdurend aanleiding zou zijn geweest om het falsum te voorschijn te halen en te gebruiken als bewij s van de rechten van St. -Servatius: het ondubbelzinnig bewijs van rijksonmiddellijkheid en immuniteitsrechten . De schrijver van het falsum heeft zijn best gedaan te antiquiseren, maar dat kan ook later zijn gebeurd clan in de elfde of twaalfde eeuw. Behalve het schrift, dat wijst op een vervalsing uit latere tijd dan de oorkonde aangeeft, is de inhoud een criterium voor de datering en deze past in de gebeurtenissen van de ee rste decennia van de dertiende eeuw. De strekking van de oorkonde is, aan te tonen dat de kerk van SintServatius van oudsher de nauwste betrekkingen heeft onderhouden met de Duitse koningen. Dit is ook een belangrijk thema van Jocundus in zijn werk Translatio Sancti Servatii. De oorkonde verzet zich tege n het in leen geven. Dat was in 1204 gebeurd en niet in de elfde eeuw. Het dreigde opnieuw te gebeuren zoals blijkt uit de oorkonde voor het stift van Frederik II uit 1215. 1n het falsum beklaagt het stift zich over onderdrukking, het opleggen van zware lasten e n dreigende armoede. Bepaald wordt dat het stift niemand hoeft te dienen dan de Romeinse koningen ; de functie van proost zal slechts verleend worden aan de kanselier van het rijk, omdat proosdij en voogdij des konings zijn . De achtergrond van deze opmerkingen is dat op 12 novembe r 1204 door Philips van Zwaben het stift was ove rgedragen aan Hend rik van Brabant.118 Daardoor was de band met het rijk verloren gegaan en was de mediatisering een feit. Dat rijksonmiddellijkheid vaker moeilijk te handhaven viel, bewijst de geschiedenis van de rijksabdij Nijvel, waarop de hertog van Brabant eveneens aanspraken deed gelden . 119 Andere voorbeelden zijn Echternach, Prüm en Remiremont. 1211 Op 2 september 1214 verwierf de he rtog van Brabant na ee n bewogen periode Maastricht weer. Ook zijn zoon werd in de schenking betrokken , waaruit blijkt dat de stad met daarbij 'rebus omnibus Traiectum attinentibus ' nadrukkelijk in erfelijk leen werd gegeven. 121 De privilegebevestiging van het stift door Frederik Il op 28 juli 1215 erkende alle privileges en rechten zoals die in de oorkonde op naam van Hendrik Vin 1109 toegekend zoude n zijn. 122 Nu echter verklaart Frederik II, men zou haast zeggen als aanvulling op, of in tegenstelling tot de oorkonde van 1214, dat de Servaaskerk 'specialiter attinet imperio', dus dat de kerk op bijzondere wij ze aan het Rijk verbonden is en onde r zijn bescherming staat. Frederik Il formuleert dan nadrukkelijk dat hij

130

beveelt dat dit privilege door allen in acht moet genomen worden , ' hetzij onze jurisdictie over deze stad wordt aa ngevoerd of hoe die dan ook wordt vervreemd' . De overdracht va n Maastricht aan Brabant, met de restrictie door Frederik II gemaakt ten opzichte van de Servaaskerk , schiep een gevaarlijke situatie, waaraan het kapittel in 1232 een einde heeft weten te maken door met een oorkonde te gaan werken. waarin rechten , bevestigd door Karel de Grote, en de sinds eeuwen directe afhankelijkheid van het Rijk waren vastgelegd. Zo was het ook in Aken gegaan, waar Otto van Everstein eve neens proost was . Er werd met nadruk in het falsum verklaard dat het stift nooit een leen zou worden van hertogen of graven , want dat gevaar was er geweest en het dreigde opnieuw. Dat het stift moest bijdragen aan de kosten van de stadsmuur die de burgerij in d eze jaren mocht e n moest bouwen , kan het probleem geweest zijn waardoor de passus over de 'gravis servitus' en de dreigende armoede is ingegeven; deze kosten bleven immers ook in de toekomst een bron van onenigheid tussen het stadsbestuur en het kapittel. Ook de pauselijke rechten werden in het falsum van 1087 zo duidelijk erkend, dat Decters daarbij aantekent dat het geheel en al onmogelijk is dat de oorkonde tijdens de investituutstrijd in het Servaasstift vervaardigd zou zijn. De tijd echter waarin Deeters het falsum plaatst 123 , omstreeks 1160 , toen Barbarossa zijn theorieën omtrent rijk en ke izerschap liet formuleren, is evenmin goed mogelijk . Barbarossa zag zich immers als erfgenaam van de Romeinse keizers e n sprak over zijn rijk als over het Heilige Rome inse Rijk. Omdat het keizerschap bestond vóór het pausschap, kon he t niet aan het pausschap ondergeschikt zijn. Ook in de Karolingische e n Ottoonse traditie werd het pausschap als een aan de keizer ondergeschikt instituut beschouwd. O pmerke lijk is de passus in het falsum, waarin vastgelegd is dat alle koninklijke rechten afhankelijk zijn van de paus en de H . Stoel:' ... ad sanctum P etrum et romanam sedem, quo iure regalia omnia respiciunt' 124 Deze formulering past in de korte periode na de vrede van San Germano en Ceprano , gesloten op 23 juli 1230, toe n Frederik Il zij n Canossaga ng naar Anagni gemaakt had 125 : de onderwerping van de boetvaardige zoon, de e rkenning van de macht van de kerk over de wereldlijke macht van de keizer. 126 Frederiks opvattingen liggen trouwe ns vast in zijn brieve n uit 1232 en paus Gregorius IX spreekt in zijn correspondentie over de zoon , dat is Frederik. weergegeven aan de Moeder, dat is de kerk. l27 Frederik II beleed in een brief van 1232 de opvatting dat priesterschap en heilig keizerschap met betrekking tot hun werking en functie hetzelfde waren e n van dezelfde oorsprong. Hij was overtuigd van de eenheid der twee machten e n gunde de pa us we lbewust zijn aanspraken , wetend dat deze van samenwe rking a fh anke lijk was. 128 Tenslotte verdient de nadrukke-

131

lijke vermelding van Karel de Grote, in een ander perspectief dan hiervoren, de aandacht. R. Folz heeft als zijn mening gegeven dat de ' intégration du petit-fils de Fréderic I dans la tradition carolingienne fut extrémement superficielle '.129 Of dat werkelijk zo is, mag de vraag zijn, want van Otto I af was de Karolingische traditie fundamenteel bij kroning en intronisatie. Ter gelegenheid van zijn kroning sloot Frederik II in een opzienbarende plechtigheid het schrijn van Karel de Grote , een gebeurtenis die grote indruk heeft gemaakt. 130 Op 29 juli 1215 bevestigde hij Aken in privileges die het 'van de heilige Karel en van onze voorgangers ontvangen had en van onze grootvader Barbarossa ·. 111 Frederik Il heeft de eerste fase van de poging, de cultus van Karel de Grote te maken tot een rijkscultus , afgesloten met de verheffing van het schrijn, waarop hij zelf reeds was afgebeeld, een zichtbare verbinding met de heilige voorganger in wie Frederik II zijn bloedverwant zag 132 • een uitbeelding van zijn e rfelijke rechten en van de heiligheid van het keizerschap, waarover hij sprak in een brief aan Gregorius IX. rn De verering van Karel de Grote was de erkenning van het heilige keizerschap. Folz heeft het ongetwijfeld bij het rechte einde als hij zegt, dat voor Frederik II de grote voorbeelden Caesar, Augustus en Justinianus waren 134 , maar als keizer van het Westen en als kruisvaarder was Karel de Grote zijn voorbeeld. Ten tijde van de eerste kruistocht verwachtte men in Aken de wede ropstanding van Karel de Grote. Frederik II nam in Aken het kruis aan , uit de handen van Johannes van Xanten , die daar met andere geestelijken enige dagen lang de kruistocht preekte. Alle Staufische keizers hebben als opvolgers van Karel de Grote kruistochten ondernomen naar het Heilige Land . 135 Bij Frederik Il moet de herinnering aan de daarbij omgekomen Barbarossa nog levend zijn geweest. Wat de geestelijkheid van Sint-Servatius aan Frederik II in 1232 vroeg , was zich te plaatsen in de rij van begunstigers van het stift: het voorbeeld van Karel de Grote en Hendrik IV moet hem alleen al op dynastieke gronden hebben aangesproken, want via Hendrik IV plaatsten de Staufen zich in de rij van de Karolingische keizers . Daarmee werd aan de legitimiteit van hun keizerschap het erfrechte lijk element toegevoegd. Bovendien gold Kare l de Grote juist in die tijd als bron van wet. Dat het kapittel van Sint-Servatius Johannes van Xanten de reis liet maken naar Zuid-Italië om de bevestiging van het falsum van !087 te bewerken , bewijst in de eerste plaats dat men met bekwame spoed de garantie wilde hebben , bevrijd te blijve n van alle andere verplichtingen clan het dienen van de koninge n en de keizers van het Romeinse Rijk , da t is: de immuniteit verwerve n in haar hoogste vorm . He t bewijst ook. hoezeer de volledige en formeel vastgelegde immunite it een noodzaak was in de veranderde situatie.

132

De erkenning en de uitvaardiging in december 1232 wees de macht van de Brabantse hertog af en constitueerde op aloude basis de rijksonmiddellijkheid met de daaraan verbonden en omschreven immuniteitsrechten. Aan erkenning door de paus stond niets meer in de weg: de oorkonde hield deze eigenlijk al in. Gregorius IX erkende op 22 november 1233 de rechten zoals die door Hendrik IV aan het Servaasstift waren verleend . 136 De rechtspositie van het stift werd verder uitgebreid, nadat de bisschop van Luik de geestelijken van het kapittel van Sint-Servaas ten gevolge van een conflict in de ban gedaan had. In een oorkonde van 18 maart 1234 ontzegt koning Hendrik(VII) hem dit recht, omdat de kerk ' mere et libere tantum ad imperium et ad nos dinoscitur pertinere' , en plaatst het Stift daarmee buiten het diocesaan gezag. Deze oorkonde is ook van betekenis omdat hierin voor het eerst het falsum van 1087 wordt geciteerd. 137 In datzelfde jaar 1234 blijkt de bisschop van Luik weer opnieuw een conflict te hebben met de kerk en het kapittel van Sint-Servaas en met de Luikse steden. In een oorkonde van 20 september 1234 wordt hun door de koning verboden, gehoorzaamheid aan de bisschop te betuigen. Deze oorkonde verdient tevens de aandacht omdat daarin voor het eerst de mythe van de stichting van het Servaasstift wordt geformuleerd: 'a divis Romanorum imperatoribus et regibus ... fundata ', gesticht door keizers en koningen . Bovendien wordt de rijksonmiddellijkheid nadrukkelijk vermeld 'ad ipsum imperium pertinet immediate' . 138 Otto van Everstein heeft dit alles kennelijk nog niet voldoende geacht. Toen Frederik IT voor het laatst , zo zou blijken, naar Duitsland kwam en verbleef in zijn geliefd Hagen au , heeft hij daar op 9 september 1235 op verzoek van proost Otto en het kapittel van zijn 'capella beati Servatii in Trajecto', nog eens, maar nu met bijval van de rijksgroten , verklaard dat het kapittel immediate onder het keizerlijk gezag zou staan , nadat eerst, conform het bepaalde in het boven aangehaalde charter van Hendrik(VII) van 18 maart 1234 , was vastgesteld dat het kapittel viel buiten de jurisdictie van de bisschop van Luik. 139 Dit laatste was een privilege van grote betekenis, dat zelfs abdijen waarvan de abten tot de rijksvorstenstand behoorden, zoais bijvoorbeeld St.E mmeran , moeizaam konden verwerven , de zogenaamde fiberras romana.140 Daarmee was de emancipatie voltooid: de burgerij week eerst, toen de hertog , tenslotte de bisschop. Frederik II heeft dus door zijn rijkspolitiek ten gunste van de geestelijke en wereldlijke vorsten niet alleen de verdere ontwikkeling van de tweeherigheid van Maastricht veroorzaakt. Onder auspiciën van Karel de Grote en uit eerbied voor Sint-Servatius, heeft hij , zo zou men mogen zeggen , het kapittel erkend als vrij en rijksonmiddellijk en het tot een derde macht gemaakt in de stad Maastricht.

133

"1--r--................ . ~ ~~~." lmtBtl. ~~~rff lf\', i . i 1. ...t:-.,.. .......... •"- ... r-+·....... ...... ....,." ........... ~

i...

.r1'....+-,-.i.:1:.-•• .....,.,..._.

_F---~-·-

,u.

~._ ....-~ -~ .i...i.-..iJl'-- ~r ""'-

~-

"~

- ~r""-· ·~ .....,.,..,,,;..:....i.:..._~t . ..,..1,.___..;~1,.'

. . ,..-';_:-,..._" ........ ~;.: . . . ~ . . . . . . """"'...:._-..~ ~·~" . . ~~

,..a..4 i..-~ ,......... ~"- "_...'41-u_ _,,'.;,..,._... .,."" J......_"""·"'~~~~'_.....p.'tt..~p"" ... ,.,.,.'-J n-J.'~tro.j .... """"t~
_,... ....._~ .- ..... 1-.J...Jf-~"*,,.,.t;,.,.,_ -'i,, ....",_,...,,,..·..,~,_.:"r~J,..,_......,,"'.f-,...l,'-.,.,..-M~,'-o,' .·J_,.

.,_.,.·_,......_,.r-: ..,i.....i-' J-ri·-···- ,i.-+-·,.__:.;r·•·•-" .......

-i: ....11,·-n:..·.•..,..-; ......" .• .,.

- - ;.- ."..,...sr.. .,...,_.a....,_' .......-.: ....."......... ff.""-.f""I,..: -"'• ; f;l.w~s·,~..,""·~~~-_...~~,........

~ c...,;.. ~ ...·11..1' u-...~" --FJ-~-~---kw.J.,..,_. ~,--..,r..:.~~·,.._,;.. tw~Ji."...".: r.: ,_.:,;:...., ~~-~ rf-\c rf- ~·.,.....,.-r--~U..«> •~ ...._._. -".",_.,.~,,..,.. ~~ •-""·~ ~~ .~',f"'­ ~.e--.c~l~.,._ ~-" ~~ ~~·;,1-""'.J,l.k.t~" .J,..;.f-•"-..._.,..,t; .ÛO.-.,ft'"f,...,...,",~r~~ ~.,;,, .~~--

,..

...

.

- ~~~ ..." ·~"'1_;.._, ....~ rf-·-1 ......+-~r... f1-Mf- """'•" ~~ .....! J-a,..t..,J. i-~~. i....~:~-.,..J,~ ... ...._ ..i.r- il'-"'- - f·- -1- "':'"i:.. ~...... !'- . .-,..: • .,."p+r ..,...__, t..- ,,.. ....._ ..,t... -.......J,-- -·.ll"._ ·,..T""f'- rr- 1r-....-,........ r:,..;.~ ~-·~·~ fi... .,.- i.u .~ ~-''i')':î ,...,....., ~ r1~..,,.~"'"°. . 't ,...~,,__.1... +,.;....,.".r_ •.,"'"..i..-. ...."~ L,........ ·,,.._..~ .•~...,..,. ........... r:-~~.... ~ ....... .=,...-r"..... .,.;:. ~~. . . .y ......,.J...."1~~~11.J.. ,....4- .,. µ..._ .->-:. .,.. i••; ,.......".-..,. " -' J ~.., .,.- .1. !"-·· ......._ •-"'-···>.,.__....,; ;.. 11 ':or i--rr +-·~ -.f.f 7..,,...... . 1. . .

f1-

..,...,'*"'"'''.....

. . ..

..

.,.~" ""'"-,...-4--~·m . ",-:! . ..J"...,~_." ·'"'-~·-f ,to-_._.. ·-: "- ~-., ~ ~f.·).,..o .~L."t...._f.r".· ·i>~--- ..:." ..... ~-1-.."" ~:.~ ,...,._. . rw-·~-.-..,n.t.,.." ....... P..:+~~·~ ....1." ~. ,........ ~."_, ........~ ;-:'-~ F-'--iJ.:":"...... "!_'\.,,• oi:-t . :......-...~[--fî r-~ 0 --~""''"1 .rJ j~~i:.... ? ~.,..,,/" _a; _ _ f·i..l..>.,: 't.<11"' ._,~ ~ "" .:-rY-.- . . ~·lt!l,; ~...~' ,,:.t-. ..... ~~-~-r-. :".,... ...._ ..t.. ............,..._ ...:'/i..._,..._.+-·\.-...:.~. " 4~- .«f. - - ·~~r..-"~ ,,.... r-J~,..·s..-.i:. . .......fl-- - ":.:Tu.. ...,..... -ir-"--~"" ' ..,+f 1;.... r-,..,"'".~.,..,.fftr' ;;..,; ~- '°"'" ~f- 0:- J.~ ~:·-~. ~-.......- T•~1,L.,--. . •' , • ,

n.r . . .

·-.rt-- .

1

f

1)- 4", .

,-~-r-~~~~~g~~'!~l!~.~. ~t~ f~~.~~~·~ -·-·---- ...........~ ...... k." ·~ --,,,.- . . . . . -,.,,~. . . :~ N ~- . . . . . . . ~-

.l

01

E

n

~

:+

•

Oorkonde van k eizer Frederik II (1215-1250) waarin her fals um op naam van k eizer Hendrik l V werd opgenomen en de rijksonmiddellijkheid van her monasterium van S1. Servarius bevestigd werd re A pricena in december 1232. RAL. fo nds Sr. -Servari11.1-, Charternummer 75.

134

Overzicht van de belangrijkste oorkonde n , gebruik t bij hoofdstuk lil, 2; pag. 112-133 MSS = het Monasterium van Sint-Servatius te Maastricht. 889 j uli 1 Fran kfurt

Ko ning Arnulf sche nkt MSS aan de kerk van Trie r waarin de zetel van de bisschop gevestigd is.

MF l ,c.X JI , 250 ; DK lll, 75-76

895 o kt. 25 Trier falsum +997-1000

Koning Zwentihold restituee rt, conform een vroege r door zijn vade r koning Arnulf ge no men besluit. het klooster Oeren in Trier aan d e bisschoppelijke ke rk in Trier.

DK IV , 22-25

898 me i 13 Ake n

Ko ning Zwentihold restitueert gerechtelijk MSS, d at Regi nar als precari a o nrechtmatig in bezit had , aan de kerk van Trie r e n verbiedt MSS in de toekomst te schenken i11 precariam .

DK IV. 53-57

919 juni 13 Herstal

Koni ng Karel lil , de Eenvoudige, he rstelt Rutge r , aa rtsbisschop van Trier, in het bezit van MSS , zoals koning Arnulf dat gedaan had , nadat graaf Reinie r en zijn zoon Giselbert zich op gewelddadige wijze van MSS hadden meeste r gemaa kt.

MF IV , c.XIX, 255

(Oorkondemonogram va11 Karel / Il de Ee11 vo11dige)

t;:

928 vóór sept. Maastricht

G ise lbert , he rtog van Lotharingen maakt bekend dat hij voor de tij d van zijn leven MSS gekregen heeft van aartsbisschop Rutger van Trier .

DT GAM, fol., 43

U.l 0-,

945 dec . 29 palts Dahlum

Koning Otto l geeft , o mwille van de rechtvaardigheid , MSS terug aan de ke rk van Trie r en aan Ruo tbe rt en ve rnie uwt aldus het besluit van zijn voorgangers, de koninge n Zwentibo ld. Lodewijk e n Karel.

MR Lc.XXlII , 259

(Oo rkondemonogram van koning Ouo /)

+ 966 s .l. , s .d .

Keizer Otto 1 rui lt het klooste r O e ren te T rie r voor MSS zoals hij met aartsbisschop T heode rik ove ree nge ko men was , o mwill e van he t rijksbe lang.

DO 1, 436-437

993 april 18 lngelheim

Kon ing O tto III geeft aan de ke rk van Trie r en aan aartsbisschop Egbert MSS te rug zoals zijn voorgangers A rnulf, Zwentibo ld , Lodewijk e n Karel gedaan hadden. O tto l had deze sche nking ongedaan gemaakt op advies van slechte raadgevers .

DO lII , 530-532

997-1000 falsum zie boven 895

A a n ko ning Zwe ntibold wordt in d it fa lsum toegeschreven dat hij reeds het klooster O e re n aan de kerk van Trie r gescho nke n had. De ruil van O e ren in + 966 voor MSS ko n dus niet te recht zijn . He t doe l van dit fa lsum was de rha lve de rechte n va n Trie r o p zowe l O eren a ls MSS te bewijzen .

_. w

-..)

1000 mei 30 Tribur

Otto lil bepaalt dat de abdij Oeren te Trier door besluit van koning Arnulf aan de kerk van Trier is gegeven en eveneens door diens zoon Zwentibold koning, in ruil voor MSS en dat ook zijn grootvader, keizer Otto 1 die ruil in zijn vrijgevigheid bevestigd heeft door een nieuwe schenking.

DO III , 796-797

1087 Aken falsum + 1215

Keizer Hendrik IV maakt MSS los van het juk van elke overheersing en dienstbaarheid, tenzij die aan de Romeinse koningen of keizers .

OH IV, 522-523

1109 s.l., s.l. falsum + 1160

Koning Hendrik V bevestigt de rechten in vroegere tijden aan MSS gegeven en verleent rechten van immuniteit aan de dienaren van MSS in de stad Maastricht.

MF IV ,c. XIX, 190-191

1132 Aken, s .d.,

Koning Lotharius 111 bevestigt de rechten die MSS langer dan driehonderd jaren heeft gehad en stelt vast dat MSS behoort aan het Rijk .

MF I,c.LXXXVI , 95-96.

1204 maart 12 falsum na 1204

Hendrik, hertog van Lotharingen vernieuwt het immuniteitsprivilege van Hendrik Vaan MSS verleend en breidt dit uit ten behoeve van enige groepen van dienaren van MSS buiten het gebied van MSS.

MF IV ,c .LXIII , 224-225.

1204 nov . 12 Koblenz

Philips van Zwaben , " Romanorum Rex semper Augustus" verklaart dat Hendrik hertog van Lotharingen en van Brabant uit zijn hand dit leen van het Rijk ontvangen heeft en noemt daarbij expliciet de stad Maastricht en MSS.

MF 11 ,c.LXXVI, 75-76

......

V.l 00

1214 sept. 2 Würsele n

Koning Frederik Il geeft Maastricht e n al wat daartoe behoort in leen aan H endrik 1, hertog van Lotha ringen .

MF IV ,c .LXVIII 228

1215 juli 28 Aken

Koning Frederik Il bevestigt de privileges van MSS , d at op bijzondere wijze deel uitm aakt van het Rijk , en verleent daaraan zijn bijzondere besche rming; hij verlee nt aan de dienaren van MSS vrij ste lling van e lke vordering op grond van he t burgerrecht en het m a rkt recht.

MF IV ,c.LXIX , 228-229

1232 december Apricena + 1225 fa lsum zie boven: 1087

Op verzoek van proost e n kapitte l van MSS vern ie uwt ke izer Frederik II het p rivilege door keizer Hendrik IV in 1087 (schij nbaar) gegeve n en b evestigt dit door het in een nieuwe oorkonde o p te nemen .

MF IV , 2 ; 411-414. RAL

1233 nov . 22 Rome, Lateraan

Paus Gregorius IX bevest igt de rechten va n MSS zoals die door ke izer Hendrik IV werde n verleend.

fot 313

1234 m aart 18, s.I.

Koning Hendrik (VII ) , zoon van ke izer Frederik Il , bepaalt d at MSS o nttrokke n is a an de jurisdicti e van de bisscho p va n L uik , o .a. omdat vaststaa t dat MSS ges1ich1 is door zijn voo rouders, de ke izers.

MF IV.c.LXXXII , 237

1235 sept . 9 Hagenau

Ke ize r Fre de rik Il ve rklaart op verzoe k van de proost va n MSS dat MSS niet valt o nde r de j uri sdictie van de bisscho p van L uik , maar o nde r die va n hemzelf e n die van het Rijk , om d at MSS in he t vrij e e n o nmi ddellij ke bezit was va n zij n voo rvaderen.

HB IV , 2; 764-765.

DT fol. 3 13 ,

Noten

NOTEN BIJ: LOTHARINGEN 880-1106, p. 1-29 1 D'Haenens, Les invasions . .. une catastrophe?, 14. 2 Overzicht bij Van Winter, Die Hamalander Grafen, 16-46. 2• Schrijnemakers, Nederlandse-Limburgse nederzettingsnamen , 16-21, nt. 51. 3 D'Haenens, Les invasions . .. une catastrophe?, 40 en 62 vlg. 4 Blok, De Wikingen, 30 en 31. 5 Schieffer, Die Urkunden, IV, 3; Parisot, Le royaume, 509 vlg. 6 Vanderkindere L., Origines, t. II, 50, geciteerd door H. Pirenne, Histoire de Belgique, 1, 19093, 47, noot L 7 Schlesinger, Kaiser Arnulf, 105-106. 8 Schieffer, Die Urkunden, IV, 3. 9 idem , Die Lothringische Kanzlei, 73. 10 Schlesinger, Kaiser Arnulf, 105. 11 Mohr, Die Rolle, 383. 12 Hlawitschka , Lotharingien, 137. 13 Gause, Zwentibolds Verhältnis, 144-155; Beumann, König , 17-41. 14 Rau, Regino ad 896, 304; Hlawitschka, Lotharingien, 164 vlg. 14• Aarts, de sterkte Durfos, 182-184. 15 AB (1886), 162-164. 16 Coens, Saints, 327-344;Kronenburg, Neer/ands heiligen, 1, 135 vlg. 17 Hauck. Die Ottonen, 39-53 . 18 Hlawitschka, Lotharingien, 191. 19 ibidem, 193. 19• Van Winter, Ansfried en Dirk, 63-64. 20 Mohr, Geschichte, 15, 16 n. 57. 21 Pertz, Richter Historiae Libri llll, c. 34 en 35; Sallustius, Bellum Catilinae , c. 5. 22 Büttner, Heinrich / , 15. 23 Flodoard , Anna/es, ad 925. 24 Büttner, Heinrich /, 38. 25 Schieffer, Die Lothringische Kanzlei, 148. 26 Deeters, Servatiusstift, 31, 32. 27 Blok, Het goederenregister, 89 vlg. 28 MGH. Dip/omata Henrici / ,no. 27, 62; Büttner, Heinrich / , 71. 28• Van Winter, Ansfried en Dirk, 50-51. 29 Holtzmann , Geschichte, 117-122. 30 Sproemberg, Die Lothringische Politik, 32. 31 Mohr, Geschichte, 1, 36 vlg. 32 Weigle, Die Briefe, 148; Baeerten, De Ansfrieds, 220. 33 Duvivier, Recherches, 340. 34 Sproemberg, Die Lothringische Politik60. 35 ibidem, 66.

139

NOTEN, p. 29-55 Flodoard, Anna/es, ad 959. Schieffer, Ein deutschcr Bisschof, 325. Vanderkindere , La Formation, I , 52-56. MGH. Diplomata Otto 1, no 322, 436. Rotthoff, Studien , 155. Kienast, Der Herzogsritel , 375. Borghuis e.a" Bijdragen tot de bouwgeschiedenis, 133 vlg.; Jocundus , Translatio, c. 40, 105 en c. 78, 123; Van Veldeke, Sint Servaes/egende , II vs 273 en 1770. 43 Pirenne, Histoire, I , 74; Mohr, Geschichte. I, 60; M. Uhlirz, Jahrbücherderdeutschen Geschichte: Otto II, 46-48. 44 Werner, Die Nachkommen, 74, 473. 45 Blok, Holland und Westfriesland, 356. 46 Ganshof. Vlaanderen, 28 en 29. 47 Schieffer, Ein deutscher Bischof, 325. 48 Oediger, Adelas Kampf, 67-86. 49 Driessen en Van den Brand, Gennep, 75. 50 Oediger, Adelas Kampf, 82; Wirtz, Die Geschichte, 7-84, 57 noot 4U. 51 Wirtz, ibidem, 54. 52 Jappe Alberts, Van Heerlijkheid, 46 vlg. 53 Trillmich, Thietmari, VIII, c. 27, 28, 30, 468 vlg. 54 Trillmich en Buchner, Wiponis gesta, c. 7, 561 en 531. 55 ibidem, c. 39, 607. 56 Kienast, Der Herzogstitel, 385 n. 154; Gerard van de Elzas (1048-70) "Lothariensium ducis" . Gozelo (1023-1044) "ducatum Hlotariensis regni tenente duce Gozilone", 390 n . 175. Ook Hendrik van Limburg, in Diplomata Heinrici IV , nr 479, geciteerd bij Mohr, Geschichte, II, 9. 57 Mohr, ibidem, II , 5. 58 Schieffer, Ein deutscher Bischof, 344-347. 59 Boshof, Lothringen, 64; Glaesener, Les démêlés , 150; Herimanni augiensis chronicon ad 1055, 705. 60 Mohr, Geschichte, II, 82. 61 Annales altahenses maiores, MGH SS XX ad 1044 , 799 vlg. 62 Gebhardt, Handbuch , 309. 63 Boshof, Lothringen, 82. 64 Huysmans, Wazo, 68-69. 65 Boshof, Lothringen, 92. 66 Ganshof, Vlaanderen, 31. Zie voor andere chronologie de bijdrage van A. F. C. Koch in dit deel. 67 Huysmans, Wazo, 71-74. 68 Dhondt, Henri 1, 99. 69 Boshof, Lothringen, 97; Herimannis augiensis chronicon ad 1049, 688-690. 70 Borst, Die Katharer, 79-80 noot 23. 71 Barraclough, Medieval Papacy, 177-178; Glaesener. Un mariage, 377-416. 72 Fuhrmann, Deutsche Geschichte, 51-53. 73 Blok, Holland und Westfriesland , 347-361. 74 ibidem, 358-359. 75 Mohr, Geschichte, II, 47; Jocundus, Translatio, c. 57. 76 Ganshof, Qu'est-ce-que la féodalité , 83. 77 Koepke, Gesta abbatum , 304. 78 Van de Kief!, Bisschop Willem, 70-79. 79 Post, Kerkgeschiedenis , I, 87-88. 80 Dorchy, Godefroid, 961 vlg.

36 37 38 39 40 41 42

140

NOTEN, p. 55-72 81 Niermeyer, Over het staatsgezag, 110. 82 Erdmann, Die Entstehung, Inleiding, 1-29 en 68. 83 Dorchy, Godefroid , 979; Mohr, Geschichte, Il, 68-69;Bethmann, Kroniek van Sigebert, ad 1089. 84 Glaesener, Les démêlés , 142 en 163. 85 Runciman , HistoryI, 145-147. 86 Thewissen, Oud Maastricht, 52 en 59. 78 Fuhrmann , Deutsche Geschichte, 101; Vita Heinrichi IV, c. 11, 452. 88 Haefele, Fortuna, 100. 89 Bonenfant en Bonenfant-Feytmans, Du duché, 1135-1139. 90 Aegidius Aureavallensis Gesta Episcop. Leodiensum MGH SS. XXV, 83 ad 1056; L IJI, 83 "Ubi intelliget Lotharienses esse". Ze werden ontvangen in Barcelona door de aartsdiaken die zei: "Ego novi nobilissimum Lothariense regnum et inclitam urbem Legiam. " Bonenfant. La Persistance, 62, en Lejeune , Les notions , 4-11; Bethmann, Kroniek van Sigebert , ad 1096, 367. NOTEN : DE KAROLINGISCHE HERTOGEN IN LOTHARINGEN EN DE TRADITIE VAN HUN BEGRAVING TE MAASTRICHT, p . 67-81 1. Bijdragen bouwgeschiedenis 1.169. 2. Bijdragen bouwgeschiedenis 1,168. 3. Bijdragen bouwgeschiedenis 1,169. 4. Flodoardi Anneles, 403. 5. Richer, L.Ill.c.1,9. 6. Caenegem, van , Instellingen, I, 113. 7. Flodoardi Annales, 364 . 8. Duby, Dans la France , 835-846. 9. Richer. LIV, c.9, 154-156. 10. Richer, L.III, c.66,80; L.IV,c.17, 172; Weigle, Briefsammlung, no.31 , 54-57. ll. Gesta abbatum Trudonensium, 379; Sigeberti Chronografia, 352. 12. Despy. Fonction, 107-109. 13. Dhont, J. , Brussel, Geschiedenis, in WP-5, Amsterdam-Brussel, 1949. 164. 14. Weigle, Briefsammlung, no. 31, 56. 15. Weigle, Briefsammlung, no. 32, 59 en nt. 23. 16. Richer , L.III . c.91 , 114-116. 17. Gesta episc. Cameracensium, c.101, 443 . 18. Kurth, Notger, I, 65. 19. Richer, L.III, c.81, 100. 20. Vanderkindere , Formation, dl.II , 75 en nt.1. 21. Kienast , Deutschland, I. 98-99. 22. Mohr, geschichte 1, 59; Richer, L.III , c.99-102, 126-130. 23 . Kienast, Deutschland , I, 108-109. 24 . Gesta episc. Cameracensium, c.105, 445. 25. Weigle, Briefsammlung, no. 59, 90. 26. Richer , L.III, c.108, 140. 27. Kienast, Deutschland, 1, 113. 28. Richer, L.IV, c.6 en c.7, 152-154. 29. Richer. L.IV, c.11, 1580162; Isaias. V , vs.20. 30. Lemarignier. Autour, 125-135. 31. Champion, 68. 32. Winter , van , Uxorem. 113-121; Werner. Legitimität ; ook in stambomen wordt de verwantschap uitgebeeld, zo in Ms. Miraculi Sancti Benedicti, Bibliotheque na tionale a Paris ms.lat. 13836.

141

NOTEN, p. 72-77 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40 . 41. 42. 43. 44 . 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55 . 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63.

64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81.

142

Richer, LI , c.5, 16. Riche r, LIV, c.11 , 160. Pernoud , Formation, 23. Sigeberti Chronografia, 353. Hugonis monachi s. Vitoni ... chro nicon , 364. Wattenbach-Holtzmann , II , 623-624. Lot , Les derniers Carolingie ns, 278 en nt.J. Adhemarus Cabannensis, III , 128. Annales S. Medardi , 522 . Historia Francorum Senonenses, 368. Lot, Etudes, 170-171. Gesta abbatum T rudonensium , 380. Ernst, Histoire, 1, 407 en nt. 1. Richer, LIV, c.49, 222-224. U hlirz, Jahrbücher II . 137. Werner, die Nachkommen. toegevoegde tabel; Taddey, Lexiko n, 910; Brandenburg, Nachkommen, lO. Vlll: zie ook de bij dit opstel gevoegde genealogische tabe l. Werner, Nachkommen , 418. Hirsch, Jahrbücher , 1, 329. Pirenne, Histoire, I, 73. Mohr , Geschichte , 1, 63. Kie nast. 1, 124. Uhlirz, Jahrbücher. 411. Lotharingen 880-1106, AGN 1, Haarlem 1981 , 321. Uhlirz. Ja hrbüche r II, 337. DO lil . 402, 28 april 1001. Vita Heinrici II. SS IV, 684. Lamperti annales, 91. Thietmari Merseburgensis, L.IV. c.47, 162. Thietmari Merseburgensis. L. V , c.20, 214. Thie tmaris Merseburgensis. L. V . c.28, 222. Ex miraculis S.Trudonis. L.I . 825. Lot , de rniers Carolingie ns. 280 e n nt. 3 ; Sproemberg, Lothringische Poli tik , RVJB.11 , 94. Hirsch, Jahrbücher, I, 247. Gesta abbatum Trudonensium, 381. Holtzmann , Geschichte , IJ , 408. Ex miraculis S.Trudo nis auct. Stepelino , 825. Gesta abbatum Trudonensium , 429; de versie is hier korter dan op 380. Gesta abbatum Trudonensium , 429: Ex miraculis S.Trudo nis, 381 en 825. Lot. derniers Carolingie ns. 281. Lipsius, Opera O mnia. L.I. , c. ix , 1366. Browerus en Mascnius, L. 1, 497. kolom 1. Molanus. Militia. Ram. de. Recherches. 5-59, 7 en nt. 3. Mottard . La Collégiale , 16-17: E rmentrud ontbreekt bij Werner en - vanzelfsprekend - ook in het oudere werk van Brandenburg. Bijdragen bouwgeschiedenis, 1. 169-169. Deeters, Servatiusstift , 30. Sproemberg, Lothringische Politik , 96, nt. 459. Lot, derniers Carolingiens, 281 en nt. l. Pirenne , Histoire 1, 73.

NOTEN, p . 77-85 82. 83. 84. 85. 86. 87 . 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96.

Uhlirz. Jahrbüche r Otto III , 135 en nt. 124. Werner. K .F ..
NOTEN: DE ONTWIKKELING VAN HET MONASTERIUM VAN SINT-SERV Anus TE MAASTRICHT TOT VRIJE RIJKSPROOSDIJ . p . 82-85 INLE IDING l.

2.

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. l I. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

Gazette d u Limbourg. 12 . 13. 14 mai 1845 ; Journal
143

DE CULTUS VAN SINT-SERVATIUS IN DE RELATIE VAN HET MONASTERIUM MET DE KAROLINGEN EN DE KONINGEN VAN HET DUITSE RIJK , p. 86-111 l. 2. 3. 4.

Overzicht der bronnen : Vlekke, Sint Servatius,4; Migne PL XX, 95-248. Vlekke, Sint Servatius, 3; Migne, PG XXV, 337. Vlekke, Sint Servatius. :l-4; Migne PL XXV. 605. Jansen , A.J" Magnentius. in : Woordenboek der Oudheid Il , red. J. Nuchelmans e.a" 1785. 5. Gregorii Turonensis. Liber in gloria confessorum. MGH RM , 1, 744-820. 6. Kurth , Deux hiographies. 213 vv; idem: Pseudo-Aravatius. 139 vv. 7. Vlekke,Sint Servatius, 5. 8. Sproemberg, Zur geschichte, 282; Munsters. Verkenning, 422. 9. Munsters, Verkenning. 421-422 ; Ouentin , Le concile, 479; Athanasius' in PG XXV XXVII. 10. Analecta Bollandiana 1 ( 1882), 104-lll. ll. Paulus Diaconus, Gesta, 262-263. 12. Post. Kerkgeschiedenis 1. 58-59. 13. Herigeri et Anselmi Gesta , c.20-25, 172-175. 14. Gregorii Turonensis. Liber in Gloria Confessorum , MGH RM 1, c.71 , 790. 15. Niermeyer. Lexicon . 839. 16. Dl, l , O .M" no. 29. 6 september 669/670, 28. 17. Vita Landiberti vetustissima, c.5, 357. 18. Ewig, Fränkische Teilreiche, 215. 19. Vita Landiberti vetustissima , c.5, 357. 20. Vita Landiberti vetustissima, c.7 , 361. 21. Polain , Formation. 166. 22. Rousseau , La Meuse, 42. 23. Herigeri et Anselmi Gesta , c.28, 170 vv . 24. Vita Landiberti auctore Nicolao, c. 15 , 419. 25. Vita Landeberti auctore Nicolao, c" 15 , 410. 26. Baix. Saint Hubert , 200-227. 27 . Vita Landiberti vetustissima, c. 18, 371. 28 . Genicot , Un groupe, 265-283. 29. Vita Landiberti vetustissima , c.18, 371. 30. Vita Hugoberti , c. IU. 488. 31. Krusch, geciteerd door Werner , Lütticher Raum, 268 , nt. 155. 32. Baix, Saint Hubert , 257. 33. Rau Briefe, 1 april 743 , 150. 34 . Hlawitschka , die Vo rfahrcn . 74-75. zie t Hubertus als neef van de vijf dochters van Hugobert e n Irmina . Over de datum van Hubertus' elevatie en translatie: Vita Hugberti, 471-496. c.20, 494-495. 35. Vita Sancti Hucberti, ed. Ch . de Smedt in AA SS, nov. ! 1887, 759-930,765. 36. Rau . Briefe. l mei 748. 272 . 37. Vita Hugoberti , c.6. 468. 38. Hlawitschka, die Vorfahren , 65. 39. Aegidii gesta; C.32 , 47. 40. Annales Lobienses. 225-244. 41. Annales regni Francorum, 25, SS , I. ad annum 769 (c770) , 149. 42. DO II, no.210, 6 januari 980. 238. 43. De Moreau , Histoire II . 269; te kst in MGH Capitularia 1, 122, 241 -242. 44. Eck hardt , Kapitularienversammlung, 71; ll 2 en 116.

144

NOTEN , p. 91-95 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70.

Einhardi vita Karoli, ed. Rau , 210. Bormans-Schoolmeesters, Cartulaire, 1, no.2. Miracula S. Huberti, 819. De Moreau , Histoire 1 169-170; Werner, Lütticher Raum, 296, nt. 84. Parisot Royaume, 186, nt. 4: ego Hartgarius Tungrensis ecclesiae episcopus. Sedulius Scottus, 185. 199, 216. De Moreau, Histoire I, 255 en nt.5. Sedulius Scottus, 199; Werner K.F" Die Nachkommen , 454, 473. Sproemberg, Beiträgc, 290; Pirenne, Histoire 1 156 vv. Werner K.F., Nachkommen, 444, 454, 455 ; De Moreau , Histoirel. 254-256. De Moreau, Histoire 1, 256. Annales Fuldenses, ed. Rau, ad annum 874, 96. Annales Bertiniani ed. Rau, ad annum 876, 248. Reginonis Chronicon , ad annum 898, 306. Annales Bertiniani ed. Rau, ad annum 898, 306. Annales Xantenses ed. Rau, ad annum 871, 364-366. Sedulius Scottus, 199. Werner, K.F., Nachkommen, 454. Werner, M. , Lütticher Raum , 294-298. DK IV, DZ no. 24, 8 oktober 895, 61-62. DK IV, DL lnfantis no. 55, 26 oktober 907, 181-182. DK IV, DL lnfantis, no.57, 18 januari 908, 183-185. Schieffer, Kanzlei, 128 vv. DK IV L. Infantig, no 57, 183-185. Aegidii Gesta ... abbreviata, 130. r 39-40. Zimmermann, der Streit, 15-52; literatuur aldaar 52. nt. 221; brieven Migne PL 132 , 806; Jaffé-Loewenfeld, Regesta, nos. 3564 en 3565. 71. Zimmermann, der Streit. 51. 72. Diplomata Traiectensia. fol. 24; regest bij Doppler, Verzameling, no. 7, 220; twee diplomata van Zwentibold in DK IV, nos. 20 en 21, 53-57. 73. Annales Fuldenses ed. Rau , ad annum 871 , 218. 74. Böhmer. Regesta, no. 1862 c ., 754. 75. DK IV , DZ no. 21 en 21, 53-57. 76. Lotharingen 880-1106, AGN 1, 319-320. 320. 77. Böhmer, Regesta, no.22 b, 17-18. 78. Jocundi Translatio, c. 25 , IOO; Es , van en Lieftinck, II , vs. 1124-1137. 79. Thietmari Chronicon, II , c.18, 54. 80. Widukindi res gestae, 1, c.XXXIII, 64; Jocundi Translatio, c .27 , 100. 81. Annales Ouedlinburgenses, ad annum 947, 56; 995, 72 en 999, 75. 82. Widukindi res gestae. 1, c. XXX, 62. 83. Böhmer , Regesta no. 22 b, 17-18. 84. Annales Quedlinburgenses ad annum 936, 54; DO 1, no .!, 13 september 936, 89; Maria en Servatius als patronen: DO 1, no. 18, 20 december 937, 105-106. 85. c 84. 86. Vita Mahthildis antiquior c.7, 577. 87. Vita Mahthildis reginae altera, 282-302; Vita Mahthildis antiguior 573-582; Fritzen, Mathilde, 274-276. 88. DO 1, no.14 , 14 juli 947, 173-174: klooster Engern gewijd door Marhilda aan Maria en Lambertus; Nordhausen, DO 1, no .393, JO april 970, 535, toegewijd aan Maria ; Pöhlde blijkens DO 1, no.439 , 16 april 952, 593, aan Johannes de Doper en Servatius. 89. Thietmari Chronicon, Il, c.19, 54.

145

NOTEN, p. 95-99 Annalisto Saxo , ad annum 967. 62; ad annum 995. 72. A nna les Q ued linburge nses. ad ;m num 1021. 86. Annales Q ued linburge nse~ ad an num 1021 , 86. Het pa trocinium o ntbreekt in: DO 1. no. I, 13 septe mber 936; DO I. no. 61 , 30 septe mber 944; D O 1. no . 75, 29 janua ri 946; Ma ria en Se rvatius als pat rone n in DO I, no. 172, 25 me i 954: DO I. no . IR5 sine dato 956 noem t Sint-Petrus. 94. Zende r . Räume. 67-68: hij uverscha t de ve rering door Ottu I e n zijn moeder ; kaart: 3de bijlage . 95. Vita Heinrici II ed . Van Rij , c.20 en 22. 691. 96. A nnales e t Notae Babe nbe rgcnses. 6.15; Dedicatio in SS XVTL 635. 97. Bulst-Thielc. Das Rcich . in G d1hardt 315 : Fuhrmann, Fortschritt 51-53 . 98. Deeters. Servatiusstift. 3ó: Ko ldewe iJ. Sint-Scrvatius een pion . 237-239. 99. Gesta cpiscopu m Camcrace nsiurn . c.3. 5ó; Jocundi Tra nslat io. c.5 1 e n 52. 112 vv. 100. Ki e nast. Deutschland und Fra nchre ich . 142. 101. Bulst-Th ie le. Das Reich. in Gebhardt, 307-308. 102. Jocundi. Translatio . c.22. 99. 103 . Van Es en Licftinck . Se rvatiuslegende. II , vs. 955. 132. 104. Vita Popponis, 307. 105. Müller. ltinerar, 31. 106. Müller, Itinerar. 54-55. J07 . Müller, Itinerar. 8 1. 108. MülJer, ltine rar. 102. 109. Vita S. Servatii ed. Boeren . 50-55. 110. Vita S. Serva tii ed. Boer<:! n. c.8. 141; Jocundi T ranslatio. 89-90. r. 51. lil . Socundi Translatio. 90. 3. -Il 112. Jocundi Transla ti o. c.5. 9.J 4n c. 17. 97. 113. Vita S. Servatii . cd. Boe ren. c.8. 141. 114. Ste inclorff Jahrbüche r IJ, 99. 115. Annales Pal idenses, 69. 116. DH !II. no. 257 , 2-l november 1050, 342-343: in mo nasterio in ho no re sancte et indiviclue trinita tis ... aedificare incepimus; e r was een altaar te r ere van de heilige Maagd e n de aposte len Simon en Judas; ove r de Tri nite it in het Re liquienve rzeich nis. 601: "de hogeste hovethe re n ·. 11 7. C h ronik des Stiftes S. Simon und Jucl<J, 593; Anhang: Chronicon. 605. 118. DH III no. 233, 15 maart 1049. 309-3 10: Rdiquie nverzcichnis. 601. 119. OH III , no . 305. 3 juni 1053. 414-415. 120. Van Es en Lieftinck. Il. vs. 2085-2088. 162. 121. Jocu nd i Translatio. c.52. 112 . 122. Jocundi Translatio . c.44. 107. 123. Van Es en Liefti nck , IJ , vs . 2112. 163. 124. Jocundi. Translatio c. -14. 107. 125. Ste indorff. II. 117: .locundi . Translatio . c.44; zo ook Van Es e n Lieftinck. Servaeslegende II , vs. 212 1, 163. C hronik desStiftes S.S imo n und Judas. Predigt 603: ok wise t me hir Sunte Scrvatius hove t. 126. Chron ik des Stift.:s S Simon und Judas. 602. 127. Van Es en Lieftinck. Il vs. 2118 , 163. 128. Steindorff. II. 106: DH lil no. 270. 14 j uni 1051. 359. 129. DH lil , no . 270, 14 juni 105 1, 359. 130 Pauly, II , 66. 131. DH III , no . 309. 5 a ug ustus !053 . 421. 132 . DH IlI. no. 309, 5 augustus 1053 . 420-423. 13..1. Pauly. II. 66. 90. 9 1. 92. 93.

146

NOTEN. p. 100-104 134. 135 . 136. 137. 138 . 139. 140. 141. 142. 143. 144. 145 . 146. 147. 148. 149. 150. 151. 152 . 153. 154. 155. 156. 157 . 158. 159. 160. 161. 162. 163. 164. 165 . 166. 167. 168. 169. 170.

171 . 172. 173 . 174. 175. 176. 177. 178. 179. 180. 181. 182. 183.

Pauly, Il. 66. Gesta Trevirorum Continuatio prima, 18 1-182 . Jocundi, Translatio , c.52, 112. Ste indorff. Il , ló. Boshof. Lothringc n. 88; DH III nos. 43. 44, 45. 152. 153. 164. 165 , 242. Albe rts , Re la ties . 108. Mohr. Geschichte II, 41. Jocundi. Translatio, 123- 124. Adalberti Co ntinua tio, ad annum 939. 200. Annales Ro denses. 24; Doppler charte rs , no. 25, 232; Boere n , Oorsprong 77 . Jocundi. Translatio. c.54, 113. Jocundi. Translatio. 123, r. 43-44 ; 125. r. 18. Jocundi Translatio , 123, r. 35-36. Kemp , Canonisation, passim ; Garcia , 3-15. Jocundi. Translatio, 88, r. 28. J ocundi . Translatio, 90, r.7-14. Herigeri. Gesta . c.20, 172. H erigeri. Gesta c. 22. 174. Vita S. Servatii , ed. Boeren. c . 102, 182- 183. Vita S . Servatii. pa r. 29 e n 30, 70-73. Sigeberti Gemblacensis, 306-309. Wilhelm . Sanct Se rvatius, 30, r.3. Vita S. Servatii ed . Boeren , c. 103. 184 ; Jocundi Translat io. 90. r. 3. Wo ute rs . M . He rbe nus. 146. Vita S. Servatii , ed. Boe ren. Jocundi. Translatio. c.5 , c.6 , 94. Vita S. Servatii ed. Boeren, c.32 en c.33. 151-152. Jocundi Translatio, c.9 in fin e; Vita S. Servatii . ed . Boeren , c. 42-c.55 , 156-161. Wattenbach-Hultzma nn , Il, 737-739 en nt. 3l0. Gesta S. Scrvatii. ed. Wilhelm . 3-147. Van Es e n Lieftinck . passim . Vita S. Servatii. ed. Boeren . c.32, 15 1. Van Es è n Lieftinck , l. vs. 979. H erige ri Gesta , 168. Paul y. Die Bischöfe. 12; Vle kke . Sint Se rvatius. 75. Munsters, Verke nning, 427; Levison . Anfänge 8 e n 26. Vlekke . Sint Servatius, 27; Levison. Anfänge. 24 e n nt. 4. Lcvison. Anfänge , 26. Levison , Anfänge 9- 12. Jocundi. Translatio , 92. r.20 . Jocundi. Transla tio , 92 , r. 22. C lassen. 579. Alcuini episto lae. 138. Elseviers encyclopedie van he t christe ndom , red. J. C. de Groot . Amste rdam Brussel 1956, 643. Jaffé-Loewenfeld , no . 3736. Jaffé-Loewe nfe ld. no. 3768. Klewitz , E ntste hung 151 vv. Jaffé-Loewen fe ld , no. 3783. Jaffé-Loewenfe ld , no. 4158. Gesta Trevirorum Continuatio prima , 181-182.

147

NOTEN , p. 105-111 AA SS, Augustus II!, 548 vv. DK IV, DZ no. 4. 25 oktober 895; analyse 22-25 . Jocundi Translatio, inleiding 93, r.9. Gregorii Turonensis Historia, II, c.5, 72. Vita S. Servatü, ed. Boeren, c.36, 153. Vita S. Servatii, ed. Boeren , c.51, 160. Jocundi Translatio, c.11, in tegenstelling tot Boerens opvatting Heiligdomsvaart , 192-193. 191. Jocundi Translatio. c.65, 119, r. 5. 192. Jocundi Translatio, c.15. r. 24-25. 193. Gesta S. Servatii, ed. Wilhelm , c.12, 47 194 Jocundi Translatio, c.11 , 96. 195. Nolet-Boeren, 114. 196. De Moreau. Histoire , 1. 262. 197. Koldeweij , Sint-Servatius, een pion. 232-234. 198. Jocundi Translatio. inleiding, c.1-c.5, 93-94. 199. AA SS Mei III. 217. 200. Annales Fuldenses. MGH SS I, 344. 201. Bock. F. en M. Willemsen , Antiquités, 5. 202. Hlawitschka , Vorfahren , 52. 203. Thewissen , Oud Maastricht, 38 e n 48. 204. Bock en Willemsen , Antiquités, 5, nt. 60. 205. Timmers, Sint-Servaaskerk, 38. 206. Bock en Willemsen , Antiquités, 8. 207. Boeren. Jocundus , par. 39, 97-98; Roy en Deviosse , 205-208. 208. Lejeune. Stamboom, 298. 209. Einhardi Vita Karoli , ed. Rau, c.2, 168; c.15, 182-184. 210. Briefe Bonifatius ed. Rau , no. 73, Bonifatius aan Aethelbald , anno 746 sive 747, 224 . 211. Gibbon. Decline, VI , 485 en nt. l. 212. Annales Regni Francorum. ed . Rau , 28. 213. Heer. Kreuzzüge, 33 ; Borst , Reden, 22. 214. Grimme, Karl der Grosse, 23 1-234. 215. Lotharingen 880-1106, 320. 216. Wiponis Gesta, c.6, 556. 217. Ottonis episcopi Frisingensis, VI , c.32, 480. 218. Wiponis Gesta Chuonradi·, c.4, 553. 219. Boshof. Heinrich IV, 93. 220. Borst, Reden. 13. 221. Jocundi Translatio. 90. r. 31 vv. 222. Jocundi Translatio. c.22. 214-215. 223 . Vita S. Servatii ed. Boeren. c.86, 175. 224 . Jocundi Translatio. c.6. r . 21, 94. 225. Vita Hugberti, c.20. 495. 226. Jocundi Translatio. c.15, 96. 227. Sigeberti monachi Gemblacensis Chronogratïa. 329; Annales regni Francorum. 24 ; Werner. Lütticher Raum . 296-297 : DK IV . DL Infantis no. 55. 26 oktober 907, 181-182; DL Infantis no. 57. 18 januari 908, 183-184. 228. DO I no . 322. 436-437. 229. Jocundi, Translatio. c. 78. r. 34-36. 230. Jocundi , Translatio . 123 nt. ó; 123 in margine : Deete rs. Servatiussti ft. 42-43. 231. Jocundi, Translatio, c. 78. 122-125. 232. Bresslau , Urkundcnlehre. 1. 691 en nt. 4: Borst, Reden. 68. 184. 185. 186. 187. 188. 189. 190.

148

NOTEN: DE FORM E LE BETREKKINGEN TUSSEN MONASTERI U M EN KO NINGEN TOT AAN D E BEVESTIGING VAN DE RIJKSONMIDD ELLIJKHEID IN 1235 , p . 112-133. Ewig. Rheinische Geschichte. 1.2; 40 en 80. Ewig, Das Bistum Köln . 206. Vita Landiberti vetustissima, 37 l. Gregorii episcopi Turonensis. Liber in gloria confessorum c.7 1. r 3. 790. G regorii episcopi Turonensis . Historia . 72-75. Gesta abbatum Fontanellensium, 285-286. Grcgorii episcopi Turonensis, Liber in gloria confessorum. c.71, r 15, 790. MGH Epistolae Karolini aevi IV. no . 165, 267. r 31, 32. PL.. C IV. 603; Doppler. Verzame ling. no. 2, 217-218. MGH Capitularia IL no . 251, 195. No let en Boeren. 392. Kriege r. K. -F" Lehnshoheit, 160 . Diplomata Traiectensia, fol.25 . Regino nis C hro nico n , ad annum 888. 280; Annales Vedastini ad a nnum 888 . 3 16320. 15. Annales Vedastini . ad annum 888, 316-320; Annales Fuldenses, ad annum 888. 147. 16. Böhme r. Regesta , 1. no . 1775, ad annum 888, 730. 17. Ewig, Rheinlande, 189; Parisot, Le Royaume , 508: Gause. Z wentibolds Vcrh ältnis. 147. l 7a. MF c XX.250. 18. Annales Fuldenses 828-902, ad annum 895 , 162. 19. Winter . van. De voornaamste adellijke geslachte n. 227-228. 20. Annales Vedastini , ad annum 895. 328. 21. Reginonis chronicon, ad annum 898. 306. 22. MGH DK IV. 6; Schieffer. Kanzlei. 16. 23. Ewig. Rheinlande , 192. 24. MGH DK IV. 55. 25 . MGH DK IV. no. 20. 13 mei 898. 26. Miraeus-Foppens I. C. XIX e n C.XX. 255-256. 27. Böhmer Rcgesta II. september 928 no. 23. 17: DT. fo l. 43. 28 . Dopple r. Verzameling. no. 14 . anno 928. 224-225. 29 . Ewig, Rheinlandc, 208. 30. Jocundus. Translatio . c.40. 105 . 3 1. Ewig. Rheinlandc . 209. 32 . Jocundus. Translatio, c.40. 105. 33. H arden berg, 33. 34. Böhmer, Regesta I, december945 , no.129, 67; DO I. no. 72 , 29 december945 . 15 1152. 35. Holtzma nn . Geschichte de r säksische n Kaiserzeit , I. I08- l56. 36. Mohr. Geschichtc I. 20. 37. DO 1. no . 322 S.A. (966-971) 436-437 ; Wisplinghof. 53 en nt. 9. 38. Mayer, Fürsten. 215: Zimmermann: passim . 39. Wisplinghof, 51-68. 40. DO 111 . no . 119 . 18 april 993. 530-523; bij Wisplinghof. 66-68. 41. DO lil, no. 368. 30 mei 1000, 796-797. 42. Schieffer. Kanzle i, 8 1 en nt. 82. 43. DO III no . 367. 30 mei 1000, 796; no . 368, 30 mei !000. 796-797. 44. MGH DK IV . no. 4. 25 o ktober 895, 22-25. l. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13 . 14.

149

NOTEN, p. 120-126 -15. -16. 47. 48 . -19.

MGH DK IV . 23. Vita He inrici. cd. Van Rij , c.20. 68. Gesta episcopo rum Carneracensiurn . ad annum 1039. -188. Jocundus. Translatio. c.51. 11 2. Van Nispen tot Scvcnacr. 46. 50. B ijdragen tot de bouwgeschi edenis. !ll. 190. 51. Annales Hildesheim cmcs. ad annum IOJCJ . 102. 52. Schramrn. P .E .. Die Krönung. 18-1-322: Schmidt. Königsumritt. 208-209. 53. Jocundus Translat io. c.56. 11 5. 54. DH lll . no . DO. 14 juni 1051 . 358-359. 55. Adalberti continuatio. ad annum 944. 202. 56. Werne r. K.F .. d ie Nachkornme n. tabel. no .92: Van Winte r. de voornaamste geslachten. 22ó-227 . 57. Deeters. 121 - 112. 58. Bijdragen tot de bouwgesch iedenis. lil. 160-161 . 59. Fi<.:ki:r. Vom Rei chsfürste nstandc l. 363-365; oorkonde gedateerd 1J06 (falsurn) MF. IV C.X IX 190- 191 . 60. Niermeyer. Onde.rzocki ngcn. 15 1. 61. Diplomata Traicctensia . fol.129: MF I c. LXXXV. 95; voor bevestiging 1516: Doppier, Verzameling no. 40, s.d. 1132 , aantekening 241. 62. Herm csdorf. Een Maastrichts sculptuur. 74 en nt. 66: Panhuysen. Studiën. 83. noten l en J; Fra nquinet . BcrL,dc nccrde inwnraris. I. no. 1.2. 6J. MGH DK IV no . 57. 18 januari 908, 183- 185. ienrn:yer. Onderzoekingen . XV. 172-186 en 20 1. 64. 65 . Dopplcr. Verzameling . no.45. 244-245. 66. Doppler . Verza meling. no.45. 244-245. 67. Niermeyer. Onderzoekingen. 194 : Deeters. 65 . 68. Hardenberg, 44. 69. Bacrtcn. Het graa fschap Loon. 8-1: MF, IV C.LXV III. 228. 70. Winkc lmann. Jahrbüchcr. I. ."\35. 7 l. Doppler. Verzameling. no .67. 259; MF. IIf. C.LXXXV I. 75: de bewijsvoering van Niermeyer doet de t heorie van belening op 12 maart 1204 door koning Philips van Zwaben eerde r dan 12 novembe r 1204 vervallen . 72. Bacrten . lie t graafschap Loon . 84 . 73. Smets. Henri 1. 12lJ; Pirenne. Histoirc 1, 232 . 74. Smets. Henri I. 152: HB . 1. 3 11 . 75. Hardenberg. 46. 76 . Rein e ri Annales ad a nnum 1204 . 658 en 671 . 77. Smets. Henri 1. 113. R.cincri Annale' ad a nnurn 1205. 658. 78. Rcineri Annales ad a nnum 1214. maart 23. 67 1. 79. MF. IV . 228. 80. Fcenstra. Het s tadrccht . 519-534 . 8l. Fcc nstra. Het )tadrech t. 529 en tekst op 533. 82. Feenstra. Het stad recht. 528. 83. Panhuysen . Studiën. óJ. 84. Panhuysen . Stud ië n . bij lage ll. 136- 137. oorkonde dd. 14 septe mbe r 1227. 85. Panhuyscn . Stud ië n , liN rn nt. 2: Franq uinet. I. nr . 7.1 6. 86. Michaud-Ouantain. Univcrsitas. S l. 87. Kurth. La cité. 1. 129- 130. 88. Engels . Die Staufer. 123. oorkonde dd . 89. Diplomata Traiecte nsia I. fo l. 307: Panhuyse n. Studiën . bijlage 25 apri l 1229. 138. 90. Panhuysen. Studiën , Bij lage IV, oorkonde dd. 26 nove mber 1229.

m.

150

NOTEN . p. 126- 133 9 1. 92. 93. 94. 95.

96. 97. 98. 99. lOO. lOI. l02. I03. l04.

I05. 106. 107. 108. I09 . 110.

111. JJ2. 113. 114. 11 5. 116. 117. 118 . 119. 120.

121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133. 134. 135. 136. 137 . 138 139. 140.

G rundma nn. Deucschla nd unde r Kö nig H e in rich (V il ). -1-19--151. Van Cleve, 359: III , 33 1 e n425. Van Cleve, 359. Bannasch. 1-1 " H e inri ch (Vil) in Taddey . 506-507. Panhuyse n . St udië n . 7 l ; Böhme r. Regcsta V . nos. -1141 e n 41-12; Huill a rd Bréholles Il!. 402. Panhuysc n. Scudiën . 72: Böhm e r. Regesta V . no. 4 159. Grundmann, De utschla nd unde r Kö nig H ei nrich (VII). 450. Huillard-B ré ho lles III . 432-433. Grundmann. Deutschland unde r Kö nig H e inri ch (VII ), 449. Bannasch . Statu tum . Tacilk y. Lcxikon. 1158: Bo'I. K" Landcs hc rr,cha ft. XOO-X!ll. Panhuysen , Studiën , 76. nt. 2 ; Smets . He nri I, 206-207 . Bö hmer , Regesta V , no. 6877. M c uchc n. 6ll-X-1 ; 75. Meuthe n . 67 . M euthe n, 71. Dopple r , Ve rzame ling , no. 117 , 281; HB IV . 1. 411. Schalier . H. von, 23; HB ! , 2. 395. OH IV no. 395 . anno I087. 522. O eeters. 41 ; verwij zing naar LV Il , 45. 75 . 76. O eeters , 41 -42. D eete rs, 43-44. DH IV , no. 395. 522. Deete rs. 41. Gysseling- Koch , 348. 115. Dee te rs. 42. 116. Nélis. Examen, 5-52. 117. Köpke. R . ed. Jocundi Transla tio. 123 . nt.6 . MF , 228. 119 . Böhme r , Regesta V. 2, no. 284. Krieger, 194. MF, IV , c. LXVIII , 228. MF. IV , c. LXIX , 228-229. D eeters, 4 1-42. OH IV, no . 395 , 523. Van Cleve, 231; Kan torowicz, 194. Ka ntorowicz, 359; HB IV , 409 ; MG Ep. Po nt.J, no . 488. 392, no. 553. 4-17. HB IV, J, 401-403 . Ka ntorowicz. 194 ; Van Cleve, 231; HB . IV , 408-4 11 . Folz. Le souve nir . 284. Grimme, 237. Böhmer. Regesta V , no . 814. Borst. Re de n, 13; Rausche n. 31. Kancorowicz, 359. Folz. Souvenir, 284. Borst. Reden , 22. Doppler. Verzame ling no. 117. 1232, 281: Dopple r. Verzame ling no. 12 1. 22 nove mbe r 1233 , 282. HB , IV. 2 , 644-645. HB . IV. 2. 689-691. HB . IV. ll. 764-765 . Kriege r. 165.

151

Samenvatting

Voor het opstel getiteld 'Politieke geschiedenis van Lotharingen , 8801106' is als uitgangspunt gekozen het verdrag van Ribemont en als eindpunt de verlening van de hertogstitel in Neder-Lotharingen aan Godfried I graaf van Leuven-Brabant. De reden is dat in 880 door het verdrag van Ribemont het gebied van het voormalig koninkrijk Lotharingen in zijn geheel deel werd van het Oostfrankische Rijk, het latere Duitse Rijk. Om het koninklijk gezag aldaar uit te oefenen werden pogingen van verschillende aard ondernomen, onder andere de aanstelling van de hertogen. Toen de koningen zagen dat de hertogen een bedreiging werden, braken zij hun macht door in te grijpen in de opvolging en door de functie te verlenen aan elkaar bestrijdende rivalen. In 1106 was duidelijk dat de titel van hertog geen gezagspositie meer inhield . In 895 ondernam keizer Arnulf een poging om het zelfstandig koninkrijk Lotharingen te herstellen, teneinde zijn onwettige zoon Zwentibold van een koninkrijk te voorzien. Waarschijnlijk wilde hij ook Lotharingen aan een directer en meer nabij gezag onderwerpen , waardoor de macht van de steeds meer zelfstandig wordende edelen verkleind zou kunnen worden en de verdediging tegen de Noormannen meer effectief zou zijn . Zwentibold sneuvelde reeds in 900 in de strijd tegen de onwillige edelen, die nu zelf gingen bepalen wie zij als heer zouden e rkennen . Dat was tot 911 de onschadelijke Oostfrankische koning Lodewijk het Kind ; nadien riepen zij de Westfrankische koning Karel III de Eenvoudige in het land , die echter moest wijken ten gevolge van de strijd om de koninklijke macht in zijn eigen rijk . In 923 kozen zij voor aansluiting bij Hendrik I de Vogelaar , koning van het Duitse Rijk , die zijn gezag tussen dat jaar en 928 in Lotharingen effectief wist te maken . Hij stelde de Maaslandse edelman Giselbert uit het geslacht de r Reinieren aan als hertog , installeerde hem als zodanig te Maastricht, liet hem huwen met zijn oudste dochter Gerberga en bond hem op deze wijze aan de koninklijke dynastie. Hendriks zoon Otto 1 wenste de hertogen als vazallen te zien . Daartegen kwam Giselbert in opstand, maar hij sneuvelde in de strijd . Gerberga huwde toen met de Westfrankische koning Lodewijk IV van Overzee. Zo kwame n de aanspraken op Lotharingen terecht bij de Westfranki-

153

sche Karolingische dynastie, die dit gebied beschouwde als haar stamland. Om nieuwe conflicten te vermijden, wees Otto I zijn jongste broer aan als bemiddelaar tussen de beide rijken. Bruno was aartsbisschop van Keulen en tevens persoonlijk vertegenwoordiger van Otto 1 in Lotharingen. In zijn politieke taak werd hij bijgestaan door twee hertogen. Daarin heeft men een officiële splitsing gezien van Lotharingen, temeer omdat Bruno's biograaf, Ruotger , hem betitelde als archidux, aartshertog. Maar Ruotger vormde dit neologisme om uitdrukking te geven aan Bruno's dubbele taak: zijn kerkelijke en zijn politieke functie. Toen Bruno overleed, ging Otto 1 zelf het politiek gezag uitoefenen in Lotharingen. Een geheel andere politiek voerde Otto JIJ. In 977 kwam hij tegemoet aan de aspiraties van Karel, zoon van koningin Gerberga en broer van de Westfrankische koning Lotharius. Hij bood hem het hertogschap aan in Lotharingen. Karel accepteerde dit en trad in dienst van het Duitse Rijk. Dat was een van de beletsels om hem in 987 als koning van WestFrancië te erkennen toen zijn oomzegger Lodewijk V was overleden . In de strijd om de opvolging met de andere candidaat, Hugo Capet, werd hij gevangen genomen. Zijn zoon Otto volgde hem als hertog op. Deze was de laatste afstammeling in de mannelijke lijn van Karel de Grote. Hij overleed in 1006. Koning Hendrik II benoemde in 1012 zijn trouwe vazal, Godfried 1 van Verdun , tot hertog omdat er weer grote moeilijkheden veroorzaakt werden door de familie der Reinieren, vooral door Lambert van Leuven. Lambert sneuvelde bij Florennes in 1015 in de strijd tegen Godfried van Verdun , aan wie hij de oorlog had verklaard, omdat hij niet kon verdragen dat het hertogelijke ambt aan een andere familie was gekomen. Zijn aspiratie werd door zijn nazaten levend gehouden ; ze zou pas verwerkelijkt worden op het eind van de in dit opstel beschreven periode . Zowel Godfried I van Verdun , als zijn zoon hertog Gozelo I en zijn kleinzoon Godfried II met de Baard waren volstrekt trouw aan de zaak van het Rijk. Maar toen Hendrik III de macht van de hertogen probeerde te breken door de onbekwame Gozelo II, de oudste zoon van Gozelo I , te benoemen in het ambtsgebied van Neder-Lotharingen en aan de alleszins bekwame Godfried met de Baard he t toen minder belangrijke Opper-Lotharingen toe te wijzen, kwam Godfried Il in opstand, te meer daar zijn vader als enige het ambt bekleed had in geheel Lotharingen . Hendrik III verzoende zich pas met Godfried Il, toen zijn vroegtijdige dood zich aankondigde om aan zijn minde rjarige zoon de opvolging te verzekeren . Godfried II vervulde he t zo fel begeerde ambt van 1065 tot aan zijn dood in 1069. Toen verwie rf zijn zoon Godfried III het ambt. Tot aan zijn gewelddadige dood in 1076 heeft 154

deze het Rijk trouw gediend. Toen hervatte Hendrik IV de politiek van zijn vader met betrekking tot de hertogen en benoemde in NederLotharingen zijn driejarig zoontje Koenraad , en als vice-hertog Albert van Namen; Godfried van Bouillon , oomzegger van Godfried lil , werd markgraaf van Antwerpen. De strijd om het hertogschap tussen hen , die zich beiden op erfrecht konden beroepen , werd gewonnen door Godfried van Bouillon, die in 1089 hertog werd. Hij had nauwelijks macht en hoezeer het ambt in betekenis gedaald was, blijkt hieruit dat er geen voorziening werd getroffen toen hij in 1096 op kruisvaart toog. Godfried van Bouillon overleed in 1100 in Jerusalem. In ll01 werd Hendrik I , graaf van Limburg verheven tot hertog. Koning Hendrik V raakte met hem in conflict, ontnam hem de hertogstitel en droeg deze in 1106 over aan diens rivaal , Godfried I , graaf van Leuven. In de geschiedenis van Lotharingen tussen 880 en 1106 deden zich vanzelfsprekend meer problemen voor dan de hierboven aangegeven moeilijkheden. die kunnen worden teruggebracht tot het probleem hoe de rijksmacht zich kon doen gelden in het gebied van Lotharingen. In navolging van de Gesta der bisschoppen van Kamerijk en de geschiedschrijver Widukind van Corvey mag men zeggen dat vooral de opstandigheid van de adel en het wisselvallig karakter van het Lotharingse volk de oorzaken zijn geweest van een eigen Lotharingse politiek tussen oost en west*. Zo werd de oorsprong gelegd voor een gewestvorming, waarin zich de politieke constellatie van de latere Nederlanden aftekende. Door de prosopografische benadering kon aandacht worden besteed aan personen en hun ambities. De opvatting dat de historische werkelijkheid gereduceerd kan worden tot grote lijnen en contouren is evenzeer juist als de opvatting dat zij in hoge mate gecompliceerd is. Dit is in Lotharingen van 880 tot 1106 het geval geweest en dat is in dit opstel geschetst. Het tweede opstel, ' De Karolingische hertogen in Lotharingen en de traditie van hun begraving te Maastricht' , gaat in op de overlevering dat de laatste Karoling in de mannelijke lijn , hertog Otto (t1006) , zich heeft laten begraven in de kerk van Sint-Servatius te Maastricht en dat Otto in dezelfde kerk zijn vader hertog Karel zou hebben begraven, wiens stoffelijk overschot hij daarheen zou hebben overgebracht , nadat deze in Franse gevangenschap was overleden. Men plaatste die gebeurtenis in 1001, omdat dit jaartal aangetroffen werd op een - later verloren gegane - loden plaquette die gevonden was in de crypte van de SintServaaskerk in 1666 of daaromtrent, waarop de naam van graaf Karel, broer van koning Lotharius, vermeld was . Deze plaquette werd in verband gebracht met zijn begrafenis aldaar.

155

In een recent artikel wordt deze daad van hertog Otto geduid als een zeer duidelijke boodschap aan het adres van de toenmalige keizer: de uitdrukking van de legitimiteitsgedachte dat hij die de Servaasabdij bezat , daarmee het bewijs in handen had van de hem toekomende macht in Lotharingen . Onderzoek van bronnen en literatuur wijzen echter anders uit. Otto is overleden tijdens een ambtsreis, op weg van St.Truiden naar Maastricht. Oude tradities plaatsten zijn begraving in de Merovingische abdij van Nijvel , waar meer leden van de laatste generaties van de Karolingen begraven zijn. Dat Otto begraven zou zijn in Maastricht is een opvatting die pas is ontstaan aan het einde van de negentiende eeuw. Zij is als volgt te verklaren. Rond 1880 werd de crypte van de Servaaskerk gerestaureerd , een gebeurtenis die in brede kring de aandacht trok. In de crypte stond een sarcofaag waarop in het begin van de eeuw reeds Va n Heylerhoff de aandacht gevestigd had in verband met de rond 1666 gevonden plaquette, die zou hebben behoord bij het graf van Karel , broer van koning Lotharius van het Westfrankische Rijk. Men noemde die sarcofaag het graf van de laatste Karoling. Op grond van deze gelijkstelling van sarcofaag en graf werde n aan F. Lot , die bezig was met zijn boek ' Les derniers Carlingiens', door rijksarchivaris J. Habets gegevens verschaft naar aanleiding van zijn vragen over Je eerder genoemde plaquette. Naar aanleiding van het jaartal 1001 veron derstelde Lot dat hertog Otto zijn vader begraven had te Maastricht. Dat is onmogelijk want Otto was toen met keizer Otto III in Italië. Ook Pirenne wendde zich om inlichtingen tot Habets. Hem moet bericht zijn dat Karel er begraven was én de laatste Karoling, hertog Otto, want zo nam Pirenne het op in zij n 'H istoire de Belgique' . Dat me n Karel de laatste Karoling noemde berustte op de o nvol doende kennis van de genealogie der Karolingen; de juiste lezing van de plaquette wijst bovendien uit, dat zij behoorde bij een cenotaaf. Overigens sluiten de gegevens over de laatste levensjaren van hertog Karel e n besluiten die zij n genomen in a naloge situaties, begraving van hertog Karel te Maastricht welhaast zeker uit. Het derde opstel heeft als onderwerp ' De ontwikkeling van het monasterium van Sint-Servatius te Maastricht tot vrije rijksproosdij ' . In dit proces zijn de werkelijke en vermeende relaties tussen stift en koningen van de grootste betekenis geweest. Nadat de historische gegevens over het leven van Servatius zijn gememoreerd , wordt ingegaan op de legendevorming rond zij n persoon , die in de elfde eeuw in die zin wordt uitgebreid dat Karel de Grote aan Servatius· tusse nkomst een belangri jke overwinning op de Saracenen te danken heeft gehad . De eerste bisschop van T ongeren-Maastricht die contact had met de 156

Arnulfingen-Pippiniden was Lambertus, die rond het jaar 700 bisschop was . Het uitgestrekte diocees kende meer residenties, maar Luik werd definitief centrum toen Lambertus daar vermoord was en zijn opvolger Hubertus besloot zich daar te laten begraven. Luik werd cultusplaats van de martelaar Lambertus die ging gelden als stichter van het diocees. De periode aan zijn episcopaat voorafgaande was kennelijk vergeten. Lambertus' opvolgers hadden een welhaast vanzelfsprekend contact met de Karolingen , doordat zij gekozen werden uit de rijksaristocratie en doordat in hun diocees de palts Aken lag. Ten tijde van de laatste Karolingen werd de abdij van Sint-Servatius een ruilobject om de politieke constellatie in Lotharingen te bestendigen. Pas toen de dynastie der Saksische hertogen aantrad in de persoon van Hendrik I de Vogelaar , veranderde dit. De eerste hertog van Lotharingen werd geïnstalleerd in de kerk van Sint-Servatius te Maastricht. Toen viel de aandacht als vanzelf op de patroon van de kerk. Hendrik I verwierf relieken van Servatius voor zijn kloosterstichting Quedlinburg, waar hij en zijn echtgenote wensten begraven te worden. Doordat Hendriks echtgenote Mathilde en hun zoon Otto I zorg droegen voor de uitvoering van zijn testament , gingen zij in de Maastrichtse traditie gelden als vurige vereerders van Sint-Servatius . Van verering door Otto l, Otto Il , Otto III en Koenraad II is niets bekend. Hendrik II heeft wel blijk gegeven van verering. Dat is ook het geval met Hendrik III , maar dat men hem een grote liefde toeschrijft voor Scrvatius. mist elke grond. Hendrik IV heeft in een kwestie , gerezen met betrekking tot de kerk van Echt, beslist in het voordeel van het stift van Sint-Servatius. Ook dat feit zou worden aangegrepen om de sinds eeuwen bestaande goede betrekkingen met de koningen te bewijzen, toen het kapittel omstreeks 1080 aan de priester Jocundus de opdracht gaf het leven en de wonderen van Servatius te beschrijven . Jocundus was het ook die Servatius in verband bracht met Karel de Grote. Omwille van deze, vanaf de tijd van Karel de Grote , steeds voortgezette goede betrekkingen , zouden de koningen, zo hoopte men, aan het stift van Sint-Servatius bescherming in het altijd oproerige Lotharingen en nieuwe gunstbewijzen willen ve rlenen . In het tweede deel komt de juridische status van het monasterium van Sint-Servatius aan de orde. Tot ca. 1000 heette dit monasterium abdij , zoals in de bepalingen van het verdrag van Meerssen. Uit dit verdrag blijkt dat de abdij deel uitmaakte van de Karolingische erfmassa. Keizer Arn ulf schonk haa r aan de kerk van Trier, maar Otto 1 wilde haar om politieke redenen weer tot rijksgoed maken en ruilde d e abdij Oeren te Trier voor de Maastrichtse abdij. De status van Rijkseigenkerk werd definitief omstreeks het jaar 1000. Bewij zen van een we lomschreven rechtsstatus ontbraken tot Lotharius III in 1132 een oorkonde uitvaar157

digde waarin stond, dat de kerk van Sint-Servatius een vrije kerk was , behorende tot het Rijk . Hoe fundamenteel deze oorkonde was, blijkt uit het feit dat keizer Maximiliaan haar nog in 1516 bevestigde. Toen koning Philips IV in 1204 de stad en het stift in leen gaf aan Hendrik I, hertog van Brabant, ging de immuniteit verloren. Koning Frederik II bevestigde echter in 1215 de privileges van Sint-Servatius en liet vastleggen dat de kerk 'specialiter attinet imperio'. In deze tijd ontwikkelde zich in Maastricht de stedelijke autonomie. In 1220 werd er een stadrecht geformuleerd; in 1227 bestond er een universitas, die gesteund werd door hertog Hendrik van Brabant en door koning Hendrik(VII), zoon en mederegent van Frederik II. Tegen deze bedreiging zocht de geestelijkheid steun bij de bisschop te Luik, die van de burgers op 14september1227 de belofte afdwong dat zij voortaan vrijheden en rechten van de kerk van Sint-Servatius zouden eerbiedigen. Aan de bedreiging door de macht van de hertog wist de geestelijkheid te ontkomen door gebruik te maken van een falsum , op naam van koning Hendrik IV, dat voorgaf te stammen uit 1087. Daarin heet het dat Hendrik IV evenals eerder Karel de Grote de ke rk van Sint-Servatius bevestigt in haar vrijheid . In 1232 legde men dit falsum voor aan Frederik Il, die toen in Apricena verbleef. De tekst van het falsum werd in een nieuw diploom geînsereerd. Het handschrift e n de tekst , alsook het feit dat van deze oorkonde voor het eerst sprake is in 1232, rechtvaardigen de veronderstelling dat het falsum voor deze gelegenheid is gefabriceerd. In 1233 erkende paus Gregorius IX de rechten zoals die door Hendrik IV zogenaamd waren verleend. Op 18 maart 1234 werden door koning Hendrik(VII) aan de bisschop van Luik de rechten op het stift ontnomen, wat voor de ke rk van Sint-Servatius de verwerving van de libertas romana of kerkelijke immuniteit betekende. Frederik II vaardigde in 1235 een nieuwe oorkonde uit op verzoek van proost Otto van Everstein, een van zijn verwanten , waarin hij de rechten erkende die het stift van oudsher had en verklaarde dat het stift van ouds in bezit was van zijn voorgangers, de keizers en koningen van het Romeinse Rijk en dat het onmiddellijk verbonden was met het Rijk. Daarmee was de erkenning als rijksonmiddellijke, vrije rijksproosdij definitief: een derde macht in het tweeherige Maastricht.

* SS VII , 466; AQDGM. Vlll. 60.

158

Zusammenfassung

Für den Aufsatz 'Politieke geschiedenis van Lotharingen van 880 tot 1106' wurde als Ausgangspunkt der Vertrag von Ribemont gewählt sowie als Endpunkt die Verleihung des Herzogstitels in Niederlothringen an Gottfried 1., Grafen von Löwen-Brabant. Das Gebiet des ehemaligen Königreichs Lothringen wurde 880 als Ganzes ein Teil des Ostfrankenreiches, des späteren Deutschen Reiches. Urn die königliche Herrschaft dort auszuüben, steilte man Versuche verschiedener Art an , unter anderem die Ernennung von Herzögen. Als die Könige erkannten, dass die Herzöge zu einer Bedrohung wurden, brachen sie deren Gewalt, indem sie in die Nachfolge eingriffen und das Amt rivalisierenden Adligen verliehen. 1106 war es deutlich, dass der Titel eines Herzogs keine Machtsstellung mehr bedeutete. Im Jahre 895 unternahm Kaiser Arnulf einen Versuch, das selbständige Königreich Lothringen wiederherzustellen mit der Absicht seinen illegitimen Sohn Zwentibold mit einem Königrich zu versehen. Wahrscheinlich bezweckte er damit auch Lothringen einer unmittelbareren und näheren Herrschaft unterwerfen, wodurch die Rolle der stets selbständiger werdenden Adligen eingeschränkt werden konnte und die Verteidigung gegen die Normannen effektiver sein würde. Zwentibold fiel aber schon 900 im Kampf gegen die Adligen . Diese bestimmten nun selbst, wen sie als Herrn anerkannten. Das war 911 der schwache König Ludwig, das Kind; danach riefen sie den westfränkischen König Karl 111" den Einfältigen , ins Land, der aber infolge der Auseinandersetzungen urn die königliche Herrschaft in seinem eigenen Reich gehen musste . 923 entschieden sie sich für den Anschluss an Heinrich 1. , den Vogler , König des Deutschen Reiches, der seine Herrschaft bis 928 effektiv zu machen wusste. Er ernannte den maasländischen Adligen Giselbert aus dem Geschlecht der Reiniere zum Herzag, installierte ihn als solchen zu Maastricht, verheiratete ihn mit seiner ältesten Tochter Gerberga und band ihn auf diese Weise an das Ge biet wie an die königliche Dynastie. Heinrichs Sohn Otto 1. wünschte die Herzöge als Vasallen zu sehen . Dem widersetzte sich Giselbert, er fiel aber im Kampf.Gerberga heiratete anschliessend den westfränkischen König Ludwig IV" den Überseeischen. So landeten die Ansprüche auf Lothringen bei der westfrän159

kischen, karolingischen Dynastie , die dieses Gebiet als ihr Stammland betrachtete. Zur Vermeidung neuer Konflikte wies Otto 1. seinen jüngsten Bruder Bruno als Vermittler zwischen heiden Reichen an. Bruno war Erzbischofvon Köln und zugleich persönlicher Vertreter Ottos I. in Lothringen. In seiner politischen Rolle standen ihm zwei Herzöge zur Seite. Darin hat man eine offizielle Spaltung Lothringens gesehen, zumal Brunos Biograph, Ruotger , ihn Archidux, Erzherzog , nannte. Ruotger bildete diesen Neologismus jedoch, urn Brunos doppelte Aufgabe, seine kirchliche und seine politische Funktion, zum Ausdruck zu bringen. Als Bruno starb, zog Otto 1. selbst die politische Gewalt in Lothringen an sich. Eine ganz andere Politik führte Otto III . Den Bestrebungen Karts, des Bruders des westfränkischen Königs Lothar , kam er 977 entgegen: er bot ihm das Herzogsamt in Lothringen an. Karl akzeptierte und trat damit in den Dienst des Deutschen Reiches. Das war einer der Gründe , ihn 987, als sein Neffe Ludwig V. gestorben war , nicht als König von Westfranzien anzuerkennen. Im Nachfolgekampf mit dem anderen Kandidaten , Hugo Capet, wurde er gefangengenommen. Sein Sohn Otto trat als Herzog an seine Stelle. Dieser war in männlicher Linie der letzte Nachkomme Karts des Grossen. Er starb

1006. König Heinrich II . ernannte 1012 seinen treuen Vasallen Gottfried 1. von Verdun zum Herzog, wei! die Familie der Reiniere , vor allem Lambert von Löwen , wieder grosse Schwierigkeiten verursachte. Lambert fiel 1015 bei Florennes im Kampf gegen Gottfried von Verdun , dem er den Krieg erklärt hatte, wei! er es nicht ertragen konnte , dass das herzögliche Amt einer anderen Familie zugefallen war. Seine Ambitionen wurden von seinen Nachkommen rege gehalten; sie sollten sich erst am Ende der in diesem Aufsatz dargestellten Epoche verwirklichen. Gottfried I. von Verdun , sein Sohn Herzog Gozelo 1. , wie auch sein Enkel Gottfried II. , mit dem Bart , waren der Sache des Reiches unbedingt treu. Als jedoch Heinrich III. die Macht der Herzöge zu breche n versuchte, indem er dem unfähigen Gozelo Il. , dem ältesten Sohn Gozelos I. , das Amtsgebiet Niederlothringe ns und dem durchaus fähigen Gottfried mit dem Bart das damals weniger bedeutende Oberlothringen zuwies, widersetzte sich Gottfried, zumal sein Vater in ganz Lothringen amtiert hatte. Heinrich m. versöhnte sich erst mit Gottfried Il " als sich sein frühzeitiger Tod ankündigte. Er tat das, urn seinem minderjährigen Sohn die Nachfolge als König zu sichern. Gottfried Il. versah das so heiss bege hrte Herzogsamt von 1065 bis zu seinem Tode im J ahre 1069. Dann erwarb es sein Sohn Gottfried III .. Bis zu seinem gewalttätigen Tod im Jahre 1076 hat diese r dem Reich treu gedient. Danach nahm Heinrich IV . die Politik seines Vaters hinsicht-

160

lich der Herzöge wieder auf und ernannte in Niederlothringen seinen dreijährigen Sohn Konrad zum Herzag sowie zum Vizeherzog Albert von Namen; Gottfried von Bouillon wurde Markgraf von Antwerpen. Im Kampf urn das Herzogsamt zwischen den beiden letzten, die sich beide auf das Erbrecht berufen konnten, siegte Gottfried , der 1089 Herzag wurde. Er hatte kaum Macht , und wie sehr das Amt in der Tat an Bedeutung verloren hatte, zeigt sich daran, dass keine Massnahmen hinsichlich einer etwaigen Nachfolge getroffen wurden, als er 1096 den Kreuzzug antrat. Gottfried von Bouillon starb 1100 in Jerusalem. Im Jahre 1101 wurde Heinrich 1., Graf von Limburg, zum Herzog berufen. Heinrich V. geriet mit ihm in Konflikt, entnahm ihm den Herzagstitel und übertrug den Titel 1106 an dessen Rivalen , Gottfried, Grafen von Löwen. In der Geschichte Lothringens zwischen 880 un 1106 ergaben sich selbstverständlich mehr Probleme als die hieroben angegebenen, die sich auf die Frage , wie sich die Reichsmacht in Lothringen geitend machen konnte, zurückführen lassen. In Nachfolge der Gesta der Bischöfe von Kamerijk und des Geschichtsschreibers Widukind von Corwey* darf man sagen, dass vor allem die Aufsässigkeit des Adels und der unbeständige Charakter des lothringischen Volkes die Ursachen einer eigenen lothringischen Politik zwischen Ost und West gewesen sind . So wurde der Ursprung für das Entstehen eines politischen Raumes gelegt, in dem sich die politische Konstellation der späteren Niederlande abzeichnete. Durch das prosopographische Verfahren konnte auf Personen und ihre Ambitionen aufmerksam gemacht werden . Die Auffassung, dass die historische Wirklichkeit zu grossen Linien und Kon turen reduziert werden kann, ist ebenso richtig wie die Auffassung, dass sie in hohem Masse kompliziert ist. Das ist in Lothringen von 880 bis 1106 der Fall gewesen, und das wurde in diesem Aufsatz skizziert. Der zweite Aufsatz geht auf die Überlieferung ein, dass sich der letzte Karolinger in männlicher Linie , Herzag Otto, gestorben 1006, in der Kirche von Sankt Servatius zu Maastricht habe bestatten lassen. Otto habe in derselben Kirche seinen Vater Herzag Karl begraben, dessen körperliche Resteer dorthin übergeführt habe, nachdem dieser in französicher Gefangenschaft gestorben war. Man datierte die Bestattung in das Jahr 1001, wei! man diese Zahl auf einer-später verlorengegangenen - bleiernen Plakette vorfand . Diese Plakette, auf der der Name Graf Karls, Bruders des Königs Lothar, erwähnt war, hatte man 1666 in der Krypta der Servatiuskirche gefunden. Man hatte sie mit Karls Bestattung dort in Zusammenhang gebracht. In einem neulich erschienenen Artikel wird Ottos Tat als eine Heraus-

161

forderung an die Adresse des damaligen Kaisers gedeutet: Ausdruck des Legitimitätsgedankens, dass derjenige , der die Servatiusabtei besitze, damit auch den Beweis der ihm zukommenden Macht in Lothringen in den Händen habe. Untersuchung der Quellen und Literatur erweist jedoch anderes. Otto ist während einer Amtsreise von St.-Truiden nach Maastricht gestorben . Ältere Überlieferungen gaben als Bestattungsort die merovingische Abtei von Nijvel an, in der mehrere Mitglieder der letzten Generation der Karolinger bestattet wurden. Dass Otto in Maastricht begraben wäre, ist eine Auffassung, die erst am Ende des neunzehnten Jahrhunderts entstanden ist. Sie lässt sich wie folgt erklären . Urn 1880 wurde die Krypta der Servatiuskirche restauriert, ein Yorgang , der in brei ten Kreisen Aufmerksamkeit erregte. In der Krypta stand ein Sarkophag, auf den zu Anfang des Jahrhunderts schon Van Heylerhof aufmerksam gemacht hatte. Dies im Zusammenhang mit jener urn 1666 gefundenen Plakette, die zum Grabe Karls, Bruder des Königs Lothar des westfränkischen Reiches gehört haben sollte. Man nannte den Sarkophag denn auch das Grab des letzten Karolingers. F. Lot, der an seinem Buch 'Les derniers Carlingiens' arbeitete , erhielt auf seine Fragen nach obeogenannter Plakette vom Reichsarchivar J. Habets Angaben, die auf dieser Verwechslung von Sarkophag und Grab beruhten. Aufgrund der vermeldeten Jahreszahl 1001 nahm Lot also an, Otto habe seinen Vater zu Maastricht begraben. Das ist jedoch unmöglich , da Herzog Otto damals mit Kaiser Otto III. in Italien weilte. Auch Pirenne wandte sich urn Auskünfte an Habets. Ihm muss mitgeteilt worden sein, Karl sei dort begraben wie auch der letzte Karolinger, Herzog Otto, denn so nahm es Pirenne in seine 'Histoire Belgique' auf. Dass man Karl den letzten Karolinger nannte, beruhte auf mangelhafter Kenntnis der Genealogie der Karolinger; wenn man die Plakette richtig liest, erweist sich zudem, dass sie zu einem Zenotaph gehörte. Übrigens schliessen das Wenige, das aus den letzten Lebensjahren Herzog Karls bekannt ist, und Beschlüsse, die in analogen Situationen gefasst wurden, eine Bestattung Herzog Karls zu Maastricht nahezu gänzlich aus. Der dritte Aufsatz hat die Entwicklung des Stiftes von Sankt Servatius zur freien Reichspropstei zum Gegenstand. In diesem Prozess sind die teils vorhandenen, teils fehlenden Verbindungen zwischen Stift und Königen von grösster Bedeutung gewesen. Nachdem die historischen Daten zum Leben des Servatius genannt worden sind, wird auf die Legendenbildung urn seine Person eingegangen, die sich im 11. Jahrhundert in dem Sinne ausbreitet, dass Karl der Grosse dem Eingreifen des Servatius einen wichtigen Sieg verdanke. Der erste Bischof von Tongeren-Maastricht , der mit den ArnulfingenPippiniden in Yerbindung stand, war Lambertus, der urn 700 Bischof 162

war. Er gründete eine Residenz in dem damals völlig unbekannten Lüttich. Die ausgedehnte Diözese kannte mehrere Residenzen, doch wurde Lüttich endgültig zum Zentrum , als Lambertus dort ermordet worden war und sein Nachfolger Hubertus beschloss. sich dort begraben zu lassen. Lüttich wurde Kultstätte des Märtyrers Lambertus, und dieser wurde für den Stift er der Diözese angesehen. Die Epoche, die seinem Episkopat voranging, war offenbar vergessen . Lambertus' Nachfolger hatten eine beinahe zwangsläufige Verbindung mit den Karolingern, da sie aus der Reichsaristokratie gewählt wurden und in ihrer Diözese die Pfalz Aachen lag. Zur Zeit der letzten Karolinger wurde die Abtei von Sankt Servatius zum Tauschobjekt , urn die politische Konstellation in Lothringen zu stabilisieren. Erst als die Dynastie der sächsischen Herzöge in der Person Heinrichs 1" des Voglers, einsetzte, änderte sich dies. Der erste Herzag, Giselbert, wurde in der Kirche von Sankt Servatius zu Maastricht installiert. So zog der Patron der Kirche die Aufmerksamkeit wie von selbt auf sich. Jedenfalls erwarb Heinrich I. Reliquien des heiligen Servatius für seine Klosterstiftung Quedlinburg, wo er und seine Gattin begraben zu werden wünschten.Dadurch, dass Heinrichs Gattin Mathilde und ihr beider Sohn Otto 1. für die Vollziehung des Testamentes Sorge trugen, gallen sie in der Maastrichter Überlieferung als ergebene Verehrer des Sankt Servatius. Nicht bekannt ist, dass Otto 1" Otto Il. , Otto III . und Konrad II. Verehrer waren. Heinrich II. besuchte das Grab des heiligen Servatius zu Maastricht. Heinrich III. schreibt man eine grosse Verehrung des Maastrichter Heiligen zu, dem fehlt jedoch jeder Grund. Heinrich IV. hat in einer Streitfrage hinsichtlich der Kirche von Echt zu Gunsten des Stiftes von Sankt Servatius entschieden. Auch auf diese Tatsache sollte man später hinweisen , urn die seit Jahrhunderten existierenden guten Beziehungen zu den Königen zu unterstreichen, als das Kapitel urn 1080 den Priester Jocundus beauftragte , das Leben und die Werke des Servatius zu beschreiben. Jocundus war es auch, der Servatius mit Karl dem Grossen in Verbindung brachte. Urn dieser von der Zeit an stets fortgesetzten guten Verbindungen willen würden die Könige, so hoffte man , dem Stift von Sankt Servatius Schutz in dem immer aufständischen Lothringen verleihen, sowie ihm neue Gunst erweisen. Im zweiten Teil ist die Rede vom juristischen Status des Monasteriums von Sankt Servatius. Bis etwa 1000 heisst dieses Monasterium Abtei , wie in den Bestimmungen des Vertrages von Meerssen . Aus diesem Vertrag geht hervor, dass die Abtei zur karolingischen Erbmasse gehörte. Kaiser Arnulf schenkte sic der Kirche zu Trier, aber Otto 1. wollte sie aus politischen Gründen wiede r zum Reichsgut ·machen und tauschte die Abtei zu Trier gegen die Maastrichter Abtei. Dieser Status von reichsei-

163

gener Kirche wurde urn das Jahr 1000 definitiv. Bewe ise eines wohlumschriebenen Rechtsstatus fehlten, bis König Loth ar III. 1132 eine Urkunde ausfertigte , in der stand , dass die Kirche von Sankt Servatius eine freie, zum Reich gehörende Kirche sei. Wie grundlegend diese U rkunde war, zeigt sich an der Tatsache , dass Maximilian sie noch 1516 bestätigte. Als König Philipp IV. 1204 Stadt und Stift Heinrich 1. von Brabant zu Lehen gab, ging die Immunität verloren. König Friedrich II. bestätigte 1215 jedoch die Privilegien von Sankt Servatius und liess festlegen, dass die Kirche specialiter attinet imperia. Im Jahre 1220 wurde ein Stadtrecht formuliert ; 1227 entstand eine Universitas, die von Herzog Heinrich von Brabant und von König Heinrich (VII.) , Sohn und Mitregenten Friedrichs II., unterstützt wurde. Gegen diese Bedrohung suchte die Geistlichkeit Hilfe beim Bischof von Lüttich, der den Bürgern am 14. September 1227 das Versprechen abzwang, fortan die Freiheiten und Rechte der Kirche von Sankt Servatius zu respektieren. Der Bedrohung durch die Macht des Herzogs wusste die Geistlichkeit sich durch Anwendung eines Falsums auf den Namen Heinrichs IV. zu entziehen , das angeblich aus dem Jahre 1087 stammte . Darin heisst es , dass Heinrich IV. , so wie vorher schon Karl der Grosse , die Kirche von Sankt Servatius in ihrer Freiheit bestätigt. Im Jahre 1232 legte man Friedrich II ., der damals in Apricenum verblieb , dieses Falsum vor. Der Text des Falsums wurde in ein neues Diplom inseriert. Die Handschrift und der Text wie auch die Tatsache, dass von dieser Urkunde zum ersten Male 1232 die Rede ist, rechtfertigen die Annahme, dass das Falsum für diese Gelegenheit fabriziert wurde. Im Jahre 1233 erkannte Papst Gregor XI. die Rechte , so wie sie H e inrich IV. angeblich verliehen hatte, an. A m 18.März 1234 wurden dem Bischof von Lüttich die Rechte auf das Stift durch König Heinrich (VII.) aberkannt , was für die Kirche von Sankt Servatius die E rwerbung der libertas romana ader kirchlichen Immunität bedeutete. Friedrich ll . fertigte 1235 auf Wunsch des Propstes Otto von Everstein, eines seiner Verwandten, eine neue Urkunde aus , in der e r die Rechte , die das Stift von altersher besessen habe, anerkannte und erklärte , das Stift sei von seinen Vorgängern , den Kaisern und Königen des römischen Reiches gegründet worden und unmittelbar mit dem Reiche verbunden . Damit war die Anerkennung als reichsunmittelbare, freie R<: ichspropstei definitiv: eine dritte Macht in dem zweiherrigen Maastricht. * Gesta in: SS VII , 466; Widukindi res gestae Saxonicae. in : AQDGM .YIII . 60.

164

Résumé

Comme point de départ de l'essai " L'histoire politique de la Lorraine de 880 à 1106" j 'ai choisi Ie Traité de Ribemont et comme point final l'attribution du titre de duc en Basse-Lorraine à Godefroi 1er, comte de Louvain-Brabant. C'est qu'en 880 Je Traité de Ribemont fit entrer Ie territoire de !'ancien royaume de Lorraine entièrement dans Ie règne Francia Orientalis devenu plus tard l'Empire germanique. On essaya de plusieurs façons d'excercer Ie pouvoir royal, entre autres par la nomination de ducs . Lorsque les rois constatèrent , toutefois, que les ducs constituaient une menace à leur pouvoir, ils sont intervenus dans leur succession en attribuant la fonction à des concurrents rivalisants. C'est ainsi qu'ils rompirent leur pouvoir. En 1106 Ie titre de duc n'avait déjà plus d'autorité réelle. En 895 l'empereur Arnoul fit un effort pour rétablir !'autonomie du royaume de Lorraine afin de munir d'un royaume son fils naturel Zwentibold. Probablement il a voulu aussi soumettre la Lorraine à un pouvoir plus direct et plus proche, essayant ainsi effectiveme nt de diminuer l'influence croissante des nobles et organisant ainsi plus effectivement la défense contre les Normans. Zwentibold, mort en 900 déjà , dans Ie combat contre des nobles récalcitrants , qui désormais décideraient eux-mêmes à que! seigneur se soumettre. Jusqu'en 911 ce fut à Louis l'Enfant , Ie roi impuissant de Francia Orientalis; ensuite ils firent appèl à Charles Ill le Simple, roi de Francia Occidentalis. Mais celui-ci dut se retirer à cause de la Jutte pour la souveraineté dans son propre royaume. En 923, ils se sont associés à Henri 1er l'Oiseleur, roi d'Allemagne, qui réussit à asseoir son autorité entre 923 et 928. II nomma duc, Giselbert, no bie mosan de la dynastie des Renier, l'installa comme tel à Maestricht, Ie maria à sa fille cadette Gerberge , Ie liant ainsi au territoire et à la dynastie royale. Othon 1er, fils d'Henri , choisit de considérer les ducs comme des vassaux. Giselbert se révolta contre cette idée, mais il succomba lors des luttes. Gerberge épousa ensuite Lothaire, Ie roi de Francia Occidentafü . Ainsi la dynastie Carolingienne de Francia Occidentalis , considérant ce territoire comme sa terre ancestrale, put réclamer la Lorraine. Pour éviter de nouveaux conflits, Othon 1er désigna comme médiateur entre

165

les deux royaumes son frère cadet Brunon. Cel ui-ei était en même temps archevêque de Cologne et représentant personnel d 'Othon Jer en Lorraine. Deux ducs l'assistèrent dans sa täche politique. Ce fait est sou vent interprété comme marquant la séparation officielle de la Lorraine en deux, d'autant plus que Ruotger , biographe de Brunon , a qualifié ce dernier d'archidux. Mais Ruotger créa ce néologisme pour exprimer la dualité de la täche de Brunon: celle de fonctionnaire ecclésiastique e t celle de fonctionnaire politique . Lorsque Brunon mourut , Othon 1er luimême exercerça Ie pouvoir politique en Lorraine. Othon III fut tout à fait différent. En 977 il cornbla les aspirations de Charles, frère de Lothaire, roi de Francia Occidentalis, e n lui offrant la fonction ducale en Lorraine . Charles accepta et offrit ses services au royaume allernand. Ce fait l'empêcha d 'être reconnu roi de Francia Occidentalis lors de la mort de son neveu Louis Ven 987 . Dans Ie combat pour la succession avec son rival , Hugues Capet, il fut fait prisonnier. Son fils Othon lui succéda comme duc et fut Ie dernier descendant masculin de Charlemagne. Il décéda en 1006. Le roi Henri II nornma duc, son vassal fidèle Godefroi de Verdun, parce que la dynastie des Renier et surtout Lambert de Louvain aient causé de nouveau de grandes difficultés . En 1015 Lambert tomba à Florennes, dans un combat contre Godefroi de Verdun , à qui il avait déclaré la guerre , parce qu'il n'avait pu tolére r qu'une autre dynastie ait é té élevée à la dignité de duc. Ses descendants partagèrent les mêmes voeux, mais ceux-ci ne se réalisèrent qu'à la fin de la periode décrite dans eet essai. Godefroi 1er de Verdun, son fils Ie duc Gozelo, ainsi que Godefroi Il, Ie Barbu , se dévouèrent totalement aux inté rets du royaume allemand . Mais quand Ie roi H e nri III essaya de rompre la puissance des ducs en nommant l'incapable Gozelo II en Basse-Lorraine et e n accordant la Haute-Lorraine, moins importante à cette époque , à Godefroi Ie Barbu qui était beaucoup plus compé tent , celui-ci se révolta , d 'a utant plus que son père avait rempli la fonction ducale dans toute la Lorraine . Ce n'est que lorsque sa mort précoce s'annonça qu' Henri se réconcilia avec Godefroi . Il s'y décida pour assurer la succession de son fils mine ur. Godefroi remplit la fonction si désirée de 1065 jusqu'à sa mort en 1069. Ensuite son fils Godefroi III accéda à la fonction . Celui-ci servit fidèlement Ie royaume jusqu'à sa mort cruelle e n 1069. Henri IV reprit la politique de la nomination des ducs d'Henri III en nommant son fils Conrad, ägé de trois ans, duc en Basse-Lorraine et Albert de Namur vice-duc; Godefroi de Bouillon fut marquis d'Anvers . La lutte pour Ie titre ducal , réclamé par les deux en fonction de le urs droits de succession , fut gagnée par Godefroi, qui fut duc en 1089. Son pouvoir fut très restreint e t Ie fait qu'on n 'avait pris de dispositions lors de son départ e n croisade e n 1096 , montre la diminution de l' importance 166

de cette fonction. Godefroi mourut à Jérusalem en 1100. En 1101He nri1 de Limbourg fut nommé duc . Henri Ven tra en conflit avec lui , lui óta Ie titre de duc et délégua ce titre à son concurrent Godefroi , comte de Louvain. Dans l'histoire lorraine entre 880 et 1106, il y a eu évidemment plus de problèmes que ceux mentionnés ci-dessus, mais ils se réduisent tous au problème de la domination du territoire lorrain dans son ensemble. A l'exemple des Gesta des evêques de Cambrai et de l'historiographe Widukind de Corvey* on peut dire que c'est surtout la rébellion de la noblesse et Ie caractère instable du peuple lorrain qui ont été les causes d' une politique lorraine visant une position indépendante entre la France et l' Allemagne. Cette politique a eu pour conséquence une régionalisation, dans laquelle se dessinait déjà la constellation politique de ce qu 'on appellera plus tard les Pays-Bas. Par l'approche prosopographique j"ai pu regarder de près les individus et leurs ambitions. La conception que la réalité historique peut être réduite à de grandes lignes et des contours, est toute aussi correcte que la conception que cette réalité historique est très compliquée. Il en fut ainsi en Lorraine de 880 à 1106. Voilà ce qui a été esquissé dans eet essai. Le deuxième essai "Les ducs Carolingiens en Lorraine et la tradition de leur ensevelissement à Maestricht" , traite du choix présumé des derniers descendants masculins Caroljngiens, les ducs Charles et Othon, d'être ensevelis à l'église Saint-Servais à Maestricht. Selon la tradition , Othon a fait ensevelir son père, Ie duc Charles, dans la même église, après sa mort en captivité en 1001. On a situé eet évènement en 1001 puisque cette date et Ie nom du "comte Charles, frère du roi Lothaire", ont été trouvés sur une plaquette de plomb - perdue plus tard - découverte dans la crypte de l'église Saint-Servais en 1666. On a fait Ie lien entre cette plaquette et l'ensevelissement à eet endroit. Dans un article récent eet acte du duc Othon a été interpreté comme un message très évident à l'empereur d'alors: il voudrait ainsi exprimer Ie fait que celui qui possédait l'abbaye de Saint-Servais tenait en mains la preuve de son pouvoir légitime sur la Lorraine. Cependant des recherches sur les sources et sur la littérature nous apprennent autre chose. Othon est mort lors d'un voyage officie! entre St.-Trond et Maestricht. Selon d' anciennes sources il a été enseveli à l'abbaye mérovingienne de Nivelles ou plusieurs membres des dernières générations des Carolingiens ont été enterrés. L'idée d'un en terrement d'Othon à Maestricht ne s'est formée qu'à la fin du 19ième siècle . Elle s'explique comme suit. 167

Vers 1880 on a restauré la crypte de l'église Saint-Servais, ce qui a attiré l'attention d 'un grand public. Là se trouvait un sarcophage qui a retenu I'attention de Van Heylerhoff vers l'an 1800, et c'était lui qui a fait Ie lien avec la plaquette, trouvée vers 1666, qui a dû appartenir au tombeau de Charles duc en Lorraine. On considérait ce sarcophage comme Ie tombeau de Charles qu'on nommait à tort Ie dernier Carolingien. Le directeur des archives nationales à Maestricht, M. J. Habets , fournit vers 1890 des renseignements sur la plaquette à M . F. Lot , qui écrivait alors son livre "Les derniers Carolingiens" . A propos de l'année 1001, Lot supposa qu'Othon avait enseveli son père à Maestricht . Cela est impossible, puisque Ie duc Othon se trouvait à ce moment-là en !talie avec I'empereur Othon lil. Pirenne aussi demanda des renseignements à Habets. C'est lui qui a fait savoir que Charles y était enseveli ainsi que Ie dernier Carolingien , Ie duc Othon , car Pirenne mentionne ces faits dans son oeuvre " Histoire de Belgique" . Que l'on ait considéré Charles comme Ie dernier Carolingien indique une connaissance insuffisante de la généalogie des Carolingiens; une lecture correcte de la plaquette montre qu'elle appartenait à un cénotaphe. D 'ailleurs les données concernant les dernières années de Ia vie du duc Charles ainsi que les décisions prises dans des situations analogues , excluent pratiquement l'ensevelissement du duc Charles à Maestricht. Le troisième essai a comme sujet " L'évolution du monastère de SaintServais à Maestricht en libre prévöté du Saint-Empire" . Dans ce processus, les relations entre Ie monastère et les rois, soit historiques , soit légendaires, ont été de la plus haute importance . Après les données historiques sur la vie de Servais , je traite de Ia naissance de sa légende, qui au onzième siècle s'amplifia d 'autant plus que Charlemagne devait une victoire importante à l'intervention de Saint-Servais. Le premier évêque à entrer en contact avec les Pippinides fut Lambert , vers !'an 700. Il fonda une résidence à Liège, ville bien insignifiante à cette époque. Le vaste diocèse comptait plusieurs résidences , mais Liège devint Ie centre définitif lorsque Lambert y fut tué et que son successeur Hubert décida de se faire enterrer dans cette ville. Liège devint un lieu de culte du martyr Lambert que l'on considéra dès Iors comme Ie fondateur du diocèse. Apparemment on avait oublié Ia période antérieure à son épiscopat. Les successeurs de Lambert ont entretenu un contact presque naturel avec les Carolingiens, parce qu 'ils étaient élus par !'aristocratie du royaume franc et que la résidence à Aix-la Chapelle se trouvait dans leur diocèse. Pendant Ie règne des derniers Carolingiens , l'abbaye de Saint-Servais est deve nue un objet d 'échange pour consolider la constellation politique en Lorraine. 168

Cela changea seulement lorsque les ducs de la dynastie des ducs de Saxe succedèrent aux Carolingiens comme rois de Francia Orientalis, !'empire allemand. Le premier duc de Lorraine fut installé par Ie roi Henri l'Oiseleur dans l'église Saint-Servais à Maestricht. Le patron de cette église évidemment attira l'attention. Le roi obtint des reliques pour la fondation du monastère Quedlinbourg ou lui et son épouse voulaient être enterrés. Comme l'épouse du roi , la reine Mathilde et leur fits Othon I se chargeaient de l'exécution testamentaire, ils étaient considérés selon la tradition comme des admirateurs fervents de Saint-Servais. On ne sait rien d ' une vénération du saint par Othon 1er, Othon II , Othon III en Conrad II. Par contre Henri II ainsi qu' Henri 111 ont fait preuve de leur respect pour Saint-Servais mais il n 'est pas prouvé qu' Henri 111 ait voué une grande vénération à Saint-Servais, comme son saint préféré. Henri IV arbitra en faveur de l'abbaye de SaintServais lors d'une affaire concernant l'église de Echt. Ce fait est cité pour prouver les bonnes relations des siècles durant avec les rois , lorsque Ie chapitre chargea Ie prêtre Jocundus vers 1080 de décrire la vie et les miracles de Saint-Servais. Ce fut Jocundus qui fit Ie rapport entre S. Servais et Charlemagne. On espérait que gräce aux bonnes relations les rois à partir de cette époque-là, protégeraient l'abbaye de SaintServais dans une Lorraine toujours en rébellion et lui accorderaient de nouvelles faveurs . Dans la deuxième partie est décrite l'évolution juridique du monastère Saint-Servais. Jusqu'en 1000 ce monastère est appellé abbaye, comme dans les clauses du Traité de Meerssen. Ce traité prouve que l'abbaye a fait partie de l'héritage carolingien. Le roi Arnulphe l'offrit à l'église de Trèves, mais Othon I voulut la réintégrer aux biens royaux pour des raisons politiques et il échangea l'abbaye Oeren à Trèves contre l'abbaye de Maestricht. Ce statut d'église royale fut définitif vers l'an 1000. Les preuves d' un statut juridique bien défini manquent jusque Lothaire III octroie une charte dans laquelle il fait mentionner que l'église de SaintServais est une église libre, appartenant à !'Empire. Le fait que l'empereur Maximilien renouvelle la charte en 1516, montre combien celle-ci était fondamentale . Lorsque le roi Philippe IV en 1204 donna en fief la ville et l'abbaye à Henri 1de Brabant , l'immunité se perdit. Frédéric II garantit les privilèges de Saint-Servais en 1215 et proclama que l'église specialiter attinet imperia. A cette époque des institutions urbaines sont formées à Maestricht: la ville développa son autonomie. En 1220 Ie droit communal pénal fut instauré, en 1227 il y eut une universitas protegée par Ie duc Henri et par Ie roi Henri (VII). Pour tutter contre cette men ace , Ie clergé chercha Ie soutien de l'évêque de Liège, qui le 14septembre1227 obligea 169

les citoyens de promettre de respecter dans l'avenir les libertés et les droits de l'église Saint-Servais. Ensuite Ie clergé sut échapper à la menace du pouvoir ducal en se servant d'un falsum de 1087 pretendument attribué au roi Henri IV. Henri IV y affirme les droits que Charlemagne avait déjà reconnus: la liberté de l'église Saint-Servais. En 1232 on offrira ce diplóme faux à Frédéric II sejournant alors à Apricena. Le texte de ce faux de 1087 est inséré dans un nouveau diplóme de Frédéric II. L 'écriture, Ie texte, ainsi que Ie fait qu 'il est question de ce diplóme de 1087 pour la première fois en 1232, justifient la supposition que cette falsification a été fabriquée pour cette occasion. In 1233 Je pape Grégoire IX reconnut les droits attribués d' une manière présumée par Henri IV. Le 18 mars 1234 à l'instigation du prévot Othon d' Everstein, un de ses parents, Henri (VII) retira les droits sur l'abbaye à l'évêque de Liège, ce qui signifia l'acquisition de la libertas romana ou de l'immunité ecclésiastique. Frédéric II donna en 1235 une nouvelle charte dans laquelle il reconnaissait les droits de la capella Servatiana, comme chapelle impériale appartenant à lui et à !'empire, comme elle avait appartenu autrefois à ses ancêtres. C'est ainsi que Ie monastère de Saint-Servais fut définitivement reconnu comme prévóté libre et impériale ; à coté des pouvoirs du duc de Brabant et de l'évêque de Liège, Ie troisième pouvoir dans la ville de Maestricht. * SS VII , 466; AQDGM VIII, 60.

170

Register van persoonsnamen en aardrijkskundige namen

Dit register bevat alleen pe rsoonsnamen en aardrijkskundige namen , die voorkomen in de tekst van de drie in dit boek opgenomen opstellen .

A A mbe rlo up , l l. Aalst . 48. Anagni , 130. Abbé ville , 5 . Adalbero , aartsbisschop van Reims. 70. 71 , Alagrecus , 98, 102, 105. Andagium (St.-Hubert) = Andennes , 90. 72. 91. Adalbero , bisscho p van Augsburg. 15. Adalbero 1, bisschop van Me tz. 2 1, 30, 75. A nde rnach, 1. 7, 92. Adalbert van Bremen, 46. 50. Anna , moeder van Maria , 98. Anno van Ke ule n, aartsbisschop , 49. Adalbold II , bisschop van Utrecht. 37, 40, Anse lmus van Luik , 46 , 47. 42, 74, 96, 120. Adalha rd . graaf van Metz. 6. 1 Ansfri ed, bisschop van Utrech t , 22 , 30, 31 , Adela , echtge no te van Balderik, 38, 39, 36, 38. · Antwe rpe n , 30, 31, 38, 45, 55. 40. Adela , echtgeno te van R einie r lil Lang- · Ape r, 88. · Apollinaris van Ravenn a , 104. hals. 27. Adelaïde , echtge no te van hertog Karel , 73. Arius , 86. . Arnold , graaf van Chin y. 56. Adelbert , gr aaf, zoon van Matfried. 20. Adelbertus, graaf in de Hette rgouw , 39. A rnulf. aartsbisschop van Re ims , 72. 73. Ade lhe id, echtge note van Otto 1. 69. 70. Arnul f. bisschop van Me tz. 88. Arnulf, graaf van Holland , 36. 71. Adhc marus va n C ha ba nnes, 73. Arnulf, graaf van Kamerijk. 32. Agiltridus, bisscho p van Luik , 91. Arnulf. graaf van Valencijn , 36. A rnulf 1, graaf van Vlaanderen. 23. Agnes van Po itou . 49. 96 . 121. Arnulf IlI van Vlaanderen. 52. Agricius. St" bisschop van T rie r, !04 . Arnulf van Karinthië , koning/keizer, 7. A isne. 19. Aken ,5. 7.8. Il , 13- 15, 20,2 1, 33.36.41,42 . 8,9, 10, Il, 13 , 14. 15, 20, 31, 93 , 100. 113. 45-46. 59. 70. 74 , 87. 91, 100, IOI , 104. 114, 116. 118 , 119. lil , 112. 120-122, 130, 131. Ascelinus, bisschop van Laon , 69, 72. Aselinus, 36. Alberik, graaf. 9. Albe rt lil van Name n. 5 1, 55, 56. 121. A sselt aan de Maas , 5-6. Athanasius , bisschop van A lexandrië, 86, Albuinus. gr aa f, 93. 87. Alcuin. 93. 104. 112. Athelstan. koning van Wessex, 21. A lexander[van G ulik]. bisschop van Luik . Atrecht , 5. 36. 122. Alfred de Grote, ko ning van E ngeland, 4. A ugsburg, 15 , 16, 25, 97 . Augustus, keizer. 103, 112 , 131. 5. Alpe rtus van Me tz, 37, 38, 40. A uster, 1.

171

B Balderik I. bisschop van Luik , 956-959, 27. 37. Balderik II , bisschop van Luik. 1008-1018, 37, 40, 56. Balderik , bisschop van U trecht. 21. 27. Balderik , echtgenoot van Adela , 38, 39. Balderik, graaf in Dre nthe. 38, 39. Bambe rg. 75, 76. 96. Bar, 43, 44. Beatrix van Toscane, 48. Beiere n , 7 , 8, 23, 24. 34. 35 , 49. 59. 97. Benedicta , dochter van Zwentibold , 14. Benedictus van Aniane , 42. Benedictus VIII. paus. 104. Berengar. bisschop van Ka me rijk , 27. Berengar , graaf van Lommegouw , 16. Berengar van lvrea . 25. Bergen in He negouwe n, 27. 28. 33, 34. Be rnwin . bisschop van Verdun, 20. Bertulf. aartsbisscho p va n Trier, 6. Betuwe . 6. 7. Biest . graafschap, 46. Birthen . 23. Bismarck . 0. von. 20.29. Bohe me n . 28. Bonifatius. aartsbisschop , 87. 90. 109. Bonn. 5, 8. 18. 23. Boudewijn van Edessa. 51. 56. Boudewijn IV , graaf van Vlaanderen. 36-37. 40, 43-46. Boudewijn V. graaf van Vlaande ren. -l7 . 48, 97. 98. Boudewijn VI. graaf van Vlaande ren. -l8 , 52 Bouillon , 50. 55. Boulogne-sur-Mer, 103. Bourgondië. JO. Boussu, aan de Haine. 32 . Brabant. ll. 30. 37. Broek op de Veluwe. 54. l:lrowerus. C hr " 76. 77. Bruningcnrodc. :m. 37. Bruno. aartsb isschop va n Ke ulen , 21. 25-30. 32 ..>4. 59. 69. 118. Bruno van Egishl'im . paus Leo IX . 43. 47, 98. 99. 104. Bruschius, 76. Brussel. 34. 59. 69. Burchard, bisschop van Utrecht. 55 .

172

Caecilia. dochter van Zwentibold, 14. Caesar , 131. Ceprano, 127 , 130. C harle roi , 5. C harroux . 56. C hè vremont bij Luik, 18, 28, 117. C hiers. 55. Chièvre, 46. C hilderik II . koning. 88. 117. Compiègne . 29, 70. 71. 81. Constantijn de Grote , 103 , 105. Constanza. echtgenote va n Frederik ll.

127. Continuator Reginonis , 28. Cunigunde, zie: Kunigunde. C uype rs. P.J .H" 84.

D Dagobert II , koning, 88. Dender, 45. Desiderius. koning. 91. Deventer, 6. 16 , 38. 39. Deville. 43. Diede nhofe n (= Thionville), 11 . Diederik. zoon van Adela, 39. Diederik van Luxemburg, bisschop va n Metz. 75. Diederik , bisschop van Metz , 70, 75. Diederik , bisschop van Verdun . 46. 56. Diederik , hertog in Opper-Lotharinge n . 41 , 42, 75. Dietwin , bisschop van Luik , 52. Dinant , 88, 89. Dionysius, St.-. l9 , 94. 95. Dirk Ivan Holland. 7. 8. 17. Dirk II. graaf va n Holland. 16. Dirk III . graaf van Ho lland . 39, 41. Dirk IV. graaf van Holland , 44-47. 50. Dirk V , graaf van Holland , 50. :i:I. 'i5. Dirk, graa f van de Veluwe:. zoon van Gerardus Flamens, 40. Divaeus. 77. Dodo. dienaar van Pippijn II. 89. Doornik , 6 , 55 . Dordrecht. 47 . Dre nte, 39. Drogo. bisschop van Me tz, 92.

Duisburg, 32 , 35, 121. Durandus, bisschop van Luik . 41. Durfos. 13, 14. Dijle, 8, 37.

E Eadgifu , echtgen ote van Kare l lil de E e nvoudige, 2 1. Eadgi tha. echtgenote van Otto 1, 21. Ebe rhard. aar tsbisschop van Trie r , 99. 104. Eberhard. graaf, 23. Echt, 101. lll, 121. E chternach , 14, 15, 50. 77. 88, 113 . ll7. Eduard d e Belijder . koning van Engela nd. 47 . Edwa rd de O ude re. ko ning van Wessex. 2 1. 22. Eems. 50. Egbert. aartsbisschop van Trier. 7 1, 119. Egbert. a artsbisschop van York. 109. Egbert II van Brunswij k . graaf. 50. E (g)inhard. 81. 91. 93 , 109. 112. E lte n . 38. 40. Elzas , l. 4. E mma. echtge note van Lotharius. ko ning van West-Francië. 69. Ename. 31. 32. 43. 46. E ngelbert , aartsb isschop van Ke ulen. 127. Enger (Westfa le n) . 95. Epina l. l . Erlwin . bisschop van Kamerijk . 35. E rrne ntrud . dochter van Kare l d e Eenvoudige , 28. Ermentrud. dochter van Lodewijk de Stame laar, 116. E rmen trudis, dochte r van graaf Re inier IV . 77. E ucha rius. bisschop van Trier. 99. 104 . 105 . 106. E uphratcs. b issch op van Ke ule n. 87 . E ustachius II. graaf van Bo ulogne. 51. 55. E ustachius ! II. graaf va n Bou logne , 5 l. 56. Everard. broer van ko ning Koe nraacl 1. 7, 20. 23. Everhard Saxo. 5. Evesa. 5. Essen , 13. Ezzo. paltsgr aaf. 4 1. 42

F Fa rabe rt , bisschop van Luik. 26. Fivelgo . 39, 50. Flame nses. 57. Flémalle. 14. Flodoard van Reims, 18, 19, 20. 22, 26. 28. 67 . 69. Flörchingen. 13 . Florennö. 37. Floribert. bisschop va n Luik , 9 1. Floris 1. graaf van W est-Friesla nd , 48 , 50. Floris !I . graa f van Holland. 53. Flo ris = Florens. 16. Folkma r. bisschop van Utrecht , 34. Fo rmosus. paus , 9. Fosses. 7. Franco. bisschop van L uik , 13 . 92, 114. Franken , he rt ogdom. 23. 59. Frankfort , 7. Frederik. aa rtsbisschop van Mainz, 23. Frederik 1 Barbarossa. 84. 123, 130, 131. Frederik Il , ko ning. keize r. 123 , 124, 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. F rede rik . graaf van Ba r , Me tz e n C haumo ntois. 28. 29. F rederik. he rtog in Opper-Lotharingen. 59. Frederik van Lotharingen. kardinaal. paus Stcphanus !X. 48. 49. Frederik van Luxemburg. 45 , 47 , 49. Friesland . 9. 36, 43. 53 . Frisia. 7. Frutolf va n Miche lsbe rg, 57. Fulco. aartsbisschop van Reims , 114. Fu lda. 5. 6. 8. IO. Furfooz, 13.

G Gardulf. Friese graa f. 7. Geefs. G., beeldho uwe r. 82. Ge nt. 5. Gebehard , bisschop van Regensburg. IOO. Gebhard, Frankische graa f, 13 . IS . Gee rtruid van W est-Friesland. 48. 50. Gerard 1, bisschop van Ka me rijk . 37 . 40-43. 56. Gerard ll. bisschop va n Kame rijk , 55, 97. Gerard va n C há tenois. hertog in Oppe rLotharingen . 49. Gerard Il , graa f van Gelre. 39.

173

Gerard, graaf uit he t huis der Matfridingen, 114. Gerard van de Elzas , hertog in Opper-Lotharingen, 47. Gerard van W asse nberg. 100. 101. Gerardus Flamens, 39. Gerbcrg. zuste r va n de prefect Godfried II , 38. Gerberga. dochte r van Hendrik 1de Vogelaar. 21, 24 , 25 , 27-29. 32, 67 , 69 , 74 , 100. 117 Gerberga. doc hter van hertog Kare l. 34. Gerberga. zuste r van hertog Ottn. 77. Gerbcrt van Aurillac. paus Silvester II , 30, 33. 71. 73. Gerha rd. uit het huis der Matfridingen. ll. 15. Gerhard van Are, proost van de St.-Servatius-abdij , 128. Gerulf, graaf. 7. 8. Geul. 7. Ghaerbald . bisschop van Luik , 91. Giebichenstein bij Halle, 45. Gisela. dochter van koning Lothari us II, 6, 7. G ise la van Zwaben, echt genote van Koenraad II , 41, !09. Giselbert van Bergen. 58. Giselbert. he rtog. 17-25, 59 , 67. 93-95.100, 116- 118. Giselbert, graaf van Loon, 37. Giselbert. graaf in de Maasgouw . 11. 32. Givct, 88. Godfried de Noorm an , 5, 6, 7. Godfried , graaf van Hettergouw , prefect . 39. Godfried lI . van de Hette rgouw. prefect , 39. Godfried. graaf van Lrnven. 4. 58. Godfried , g raaf van Verdun. de Gevange ne. 30 . .B, 34 . 37 . 38. 60. 7 1. Godfried. markgraaf va n Valencijn e n E name . 33. Godfried. prefect van Utrecht , 36. Godfried. zoon van Godfried de paltsgraaf. 29. 31. 41. Godfried van An jou , 46. 47. Godfried 1. hertog in Neder-Lotharingen . 37. 38. 40. Godfried II met de Baard. hertog , 43-5 1. 97 . 100. 121.

174

Godfried lll met de Bult, 50-53, 55. 121. Godfried IV van Bouillon. 5 1, 55, 56, 57. Godfried . graaf van Namen. 123. Gooila nd . 40. Gorze. 42. Goslar. 48 , 49. 97-99. Gozelo I. hertog. 41-45. 51. 97. Gozelo II , hertog, 44 , 45. 51. Gregorius IX , paus , 127 , 130-132. Gregorius van Tours. 86, 87. 105, 112. Gregorius VII ( Hildebrand) paus. 49, 52-56. Groningen,8. Gulik , 5. Guthrun, 5.

H Hadwich , echtgenote van Hugo de Grote. 22. 29. Hagano. 18. Hagcnau. 132. Hamaland. graafschap, 16. 31. 38, 39. 40. Hartgarius. bisschop van Luik . 91. Haslon ( = Asse lt) , 5. Haspe ngou w . 37. H a tto. aartsbisschop van Mainz. 13. H edwig. dochter van Hugo Capet. 34. Helena , moeder van ke izer Constant ijn ,

105. He ndrik l de Vogelaa r . 1. 11. 17-24 , 31. 32. 59. 7.+. 94-97. llO. lló-118 . Ht:ndrik II de Heilige . keizer. 34-4 1. 59. óO. ó7. 75, 76. 96. 97. 120. 12 1. Hendrik III . keizer. .+.+-49. 54. 96-100. 109. 120. 121. Hendrik IV , ke izer. 48-50. 52-55. 57-58. IOO. !01 , 110. lil. 12 1. 127. 128. 131. 132. Hendrik V . keizer , 4. 51. 55. 57. 58. 121. 12'.' , 124. Hendrik (VII). 126. 127. 128. lJ2 Hendrik 1 van Fran krijk , 18. 43-47. Hendrik 1 van Brabant , 123 , 124 , 126. 129. He ndrik , graaf van Limburg. 4. 57 . 58. Hendrik , bisschop va n Luik. 54. Hendrik , re gent/ hertog van Lot haringen. 23. 24 , 25 . Hendrik van Nordhei m . 55. Hendrik va n Velde ke . 31, 94 , 99. !03. lil. H e ndrik van Ve rdun . bisschop van Luik .

52.

Henegouwen. 10. 11. 25. 28. -18. 52. 69. H e rbert van Vermandois , 19. 20. 23. 3-l. H e respich. 7. H eribert, aa rt sbisscho p van Ke ulen. 35. Heriger van Lobbes. 87. 101. 103. 10-l. Hcrisplinclis. 88. Herman va n Augsb urg. 44. 100. H erma n. graaf van Henegouwen. 44. -16. Herman. bisschop van Keulen. 18. Hersfclcl. 98. Herstal. 17. 87. 108. 117. H e tte rgouw. 38. Hildegard. gravin van Ho lland. 16. Hildes hc im. 3-l . Hilduin. bisschopscandidaat in Luik . 18. Hincmar. aartsbisschop van Reims. 92. 109. Hoegaarden. 37. Hoei. graafschap. 30. 31. 51. 52. 88. 89. Hohorst. klooster bij Amersfoort. 31. Holland. graafschap. 8. 36. 53. Homburg aan de U nstrut . 52. Hrotsvitha van Gandersh.:im . 21. Hube rtus . bisschop va n Luik . 89-91. 107. 110 . Hugo Candidl1s. 54 . Hugo Capet. koning van Fra nkrijk. 34 . 70-73 . 79. Hugo van Flavigny. 5-l. 73. Hugo de Grote. graaf van Parijs . 18. 19. 22. 23. 25. 69 Hugo van Pierrespont , bisschop van Luik, 125 . 126. Hugo . zoon van koning Lotharius ll. 6. 7.

Ida van Boulognc . 51. 55. 57. lmmet.I. 38. lmmo. graaf in de Maasgouw . 28. ln gc lh ci m. 91. lngram. bisschop van Kamerijk . 27. lsaac. graaf l'an Kamerijk . 16, 32. Italië. 6. 10. 29. -18. -19. 51. 76 . lvois . 22 . -17. 70 .

Jan van Eppc s. bisschop van Luik. 126. Jerusalem . 57. 84.

.Jocundus. 21. 50. 98-103. 105-111. 118. 120. 121. 129. Johannes va n Xanten. 128. 131. Johannes X. paus. 18 , 93. 106. Jo hannes XIII , paus. !04 . Judith. dochter van Karel de Kale. 16. Judith. echtgenote van Lodewijk de Vrome. 114. Jupille , 117. Just ini a nus. keizer . 131.

K Kamerijk. 1. 4-6. 25. 30. 32. 36. 43. 48 . 55 70. 97. 122. . Kare l de Dikke . 6. 7. 69. Karel III de Eenvoudige. 10. 11. 13. 16-2 1. 23. 93. 94. 116. Karel de Grote. 21. 35. 36. 74 , 81. 82. 84. 85 , 91. 97-99. 101. IOJ. !04. 107-111. 117. 122. 128. 130. 131. Karel de Kale. 17. 92. 93 . 11 6. Karel, he rtog van Lotharingen. 30. 33. 59. 60.67.74.8 1.108. Karel Martel , 81. 9 1. 107- 109. 112. Karlenses = Carlenses. 32. Karinthië , 49. Ka rlo man , hofmeier. 4, 7. 90. 110. Ke nne merland , 6. 53. Keulen. 4, 5. 6. 18. 26. 27. 29. 33, -ll . 51. 74. 77. 87. 97. 103. 112 . Koble nz. ó, 7. 123 . Koenraad 1. koning. 1. 15-17. 20. 94. Koenraad ll. koning. 41 . 42, 96. 99 , 109. 12 1. Koe nraad U t.le Jongere. 41. 43. Koenraad (111). zoon van H e ndrik IV . 55. 57. Koenraad lJI . 123. Kocnraad , bisschop van Utrecht , 54 , 56. Koenraad de O udere , 41. 42. Koenraad de Rode . hertog . 25-26. Koenraad, Frank ische graaf, 13. Koenraad, vader van Koe nraad Ivan Oost-Francië, 15. Konradijnen. 17. Konstanz, 96. Kornelimünster. 6 . Kortrijk . 5. Kunigunde , echtgenote van ke ize r He ndrik ll. 16. 34. 75. 76.

175

L Lambert 1. graaf van Leuven. 27. 32-34, 36, 37, 41. 77. Lambe rtus . St.-, bisscho p van Luik , 13. 36. 75,87-89.9 1, ll O. Lampertus van H e rsfeld . 75. Langres. !. Laon. 10. 11. 33. 67. 70, 72. Lebuinus , 87. Lechfeld. 15. Le uve n , 8, 34 , 37, 38. Leuven. graafschap . 33. Lijmers , 38. Lipsius. 76. Liudgard , dochter van Lodewijk de Jonge re , 117. Liudgard, gravin van Loon. 37. Liudga rd, schoonz uster va n H e ndrik 11 , echtge note van Arnulf van Ho lland. 36. Liudgard va n Vlaanderen. 38. Liudolf, hertog van Saksen . 11 7. Liude lfingers. !. 2 1, 74. Liutga rd , echtgeno te van Wichma n . 16 . Liutward van Vercelli , 6. Lobbes. 42 . 11 4. Lob ith. 1. 7 . Lodewijk , zoon van he rtog Karel, 73. Lodewijk Il, graaf van Loon . 123. 124. Lodewijk III , ko ning van West-Francië. 4.

5. Lodewij k IV he t Kind , 8, 14- 17. 92, 93, 110 , 118. Lodewijk IV van Overzee . 22-25. 67 , 74. Lo dewijk V , ko ning van West-Francië. 69. 71 , 8 1. Lodewijk XI. 8 1. Lodewijk XIV , 8 1. Lodewijk de Duitse r . 92 . 93. 109, 11 3. Lodewijk de Jonge re. ko ning van OostFra ncië. 4-6. 11 7. Lodewijk de Vrome, 16 , 90-92 . 110. 114. Lo tharius 1. keize r. 4. 8. 11 . 11 6. Lotha rius Il . ko ning va n Lo tharingen. 6. 10. 92. 114 . Lotharius Il van Ita lië, 69 . Lotharius Ill . koning va n het Duitse Rijk . 53. 1~2 . 123 . Lot harius. koning van West-Fra ncië. 27. 28. 29. 32. 33. 59, 67 , 69-7 1. 74. 110. Luik (Lcndium). 5 , 7 . 13, 14. 18. 24-3 1. 36.

176

41.42,46-48.54, 55. 58,7 1.73.87,88. 89-93, 96-98 , 103 . 110. 11 2. 124-126 . Luikse stede nbo nd , 126. Luxemburg. 4.

M Maagdenburg. 104. Maas. 1. 7 . 11. 13. 14 . 18 . 19 . 22. 24 . 37, 38. Maasgouw . J1. Maastricht , 5. 13. 20. 2 l. 24. 25. 67-8 1. 89. 90 . 93. 95- 101. 103. 105-108 , 11 0, 11 2132. Magnentius. 86 . Ma inz. 6. 13, 55. 57, 58. 98. 100. Hl!. Mainfranke n , 8. Ma lméd y, 6. Manasse. aartsbisschop va n Rei ms. 56. Ma rgut-sur-le-C hiers. 33. 70. Maria. moeder van Jezus, 91. Ma rne. 39. Ma rtinus. St.- , 108. Mate rnus. bisschop van Keulen. 99, !04. Matfried. graaf. 11. 15 . 114. Mat hilde. dochter van Beatrix van Tosca ne, -IX. 56. Ma thilde , dochter van Kuenraad ll . 43. Ma thilde . echtgenote va n Hen d rik 1. 22. 23 , Jx. 95. Mathilde van Vlaanderen. 48 . Matthias. St.- . Trier. 105. Maximiliaan. keizer. 122. Mechtilcl, abclissc van Ouedlinburg. 95. Mee rsse n . palts. 17 . 28 . 3 1. 92, 11 3, 11 7. Megingaucl . graaf. 9. 10. 11 4. 11 6. Meginhard. graaf. 5. Me inwe rk . bisschop va n Pade rbo rn . 39. Merowingen . 2 1. 94. Metz. 11.1 5. 17 , 30.33.47. 70. 122. Middag . .W. Mirwart . 56. Monte Cassi no. -18. Mo nulphus . St.- , 86. 110, 11 2. Mouzon . .:to. Moyc nm o utie r. 1.

N Nagel. De. 55. Namen . J:l. 58. 88. Napoleon 1, 82. Narbonnc . 107.

Nevelo ng , 2 1, 27. Neuss. 5. Niwlaas Il , paus. 49. Nivelk. 88. Nijmegen. 5 , 8. 11. 13. 32. 4 1, 42 , 96. 97. Nijpe ls . D . H. , 82. Nij ve l. 7. 11. 77, 88. 129 . Nith ard . bisschop van Luik . 97. Noormanne n , 4-8 , 2 1, 36, 40, 91, 92. Nordhausen. 95. Notger . bisschop van Luik . ook: No tke r , ~O. 35-38. 70 , 87 . 10 1. 103. Noyons. 7 1. 72.

Pa rijs . 7. 108. Pa te rno , 74. Pa ulus Diaconus . 87. Pavia. 40. Pé ronnc. 2 1. 32. Pe trus. apostel , 104-106, 112. Philips van Zwahen. ko ning . 123. 124. Pippijn ll. ho fm eier. 88. 89. 91. Pippijn lll , hofmeie r en ko ning, 91. Pius IX . paus , 29. Pöhlde. 95. Poi tiers. !07, !08. Poppo. ab t van Stave lut , 42 , 43 . Prüm. 6, 8 , 13. 129.

0

0 Oda , dochte r van O tto de Doorluchtige . echtgeno te van Zwentibold e n van graa fGerhard , Il , 14 , 11 7. O dakar. 11. 13 . Odelrik . aa rtsbisscho p van Re ims, 29. Odo , graaf van C ha mpagne , 43. Odo. koning va n West-Francië. 9, 10. 13. 114. Oere n , abdij . ll. 15, 114.118- 120. Ooste rgo, 50. Oost-Francië , 1. 9. 15. 18, 2:1. 59, 94. Orleans , 73, 77. O ta. 8. Otbe rt , bisscho p van Luik . 57, 58. Otto I , keizer, 1, 20-27 , 29-33 , 41 , 59, 67, 69, 74.95 , 109. llO. 11 8- 12 1, 13 1. Otto ll. keizer. 29. 30. 32. 33 , 59 , 69 , 70. 72. 91, 96 Otto !IL keize r. 30. 34, 35 . 38, 67, 7 1-74, 76, 77. 96. 109 , l 19. 120. O tto IV van Brunswijk , keizer, 123. Otto d e Doorluchtige , hertog van Sa ksen , l l. Otto. graa f van Loon. 37. O tto , graaf van Ve rdun . he rtog in Lotharingen. 24. Otto, hertog van Lo tharinge n , 34, 59. 67-81. O tto van Everstein. proost, 127, 130, 132. Ot to van Freising, 54 . Otto van Ve rma ndois . 32. 69. O ude naarde , 30.

p Palise ul . 11. Pamplona, 109.

Ouedli nburg , 94-96.

R

Radbod . aartsbisscho p van Trier, 10. 11 . 13-15. 17, 11 3. 11 4. 11 6 . Radbod . bisschop va n Utrecht , 17. 87. Rathe r, hisschop van Luik. Verona . 26. 27 . R atold . na tuurlijke zoon van Arnulf. 8. Ravenna. 74, 127. Regclinde, 5 1. Rege ns burg, 15. 97. Reginard, bisschop van Luik . 42 . 43 . Regino va n Prüm , 5-7. 11 , 13. 14. 11 6. Reims. 19. 29. 30. 55. 72 , 8 1. 97. Reinier lI, graaf van Henego uwe n. 10, 11 , 13-17, 21, 116. Reinier lll Langhals , graaf va n He negouwen , 25-29, 32, 69. Reinie r IV van He negouwen, 27 . 32-34 . 36. 37 . 7 1. Re inmod. 38. Re ino ld . graaf in He negouwe n . 32. Relindis . dochte r va n Z we ntibo ld. 14. Re miremont , 114, 11 7 . 129. Ribemont. 1, 4, 92, 11 3. Richard, abt van St.-Vanne, 40 , 41 , 43 . Richa rd II. he rtog van Normandië. 36. Ric hbod. aartsbisschop van Trie r , 104. Richer(us) , abt van Prüm . bisschop van Luik . 18. 93, !06. Riche r van Re ims. 17. 24. 27. 70-73, 8 1. Richeza , echtge no te va n A lfons VII . 127. Richildis. gravin va n H e negouwe n. 48. 52. 56.

177

Rimini. 86. 87. Rimlinge n, 26. Ripuariërs. 42. Robert , aartsbisscho p van Trier. 22. Robert. aartsbisschop va n Rouaan. 36. Robert 1. koning van Frankrijk. 18. 19, 72. 73. Robert II. koning van Frankrijk , 36. 40. Robe rt. graaf van Namen. 37. Robert . graaf van Parijs. tegenkoning in Frankrijk . l . 19. Robrecht ck Fries . 48. 50. 52 , 53. 55. Rothard . bisschop van Kamerijk. 70. 7 1. Rome , 9. 29. 42 . 45. 46. 52 . 54. 74. 92, 93 . 98. !03-1 On, 128. Rorik . 6. Rudolf. broer van Reinie r IlI Langhals.

28 Rudolf, hertog van Bourgondië. koning van Frankrijk . 10. 18, 19. Rudolf II. he rtog van Opper-Bourgo ndië. 22 . 11 4. Rudolf. vader van Richcr van Reims, 27. Rudolf van Zwaben. tegenkoning. 109. Ruhr , 18. Ruotger, biograaf, 26. 27. 29. Rutger. aartsbisschop van Tricr. 17, 19, 23, 116. 117. Rij n. 1. 5. 8. 16. 18-20. 23. 28. 39, 50. 100. Rijnsburg. 46.

s Saksen, 11 . 23. 59. Samuel , prefect. 26. San Germ ano. 127, 130. Sancourt-en-Vi meu. 5. Schelde. 1. 5. 36. 37. 45. s~clulius Scottus, 13. 9 1. 92. Senlis, 72. Se ns, 73. Scrvan . St.-. 108. Servatius. St.- , ge nealogie. 101 . 102. Servatius. St.- , Aravatius. Sarbatios. 86. Siegfried de Noorman. 5, 6. Siegfried. graa f van Luxe mburg. 16. 3 1. Siegfried van Gorze. 43. Sige bert van Gembloers. 33. 45. 57. 58. 6 1. 69. 73. J02. Sige hard. 11 4. Silva Meriwido. 40.

178

Silveste r ll. paus. ze i: Gerbe n . Simo n e n Judas Thaddeus. 98. 99. Sinzig. 7. Soissons. 19. 72, 73. Somme. 5. Sophia. 14. Spijk. 7. Stavelot (-Malmédy). 6. 42. 88. 89. 97. 117. Staveren. 8. 51. Stepelinus. 75, 76. Stephanus. bisscho p van Luik . 16. 18. 92. 93. Stephanus. graaf. 9. 11. Stephanus IX , paus, zie : Frederik van Lotharingen. Steppes. 124. St.-D~nis. 72. 8 1. St. -Emmeraan. klooster. 132. St.-Goar. 13. St.-Jacohsklooster. Luik. 60. St.-Laurentiuskloostcr. Luik. 42. St.-1\ilatthias. abdij te Trier. St.-Maurice. 114. St. -Max iminus. abdij. 9. 10. 15. 16, 20. 104. 11 4. 117. St. -Pantalcon , klooste r te Keule n, 26. St.-Picter hij Maastricht, 89. St.-Pieter. abdij te Gent. 11 St.-Salviuskloostc r te Valencijn. 28. St.-Truidcn , abdij aldaar. 5. 53. 69 . 73. 75. 76. 11 7. St.-Vaast. abdij te Atrecht. 10. 11 . 13. St.-Vitusstift te E lte n, 38. Straatsb urg. 11. Suidbcrt. bisschop. 87 . Suithardeshaga. 8. Sulpicius Seve rus. 86. Suste ren. 14. 88. Sven, koning van Denema rken. 47. Swatopluk. 9. T Teisterbant. 39. 42. Tertry , 88. Tervue re n. 88. Tcrwaan , 5, 55. Theodardus. bisschop va n Maast richt. 88, 89. Thcodericus. aa rtsbisschop van Trier. 11 8. Theoduinus, bisschop van Luik . 5 1. Theofano , keize rin. 70.

Thiméon , 5. 6. Thio nville, 11. 14. Thorn . abdij, 31. Tiel. 8. 38. Tienen, Land van , 30. Thietmar van Merseburg. 22. 28. 36. 37. 40, 75 , 94. Thomas, apostel , 57. Tongeren (Octavia) , 5. 88, 90-92 , 103- 105. Tosca ne, 48. Toul, 4. 11 , 30. 104, 114. Tribur. !O. 42, 74. Trier, 4. 6. 10. 11 , 13, 15, 17. 20, 34, 42, 48. 93. 96, 99. 103-106. 110, 113, 114, 11 7, 118, 122. Troyes. 105.

u Urk. 39. Utrecht (ook: Sticht) , 8, 2 1. 25 , 30, 3 1, 33, 38 , 41. 43 , 47, 50, 53 , 54, 96, 97.

v Valencijn , 5. 3 1, 36. 37, 46. Veluwe , 38. 40. Verdun , 19, 33, 41 , 44. 47, 48, 50, 53, 55, 71. 126. Ve rmançlois. graafschap , 32. Via Regia. 104. Victor II. paus, 49, 98. Vilvoorde. 11 . Visé , 24, 58. Vlaanderen , 5 , 32. 48. Vlaardingen , 40 , 46, 53. Vlie. 7. 50. Vulvegisus, bisschop. 107.

w Wadenheim en A hrweiler. 99. Wala, bisschop van Trier . 6. Walcheren. 1, 6. 36. Waldger (Freso) , 7. Walram. graa f van Limburg, 56. 58 , 122. Waltcaud. bisschop van Luik , 9 1.

Walter ll . burggraaf van Kame rijk. 43. Wando . abt van Fontanelle , 11 2. Wazo . bisschop van Luik , 44, 46, 47. Werner, graa f in H enegouwen , 32. Westergo, 50. Westllinge , 50. We t-Frnncië, 1, 4, 9, 10. 11, 13 , 14, 16, 20, 2 1, 22. 24. 25 , 28, 30-33, 34 , 59, 94 . Wichbert. graaf. 6. Wichcrik. paltsgraaf. 16. 2 1, 28, 30, 3 1, 34. Wichfried , aartsbisschop van Keule n , 20. 25 . Wichman, graaf van H amaland , 38, 40. Wichman van Vreden of van Westfalen , 38. 39. Wichmannus, graaf in Hamaland , 38. Widukind va n Corvey. 20. 26, 94. 95 . Willem, bisschop van Utrecht , 50, 52-54. Willem de Verove raar , 48. Willem Langzwaard, hertog van Normandië, 23. Willibrord. 87, 88. Willibrordskerken , 50. Wipo , 41. 43. 109. Wolbodo, bisschop van Luik. 41. Wolfga ng, bisschop va n Regensburg , 34. Worms, 6, 8- 11 , 18. 29 , 52, 54, 127.

x Xanten . 23. 39. IJ IJsselmonde. 56.

z Zacha ri as. paus, 90. Zuidergo. 50. Zü lpich, 5. Zwaben, 23, 49. 59. 97. Zwentibold (Sanderboldus), koning van Lo tharingen , 8- 15 , 19. 92-99, 114. 116120.

179

MAASLANDS E MONOGRAFIE Ë N l 2 3 4

5 6 7

8 9

lO 11 12

13 14 15 16 17 18

19 20 21

22 23 24

25 26

27 28 29 30

31 32 33

34 35

36 37 38 39 40 41

180

Dr. M.G. Spicrtz, Maastricht in het vierde kwart van de achuiende eeuw Dr. Remigius Dieteren O.F.M" Grondb eleid en volkshu is vesting in de Mijmtreek Dr. J.M. Gijsen, Nikulüil5Heyendal12 delen) Drs. J.F.R. Philips, D e> . J.C.G.M. Jansen. Drs. T h.J.A.H. Claessens, Geschiedenis van de landbouw in Limburg 1750-1914 Dr. P.Th. van Beuningen, Wilhelmus Lindaml1· als inqu isiteur en b isschop Dr. E. Rocbrocck. Het land van Montfort J. Korcman, De stadsrekening van Maastricht over het jaar 13 99-1400 Dr. J.M. Gijsen, Joannes Augustinus Paredis (1795-1 886). bLçschop va11 Roerm o11d en het Limburg van zijn tijd Dr. Jean Bae rt e n. Het graafçchap Loon (ll e-14e eeu w) A.11. Paape , Donkere 111ren Dr. Mr. H.H.E. Wouters, Grensland en bruggehoofd Dr. C. van den Berg, H. B.i. van Rijn, burgemeester van Venlo, pio11ier der milieuhygiëne Dr. J. Grnuwcls. Dagboek van geb eurtenissen opgetekend door Christiaa11 Mu11ters ( 1529-1545) Dr. P.L. Nèvc , Het rijkskamergerecht e11 de Nederlanden Prof. Dr. W. Jappc Albcrts. G eschiedenis van de beide Lim burgen, Deel 1 Dr. L. Peters , Ceschichte des C <'schlechtes vo11 Schaesb erg Prof. Dr. W. Jappe Alberts . Geschiedenis 1·a11 de heide Li111burge11. Deel Il Ir. C. E.P.M . Raedts m.i. , Oe up kum.1t. de onrwikkeli11g m de 11eerg a11g 1•w1 de stee11kole11mijnbouw in Limburg Dr. S. Y .A. Vellenga. Katholiek Zuid-Limburg P •1 het j(m·is m e Dr. W. Krings , Wertw1,1? und Umwertung vo11 A l/m enden im Rhei11· M (las-C ebiet vo m Spiitmiuelalter bis zur Mille des 19. Jahrhunderts Dr. P.J. H. Ubachs. Twee heren, twee co11fessies. De verh ouding van Staat en Kerk te Maastrich1 , 1632-1673 Jaak Brepo els. Hel Laga Onderwijs i11 de pro1•incie L im burg (18 15-1830) Harry Schillings . Tu11eel en Theater i11 Limburg in de 19e en 20e eeu w Prof. Dr. W. Jappe Alberts, Van heerlijkheid IOt landsheerlijkheid Ph. Vandc r Maclcn, Dictionnaire géografique du Lim bourg Dr. J.P. Gribling. Willem Hu bert N olens 181XJ-J931 Dr. J.A.K. Haas . De verdding va11 de La11den vw1 Overmaas 1644-1 662 Prof. Dr. W. Jappc Albcrts , Overzi cht van de geschiedenis van de Nederrijnse Territo ria tussen Maas en Rij11. _± 800-1288 Henry Baillicn, Tongeren 1·w1 Romei11se Civi({H tot Middeleeuwse Stad Dr. J. C. G.M. Jansen. La11dbouw en economüche golfbe wegi11g i11 Z uid-Lim burg 1250-1800 M.P. Gutmann, War wui rurnl life in the earl.1· modern L o w Countries Dr. Rudolf Philips, Gezondheids zo rg in Lim burg D r. A.Fl. G chlen. Het 11 otariaat in het tweeherig Maas tricht P.J.H. Baghus. De slag om de Roerdriehoek Dr. Ton Meijknecht, Bartholomeus va11 Maastricht ( t 1446) , Mon11ik en Conciliarist Prof. Dr . W . Jappe Albcrts , Overzicht van de geschiedenis w111 de Nedemïnse Territoria 1usse11 Maas en Rij11, Deel ll. 1288- + 1500 François Vanduffcl, !11d11strialisatie en verandering: Lommel 111sse11 1890 en 1914 Dr>. A.P.M. Cammaert, Tusl'en twee vuren Drs. J.M .B . Tagage, De Ordi11ari11s wm de collegiale On ze Lieve Vrouwekerk te Ma astricht Dr. G.11.A. Venncr. De Meimveg Dr. C. A.A. Lin ssen , Histo rische opstellen uva Lotharing en en M aastricht in de Middeleeuwen