Het blauwe goud verzilveren

Het Rathenau Instituut is een onafhankelijke organisatie die tot taak heeft maatschappelijke en politieke oordeelsvorming te ondersteunen rond vraagstukken, die te maken hebben met wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen. Het Rathenau Instituut richt zich met de resultaten van zijn projecten tot het Nederlandse parlement. Het onderzoek dat in dit bericht is geschetst heeft sterk geleund op de medewerking van enkele honderden personen, grotendeels werkzaam binnen de watersector. Het Rathenau Instituut heeft hen anonimiteit beloofd en is hen zeer erkentelijk voor de geleverde bijdrage. In het kader van dit onderzoek zijn twee tussenrapporten verschenen: ‘Duurzaam waterbeheer in de praktijk; rapportage

Rat h e n a u

Voortzetting van het huidige waterbeheer betekent een instituut investering van vele miljarden. In het beste geval behouden we wat we hebben. Meer oog voor de dynamiek van water levert veel extra’s op ten opzichte van nu. augustus In plaats van wegstoppen van water achter steeds hogere 2000 dijken kunnen we het blauwe goud ook inpassen in het landschap en aantrekkelijke perspectieven ontwikkelen voor wonen, transport, recreatie, natuur en landschap. Op papier heeft Nederland deze omslag, dit ‘omdenken’, wel gemaakt. De praktijk blijkt weerbarstig. Integraal waterbeheer smoort in vele belangen en gebrek aan politieke steun buiten het terrein van het waterbeheer. Zo speelt water amper een rol bij ruimtelijke afwegingen door rijk, provincies en gemeenten.

fase I’ en ‘Casestudies Duurzaam waterbeheer in de praktijk; besluitvorming rond water nader bekeken’ (Rathenau Instituut, 2000). Het onderzoek is mede gefinancierd door de Commissie Waterbeheer 21ste eeuw en is uitgevoerd door adviesbureau Accanto. Eindredactie: Rathenau Instituut Redactie: Peter van Rooy, Lydia Sterrenberg Fotografie: Tineke Dijkstra, Pierre Verstraelen

Het blauwe goud verzilveren Integraal waterbeheer en het belang van omdenken

Illustratie pagina 14 is een bewerkte tekening van de Provincie Flevoland Vormgeving: Basislijn/Hennie van der Zande, Amsterdam Grafische productie: Herbschleb & Slebos, Monnickendam Drukwerk: Meboprint, Amsterdam

W

ater schiet omhoog op de politieke agen-

da’s in de wereld. Enerzijds

Deze publicatie is gedrukt op kringlooppapier

vanwege overstromingen en anderzijds vanwege grote

Achtergrondfoto: Bart Versteeg

Redactieadres

tekorten aan water van

Rathenau Instituut

goede kwaliteit. Ook in

Postbus 85525, 2508 CE Den Haag

Nederland neemt de politie-

Telefoon: (070) 3421542

ke aandacht voor water toe.

Fax: (070) 3633488

De kans op ernstige water-

Email: [email protected]

overlast groeit. Tegelijker-

Internetsite: www.rathenau.knaw.nl

tijd staan biodiversiteit en leefomgeving in toenemende mate onder druk van verdroging. De waterkwaliteit is in Nederland de laatste decennia beter geworden maar blijft een bron van zorg.

24

Rat h e n a u ui t gave

a u g u st u s 2 0 0 0

a u g u st u s 20 0 0

Rat h e n a u ui tgav e

1

Diverse commissies beraden zich in Nederland over het waterbeheer in de toekomst: de Commissie Waterbeheer 21ste eeuw over behoud van veiligheid, de Commissie Toonen over de verhouding tussen provincies en waterschappen, de Commissie Togtema over financiering

Conclusie uit het

Overwegingen voor de politiek

onderzoek van het Rathenau Instituut

van het waterbeheer en de Commissie Leemhuis over de rol van provincies bij ruimtelijk waterbeleid. Daarnaast verschijnt de Vijfde Nota over de Ruimtelijke Ordening met aan-

De praktijk van het waterbeheer is nog niet klaar voor de 21ste

dacht voor water als deel van het ruimtelijk beleid. In de loop van de komende maanden wordt de Tweede Kamer gevraagd zich een oordeel te vormen over het werk van deze commissies en uitspraken te doen over de

eeuw. Daarvoor is van alle betrokke

-

nen omdenken nodig: Nederland

koers van het waterbeheer in de 21ste eeuw.

zien als (onder)waterland – delta Het Rathenau Instituut onderzocht de praktijk van het waterbeheer in Nederland en rapporteert daarover in dit bericht. Verder in dit bericht overwegingen voor de politiek en een reactie vanuit het onderzoek op de bevindin-

van Noordwest-Europa – en water benaderen als kans voor de leef

-

omgeving.

Het waterbeheer is in Nederland een kleine 3000 jaar geleden begonnen en zal een vervolg krijgen tot in lengte van dagen. Waterbeheer wordt de komende dertig jaar steeds belangrijker (zie p. 20 ‘Doorkijk naar de toekomst’). De inzet van klassieke technieken zoals dijken en gemalen zal moeten worden heroverwogen ten opzichte van alternatieven. Als beleid en praktijk ver uit elkaar blijven lopen, heeft dat als consequentie dat delen van Nederland op termijn niet of slechts tegen zeer hoge kosten bewoonbaar blijven.

gen van de Commissie Waterbeheer 21ste eeuw, en de Commissies Toonen en Togtema.

dit bericht.

Meer specifiek is van bestuur

maar gaat het per definitie om een ruimtelijk concept. Uitwerkingen van zo’n concept kunnen aanzienlijke consequenties hebben voor de maatschappij. Zo is het zeer waarschijnlijk dat de kosten op korte termijn voor de baten op langere termijn zullen uitgaan. Overtuigingskracht, politieke durf en een duidelijke koers binnen de Vijfde Nota over de Ruimtelijke Ordening zijn dan ook essentieel voor het in

In bestuurlijk-organisatorisch opzicht zal de

-

moeten afschudden. Hoe dit het meest logisch

2 Voortzetten van ingezet ontwikkelingsproces

en effectief kan worden vertaald naar de verde-

De onderzoeken van de verschillende commis-

watersector de last van het verleden van zich

ders, burgers en watersector een bepaalde inzet nodig: • Bestuurders op het gebied van ruimtelijke ordening van rijk, provincies en gemeenten: water expliciet betrekken bij ruimtelij

-

ke afwegingen. “Binnen het Europa van de toekomst, met meer dan twintig lidstaten, zal ieder land zoeken naar een herkenbaar icoon. Zwitserland heeft zijn spierwitte bergtoppen, die worden geassocieerd met bergsport. Spanje heeft de zon, goed voor vakanties en overwintering. Polen heeft oernatuur, die in West-Europa uiterst schaars is. En Nederland? Die heeft het blauwe goud van de toekomst, maar is zich daar nog niet van bewust. […] Nederland houdt zichzelf nog in de wurggreep van 1953 en het plan van Mansholt. De angst voor verdrinking en honger zit er bij de besturende generatie nog goed in, terwijl water voor ons iets is waar we mensen uit de hele wereld ontmoeten in een ontspannen sfeer.” Aldus een student van de Universiteit Wageningen (Bron: onderzoek Rathenau Instituut).

Voor een delta kan het concept van duurzaam waterbeheer niet beperkt blijven tot water

praktijk brengen van duurzaam waterbeheer.

Bevindingen van de Commissie Leemhuis waren niet beschikbaar bij het opstellen van

Nederland, als delta van Noordwest-Europa?

• Burgers: bewust worden van voor- en nadelen van het leven in

ling van taken, is vooralsnog niet te zeggen.

sies en van het Rathenau Instituut hebben bin-

Tijdens het onderzoek hebben uiteenlopende

nen de watersector als aanjager gefungeerd: in

partijen gewezen op de verlammende werking

korte tijd is binnen de watersector een proces

van discussies over het bestel, indien deze niet

op gang gekomen van bezinning, bewustwor-

is geënt op een heldere strategie. De ontwikke-

ding en samenwerking. Het omdenken lijkt te

ling van deze strategie is weliswaar in gang

zijn ingezet (vernieuwende initiatieven, meer

gezet maar verkeert nog in een zeer pril stadi-

openheid, minder defensief) maar één zwaluw

um. De hierna opgenomen overwegingen voor

maakt nog geen zomer. Het is daarom niet ver-

de politiek houden om die reden het midden

standig geheel te vertrouwen op een goede

tussen aansluiting bij de huidige praktijk en de

afloop van het op gang gebrachte proces.

doorkijk naar de toekomst (zie p. 20). Het zijn

Immers een cultuur van 700 jaar geïnstitutio-

uitwerkingen van de hoofdlijnen van de

naliseerd waterbeheer gaat niet in een jaar tijd

conclusie. Het gaat om essentiële ‘no-regret’

om. Mogelijk kunnen bestaande raden en com-

een delta en hierin een eigen

stappen voor de ontwikkeling van duurzaam

missies tijdelijk fungeren als onafhankelijk sti-

waterbeheer, gericht op een kwalitatief hoog-

mulator van het ingezette ontwikkelingspro-

verantwoordelijkheid nemen.

waardige inrichting van Nederland in de 21ste

ces. Toetsing van de voortgang van het proces

eeuw.

• Watersector: effectief werken

mag niet beperkt blijven tot bestudering van nota’s of informatie die op directieniveau

1 Kiezen van hoofdlijnen voor een delta

wordt verstrekt. Dit onderzoek van het Rathe-

Duurzaam waterbeheer is niet van het ene op

nau Instituut toont aan dat de stem van men-

voudiging van de organisatie van

het andere jaar te realiseren. Het is een kwestie

sen uit de praktijk onmisbaar is voor een goed

het waterbeheer.

van een helder concept voor de lange termijn

beeld. Ook buiten de watersector, met name in

en realisaties op kortere termijn die binnen dat

de ruimtelijke ordening, zal omdenken moeten

concept passen. Anders gezegd: wat zijn de

worden ingezet.

aan meer coherentie en vereen

-

hoofdlijnen van de ruimtelijke inrichting van

2

Rat h e n a u uit gave

a u g u st u s 2 0 0 0

a u g u st u s 20 0 0

Rat h e n a u u itgav e

3

3 Toetsen van praktijk aan doelen

aan gezondheids- en milieukundige eisen. Met

afstemming tussen waterbeheer en ruimtelijke

dat het rijk de rol van toezichthouder van pro-

Uit het onderzoek is gebleken dat er vele plan-

het oog op zowel kostenbesparing als duur-

ordening. Het is aannemelijk dat het aanzien

vincies serieus gaat invullen.

nen zijn met fraai geformuleerde doelen. De

zaamheid is het te overwegen de weg vrij(er) te

van en het respect voor een dergelijk water-

uitvoering blijft in de regel (ver) achter bij de

maken voor de ontwikkeling van waterketen-

plan in de ogen van zowel bestuurders als bur-

intenties. In lijn met de EU-Kaderrichtlijn

bedrijven, gericht op de exploitatie van drink-

gers hoger is dan voor de vele separate plan-

Acceptatie van consequenties van duurzaam

Water is het te overwegen, in onder meer de

water, riolering en waterzuivering. Daarmee

nen. Deze overweging kan worden geregeld

waterbeheer door burgers vormt een voor-

Wet op de ruimtelijke ordening en de Wet op

ontstaat een meer helder onderscheid tussen

door aanpassing van de Wet op de ruimtelijke

waarde om het in de praktijk te kunnen

de waterhuishouding, verplicht te stellen om

verantwoordelijkheden voor watersystemen

ordening en de Wet op de waterhuishouding.

brengen. Acceptatie begint met kennis van

doelen in toetsbare termen te formuleren. Dit

en voor de exploitatie van waterketens. Nu

op alle planniveaus, ook waar het gaat om

lopen die door elkaar.

7 Vergroten van doorwerking van streekplannen

bewustwording van kwesties. Dit kan niet wor-

Vooralsnog zijn watersysteem en waterketen

Een streekplan leeft bij burgers en heeft goede

burgers. Hoe het deltagevoel en besef van

gebiedsgericht beleid. Daarmee wordt het mogelijk onafhankelijke ‘audits’ uit te voeren,

waterbeheer, betrokkenheid bij water en den bereikt door eenzijdige voorlichting van

waaruit blijkt of de uitvoering op koers ligt.

in hydrologische zin niet geheel van elkaar te

mogelijkheden in zich om te komen tot ruimte-

eigen verantwoordelijkheid wel bij burgers te

Mocht dat niet het geval zijn, kan adequaat

scheiden. Ingrepen in een watersysteem kun-

lijk beleid dat rekening houdt met waterhuis-

bereiken is laat zich niet zo eenvoudig duiden.

worden gezorgd voor aanvullende inspannin-

nen van invloed zijn op een waterketen en

houdkundige (on)mogelijkheden. In beginsel

Het is in ieder geval te overwegen te stimule-

gen. Toetsbare doelen en onafhankelijke en

andersom. Over deze interacties moeten tus-

vormt het een hydrologisch afwegingskader

ren dat planprocessen voor water op interac-

openbare ‘audits’ verplichten organisaties er

sen overheden en waterketenbedrijven afspra-

bij uitstek. Het plan heeft voor gemeenten een

tieve wijze tot stand komen. In dergelijke pro-

toe bedrijfsmatig te werken en zowel intern als

ken worden gemaakt, bijvoorbeeld in het kader

toetsend karakter en is niet bindend. Waar

cessen kunnen overheden randvoorwaarden

extern goed te communiceren.

van concessies en vergunningen.

gemeenten de contouren van het streekplan

stellen en kennis overdragen. Burgers kunnen

niet overnemen in hun bestemmingsplannen

kennis opdoen en ideeën inbrengen. Ervarin-

4 Aanwijzen van deelstroomgebieden

Onderscheid tussen systeem en keten laat

kan een provincie daar op wijzen. Als ook

gen met interactieve beleidsvorming in de

Op de kaart van Noordwest-Europa zijn de

onverlet dat in de ogen van àlle deelnemers

daarop niet adequaat wordt gereageerd past

watersector zijn overwegend positief maar het

grenzen aan te geven van de stroomgebieden

aan het onderzoek de zeggenschap over water-

het niet binnen de huidige bestuurscultuur dat

ontbreekt bij veel overheden (nog) aan wil of

van Eems, Maas, Rijn en Schelde. Daarbinnen

ketenbedrijven in handen moet blijven van

een provincie een gemeente verplicht tot

durf een stap in deze richting te zetten.

zijn deelstroomgebieden aan te wijzen op

overheden. In hun optiek kan ‘groen licht’ voor

bepaalde acties. Dit is een verklaring waarom

grond van hydrologische informatie (grond- en

waterketenbedrijven worden geregeld door

het beleid van streekplannen, dat essentieel

oppervlaktewater). Met het oog op het toene-

enerzijds de zorgplicht voor waterzuivering

kan zijn voor duurzaam waterbeheer, traag is

10 Stimuleren van innovatieve kennisontwikkeling

mende denken in termen van stroomgebieden,

wettelijk vast te leggen (voor drinkwater en

en voor een deel ook niet wordt gerealiseerd.

Wat voor de watersector geldt, geldt ook voor

is het te overwegen op zeer korte termijn te

riolering is dat al gebeurd in het kader van de

Het is te overwegen het streekplan op te waar-

het onderzoek op dit terrein. Het is nog tame-

komen tot aanwijzing van grenzen van deel-

Waterleidingwet respectievelijk de Wet milieu-

deren tot een deel van het juridisch kader voor

lijk verkokerd en geënt op historisch gegroei-

stroomgebieden. Waar van toepassing kan dit

beheer) en anderzijds aandelen uitsluitend in

ruimtelijke ordening en gemeenten te ver-

de verdelingen van taken. Met het oog op de

in internationaal verband gebeuren. Dit vereist

handen te leggen van provincies, waterschap-

plichten om in het kader van streekplannen

ferme uitdagingen en de opgaven voor de toe-

vanzelfsprekend wel durf van provincies en

pen en gemeenten. Verder door het overnemen

hun bestemmingsplannen binnen een bepaal-

komst is het meer dan ooit noodzakelijk om

waterschappen om de grens met Duitsland en

van de aanbeveling van de Commissie Togte-

de termijn te actualiseren. Deze overweging

creativiteit en innovatieve kennis aan te boren

België over te gaan. Uit hydrologisch oogpunt

ma om een heldere scheiding aan te brengen

kan worden geregeld in het kader van de Wet

en te ontwikkelen. Hiermee kan geld worden

niet te betwisten grenzen kunnen de water-

tussen financiering van watersysteembeheer

op de ruimtelijke ordening.

bespaard en kan Nederland-Waterland-Kennis-

sector richting geven tijdens oriëntaties op

en van waterketenbeheer.

8 Werk maken van regierol provincies

groeiende wereldwatermarkt versterken. Het is

bestuurlijk-organisatorische veranderingen.

4

9 Vergroten van betrokkenheid van burgers

land zijn internationale positie in de snel

Ook kan hiermee steun ontstaan voor bijvoor-

6 Uitdunnen van plannenwoud

Provincies beschikken over bevoegdheden om

te overwegen een deel van de reguliere onder-

beeld de Provincie Zuid-Holland, bij het stre-

Provincies zijn verantwoordelijk voor water-

een belangrijke rol te spelen bij de realisatie

zoeksgelden aan te wenden voor innovatief

ven naar vermindering van het aantal water-

huishoudingsplannen, waterschappen voor

van duurzaam gebiedsgericht beleid, waar

onderzoek. Als voorbeeld valt te denken aan

schappen (thans twaalf).

waterbeheersplannen en gemeenten stellen

water een belangrijk deel van uitmaakt. In de

ICES-programma’s, waarbinnen consortia wor-

steeds vaker waterplannen op. Mede als gevolg

praktijk blijken echter weinig provincies op

den gevormd op grond van hun innovatief ver-

5 Vergroten van mogelijkheden voor waterketenbedrijven

van de schaalvergroting van waterschappen

adequate wijze invulling te (kunnen) geven aan

mogen. Voor een toelichting op deze over-

vertonen plannen meer en meer overlap. Het is

deze rol.

Binnen het waterbeheer is wezenlijk onder-

te overwegen deze drie plansoorten te vervan-

weging wordt verwezen naar een recent advies inzake kennis- en innovatieopgaven voor een

scheid te maken tussen watersystemen en

gen door één gezamenlijk waterplan per deel-

Tijdens het onderzoek is herhaaldelijk gewe-

waterrijk Nederland (Over Stromen,

waterketens (zie figuur op p.14). Watersyste-

stroomgebied. Met dergelijke waterplannen

zen op de remmende werking van een provin-

AWT/NRLO/RMNO, 2000).

men zijn vooral gerelateerd aan de ruimtelijke

voor deelstroomgebieden kan de samenwer-

cie. Tot nu toe laat het rijk het afweten waar

inrichting en maken deel uit van de openbare

king tussen overheden op het gebied van water

het gaat om aansporing tot of afrekening van

ruimte. Waterketens zijn vooral gerelateerd

een impuls krijgen en vergroot dit de kans op

provincies als regisseur. Het is te overwegen

Rat h e n a u uit gave

a u g u st u s 2 0 0 0

a u g u st u s 20 0 0

Rat h e n a u u itgav e

5

Integraal waterbeheer en het belang van omdenken Een kleine 3000 jaar geleden zijn in Friesland en Groningen de eerste terpen aangelegd. Ze waren wapens in de strijd tegen stormvloeden die het vlakke land met regelmaat onder water zetten. Het waterbeheer heeft het oppervlak van Nederland verdubbeld en heeft aanzienlijk bijgedragen aan alles wat Nederland nu is. Het waterbeheer heeft wereldfaam.

6

Rat h e n a u uit gave

a u g u st u s 2 0 0 0

N

ederland is een delta, die voor ruwweg

zijde hiervan is dat het deltagevoel nagenoeg

sen evacueren, de grootste evacuatie sinds de

de helft onder de zeespiegel ligt, en

is verdwenen. Water zelf heeft echter met de

Tweede Wereldoorlog. Inmiddels is ruim een

toch merkt vrijwel niemand daar wat

wateroverlast en bijna-overstromingen van het

miljard gulden uitgekeerd om schade door

van. De watersector heeft onzichtbaar gewerkt

afgelopen decennium signalen afgegeven dat

wateroverlast te vergoeden. Was een dergelijk

om Nederland bij het Europese continent te

wij wel degelijk in de delta van Noordwest-

bedrag eerder in een duurzame waterhuishou-

doen horen en niet bij de Noordzee. De keer-

Europa leven. In 1995 moesten 250.000 men-

ding geïnvesteerd, dan zou op zijn minst een

a u g u st u s 20 0 0

Rat h e n a u u itgav e

7

fors deel van de wateroverlast zijn voorkomen.

uit oogpunt van veiligheid maar ook uit oogpunt van waterkwaliteit, want dat is een

Uiteenlopende ontwikkelingen komen op het

belangrijke voorwaarde voor biodiversiteit en

waterbeheer af. De combinatie van toenemen-

de kwaliteit van de leefomgeving. Waar steeds

de vraag naar ruimte, bevolkingsgroei, verste-

grotere delen van de wereld elke druppel water

delijking, bodemdaling, zeespiegelstijging,

moeten omkeren, verkeren wij in de gunstige

mogelijke klimaatsverandering, versnelde

omstandigheid in voldoende mate te beschik-

Nog niet klaar voor waterbeheer van de 21ste eeuw In Nederland is de afgelopen eeuw het aantal

waterafvoer via Rijn en Maas kan zelfs de vei-

ken over het blauwe goud van de 21ste eeuw.

inwoners ruim verdrievoudigd, is de indus-

ligheid van Nederland in het geding brengen.

Om dit voordeel te kunnen verzilveren moet

triële productie verzesvoudigd, is de lengte

Ook politiek gezien verandert er veel: waar het

het geformuleerde beleid voor duurzaam

van autosnelwegen exponentieel toegenomen

Nederlandse waterbeheer nog langs historisch

waterbeheer wel (kunnen) worden uitgevoerd.

en zijn de maatschappelijke behoeften fors

gegroeide bestuurlijke grenzen is georganiseerd, schrijven richtlijnen van de Europese Unie voor in stroomgebieden te denken.

opgerekt. In dezelfde eeuw zijn de uitgangs-

Integraal waterbeheer is meer dan bundelen van elementen

gebleven: de watersector ondersteunde de

Integraal waterbeheer is een manier van den-

maatschappelijke ontwikkelingen in techni-

punten van het waterbeheer onveranderd

Hoewel binnen de watersector al geruime tijd

ken over onze omgeving, waarin duurzaam-

sche zin. U vraagt, wij draaien. U wilt bouwen

wordt gesproken over integraal waterbeheer,

heid centraal staat. Kenmerkend is een sys-

in een diepe polder? Wij malen hem droog. U

“In de huidige situatie is een waterschap zowel zuiveraar als beheerder van het watersysteem. Hier is sprake van een ongewenste vermenging van taken. Het waterschap verleent zichzelf vergunning voor lozingen en mag gratis lozen op eigen water. Het waterschap is dus ‘croock’ en ‘policeman’ tegelijk. Scheiding tussen systeem en keten is noodzakelijk. Een zuivere watersysteembeheerder moet niet zelf zuiveren en een zuivere waterketenbeheerder moet geen regulerende taak hebben.” Aldus een directeur van een gemeenschappelijke dienst (Bron: onderzoek Rathenau Instituut).

is het de vraag of de maatschappij en de water-

teembenadering: kwaliteit en kwantiteit

wilt overal garantie op droge voeten? Wij ver-

sector klaar zijn voor deze immense opgave.

hangen nauw met elkaar samen evenals grond-

hogen de dijken.

Integraal waterbeheer is beduidend meer dan

en oppervlaktewater. Verder zijn er nauwe

het doortrekken van lijnen uit het verleden. Uit

relaties tussen water en het gebruik ervan en

Ondanks alle successen, is het waterbeheer

het onderzoek van het Rathenau Instituut

tussen de beleidsvelden water, ruimtelijke

door deze instrumentele opstelling als een

maar niet tien personen tegelijk kan vervoe-

blijkt dat de watersector sterk in beweging is

ordening en milieu.

fietsband, die vol zit met veel plakkers en die

ren. Want wie zou dat moeten doen, in een sec-

met nog meer maatschappelijke druk dreigt te

tor met vele spelers zonder eenduidige regis-

sector begint te leven. Er moet echter nog heel

In Nederland is het concept ‘integraal water-

klappen. Ondanks ontwikkelingen die op het

seur en met tot voor kort weinig aandacht van

veel gebeuren om dit in de praktijk te brengen.

beheer’ voor het eerst uitgewerkt in de notitie

waterbeheer afkomen is er nog geen beheerder

de politiek? Zo komt waterbeheer niet voor in

Naast aanpassingen van de waterhuishouding

‘Omgaan met Water’ (Ministerie van Verkeer en

die een nieuwe band oplegt of er op wijst dat

het regeerakkoord en wordt het in partijpro-

betekent dit ook een andere manier van den-

Waterstaat, 1985). Integraal waterbeheer

ken over water en ruimte. Om Nederland min-

vormt de ruggengraat van de Derde Nota

en dat integraal waterbeheer ook buiten de

der kwetsbaar te maken, zal naast de inzet van

Waterhuishouding (1989) en is nader uitge-

techniek meer water moeten worden geborgen

werkt in de Vierde Nota Waterhuishouding

een fiets weliswaar een prima vervoermiddel is

Formele verdeling van taken voor waterbeheer

in de bodem en zal water bij ruimtelijke afwe-

(1998). Het prijkt inmiddels op informatiebor-

Ministerie van VenW

beleid waterhuishouding en beleid zuivering van afval- en rioolwater

gingen een veel belangrijkere rol moeten spe-

den van aannemers en lijkt daarmee te zijn

Ministerie van VROM

beleid drinkwater en beleid riolering

len. Ruimte voor water kan overkomen als een

ingeburgerd. Toch staan we pas aan de voor-

Provincies (12)

beleid oppervlaktewater en grondwater én beheer van grondwater

dreiging maar met een andere bril op kan het

avond van bewustwording van wat het daad-

Rijkswaterstaat (10)

beheer van hoofdwatersystemen

ook worden gezien als een kans. Dit niet alleen

werkelijk betekent. Dit komt omdat deze bena-

Waterschappen (56)

beheer regionale watersystemen en zuivering van afval- en rioolwater

dering van het waterbeheer verder gaat dan

Gemeenten (537)

beheer riolering

het combineren van de elementen waterkwali-

Waterleidingbedrijven (27)

winning, productie en distributie van drinkwater

teit en waterkwantiteit of het handig inpassen

“De toestand van de meeste watersystemen in ons land is nog steeds zorgwekkend. Waterorganismen zijn daarvoor een goede graadmeter. Zeldzame soorten worden steeds zeldzamer of zijn al verdwenen en algemene soorten worden steeds talrijker. […] Herstel van natuurlijke processen en verbetering van milieucondities dienen met kracht te worden voortgezet. Daarmee is niet alleen de natuurlijke omgeving gebaat, maar evenzeer de mens en onze samenleving. Anders zal verdere natuurvervreemding en verharding van onze maatschappij ons en volgende generaties zwaar opbreken.” Aldus een beleidsmedewerker van een waterschap (Bron: onderzoek Rathenau Instituut).

8

Rat h e n a u uit gave

a u g u st u s 2 0 0 0

van waterbeheer in de ruimtelijke ordening.

Formeel planinstrumentarium voor water

Integraal waterbeheer brengt de essentiële

Ministerie van VenW

vraag met zich mee waar we met (delen van)

Ministerie van VROM

onze delta naar toe willen. Daardoor is het een gedeelde opgave voor de watersector, voor

Nota waterhuishouding Nationaal milieubeleidsplan Nota ruimtelijke ordening (strategische zoetwatervoorraad)

Provincies

bestuurders van rijk, provincies en gemeenten

Waterhuishoudingsplan Streekplan (wingebieden drinkwater)

en voor burgers. Zo betekent elk besluit om te

Rijkswaterstaat

Beheersplan rijkswateren

bouwen in een diepe polder dat we tot in leng-

Waterschappen

Waterbeheersplan

te der dagen energie moeten steken in pom-

Gemeenten

Gemeentelijk rioleringsplan

pen, dat de bodem inklinkt en dat we in de

Gemeentelijk waterplan (niet verplicht)

omgeving verdroging kunnen veroorzaken.

Bestemmingsplan (juridisch kader voor ruimte voor water) Waterleidingbedrijven

Bedrijfsplan

a u g u st u s 20 0 0

Rat h e n a u u i tgav e

9

gramma’s hooguit aangestipt. Taken zijn verdeeld over zo’n 650 overheden, die alle op hun manier omgaan met water terwijl water zelf geen bestuurlijke grenzen kent.

De praktijk in het

Uit het onderzoek naar de situatie in het

stroomgebied van

stroomgebied van Kromme Rijn en Vecht blijkt

Utrecht en tijdelijke overstromingen van

dat op papier hard wordt gewerkt aan integraal

belendend land tegen te gaan, zijn boven-

waterbeheer en dat het op de schaal van enkele

strooms dammen aangelegd. Hierdoor is het

projecten geleidelijk in de praktijk wordt

water aanzienlijk trager gaan stromen, met als

Kromme Rijn en Vecht

Economische en ruimtelijke ontwikkelingen

Heuvelrug. Om wateroverlast in de stad

gebracht. Dit neemt niet weg dat binnen het

gevolg dat slibdeeltjes niet meer wegspoelden

zijn sturend, waterbeheer is volgend. In een

Het stroomgebied van Kromme Rijn en Vecht

stroomgebied als geheel sprake is van afwen-

maar bezonken op de bodem van de rivier. Het

dynamische maatschappij, waarin het streven

vormt een deelstroomgebied van de Rijn. Voor

teling, wateroverlast, lekkende rioolstelsels,

werd noodzakelijk van tijd tot tijd te baggeren.

is gericht op combinaties van functies en meer-

dit onderzoek is dit gebied gekozen omdat een

overstortingen van rioolwater, hydrologische

Door turfwinning en drooglegging van de

voudig ruimtegebruik, leidt dat tot overbelas-

deel in hoog en een deel in laag Nederland ligt,

versnippering, verdroging, verzilting, etcetera.

Vechtstreek klonk het veen in en kwam de

ting van watersystemen en daarmee tot proble-

en de waterhuishouding representatief is voor

Vecht hoger te liggen dan zijn omgeving.

men voor de toekomst. Nederland vraagt dom-

Nederland. Hier is het hele palet aan actoren

Vecht is technisch watersysteem

Structurele wateroverlast in de Vechtstreek

weg teveel van het water. De watersector kan

vertegenwoordigd, relatief veel onderzoeks-

De Vecht vormt van oorsprong de verbinding

was hiermee een feit. Met een systeem van dij-

dit onmogelijk in zijn eentje ombuigen. Zonder

materiaal beschikbaar en van meet af aan

tussen Nederrijn en Zuiderzee. Het was een

ken, sluizen en molens werd ook dit probleem

heldere politieke keuzen kunnen waterbeheer-

constructief meegewerkt door de benaderde

dynamische getijderivier, die ook water

opgelost. Bemaling van de Vechtstreek zorgt

ders niet anders dan pappen en nathouden.

organisaties.

afvoerde uit de Vechtstreek en de Utrechtse

nog altijd voor bodemdaling. Hierdoor moet de watermachine nog een tandje hoger, waardoor de bodem nog sneller inklinkt. Behalve de waterkwantiteit is ook de waterkwaliteit aan forse veranderingen onderhevig geweest. Stond het water van de Vecht eeuwenlang bekend om zijn topkwaliteit, eind 19e eeuw was de rivier verworden tot een open riool. Dit met alle gevolgen voor planten en dieren in en aan de Vecht. Doordat verontreinigingen zich hechten aan slibdeeltjes, is de bodem van de Vecht plaatselijk zeer ernstig verontreinigd met bijvoorbeeld zware metalen. Baggeren is dan ook pas mogelijk nadat een fors slibdepot beschikbaar is. De waterkwaliteit is aangepakt door het saneren van lozingen, het bouwen van rioolwaterzuiveringsinrichtingen en het omkeren van de stroomrichting in het noordelijk deel van de Vecht. In dat deel stroomt nu vooral relatief schoon water van het IJmeer naar Nigtevecht, waar de Vecht uitloopt in het Amsterdam-Rijnkanaal. Het water dat van Utrecht naar Nigtevecht stroomt is van mindere kwaliteit, onder meer door overstortingen van rioolwater in de stad Utrecht. Als gevolg van alle ingrepen is het matig gesteld met het leven in de Vecht. Ter verbetering hiervan worden langs delen van de oevers houten constructies aangelegd en waterplanten aangebracht, om iets van wat voorheen groeide en bloeide in oude luister terug te brengen. Nu de eerste ijsvogel weer is gesignaleerd, duiken problemen vanuit een andere hoek op. Ondernemers bieden partycruises aan op steeds grotere en dieper stekende schepen, waardoor de verontreinigde bagger opwervelt en de pas aangebrachte

10

Rat h e n a u uit g ave

a u g u st u s 2 0 0 0

a u g u st u s 20 0 0

Rat h e n a u u itgav e

11

waterplanten in moeilijkheden komen. Een

BESTUURLIJKE KWESTIES

voorbeeld van het overvragen van water.

In het stroomgebied voert de Kromme Rijn water naar de Vecht, via

Het watersysteem van de Vecht heeft zo alle

onder meer de Oude Gracht in de stad Utrecht. Het waterbeheer van

kenmerken gekregen van een fietsband vol

de Kromme Rijn en de Utrechtse stadswateren is in handen van het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden (HDSR). Het water

-

Aandachtspunten uit

Gemeenten houden het, elk voor zich, voornamelijk bij logge constructies van uiteenlopen-

de praktijk

de materialen. Dit in schril contrast met bijvoorbeeld Japan, waar is gekozen voor high

De belangrijkste punten van zorg zijn hier op

tech in de vorm van compacte, goed op elkaar

met plakkertjes, die zeker niet duurzaam is.

een rij gezet. Deze aandachtspunten zijn

aansluitende vacuümstelsels. Die vereisen veel

Overheden dragen bij aan de afwenteling op

besproken met waterbeheerders buiten het

minder ruimte, zijn niet poreus en veroorza-

beheer van de Vecht is in handen van het Hoogheemraadschap

allerlei niveaus. Gemeenten schuiven het pro-

onderzochte stroomgebied. Over het algemeen

ken veel minder overlast bij aanleg. Zo’n

Amstel, Gooi en Vecht (HAGV).

bleem van tekortschietende rioolstelsels door

was er sprake van herkenning. De gesignaleer-

vacuümstelsel nodigt uit tot afkoppeling van

naar waterschappen, waterschappen voeren

de problematiek speelt ook elders.

HDSR loost effluent van de rioolwaterzuiveringsinrichting Utrecht

water af naar rijkswateren, etcetera.

neerslag, omdat elke liter die niet hoeft te worden getransporteerd winst oplevert. Daarnaast

op de Vecht. HAGV legt hiervoor in het kader van de Wet

Uiteindelijk betalen ecosystemen de prijs. Met

• De bestuurlijke organisatie

verontreiniging oppervlaktewateren jaarlijks een aanslag op van

plaatselijk wat meer ruimte voor opvang van

beeld van een versnipperd beleidsveld. Op de

geeft een

is technologische kennis van vernieuwende systemen interessant voor de export naar

een bedrag van circa 2 miljoen gulden aan HDSR. HDSR heeft de

eventueel tijdelijk overtollig water, zou de

schaal van het stroomgebied zijn taken voor

steeds meer landen die compact moeten riole-

opgelegde aanslag aangevochten. De beroepsprocedures bij de

stroomsnelheid een groot deel van het jaar

waterbeheer verdeeld over tientallen overhe-

ren. Vanzelfsprekend zijn de fysieke omstan-

belastingrechter lopen nog. Parallel hieraan heeft er tussen de

kunnen worden verhoogd, zou weer één

den. Dit vormt een obstakel voor het in prak-

digheden van Nederland en Japan niet verge-

waterschappen bestuurlijk overleg plaats gevonden over een

stroomrichting kunnen ontstaan, zou de kwali-

tijk brengen van duurzaam waterbeheer en

lijkbaar maar het verschil in benadering is

oplossing van het geschil. De Provincie Utrecht is op de hoogte van

teit van water en bodem kunnen verbeteren,

belemmert efficiency. Veel menskracht en geld

evident.

het geschil maar heeft formeel van de zijde van de waterschappen

zou de biodiversiteit kunnen toenemen en zou

gaan op aan overhead, onderhandelingen,

• De waterhuishouding

vooral gericht op korte termijn oplossingen en

nooit het verzoek gehad te bemiddelen. Daarnaast achtte de

de kwaliteit van de leefomgeving een impuls

afstemming, gescheiden inning van gelden en

provincie een actieve (bemiddelende) rol niet zinvol in een situatie

kunnen krijgen. Concreet gezegd: in ruil voor

waterschapsverkiezingen. Betrokkenen heb-

dat de waterschappen daadwerkelijk werken aan een oplossing. In

enige aanpassing van het ruimtegebruik door

ben onomwonden aangegeven dat hier forse

het geval dat de waterschappen er niet uit zouden komen, zou de

de landbouw kan het zelfregulerend vermogen

besparingen mogelijk zijn.

provincie formeel slechts kunnen optreden indien sprake is van

van de Vecht aanzienlijk toenemen. Op termijn

• De regie van het waterbeheer is in de prak-

‘ernstige verzaking van taken’. Dit laatste dateert uit de tijd dat

bespaart dit kosten en genereert dit brede

tijk niet helder. Overheden werken met elkaar

vele kleine waterschappen moesten worden gecontroleerd door

maatschappelijke baten. Vertegenwoordigers

samen alsof elke overheid een deel van de puz-

provincies.

van de landbouw zijn bereid hierover mee te

zel in handen heeft, zonder dat sprake is van

denken. Op de vraag waarom deze voorzet

een gelaagdheid in verantwoordelijkheden. Zo

Recent is door de colleges van dijkgraven en hoogheemraden van

voor duurzaam waterbeheer nog niet is inge-

komt het voor dat Rijkswaterstaat middelen

beide waterschappen overeenstemming bereikt over de te volgen

kopt kon geen van de geïnterviewden een hel-

inbrengt (kennis, menskracht, geld), een pro-

koers. Er wordt gewerkt aan een integraal waterakkoord (kwaliteit

der antwoord geven.

vincie zorgt voor de aanvraag van co-financie-

en kwantiteit) voor water dat via de Weerdsluis uit de Kromme Rijn

ring, een waterschap ideeën vertaalt in techni-

naar de Vecht stroomt.Verder wordt onderzocht welke maatregelen

sche oplossingen en gemeenten uiteindelijk

in het stroomgebied als geheel tot de hoogste kosteneffectiviteit

bepalen wat wel en wat niet wordt opgenomen

leiden. Uit dit onderzoek kan blijken dat maatregelen in de Kromme

in een bestemmingsplan. In een dergelijk

Rijn, dus bovenstrooms van de Vecht, voor de Vecht meer effect

arrangement krijgt of neemt geen van de par-

sorteren dan maatregelen in de Vecht zelf. In dat geval is HAGV

tijen de gelegenheid met autoriteit de regie te

bereid investeringen te doen in het zuidelijk deel van het

voeren. Gevolg hiervan is dat planprocessen

stroomgebied van Kromme Rijn en Vecht (de Kromme Rijn), die dan

en uitvoeringstrajecten moeizaam van de

dus ten goede komen aan het hele stroomgebied.

grond komen of traag verlopen. Enkele (gebiedsgerichte) projecten vormen uitzonderingen. Er zijn aanwijzingen dat het in die gevallen vooral zeer gemotiveerde personen zijn die zich, soms in weerwil van geschreven en ongeschreven regels, sterk maken voor het bereiken van een bepaald doel en daar kennelijk ook in slagen. • Innovaties blijven vooralsnog beperkt tot delen van het waterbeheer. Elke organisatie richt zich op een stukje van het geheel. Daardoor blijft bijvoorbeeld riolering een zwakke

is in de praktijk nog

“We werken aan een streekplan voor de periode 2002-2012. We doen dat niet alleen als provincie maar betrekken er andere overheden, belangenorganisaties en burgers bij. Binnen het planproces moet het namelijk in hoofden van mensen gebeuren. Het plan is een momentopname, waarin je formaliseert wat is overeengekomen. In het plan proberen we water als geïntegreerd deel van de ruimte op te nemen. Namen van gebiedsdelen zijn ook ontleend aan beken en zandruggen, want die vormen een deel van onze identiteit. Als het plan er ligt is het formeel aan gemeenten om het gedachtegoed uit te werken in bestemmingsplannen; de enige juridische kaders voor ruimtelijke ordening. En dat gemeenten daar hun tijd voor nemen blijkt wel uit het feit dat nog steeds twintig procent van de bestemmingsplannen van vóór het streekplan uit 1992 is. En daarnaast is er nog overgangsrecht. Gezien de grote opgaven, zoals de reconstructie en ruimte voor water, zal de provincie dit maal niet volstaan met het maken van een streekplan maar zullen we met onze partners ook zelf actief werken aan de realisatie van dat plan.” Aldus een gedeputeerde van een provincie (Bron: onderzoek Rathenau Instituut).

schakel, omdat waterketens als geheel in de praktijk nog nauwelijks worden aangepakt.

12

Rat h e n a u uit g ave

a u g u st u s 2 0 0 0

a u g u st u s 20 0 0

Rat h e n a u u itgav e

13

op afwenteling in tijd en ruimte. Zo heeft het

de stem van het water in gezelschap van ruim-

financieren. Elke overheid kent voor financie-

Naardermeer nog altijd te lijden van de wegzij-

telijke planners of de boodschap komt niet

ring eigen regels, afspraken, mogelijkheden

ging van water, mede door bemaling van de

over. Aan de andere kant tonen ruimtelijke

van co-financiering, etcetera, waardoor het

enkele kilometers zuidelijker en diepgelegen

ordenaars nog weinig interesse voor water, ter-

niet eenvoudig is praktische invulling te geven

Horstermeer. Om verdroging van het Naarder-

wijl het stroomgebied bijvoorbeeld te maken

aan gezamenlijke ambities.

amper rol bij besluitvorming inrichting

meer tegen te gaan is de waterstand in buffer-

krijgt met forse uitbreiding en verbreding van

• Het planinstrumentarium

zones opgezet en wordt water uit het IJmeer,

de bestaande weg- en railinfrastructuur. Dit

logisch maar voor mensen in de praktijk is het

na chemische behandeling, in het Naardermeer

kan aanzienlijke gevolgen hebben voor de

niet eenvoudig door de bomen het bos te zien.

gepompt. Wat zou logischer zijn daarvoor het

waterhuishouding. De aanleg van een diepe

Zo is de status van plannen, nota’s en notities,

oerwater uit de Horstermeer te gebruiken of

tunnelbak wordt nooit achterwege gelaten

niet altijd helder en leeft het beeld van het ene

locaties zichtbaar en bewoonbaar. Bij de aan-

nog beter: de verdroging te voorkomen door

omdat het kunstwerk de grondwaterstroming

plan dat er amper is en van een concept van

wijzing van die locaties heeft waterbeheer

vernatting van de Horstermeer? Onlangs zijn

blokkeert.

een ander plan dat er direct over heen rolt. Dat

amper een rol gespeeld. Ruimtelijke planners

initiatieven gelanceerd voor vernatting van

• Het instrumentarium

plannen elkaar soms tegenspreken lijkt geac-

en bestuurders van rijk, provincies en gemeen-

randen van de Horstermeer; uit hydrologisch

ervan is niet adequaat. Wetten (Wet op de

cepteerd.

ten hebben hun oog laten vallen op uiterwaar-

oogpunt geen oplossing. Ook hier geldt weer:

ruimtelijke ordening, Wet op de waterhuishou-

• Kennis binnen de watersector

tegenstrijdigheid van belangen belemmert een

ding, Wet milieubeheer, Gemeentewet, Water-

vooral technisch georiënteerd. Uitwisseling

(onder andere Leidsche Rijn) en het natte hart

keuze voor het optimum.

schapswet, etcetera) of de toepassingen ervan

van kennis tussen diensten binnen overheids-

(onder andere IJburg) als toekomstige woning-

• Afstemming met ruimtelijke ordening

is

zodanig dat vrijwel alle bestemmings- en

of de toepassing

is op papier heel

Waterbeheer speelt

is nog

van Nederland Verspreid over het hele land worden VINEX-

den (onder andere Waalsprong), polders

ondersteunen vooral sectorale benaderingen.

organisaties en tussen overheden onderling is

bouwlocaties. Het is vervolgens aan de water-

Voor integrale benaderingen is de instemming

beperkt, terwijl hier grote kansen liggen om

sector technische hoogstandjes uit te halen om

streekplannen ‘droog’ zijn. Het zijn uitzonde-

nodig van alle partijen. Ook de verdeling van

ook in de praktijk verder te komen. Uitwisse-

te zorgen dat aankomende bewoners droge

ringen waar water is geïntegreerd in ruimtelijk

middelen bemoeilijkt een integrale benadering

len betekent kwetsbaar opstellen en dat kan

voeten hebben. Voor een aantal VINEX-locaties

beleid en niet aan het ruimtelijk beleid is

van water, zeker omdat het aan adequaat in-

stuiten op een taboe op fouten en onzeker-

betekent dit dat nog meer moet worden ver-

‘geplakt’. De watersector vertolkt nog te weinig

strumentarium ontbreekt om gezamenlijk te

heden. Dit komt waarschijnlijk door de histo-

pompt, terwijl de watermachine nu al op volle

risch gegroeide veronderstelling dat de maat-

toeren draait.

schappij op waterbeheer moet kunnen vertrouwen als op haar hartslag. Falen hoort

Uit het onderzoek blijkt dat waterbeheerders

daar niet bij.

tijdens voorbereidingen van de VINEX-locaties

• De cultuur van de watersector

is binnen

organisaties tamelijk hiërarchisch en als

meestal wel aan tafel zitten, maar vooral aanhoren en reageren vanuit technische kennis.

geheel nog weinig op de buitenwereld gericht.

Zij treden nog te weinig op als ambassadeurs

Op rijks- en provinciaal niveau zijn grote ver-

voor duurzaam waterbeheer en worden ook

schillen merkbaar tussen de cultuur van water-

nog te weinig in de gelegenheid gesteld op

afdelingen en die van ruimtelijke ordening.

strategisch niveau mee te denken. Uit hierna

Recente ontwikkeling is het meer samenwer-

toegelichte cases blijkt dat water nog niet

ken tussen organisaties en het interactief

structureel wordt betrokken bij ruimtelijke

opstellen van plannen, waardoor waterkennis

afwegingen, terwijl het in hydrologisch

de maatschappij binnentreedt en de maat-

opzicht in alle gevallen serieuze aandacht zou

schappij de watersector binnentreedt. Inter-

rechtvaardigen. Successen zijn vooral de ver-

actieve planprocessen blijken voor initiatief-

dienste van zeer gemotiveerde individuen.

nemende organisatie(s) aanjagers te kunnen zijn voor ontschotting, omdat organisaties als

Ook in 2000 speelt water een minieme rol bij

geheel naar buiten treden. Interactief maakt

besluitvorming voor de inrichting van Neder-

daardoor (ook) intern actief.

land. Zo gaat de euforie rondom ondergronds

• Contact met burgers

bouwen volledig voorbij aan de consequenties

is beperkt. Onder

meer als gevolg van schaalvergroting is het

Watersysteem: grond- en oppervlaktewater; onder meer bron van water in de waterketen. Waterketen: water in waterleidingen, rioolbuizen en waterzuiveringsinrichtingen. 14

Rat h e n a u uit g ave

a u g u st u s 2 0 0 0

voor (diep) grondwater, presenteert Lelystad

veelal eenrichtingsverkeer in de vorm van

plannen voor buitendijkse woningbouw in het

voorlichting. Burgers weten nauwelijks waar

IJsselmeer zonder expliciete aandacht voor

zij met vragen over water terecht kunnen. Een

waterberging en wordt vrijwel direct aan de

waterschap bellen voor informatie over drink-

IJssel – de slagader tussen Rijn en IJsselmeer –

water zet over het algemeen weinig zoden aan

gewerkt aan een nieuwe locatie voor luxe

de dijk en een gemeente bevragen over water-

recreatiewoningen. Dit kan in de toekomst een

zuivering betekent ook het begin van het

flessenhals vormen (zie ook Waalsprong p. 17).

bekende kastje naar de muur.

a u g u st u s 20 0 0

Rat h e n a u u itg av e

15

Dit zijn slechts voorbeelden waar projectontwikkelaars en gemeenten elkaar vinden in de hang naar economische expansie, zonder dat provincies regisserend optreden. Als dan vervolgens waterschappen hun rol beperken tot

Bevindingen Horstermeer,

slag op de natuurlijke waterhuishouding van

Leidsche Rijn, Hilversum,

de wijde omgeving. Draagvlak voor vernatting

schriften wordt voldaan.

van de polder is er niet. Hoewel direct gecon-

• Discussie over IJburg niet over veilig

IJburg, Waalsprong

fronteerd met nadelige gevolgen van verdro-

heid maar over algengroei.

ging kiest zelfs Natuurmonumenten uit angst

IJburg is als wild idee geboren in de werkka-

voor ledenverlies voor de zeer geleidelijke

mer van enkele planologen van de Gemeente

weg. Beetje bij beetje worden drasse situaties

Amsterdam. Waterbeheerders hebben deze

technische ondersteuning kan het rijk opdraaien voor de kosten als het mis gaat.

• Pleiten voor water in de Horstermeer is

het onderhoud of als niet aan veiligheidsvoor-

Het plan voor

niet opportuun. De Horstermeer ligt relatief

gecreëerd. Politici stellen zich terughoudend

plannen lange tijd beschouwd als vrijblijvend

diep in de Vechtstreek, tussen waardevolle

op en verdroging van de omgeving wordt

studieproject, dat nooit uit de startblokken

natuurgebieden en waterwinlocaties. Droog-

mondjesmaat gekeerd.

legging van de polder was goed voor enkele

• Leidsche Rijn per toeval gunstige loca

zou komen. Zij hebben zich afstandelijk opge-

steld en vooral de kans op overmatige algen-

tientallen huishoudens en hun landbouw-

tie. Hoewel bij de locatiekeuze van de Leid-

groei als kwestie naar voren gebracht. Ruimte-

bedrijven, maar betekent anno 2000 een aan-

sche Rijn waterbeheer geen rol heeft gespeeld,

lijke ordenaars en stedenbouwkundigen

wil het toeval dat het in waterhuishoudkundi-

maakten handig gebruik van deze bliksemaf-

ge zin een relatief gunstige plek is om wonin-

leider. Waterbeheerders kregen de gelegenheid

gen te bouwen. Extra pompen en bemalen is in

alle mogelijke kleuren van het water uitvoerig

dit geval niet nodig. Ondanks dit en een mas-

te bestuderen, zonder dat IJburg als zodanig

terplan met duurzaam waterbeheer als belang-

ter discussie werd gesteld. Pas aan de voor-

rijke eis, was het nog een hele toer om duur-

avond van de bouw heeft Rijkswaterstaat

zaam waterbeheer in de praktijk te brengen.

bedongen dat IJburg een halve meter hoger

Het concept moest worden bevochten tijdens

zou worden aangelegd in verband met de vei-

de uitwerking van ruimtelijke plannen, vervol-

ligheid van aankomende bewoners. Ondanks

gens was het een opgave van formaat om ste-

het grote belang van open water in het natte

denbouwkundigen zo ver te krijgen dat water

hart voor de veiligheid van Nederland is water-

een volwaardige plaats kreeg in ontwerpen en

berging nauwelijks onderwerp van gesprek

tot slot bleken aannemers weinig te voelen

geweest.

voor ‘natte frivoliteiten’. Voorlopige evaluaties

• Waalsprong oogappel van stedenbouw

-

van wat burgers vinden van bijvoorbeeld

kundigen en blinde vlek van overheid.

wadi’s, wijzen er op dat zij de invulling van

Zoals vele andere gemeenten ging ook Nijme-

duurzaam waterbeheer positief waarderen.

gen een kleine tien jaar geleden op zoek naar

• Wetgeving obstakel voor duurzaam

een locatie voor de bouw van zo’n tienduizend

waterbeheer in Hilversum.

woningen. Gekozen werd voor een landtong in

Samen met het

waterschap, waterleidingbedrijven, natuuror-

de Waal. Voor de gemeente om uiteenlopende

ganisaties, provincie en andere betrokkenen

redenen een ideale plek, maar omliggende dor-

heeft Hilversum als één van de eerste gemeen-

pen moeten na de bouw rekening houden met

ten een waterplan opgesteld. Uitspraken van

een verhoogde kans op wateroverlast. Ook tij-

de toenmalige wethouder spreken boekdelen

dens het hoge water in 1995 is er geen belletje

over de bevindingen: “Er verdwijnt veel water

gaan rinkelen. Het waterbeheer in de wijk zelf

en dat is nog duur ook. We pompen hier wat

wordt goed geregeld en ook de veiligheid is

rond. En de huidige wetgeving staat duurzaam

gegarandeerd. De goeddeels gesloten water-

waterbeheer in de weg.” Met dit laatste doelt de

kringloop in de nieuwe wijk zou zelfs als

wethouder op de onduidelijke juridische sta-

schoolvoorbeeld kunnen dienen voor duur-

tus van regenwater in relatie tot riolering. De

zaam waterbeheer in bebouwde gebieden. Een

wens van de gemeente om via een Bouwveror-

kwestie van duurzaamheid op microniveau en

dening te regelen dat regenwater niet meer in

afwenteling op mesoniveau.

rioolstelsels komt, stuit op bezwaren bij het rijk. In de Wet milieubeheer wordt namelijk geen onderscheid gemaakt tussen afvalwater en regenwater, waardoor bijvoorbeeld particulieren niet kunnen worden verplicht om regenwater af te koppelen van hun riolering. Gemeenten kunnen in dit verband alleen optreden als een particulier ernstig tekort schiet in

16

Rat h e n a u uit g ave

a u g u st u s 2 0 0 0

a u g u st u s 20 0 0

Rat h e n a u u i tgav e

17

WATERBEHEER IS STERK IN BEWEGING: EEN GREEP UIT RECENTE DOCUMENTEN

Actuele ontwikkelingen

gen. De verdrogende werking van de polder op de wijde omgeving zou verdwijnen, er zou

VERANTWOORDING

ruimte ontstaan voor tijdelijke waterberging Het afgelopen jaar is de watersector in een

en er zou een oplossing komen voor de woon-

Het Rathenau Instituut is een onafhankelijke

stroomversnelling geraakt. Er verschijnen vele

boten die onder meer op de Vecht liggen en

organisatie die adviezen uitbrengt aan het

notities over de baten van samenwerking en

obstakels vormen bij het creëren van ecologi-

Nederlandse parlement. Hiermee draagt het

– Wereld Water Forum – Europese Kaderrichtlijn

het belang van communicatie. Wat aan het

sche verbindingszones. Op deze wijze kan het

instituut bij aan politieke oordeelsvorming over

Water – Water in Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening

begin van het onderzoek van het Rathenau

weinig populaire uitkopen van landbouwers in

maatschappelijke en ethische aspecten van

– Vierde Nota Waterhuishouding – Herziening

Instituut nog strikt vertrouwelijk werd verteld,

een ander daglicht komen en wellicht voor de

nieuwe technologie of van trendbreuken in de

is nu stof voor discussie tijdens congressen. Er

streek een wenkend perspectief vormen.

inzet van bestaande technologie. In 1998 is het

Waterleidingwet – Integraal Stedelijk Water

-

ontstaan samenwerkingsverbanden tussen

Rathenau Instituut gestart met het onderzoek

kennis- en innovatieopgaven voor een waterrijk

overheden met water als gemeenschappelijke

‘Duurzaam waterbeheer in de praktijk’.

Nederland – Draagvlak voor het Waterbeheer –

kwestie en de eerste waterketenbedrijven teke-

beheer – Waterbeleid 21ste eeuw – Over stromen:

Krachtenveldanalyse water landelijk gebied –

nen zich af. Ook onderzoeksinstituten zitten

Met de Derde en de Vierde Nota Waterhuis

Samenwerking in de keten – Goed Water Centraal

met elkaar om de tafel. Zo werken Kiwa (drink-

houding is op papier sprake van een trendbreuk

– Aqua à la Carte – Veters los – Mens en Water –

water), Stichting RIONED (riolering) en STOWA

in het waterbeheer: van een voornamelijk

Kust in beeld – Kust op koers – 3 Provinciale

(waterzuivering) aan een gezamenlijk waterke-

technisch-economische oriëntatie naar een veel

Omgevingsplannen – 7 Provinciale Waterhuis

-

houdingsplannen – 18 Waterbeheersplannen – 32 Waterplannen – 78 Rioleringsplannen – Geen Kater van Water – Water op de Kaart – Water

-

ten innovatie programma. In het kader van

bredere oriëntatie met ook aandacht voor

Habiforum, een organisatie van de Interdepar-

ruimtelijk-ecologische en sociaal-culturele

-

tementale Commissie voor Economisch Struc-

aspecten. Eerdere onderzoeken van het Rathenau

tuurbeleid (ICES) gericht op meervoudig ruim-

Instituut over duurzame ontwikkeling

cactussen en zee-egels – Water en ruimte –

tegebruik, is het initiatief water & ruimte

rechtvaardigen de veronderstelling dat een

Bruisend water – Water als geld – Rijn op termijn –

gestart. Habiforum probeert innovatieve

dergelijke trendbreuk niet eenvoudig in de

Waterpact Twente – Visienotitie waterketens –

ideeën te genereren en daarmee een aanzet te

praktijk te brengen is. Organisatorische,

Trendrapport water – Water in goede handen –

doen voor het in praktijk brengen van wat in

juridische, normatieve en culturele factoren

Stem van het water – Water op de balans –

de kern wordt bedoeld met integraal waterbe-

kunnen daarbij een belemmering vormen. Het

Meegroeien met de zee – Water voor een vitaal

heer. De belangrijke rol van burgers (zonder

onderzoek ‘Duurzaam waterbeheer in de praktijk’

platteland – Water in beeld – Waterhuishouding In

draagvlak geen integraal waterbeheer) klinkt al

was erop gericht aan te geven in hoeverre de

het Natte hart – Brak is de basis – Ruimte voor de

door in enkele onderzoeken naar de vraag van-

beleidsmatige trendbreuk in de praktijk is

rivier – Levende berging – Beken in beweging –

uit de maatschappij en in Waterdagen, die dit

Ruimte voor Rijntakken – Integrale Visie

jaar voor het eerst zijn gehouden in de cul-

IJsselmeergebied – Integrale Verkenning

tuurprovincie van 2000 (Zuid-Holland). De

Benedenrivierengebied – Aanpak Wateroverlast –

Vijfde Nota over de Ruimtelijke Ordening lijkt

Ruimte voor veerkrachtig water – Waterbeheer op

natter te worden dan de vier eerdere nota’s

nieuwe koers – Een bestuursschouw van het

tezamen en water begint sterker op het net-

waterschap – Watergang – Waterschaps

vlies te komen binnen gebiedsgerichte pro-

-

belastingen in de 21ste eeuw – Duurzaam

jecten.

waterbeheer in de praktijk – Meervisie – Visie op Deltawateren – Watervisie 21 – Nederwater als

Voorlopers binnen en buiten de watersector

Eurodelta – Water is overal – Communicatie voor

wijzen op de ongekende mogelijkheden met

beleidsprocessen – Werken met water: veerkracht

water. Binnen Europa is Nederland uniek voor

als strategie – Geef provincies de ruimte voor

wonen en werken tussen het rustgevende blau-

water – Van bron naar water – Over water

we goud, voor de snel groeiende waterrecre-

gesproken – 8 Water(bergings)kansenkaarten –

atie, voor transport over water, voor exclusieve (zoute) waterlandbouw, voor natte natuur en voor de in toenemende belangstelling staande visteelt. Om kansen te kunnen benutten is omdenken nodig. Zo zou bijvoorbeeld de Horstermeer zich kunnen ontwikkelen tot een stijlvolle

“De politiek stuurt niet in de discussie over marktwerking, privatisering en de vorming van waterketenbedrijven. De hele waterdiscussie doet me denken aan slepende discussies tussen publieke omroepen over vernieuwing. Die kwamen zelf geen stap verder met integrale programmering, het rijk liet het afweten maar was wel gekant tegen private initiatieven. Vervolgens richtte het buitenlandse RTL zich met Nederlandse sterren op Nederland en ontpopte zich in korte tijd tot ware concurrent van de zo gekoesterde publieke omroepen. Ook nu lijkt het wachten op actie door waterbedrijven uit Frankrijk, met EU-regelgeving in de hand. Kennelijk passen we het poldermodel alleen toe binnen Nederland en halen we binnen Europa liever bakzeil dan dat we zelf meebepalen.” Aldus een directeur van een waterleidingbedrijf (Bron: onderzoek Rathenau Instituut).

gebracht. In het eerste deel van het onderzoek is dit onderzocht in het stroomgebied van Kromme Rijn en Vecht. Via geanonimiseerde interviews met medewerkers van gemeenten, water

-

schappen, provincies, waterleidingbedrijven, Rijkswaterstaat en belangenorganisaties is een beeld ontstaan van kansen en belemmeringen van duurzaam waterbeheer. In het tweede deel van het onderzoek is dit beeld voorgelegd aan spelers op het waterveld in de rest van Nederland. In een nader onderzoek naar de rol van water bij de besluitvorming voor de inrichting van Nederland zijn vijf cases tegen het licht gehouden.

thuishaven voor woonboten. Hiermee zouden drie vliegen in één klap kunnen worden gevan-

18

Rat h e n a u uit g ave

a u g u st u s 2 0 0 0

a u g u st u s 20 0 0

Rat h e n a u u itgav e

19

Doorkijk naar de toekomst

Reactie op berichtgeving van Commissie Waterbeheer 21ste eeuw

missie dat de regie van het waterbeheer te wensen overlaat. De commissie adviseert te komen tot een krachtige waterregie. Op de schaal van stroomgebieden wordt het rijk genoemd en op regionale schaal de provincies. Voor de provincies betekent dit een forse

Over 30 jaar ziet het waterbeheer er beslist anders uit dan nu. Hoewel voorspellen moeilijk is, toch een schets hoe het zich idealiter zou kunnen ontwikkelen. Deze is gebaseerd op (interpretaties van) recent onderzoek van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat. In het kader van Waterverkenningen zijn gesprekken gevoerd met uiteenlopende visionaire wetenschappers en vertegenwoordigers van het bedrijfsleven over ontwikkelingen tussen 2000 en 2030 (Bron: Watercactussen en Zee-egels, Rijkswaterstaat, 2000). De schets heeft richting gegeven aan de overwegingen voor de politiek.

Innovaties binnen waterketens hebben er voor

Opdracht Commissie Waterbeheer 21ste eeuw

gezorgd dat lekkages en overstortingen van

In opdracht van het Ministerie van Verkeer en

regierol op afstand verkeert van de beoogde

rioolwater tot het verleden behoren. Doordat

Waterstaat en de Unie van Waterschappen

invulling.

de exploitatie van waterketens in één hand is,

heeft een commissie onder leiding van F. Tiel-

• Blijkens berichtgeving adviseert de commis-

zijn ‘incentives’ ingebouwd om zuinig om te

rooij zich gebogen over de wenselijke water-

sie, in aansluiting op een andere benadering

gaan met drinkwater en om ook zwakke scha-

huishoudkundige inrichting van Nederland

van de waterhuishouding en een andere invul-

kels goed aan te pakken. Sturing van waterke-

voor de 21ste eeuw, rekening houdend met de

ling van de regierol, te komen tot inzet van

tens is ook in 2030 een zaak van overheden,

gevolgen van de verwachte bodemdaling en

nieuwe instrumenten. Naast juridische en

maar de exploitatie is in handen van (semi)pri-

klimaatverandering (waaronder ook de zee-

financiële instrumenten zijn bijvoorbeeld ook

vate ondernemingen.

spiegelstijging wordt gerekend). De commissie

planvormingsinstrumenten noodzakelijk.

geeft antwoord op de vraag of de waterhuis-

Daarmee kan interactieve planvorming, gericht

Doelmatig omgaan met watersystemen

houding van Nederland voldoet aan de eisen

op effectiviteit, draagvlak en kennisuitwisse-

Water hoog op politieke agenda

Beleid voor en beheer van watersystemen is

die daaraan in de 21ste eeuw moeten worden

ling, een impuls krijgen.

In 2030 is Nederland een verzamelnaam voor

ook in 2030 volledig in handen van overheden

gesteld. Hierbij wordt aangegeven welke aan-

• Blijkens berichtgeving komt de commissie

enkele regio’s binnen de Europese Unie. De

en is eenvoudig en doelmatig georganiseerd.

passingen voor bestaand beleid, beheer en

tot de constatering dat draagvlak bij burgers

Nederlandse regering heeft vooral een contro-

Elk stroomgebied kent een regisseur en elk

inrichting gewenst zijn of moeten worden

en meer betrokkenheid van de politiek nood-

lerende en regisserende rol. Steden als Istan-

deelstroomgebied kent een waterschap nieuwe

overwogen. Dit uitgaande van een lange ter-

zakelijk zijn voor de uitvoering van integraal

bul, Napels en Sevilla kampen met een tekort

stijl. In stroomgebiedplannen wordt aangege-

mijn benadering met een zichtperiode van

en duurzaam waterbeleid.

aan water van goede kwaliteit. Onder meer om

ven of en zo ja waar en hoeveel water mag wor-

50-100 jaar, in het kader waarvan ‘no-regret’

die reden is water een belangrijk ordenend

den onttrokken en geloosd. Binnen dat kader

maatregelen voor kortere termijnen worden

principe voor ruimtelijke afwegingen. In

verlenen waterschappen nieuwe stijl conces-

uitgewerkt. Bij het uitbrengen van dit bericht

Reactie vanuit praktijkonderzoek Rathenau Instituut

Amsterdam en Rotterdam doen zich geen pro-

sies en vergunningen aan waterketenbedrijven

waren de formele resultaten van de commissie

Op grond van de beschikbare informatie over

blemen met water voor, omdat Nederland

en controleren zij de naleving van afspraken.

niet beschikbaar.

het advies van de commissie lijkt grote over-

Belangrijke bevindingen

onderzoek van het Rathenau Instituut. Wel legt

tijdig heeft gekozen voor duurzaam waterbeheer.

eenkomst te bestaan met de resultaten van het (Bron: gepubliceerde interviews en persoonlij-

de commissie een zware nadruk op water-

Stroomgebieden centraal

ke gesprekken met leden van de commissie en

kwantiteit en veiligheid. In veel mindere mate

Ruimtelijke plannen worden per stroomgebied

het projectteam).

krijgen waterkwaliteit en ecologie aandacht.

opgesteld. In de ruimtelijke ordening is water

• Blijkens berichtgeving constateert de com-

De waterkwaliteit lijkt redelijk op orde maar

een centraal element. Elk stroomgebied kent

missie dat in de waterhuishouding sprake is

vergt internationaal, nationaal en regionaal

een regisseur van gebruik van de ruimte, waar-

van afwenteling in zowel ruimte als tijd. Tech-

voortdurend aandacht om effecten van de

van water een belangrijk deel vormt. Neder-

nische oplossingen voeren de boventoon. De

enorme investeringen, die in de afgelopen

land maakt deel uit van vier stroomgebieden:

commissie adviseert afwenteling met kracht

decennia zijn gedaan, te behouden. Daarnaast

Eems, Maas, Rijn en Schelde. Binnen elk

tegen te gaan, tenzij het om redenen van groot

neemt de druk op water ook in kwalitatieve zin

stroomgebied zijn samenhangende deel-

maatschappelijk belang niet anders kan.

toe en kunnen ingrepen voor behoud van vei-

stroomgebieden onderscheiden. Grond- en

Omgaan met water betekent in eerste instantie

ligheid ongunstige effecten hebben op de kwa-

oppervlaktewater vormen binnen zo’n deel-

opslag van water in de bodem, in tweede

liteit van het water. In het licht van integraal

stroomgebied een meer of minder gesloten

instantie berging van water op daarvoor aan te

waterbeheer gaat het om een evenwichtige

systeem. Voorbeeld van deelstroomgebieden

wijzen ruimten en in derde instantie investe-

aandacht voor alle aspecten. Zonder dit, ont-

zijn het Drentse Plateau en Kromme Rijn en

ren in (meer) technische maatregelen, zoals

staat bij sommigen het schrikbeeld van over-

Vecht.

gemalen. Het aanwijzen van ruimte voor water

stromingsvlakten of bergingskamers, die als

betekent geenszins dat die ruimte niet mag

slibvang fungeren en na tijdelijke opvang van

worden gebruikt voor bijvoorbeeld landbouw.

verontreinigd water toe zijn aan een ‘bodem-

Waterketens zijn over 30 jaar losgekoppeld

Grootschalige bebouwing in de vorm van bij-

sanering’. Hiermee zouden biodiversiteit en

van watersystemen, op twee punten na: waar

voorbeeld een nieuwe woonwijk moet echter

kwaliteit van de leefomgeving niet gebaat zijn.

Waterketens losgekoppeld

20

inspanning, omdat de huidige invulling van de

water uit een systeem wordt onttrokken en

wel worden uitgesloten.

waar water op een systeem wordt geloosd.

• Blijkens berichtgeving constateert de com-

Rat h e n a u uit g ave

a u g u st u s 2 0 0 0

a u g u st u s 20 0 0

Rat h e n a u u itgav e

21

Reactie op bevindingen Commissie Toonen

cussie over waterbestuur in Nederland uit de competentiesfeer halen en naar een meer strategisch niveau tillen.

Reactie op bevindingen Commissie Togtema

heer. Tijdens het onderzoek wezen betrokkenen echter wel regelmatig op het belang van een transparant financieringsstelsel, dat aan burgers eenvoudig is uit te leggen. Ook is

Opdracht Commissie Toonen In opdracht van het Interprovinciaal Overleg

Reactie vanuit praktijkonderzoek Rathenau Instituut

Opdracht Commissie Togtema In opdracht van de Unie van Waterschappen

waterrekening, nog los van het wel of niet

(IPO) hebben prof. Th.A.J. Toonen en drs.

Vanuit het onderzoek in het stroomgebied van

(UvW) heeft een commissie onder leiding van

invoeren van het waterspoor (betaling van trits

C.M.S. Glim zich gebogen over de volgende

Kromme Rijn en Vecht kunnen de bevindingen

E.H. Togtema zich gebogen over de vraag in

drinkwater, riolering, waterzuivering via de

vraag: wat zijn de actuele en toekomstige ont-

van de Commissie Toonen worden onder-

hoeverre het mogelijk is te komen tot een hel-

afname van drinkwater).

wikkelingen die betrekking hebben op het

steund. Ook het onderzoek van het Rathenau

dere financieringsstructuur binnen de door de

waterbeheer en de rol en positie van het water-

Instituut heeft geen aanwijzingen opgeleverd

UvW gestelde randvoorwaarden. Het huidige

gewezen op het belang van één overzichtelijke

Uit het onderzoek is gebleken dat bij velen

schap en wat betekent dit voor de eisen die aan

dat met een herverdeling van taken de gesigna-

belastingstelsel is ingewikkeld en erg versnip-

waardering bestaat voor de resultaten van de

de bestuurlijke inrichting van het water-

leerde kwesties kunnen worden opgelost.

perd over de diverse taakonderdelen binnen

Commissie Togtema, maar dat die in hun ogen

schapsbestel worden gesteld? Deze vraag heeft richting gegeven aan een preadvies. Dit

het waterbeheer. Dat er sprake is van heuse bestuurlijke kwes-

aantonen dat een transparant financieringsstelsel schier onmogelijk is als wordt vastge-

preadvies is op 22 maart 2000 besproken tij-

ties illustreert een voorbeeld uit het onder-

Als harde uitgangspunten voor uitvoering van

houden aan de trits belang-betaling-zeggen-

dens een conferentie. De verdere behandeling

zoek op pagina 12 (kader ‘Bestuurlijke

de opdracht gold dat de taakuitoefening van

schap. Zij wijzen er op dat goed waterbeheer

van de rapportage door het IPO zal vanwege de

kwesties’).

het waterschap ook in de toekomst primair via

van algemeen belang is en dat een specifiek

raakvlakken in samenhang plaats vinden met

eigen belastingen wordt gefinancierd en dat de

belang niet (meer) als uitgangspunt kan wor-

de behandeling van de rapportages van de

belastingen gebaseerd blijven op de trits

den gehanteerd. Het voorstel voor een andere

Commissie Waterbeheer 21ste eeuw, de Com-

belang-betaling-zeggenschap en op het begin-

heffingsmaatstaf, naast die van gemeenten en

missie Togtema en de Commissie Leemhuis

sel ‘de vervuiler betaalt’.

(rol van provincies op terrein van water en ruimte).

provincies, stuit op kritiek. In de ogen van betrokkenen kan het er toe leiden dat water-

Belangrijke bevindingen

beheer, in het opzicht van financiering, in een

(Bron: Waterschapsbelastingen in de 21ste

relatieve uitzonderingspositie geraakt terwijl

Met het advies van de Commissie Toonen

eeuw, Unie van Waterschappen, 1999)

het algemene streven voor waterbeheer er juist

wordt door provincies een eerste stap gezet

• Vertrekpunt voor aanpassing van het finan-

op is gericht meer aansluiting te vinden bij

naar ontwikkeling van een gemeenschappe-

cieringsstelsel vormt een hergroepering van de

andere overheden. Tevens zou een nieuwe

lijke bestuurlijke visie en agenda voor het

huidige waterschapstaken tot de taken zuive-

heffingsmaatstaf voor waterbeheer per saldo

vraagstuk van de bestuurlijke verhoudingen

ringsbeheer en watersysteembeheer. Door dit

kunnen leiden tot verhoging van de perceptie-

tussen provincies en waterschappen in het

onderscheid ontstaat volgens de commissie de

kosten en daardoor tot verhoging van lokale

algemeen en de bestuurssamenstelling in het

basis voor een meer zuivere relatie tussen

lasten voor burgers.

bijzonder.

taak, kostencomponenten en heffing.

Belangrijke bevindingen

aangemerkt als de dragers van specifieke taak-

• Eigenaren van onroerende zaken worden (Bron: Een bestuursschouw van het water-

belangen. Gezien de directe relatie tussen het

schap, IPO, 2000)

belang bij het watersysteembeheer en de

• Provincies, waterschappen en gemeenten

omvang van onroerende zaken, wordt voorge-

moeten tot een gedeelde visie komen op de

steld de oppervlakte als heffingsmaatstaf te

identiteit van waaruit zij als overheden met

hanteren. Elk kadastraal perceel wordt dan op

elkaar wensen te werken. In aansluiting hierop

basis van zijn oppervlakte in de heffing

zijn waterschappen mede-overheden en geen

betrokken.

uitvoeringsorganisaties. De bestuurssamen-

• Met de voorstellen verlaat de commissie de

stelling van waterschappen moet als belangen-

economische waarde als heffingsmaatstaf voor

democratie nader worden uitgewerkt vanuit de

gebouwde onroerende zaken. De commissie is

gedachte van externe democratisering.

van oordeel dat de oppervlakte een betere

• Er moet worden geïnvesteerd in nadere

maatstaf vormt dan het op grotere schaal aan-

vormgeving van de beleidsvierhoek (rijk, pro-

sluiting zoeken bij de economische waarde.

vincies, gemeenten, waterschappen). De inrichting van deze verhoudingen stelt zeker zo veel eisen aan provincies als aan water-

22

Reactie vanuit praktijkonderzoek Rathenau Instituut

schappen.

Het onderzoek van het Rathenau Instituut was

• Provincie en waterschappen moeten de dis-

niet gericht op financiering van het waterbe-

Rat h e n a u uit g ave

a u g u st u s 2 0 0 0

a u g u st u s 20 0 0

Rat h e n a u u itgav e

23