blz.
• Convocatie voor de Algemene Ledenvergadering op 11 mei 2006
50
• Toelichting op lezing van Diaconessenhuis/Mariastichting
52
• Van het bestuur: Jaarverslag 2005 van de VOHB
53
• Financieel jaarverslag 2005
57
• In aanraking met gemeentelijke besluitvorming (II)
60
• Oproep voor het aanleveren van materiaal of ideeën
61
• Historische actualiteiten
62
• Heemsteedse apotheek 75 jaar (aanvulling)
68
• Toen en Nu: Oude nota’s en bedrijvigheid rond het Wilhelminaplein
69
• Interview met Rob van der Wel
72
• Foto’s van De Ceder in oorlogstijd
76
• Gedicht van Ewald Holzhaus uit 1945
77
• Bruin van Hilten en de geschiedenis van zijn huis aan de Binnenweg 10 in Bennebroek
79
• Het Prinseneiland ofwel Glip IV
84
• Nollenburg, het verhaal van een verdwenen hofstede, deel 2: Nollenburg in de zeventiende eeuw
93
• Nieuwe leden
103
• Selectie inhoudsopgave HeerlijkHeden 2002-2006 op website
103
• Uit voorraad leverbaar
104
HEERLIJKHEDEN
INHOUD
Illustratie voorzijde: De ossenkop aan de gevel van ’t Okshoofd, Raadhuisstraat 28. ’t Okshoofd is gebouwd in 1910 en was een ‘vleeschhouwerij’ en later ook vele jaren een café.
De letters ‘vleeschhouwerij’ kwamen te voorschijn bij de restauratie door de huidige eigenaar, Rob van der Wel. In dit nummer een interview met Van der Wel. (Foto: Cees Peper)
HeerlijkHeden
49
HEERLIJKHEDEN 50
CONVOCATIE VOOR DE ALGEMENE LEDENVERGADERING OP 11 MEI 2006 De jaarlijkse Algemene Ledenvergadering (ALV) van de Vereniging Oud Heemstede-Bennebroek (VOHB) zal plaatsvinden op donderdag 11 mei 2006 om 19.30 uur in het gemeentehuis te Heemstede, Raadhuisplein 1 te Heemstede. De zaal is geopend vanaf 19.00 uur. We starten om 19.30 u precies! AGENDA
HeerlijkHeden
1
Opening door de voorzitter, drs G. Brand.
2
Mededelingen en ingekomen stukken.
3
Verslagen van de ALV. - Verslag van de ALV van 19 mei 2005 (HeerlijkHeden 125, aug. 2005, pag. 91). - Verslag van de ALV van 8 december 2005 (HeerlijkHeden 127, febr. 2006, pag. 3).
4
Jaarverslag VOHB over 2005 (zie pag. 53).
5
Financieel jaarverslag 2005 (zie pag. 57). - Toelichting van de penningmeester. - Verslag van de kascommissie en decharge van de penningmeester. - Verkiezing van een lid van de kascommissie.
Voorstel tot verhoging van de contributie met 1 euro m.i.v. 1 januari 2007. - Een toelichting op de noodzaak van deze kostenverhoging leest u op pag. 59.
7
Toelichting op bestuursactiviteiten in het afgelopen jaar op achtereenvolgens: - Evenementencommissie, karakterbehoud, HeerlijkHeden en monumentenboek, algemeen beleid. - Vooruitblik naar de activiteiten van het komende jubileumjaar.
8
Verkiezing van een lid van het bestuur. Door het vertrek van de heer E. Hamerslag is er een vacature ontstaan. Het bestuur stelt u voor in deze vacature te benoemen de heer M. de Bruijn uit Heemstede.
9
Afscheid van bestuurslid Hans Balink.
HEERLIJKHEDEN
6
10 Rondvraag en sluiting van het formele gedeelte. Ca 20.30 uur: PAUZE 21.00 uur: Lezing door de heer Hans Krol: Van Diaconessenhuis en Mariastichting tot Spaarneziekenhuis. De bijeenkomst wordt rond 22.15 uur afgesloten. Het bestuur hoopt op een hoge opkomst van de leden.
HeerlijkHeden
51
HEERLIJKHEDEN
TOELICHTING OP LEZING DIACONESSENHUIS/ MARIASTICHTING TE HOUDEN TIJDENS DE JAARVERGADERING OP 11 MEI A.S.
Vooraanzicht van het
Diaconessenhuis in
Haarlem.
Met de verhuizing vanuit Haarlem en Heemstede naar het nieuwe Spaarne Ziekenhuis (S.Z.) in Hoofddorp is de locatie Mariastichting gesloten en heeft het S.Z. in Heemstede de functie van dagziekenhuis gekregen. Het afsluiten van een periode was reden voor de verschijning van een gedenkboek waarvoor drs. G.J.J. Pley en ik onderzoek deden en mevrouw E.H. Heeremans-Coppens ruim 20 interviews verzorgde die zijn opgenomen in de uitgave Spaarne Ziekenhuis (Haarlem, De Vrieseborch, 2005). Jonkvrouw Anna Johanna Maria Teding van Berkhout was regentes van het St. Elisabeth’s Gasthuis. Zij ergerde zich aan de slordige en nonchalante ziekenverzorging. In de 19e eeuw waren daar twee artsen werkzaam: voor heelkunde (chirurgie) en interne geneeskunde. Het grootste deel van hun tijd besteedden zij echter aan hun particuliere patiënten. De ziekenoppassers waren nauwelijks geschoold en weinig geïnteresseerd. Alleen op de toenmalige vrouwenafdeling was één min of meer gekwalificeerde zuster in dienst. De suggesties van de freule voor verbeteringen werden door de heren regenten genegeerd. Daarom besloot ze met gebruikmaking van haar erfdeel in 1874 een particuliere christelijke ziekenverpleging te beginnen. Enkele jaren later stond zij bovendien aan de basis van een verpleeghuis voor epileptici: Zoar en Bethesda-Sarepta geheten, het huidige SEIN (Meer en Bosch). In 1887 verhuisde de Christelijke ziekenverpleging van een pand aan de Nieuwe Gracht naar een nieuw Diaconessenhuis aan de Hazepaterslaan en vervolgens in 1974 naar Heemstede.
52
HeerlijkHeden
HEERLIJKHEDEN
Dankzij het initiatief van pastoor P.J.Thünissen van de Rozenkransparochie (Spaarnekerk) kwam in 1899 de Mariastichting aan de Kamperlaan tot stand. Voor de verpleging werden daartoe de zusters Franciscanessen van Salzkotten ingeschakeld. Twaalf jaar eerder was het St. Nicolaasgesticht voor de verpleging van rooms-katholieke mannen geopend, waaruit het hospitaal van St. Joannes de Deo (Broeders) ontstond. Daarmee telde Haarlem bij de vorige eeuwwisseling naast het gemeentelijke St. Elisabeth’s Gasthuis, drie particuliere ziekenhuizen: één van protestantse en twee van katholieke signatuur, met consequenties die tot ver in de 20e eeuw zouden voortduren. Na moeizame en langdurige besprekingen kwam de fusie van beide confessionele ziekenhuizen tot een nieuwe instelling op 30 december 1988 tot stand. Eind 2004 opende een nieuwe hoofdlocatie in Hoofddorp zijn deuren in een pand met een vloeroppervlak van 50.000 vierkante meter en 455 bedden. Aan de hand van ongeveer 75 historische afbeeldingen van verpleegafdelingen e.d. zal de geschiedenis van de thans voormalige ziekenhuizen zichtbaar gemaakt worden.
VAN HET BESTUUR JAARVERSLAG VAN DE VERENIGING OUD HEEMSTEDEBENNEBROEK OVER HET JAAR 2005 Het schrijven van een jaarverslag is een verplichting voor alle organisaties, die daardoor verantwoording afleggen aan hun leden en aan derden. Voor een historische vereniging geldt zulks des te meer en is het schrijven van een jaarverslag eigenlijk een volstrekte vanzelfsprekendheid. Hoe zouden we als VOHB immers het verleden kunnen bestuderen, wanneer er in de tijden ver voor ons geen secretarissen waren geweest die met volle overgave op papier hadden gezet wat er was gebeurd. Lacunes in de geschiedenis worden af en toe opgevuld door onverwacht gevonden schriftelijke stukken. Hoewel uw secretaris
HeerlijkHeden
53
HEERLIJKHEDEN
niet het vermoeden heeft dat in na ons komende eeuwen nog zeer regelmatig zal worden terug gebladerd in de jaarverslagen van onze vereniging, geeft de wetenschap ‘je kunt nooit weten’ toch een extra stimulans om dit jaarverslag te schrijven. 1
Het bestuur en de commissies
Na een periode van ruim 28 jaar is medio 2005 de heer J.L.P.M. Krol afgetreden als lid van het bestuur. Ter gelegenheid van zijn afscheid heeft de heer Krol tijdens de Algemene Ledenvergadering van 19 mei 2005 een ‘afscheidscollege’ gegeven, waarin hij met gebruikmaking van zijn brede kennis van de geschiedenis van Heemstede een boeiend betoog heeft gehouden, aangevuld met enige saillante details over voorheen in Heemstede wonende personen. De heer Krol is opgevolgd door mw. M. Meyer uit Bennebroek, wier benoeming door de ALV van 8 december 2005 is bekrachtigd. Tevens is de heer E. Hamerslag afgetreden in de ALV van 19 mei 2005; in deze vacature is formeel nog niet voorzien. De Redactiecommissie van HeerlijkHeden is uitgebreid met mw. drs. M.L.C. van Buuren. De heer Cees Peper heeft na een zeer lange periode van activiteiten voor de VOHB, zowel als lid van het bestuur alsook als lid van de Redactiecommissie in de decembervergadering zijn functies neergelegd. De heer Krol en de heer Peper zijn door de ALV benoemd tot ereleden van de Vereniging. De Evenementencommissie is uitgebreid met mw. A. van Amerongen-Braam. Aan het einde van het verslagjaar heeft het bestuur besloten om de commissie Karakterbehoud weer nieuw leven in te blazen. Het doel van deze commissie is om het bestuur te adviseren over allerlei aspecten die te maken hebben met de statutaire taak inzake het karakterbehoud en de beeldkwaliteit in onze gemeenten. De samenstelling van deze commissie was bij het afsluiten van het jaar nog niet afgerond.Voorts heeft het bestuur besloten om een commissie in het leven te roepen voor werving en PR; ook de samenstelling van deze commissie is nog onderwerp van overleg. Het bestuur is van oordeel dat de aanwezigheid van commissies, naast de mogelijkheid om uitvoerende taken uit te besteden aan deze commissies, mede bijdraagt aan een grotere betrokkenheid van leden bij het wel en wee van de vereniging. 2
Activiteiten voor leden
De VOHB heeft in 2005 een aantal activiteiten voor de leden georganiseerd. Zoals ieder jaar betreft dit een grote excursie, bestaande uit het bezoek aan een andere gemeente in Nederland, en een kleine excursie. Dit jaar ging de grote excursie naar Dordrecht; naar berichten van de deelnemers was dit voortreffelijk georganiseerd, zowel inhoudelijk als wat de andere omstandigheden betreft. De kleine excursie bestond uit een lezing van mw. M. Wilmink. Het is het beleid van
54
HeerlijkHeden
HEERLIJKHEDEN
de vereniging dat deze excursies ‘selfsupporting’ zijn; de kosten komen dan ook niet ten laste van de verenigingskas. De Evenementencommissie organiseert deze excursies met veel succes en telkens zijn er meer dan voldoende aanmeldingen. Daarnaast is aansluitend aan de ALV en aan de premie-avond een lezing gehouden; de eerste door Hans Krol over wetenswaardigheden van Heemstede; de tweede door Wim Eggenkamp over de Stichting Stadsherstel Amsterdam. Op de premie-avond in december 2005 werd het tweede deel van Monumenten van Heemstede en Bennebroek gepresenteerd, met als ondertitel: Opnieuw een keuze uit de parels van de Heerlijkheden. De inhoud van dit boek is wederom geheel verzorgd door de redactie van ons tijdschrift en ons lid Michel Bakker. Dit boek heeft veel aftrek gevonden bij de leden en is ook nog steeds verkrijgbaar. De opmaak van ons kwartaalblad HeerlijkHeden is geheel vernieuwd. Dit blad vormt het vlaggenschip van onze vereniging en voor velen de meest in het oog lopende presentatie van de VOHB. Na geruime tijd van overleg tussen bestuur en redactie is besloten om het uiterlijk van het blad te verfraaien. Dit heeft geresulteerd in een nieuw blad met een fris uiterlijk, een eigentijdse opmaak en een andere, overzichtelijker indeling. Het blijft lastig om alle afzonderlijke leden precies die artikelen te presenteren die zij graag willen lezen; er wordt naar gestreefd om in ieder nummer een zodanige mix te brengen dat elke lezer iets kan vinden dat hem of haar in het bijzonder aanspreekt. 3
Contacten met de gemeenten
Het karakterbehoud is van oudsher een belangrijke taak van de VOHB. Bij de uitvoering daarvan is het van belang dat de beide gemeentebesturen de VOHB zien als een factor van belang. De VOHB heeft in deze materie – helaas – geen eigen bevoegdheid; het zijn de gemeentebesturen en gemeenteraden die beslissen over bestemmingsplannen, nieuwbouw- of sloopvergunningen. De VOHB moet derhalve zorgen voor goede contacten met deze instanties en, waar mogelijk, pro-actief zorgen voor voorstellen en de gemeenteraden attenderen op zaken die naar haar mening fout dreigen te gaan. In het afgelopen jaar is daarvan ruim gebruik gemaakt. Een tweetal voorbeelden uit Heemstede en Bennebroek. In Heemstede is het reddingsplan Karakteristiek Centrum Heemstede gepresenteerd aan de gemeenteraad. In een aantal vergaderingen heeft een daartoe in het leven geroepen commissie deze nota opgesteld, met het doel om de karakteristieke panden in het winkelcentrum te behouden, opdat dit winkelcentrum niet verwordt tot een non-descripte en anonieme ‘koopgoot’ zoals er al zoveel in Nederland zijn. In deze brochure wordt met afbeeldingen getoond wat het behouden waard is en ook wat helaas al ten prooi is gevallen aan de vernieuwing en modernisering. In de marge van deze brochure wordt ook aandacht gevraagd voor het beleid van de gemeente ten aanzien van reclameuitingen, die ook vaak het straatbeeld ontsieren en bijdragen aan de verloedering ervan.
HeerlijkHeden
55
HEERLIJKHEDEN
De VOHB heeft aan het einde van het verslagjaar formeel gereageerd op het ontwerp van een nieuw bestemmingsplan in Bennebroek. De reactie was deels positief, omdat de VOHB van oordeel is dat het algemene beeld van de toelichting bij het bestemmingsplan een aanzet biedt voor verdere uitwerking en dat de uitgangspunten, waarin sprake is van bescherming van monumenten (voorshands nog objecten met cultuurhistorische waarde genoemd), vertrouwen geven in de toekomst. Deels echter ook negatief, omdat het ontbreken van een primaire dubbelbestemming op de plankaart ten aanzien van de objecten met cultuurhistorische waarde als een ernstige lacune wordt aangemerkt.Voorts was de VOHB van oordeel dat het een gemis was dat het bestemmingsplan niet wordt geflankeerd door een gemeentelijke monumentenlijst en dat de objecten met cultuurhistorische waarden niet op de plankaarten voorkomen. In aansluiting op deze reactie heeft de VOHB (wederom) aangeboden aan de gemeente om eindelijk te komen tot een monumentenbeleid en een daarbij behorende monumentenlijst. Een dergelijke lijst betekent een extra bescherming van monumenten, waarvan de VOHB vindt dat deze een dergelijke bescherming waard zijn. 4
Tot slot
De VOHB heeft in 2005 haar twee voornaamste taken (karakterbehoud en het bevorderen van het historisch besef) wederom met overgave vervuld. Een van meest opvallende activiteiten - waar het gaat om het historisch besef - is het onderwijsproject. Dit project beoogt om een aantal basisscholen in Heemstede een pakket informatie te verstrekken, dat de leerlingen meer bewust maakt van de geschiedenis van hun directe woonomgeving. Dit project is door de VOHB ontwikkeld in nauwe samenwerking met de betrokken scholen en het erfgoedhuis Noord-Holland. Tijdens een conferentie in het najaar van 2005 is dit project genoemd als een voorbeeld voor de gehele provincie. De gemeente Heemstede heeft dit initiatief gesteund met een aparte subsidie. Ad van Unnik
Cees Peper in gesprek
met de bewoonster van het monumentale pand
Voorweg 18-20.
(Foto: Hans Balink)
56
HeerlijkHeden
FINANCIEEL JAARVERSLAG 2005 BALANS ACTIVA Te ontvangen Liquide middelen TOTAAL ACTIVA
2005
2004
1.325,00
5.789,70
17.790,43
15.183,32
19.115,43
20.973,02
PASSIVA
2005
2004
Vermogen
6.083,12
6.859,87
0,00
5.000,00
Reserve monumentenboek Reserve scholenproject
2.000,00
0,00
Reserve jubileumjaar
3.000,00
2.000,00
Nog te betalen
8.017,31
7.073,15
15,00
40,00
19.115,43
20.973,02
Vooruit ontvangen TOTAAL PASSIVA KOSTEN/BATEN Baten
Contributie
RESULTAAT BEGROTING RESULTAAT RESULTAAT 2005
2005
2004
2003
BEGROTING BEGROTING 2006
2007
16.412,07
14.000,00
15.090,22
12.880,31
16.000,00
Opbrengst verkopen
550,53
1.500,00
1.144,88
1.051,99
1.700,00
600,00
Rente
376,67
300,00
442,99
339,51
400,00
300,00
1.616,25
1.500,00
1.384,25
1.602,33
1.500,00
1.400,00
Subsidie Vrijval reserve jubileumjaar Totaal
16.500,00
5.000,00
18.955,52
17.300,00
18.062,34
15.874,14
19.600,00
23..800,00
Kosten
Algemene kosten HeerlijkHeden Kosten activiteiten Reserve jubileumjaar Diversen
RESULTAAT BEGROTING RESULTAAT RESULTAAT 2003
BEGROTING BEGROTING
2005
2005
2004
5.982,36
3.850,00
4.680,55
3.131,45
4.000,00
2006
5.000,00
12.200,91
11.000,00
9.945,74
8.923,97
14.000,00
13.000,00 5.500,00
549,00
700,00
338,79
407,92
500,00
1.000,00
1.400,00
2.000,00
2.000,00
2007
500,00
2.250,46
500,00
Totaal
19.732,27
17.450,00
16.965,08
14.713,80
21.000,00
23.500,00
RESULTAAT
-776,75
-150,00
1.097,26
1.160,34
-1.400,00
300,00
Bedragen in euro’s
HeerlijkHeden
57
HEERLIJKHEDEN
TOELICHTING 1.
Algemeen
De jaarrekening 2005 is net zo opgesteld als die van 2004, d.w.z: Balans • Saldi kas en girorekeningen worden getotaliseerd en gepresenteerd als liquide middelen. Kosten en baten • De post ‘verkopen’ is gesaldeerd met de kosten die de verkopen met zich meebrachten (inkopen, productie etc). In deze post zijn ook de kosten en opbrengsten van het Monumentenboek II opgenomen. • Bestuurskosten, ICT en Archief worden getotaliseerd en vermeld als ‘algemene kosten’. • Productie- en verzendkosten ‘HeerlijkHeden’ worden getotaliseerd. • Opbrengsten en kosten evenementen worden eveneens gesaldeerd gepresenteerd. • Waar nodig wordt over deze posten in de toelichting een specificatie gegeven. 2.
Toelichting op de balans
VERMOGEN Eigen vermogen per 1 januari 2005: af: exploitatietekort 2005 Eigen vermogen per 31 december 2005:
+/+ € 6.859,87 -/- € 776,75 -----------------------+/+ +/+ € 6.083,12
Bestemmingsreserves • De reserve die was opgebouwd voor productie van Monumentenboek II is ten gunste gebracht van de opbrengsten van de verkoop van datzelfde Monumentenboek. Aangezien de VOHB (voorlopig) geen plannen heeft tot het produceren van een Monumentenboek III is deze reserve/voorziening niet verder aangevuld. • In 2007 bestaat de VOHB 60 jaar. Het bestuur is niet van plan dit heuglijke feit zomaar voorbij te laten gaan. De gelijknamige reserve is daarom aangevuld met € 1000,-. Deze aanvulling is onttrokken aan de exploitatie 2005. • De gemeente Heemstede stelt subsidie beschikbaar voor een project voor de basisscholen in Heemstede, dat tot doel heeft het historisch bewustzijn van de leerlingen te verhogen. De VOHB heeft hiertoe, in samenwerking met andere instellingen, een erfgoedproject ontwikkeld. Dit erfgoedproject wordt operationeel met ingang van het volgende schooljaar (2006/2007).Vandaar dat de subsidie van € 2.000, die de gemeente Heemstede in 2005 aan de VOHB heeft overgemaakt op de balans is opgenomen. 58
HeerlijkHeden
3.
HEERLIJKHEDEN
3.
Toelichting op de kosten/baten-rekening a.
Specificatie kosten: Algemene kosten Bestuurskosten ICT Archief: Totaal
€ € € €
4.048,39 1.668,03 265,94 ----------- +/+ 5.982,36
b.
HeerlijkHeden Productiekosten Verzendkosten Totaal
€ € €
9.181,31 3.019,60 ----------- +/+ 12.200,91
c.
Monumentenboek II Opbrengsten Kosten Saldo
€ € €
7.417, -7.900,72 -----------/- 483,72
(kosten)
d.
Activiteiten Opbrengsten Kosten Saldo
€ € €
1.865, -2.414, ------------/- 549, --
(kosten)
Begroting 2007 In verband met de subsidieaanvraag 2007 is een begroting over dat jaar opgenomen. Deze begroting heeft een voorlopig karakter. Kleine tekorten kunnen worden opgevangen uit het eigen vermogen.
Alexander Koopman penningmeester VOHB 06-03-06
HeerlijkHeden
59
HEERLIJKHEDEN
IN AANRAKING MET GEMEENTELIJKE BESLUITVORMING (II) Nadat wij in de vorige HH de programma’s van de politieke partijen in Heemstede met betrekking tot de ons na aan het hart liggende onderwerpen bestemmingsplannen en karakteristieke en historische bebouwing hadden gepubliceerd, is op 30 maart j.l. het collegeprogramma 2006 – 2010 verschenen. Daarin zijn een aantal voor de VOHB interessante passages opgenomen, die mede de basis kunnen vormen voor de contacten in de komende jaren tussen de vereniging en het gemeentebestuur. Wij geven de teksten als volgt weer (met tussen haakjes ons commentaar daarop): - Verdere versterking van de positie van de Raad die daarbij duidelijker een kader stellende rol op zich moet nemen. (Dit benadrukt het streven naar meer dualisme in de besluitvorming.) - Het College brengt bij de aanvang van een project of bij de ontwikkeling van nieuw beleid een startnotitie uit, opdat de Gemeenteraad kan aangeven langs welke lijn dit moet worden opgepakt. (Dit betekent dat de VOHB in een vroeg stadium kan ‘inspreken’.) - Het College zal streven naar een zo spoedig mogelijke actualisering van de bestemmingsplannen. (Eindelijk is de wil er; die was er in het vorige college niet.) - Het huidige bestemmingsplan Binnenweg e.o. wordt strikt gehandhaafd en indien (financieel) mogelijk wordt het nieuwe bestemmingsplan Binnenweg aangescherpt opdat het dorpse karakter in stand blijft. (Ons Reddingsplan karakteristiek centrum Heemstede ligt weer op tafel.) - Bij het welstandbeleid zal nadrukkelijk rekening worden gehouden met de historische waarde van Heemstede. Het College zal hierbij belanghebbenden betrekken (zoals bijvoorbeeld de Vereniging Oud Heemstede – Bennebroek), opdat het dorpse karakter van het oude en nieuwe centrum van Heemstede zoveel mogelijk gewaarborgd blijft. (Hier kan de vereniging een geaccepteerde rol gaan spelen; ook m.b.t. de commissie Welstand.) - Voor het oude centrum (Wilhelminaplein) komt er een ontwikkelingsvisie die het historisch belang waarborgt. (Is hard nodig; ook in het belang van bewoners en winkeliers.) Omdat een van de praktische uitgangspunten bij het handelen van de vereniging ‘zoveel mogelijk samenwerken’ is, zullen wij het nieuwe College en met name wethouder P.H. van de Stadt (Ruimtelijke Ordening) een ‘startnotitie’ voor de komende jaren aanbieden, waarin de VOHB haar opvattingen over de uitvoering van het beleid uiteen zal zetten. Deze zal worden gepubliceerd en ook aan de gemeenteraad worden aangeboden. Gerard Brand
60
HeerlijkHeden
HEERLIJKHEDEN
OPROEP VOOR HET AANLEVEREN VAN MATERIAAL OF IDEEËN Nog steeds kunnen wij u als trouwe lezer van ons blad ieder kwartaal trakteren op een gevarieerd aanbod van artikelen en wetenswaardigheden over ‘onze’ heerlijkheden. Soms zijn we daar zelf ook verbaasd over. Hoewel we dus niet aan bloedarmoede lijden kan enige aanvoer van kopij vanuit de lezerskring (of daarbuiten) een verrijking in dit opzicht betekenen. Daarom willen wij graag een beroep op u doen om bijdragen te leveren voor ons blad. Die kan natuurlijk bestaan uit een compleet artikel, maar ook uit nog niet helemaal uitgewerkt materiaal, dat de redactie dan bewerkt tot een plaatsbaar stuk. Wij geven daar dan onze eigen vorm aan, maar altijd krijgt de leverancier van het basismateriaal de tekst te zien voordat deze in druk verschijnt. Een andere wijze waarop kopij tot stand komt is het interview. Eén van onze redacteuren bezoekt degene, die heeft aangegeven dat hij/zij informatie heeft waaruit een interessant artikel kan worden gecomponeerd. De laatste jaren hebben wij diverse interviews kunnen publiceren, waarin verassende informatie kon worden verwerkt, vooral omdat er persoonlijke belevenissen en herinneringen naar boven komen. Soms levert zo’n gesprek te weinig materiaal op voor een heel artikel, maar in dat geval bewaren we dat om het eventueel op een later moment samen met andere gegevens mee te nemen. Ook als u zelf geen inbreng zou hebben maar wel iemand kent, die daarvoor in aanmerking komt, houden we ons aanbevolen. Dit kunnen ook oudHeemstedenaren of oud-Bennebroekers zijn die elders wonen, maar nog veel van vroeger weten. Interessant foto-, film- of ander materiaal is uiteraard altijd van harte welkom. Zaken die u graag zelf wilt houden, maar die voor de vereniging interessant zijn, kunnen gescand of gekopieerd worden. Tenslotte zijn er wellicht onderwerpen die u tot nu toe gemist heeft en waar u graag eens iets over zou lezen. Laat het ons weten en dan bekijken wij of er voldoende materiaal is om er een artikel aan te besteden. Wij zien uw reacties met belangstelling tegemoet. U vindt het contactadres op de binnenzijde van de omslag van dit blad. Bij voorbaat onze hartelijke dank. De redactie
Intussen al lang weer opgeheven verbod uit 1924.
HeerlijkHeden
61
HEERLIJKHEDEN
HISTORISCHE ACTUALITEITEN
Het door de familie
Mulisch tussen 1938 en
1941 bewoonde huis aan
de Spaarnzichtlaan 23.
62
HeerlijkHeden
Reacties Op de bijdragen in de vorige aflevering van dit blad zijn verscheidene op schrift gestelde mededelingen bij de redactie binnengekomen. Door een technisch misverstand is de tekst bij een foto op pagina 47 onduidelijk overgekomen. Met een eventueel toekomstig ‘Drinkwatermuseum’ wordt het vroegere pompstation bij de Oranjekom in de Amsterdamse Waterleidingduinen bedoeld. Naar aanleiding van een bijdrage over bakkerij Dijkstra (1938-1965) zijn in een kadertje brood- en banketbakkerijen uit omstreeks 1955 vermeld, met onder andere G.A. van der Heijden. Naar aanleiding daarvan berichtte mevrouw Ineke Uitendaal-Jansen: “In HeerlijkHeden van februari j.l. las ik met veel interesse het artikel over de Heemsteedse bakkerijen. Niet op de laatste plaats omdat mijn vader zelf ook brooden banketbakker was in Heemstede. Oudere Heemstedenaren zullen het zich zeker herinneren, de naam ‘Leo Jansen’ op de gevel van het pand hoek Camplaan en Heemsteedse Dreef. In het kader op blz. 26 schrijft u dat G.A. van der Heijden in 1955 is gevestigd aan de Camplaan 22. Reeds kort na de Bevrijding in 1945 nam mijn vader de zaak over van de familie Van der Heijden. Om gezondheidsredenen moest mijn vader begin zestiger jaren de zaak sluiten.” Een kenner van de lokale wasserijgeschiedenis, de heer Jan Hein Beelen uit Santpoort, schreef het volgende: “Met veel interesse heb ik het artikel van mevrouw Schoon-Rhee gelezen. Hierover een opmerking. Wasserij Anna was niet de enige wasserij aan de oostzijde van de Blekersvaart.Tegenover nu nummer 23 (het oude woonhuis van mijn grootvader) lag aan de overkant de wasserij van Leendert van der Weiden. De wasserij was met een brug, lijkend op de oude Res Novabrug, met de Blekersvaartweg verbonden. De Vijfherenstraat liep vanaf de Lindenlaan dood op de wasserij. Kort voor de oorlog was Leendert’s bedrijf verhuisd naar de Raadhuisstraat:Wasserij Het Raadhuis. De gebouwen aan de Blekersvaart stonden leeg. Gedurende de hongerwinter is alles wat maar enigszins brandbaar was uit de gebouwen gesloopt. Na de oorlog zijn het karkas en de brug gesloopt om plaats te maken voor huizen en werd de Vijfherenstraat doorgetrokken tot aan het Wiekenplein. Aan de verschillende bouwstijlen van de oude en nieuwe huizen in die straat is nog precies te zien waar de wasserij stond.”
Mevrouw A. von GlahnIJzer uit Hilversum heeft bij Harry Mulisch op een lagere school in Haarlem gezeten. Ook zij acht de beschuldigingen dat Mulisch in zijn kinderjaren lid van de NSB-Jeugdstorm is geweest volstrekt onwaarschijnlijk. Zelfs niet pro-Duits, gelet op zijn vriendenkring. De twee ‘getuigen’ die de jonge Harry Mulisch in zijn “blauwe uniformpje” – vrijwel zeker verward met het groene padvinderspakje - zouden hebben zien lopen – de basis voor het boek van Dick Verkijk - moeten als onbetrouwbaar worden gekenschetst. Intussen zijn de aantijgingen ook ontzenuwd in het Historisch Nieuwsblad.
Vader en zoon Mulisch tijdens een diner in de achtertuin.
Tentoonstelling Naar aanleiding van ’60 jaar Bevrijding’ heeft de Stichting Bloemendaal Initiatief (SBI) een tweede expositie ingericht met als thema ‘1945 – Bloemendaal herrijst – 1950’. Deze is tot en met 28 mei te zien in het Duincentrum De Zandwaaier aan de Zeeweg te Overveen, tegenover parkeerterrein Koevlak. De openingstijden zijn van dinsdag tot en met zondag van 10.00 tot 17.00 uur. Archiefberichten Het oud-archief van de gemeente Heemstede, aangevuld met de bijzondere ‘Heemstede-bewaarcollectie’ uit de gemeentelijke openbare bibliotheek, bevindt zich sinds enige tijd bij de archiefbewaarplaats (locatie Jansstraat) in Haarlem. Op 8 maart jongstleden is de overeenkomst van archiefbeheer in de Jansstraat ondertekend door burgemeester mevrouw T. van der Stroom-van Ewijk die de gemeente Heemstede vertegenwoordigde, en de directeur van Noord-Hollands Archief (NHA) drs. L. Zoodsma. Bij deze plechtigheid waren ook wethouder drs. J. Hardesmeets en enkele gemeenteraadsleden uit Heemstede aanwezig. Het Noord-Hollands Archief beschikt intussen over een nieuw kwartaalblad NHA Nieuws – als vervolg op de Kennemer Kroniek – waarvan de eerste twee nummers zijn verschenen. Door VOHB-lid de heer P.O. de Visser zijn voor de Wiegman-collectie van het archief van de gemeente Heemstede een vijftal documenten geschonken die betrekking hebben op de Heemsteedse tekenaar en kinderboekenillustrator Jan Wiegman (1884-1963). Deze zijn afkomstig van zijn vader, Pieter de Visser
HeerlijkHeden
63
HEERLIJKHEDEN
(1890-1967), die Wiegman kende via het genootschap Kunst Zij Ons Doel, waartoe hij als kunstminnend lid was toegetreden. Jan Wiegman behoorde tot de zogenaamde werkende leden. Onder de documenten bevinden zich een tekening van het Chinese bruggetje in wandelbos Groenendaal en het door Jan Wiegman geschreven en met tekeningen geïllustreerde verslag van een reis van 7 tot 11 september 1959 naar Heerlerheide. Het VOHB-archief is sinds de vorige aflevering van ons blad weer met enkele aanwinsten verrijkt. Zo ontvingen we een programmaboekje van de ‘Oranjefeesten Heemstede-West 31 augustus 1945’. De winkeliersvereniging Zandvoortselaan e.o. bestond in het eerste bevrijdingsjaar uit de bekende middenstanders van toen, te weten voorzitter O.A. Brink, (wijnhandelaar), secretaris M. Sas (boekhandelaar) en penningmeester A.C. Hopstaken (met een sigarenzaak). De heer C. Aaftink schonk een foto van het Oude Slot, daterend uit 1964.Voorts enkele foto’s van het vroegere en huidige pand aan de Camplaan 45. In 1964 was het bouwvallige, maar schilderachtige pandje in gebruik als fietsenstalling van de firma Koot.
Het vroegere café op de
Camplaan.
64
HeerlijkHeden
HEERLIJKHEDEN
Zoals bij velen bekend ligt op de hoek van de Camplaan en de Valkenburgerlaan café ‘Yverda’, voorheen ‘Groenendaal’ (Camplaan 51). Drie huizen daarachter, Camplaan 45, bevond zich café De Paus van Anna de Paus, die getrouwd was met de loodgieter Kupers. De gelagkamer werd in de volksmond aangeduid met het ‘Vaticaan’. In 1939 ging dit café over in handen van ‘Tante Door’ Mulders. Van de in gang gezette sloop is een foto opgenomen in nummer 19 van onze Nieuwsbrief (april 1979). Na de afbraak zette architect Cees Dam de huidige ondiepe woning neer, die volgens sommigen doet denken aan een woonschuit-zonder-water.
Het door Cees Dam ontworpen pand, Camplaan 45.
Via de heer Cees Peper zijn drie foto’s van de grote restauratie van de Oude Kerk in 1938 ontvangen. Daarbij is een foto, gemaakt in de richting van het praalgraf. Daarop zien we achteraan aannemer H. Klaassen. Daarvoor architect H. Korringa (met hoed). Geleund over de werkbank staat opzichter De Graaf links en uitvoerder Wim de Bruin rechts (zie bladzijde 66). Gemiddeld komen 5 tot 10 vragen per week binnen, steeds meer via het internet, in relatie tot de historie van Heemstede en Bennebroek.Voor de televisieuitzending Verre Verwanten, uitgezonden via Teleac/Not op maandag 8 maart, hebben wij vanwege het onderwerp Willem van Walsem medewerking verleend bij informatie over en afbeeldingen van ‘De kromme lijn van Crommelin’ nabij Delft waarvoor mr. Aarnoud Hendrik van Wickevoort Crommelin van het landgoed Berkenrode verantwoordelijk was. Publicaties In het tijdschrift Heemschut: bescherming cultuurmonumenten is reeds enige malen aandacht besteed aan de zorgen over behoud van het monumentale St. Luciaklooster te Bennebroek. Onder andere in het oktobernummer van 2005 en voor het laatst in de februariaflevering van 2006. Het laatste bericht eindigt als volgt: “Het onderzoeksbureau Matti en De Moor had er al eerder op aangedrongen beter aandacht te besteden aan de meest waardevolle onderdelen van het kloostercomplex. Onze hoop is ook gevestigd op de verantwoordelijk wethouder van Bennebroek, Gerard Braam die ons in een interview onlangs liet weten de
HeerlijkHeden
65
HEERLIJKHEDEN
gemeenteraad voor te stellen een monumentencommissie in het leven te roepen en een monumentenlijst op te stellen.Tevens deelde hij ons mee mogelijkheden genoeg te zien het klooster zelf te behouden en het een bestemming te geven als appartementencomplex. En nu maar hopen dat dit geen verkiezingsretoriek is in het zicht van de gemeenteraadsverkiezingen van maart.” Het nieuwe college van Burgemeester en Wethouders heeft intussen een onderzoek aangekondigd naar de status van karakterbepalende elementen, wellicht ook monumenten. Van VOHB-lid, emeritus hoogleraar geografie Herman van der Wusten en twee medeauteurs verscheen een bijdrage over ‘Indische buurten’ in het tijdschrift Geografie, nummer 3, maart 2006, blz. 24-28. Nederland telt er sinds 1870 in
Restauratie Oude Kerk
in 1938.
66
HeerlijkHeden
HEERLIJKHEDEN
totaal 46.Van de jongste in Almere is de bouw nog aan de gang. “In Heemstede was een Indischgast aan de rand van de oude dorpskern een kwekerij begonnen onder de naam ‘Insulinde’. Hij verkocht zijn grond uiteindelijk aan de gemeente en vanaf 1923 verrees er een Indische buurt.” De persoon in kwestie was A.P. Audretsch, die van 1927 tot 1939 gemeenteraadslid was en van 1921 tot 1948 commissaris/ bestuurslid van woningbouwvereniging ‘Heemstede’s Belang’. Burgemeester O.R. van den Bosch vond het overigens maar niets dat in Heemstede gesproken werd van de ‘Indische buurt’ in tegenstelling tot bijvoorbeeld de ‘Componistenwijk’ en ‘Schilderswijk’. Hij sprak consequent zoveel mogelijk enkel van wijken. Van P.M. Fischer en bezorgd door E. Munnig Schmidt verscheen een wetenschappelijk verantwoord boekwerk: Ignatius en Jan van Logteren; beeldhouwers en stuckunstenaars in het Amsterdam van de 18e eeuw (Alphen aan den Rijn, Canaletto, 1905).Vader Ignatius (1685-1932) en zoon Jan van Logteren (1709-1745) werkten voor rijke kooplieden in de Amsterdamse grachtenhuizen en in hun buitenplaatsen. O.a. de beelden van Bacchus en Ariadne uit 1734 zijn nog op Huis te Manpad te bewonderen.Verscheidene beelden voor Meerenberg uit de periode 1728-1736 zijn, nadat de laatste particuliere eigenaar financieel aan de grond zat, via kunsthandelaar Goudstikker in 1932 aangekocht voor de buitenplaats Oostermeer in Ouderkerk. Daarmee is die tuin een onvergelijkbaar ‘Van Logteren-museum’ geworden. Van Ignatius van Logteren zijn gelukkig wel de fraaie stenen pijlers met klassieke rusticablokken, de familiewapens van De Neufville en de pompoenen aan de Glipper Dreef bewaard gebleven. Het prachtige smeedijzeren hekwerk werd destijds vervaardigd door de Uljé’s in de Kalverstraat. Uit het nieuwe standaardwerk over de Van Logterens blijkt dat omstreeks 1724 door Ignatius de plafondreliëfs zijn gemaakt voor het (afgebroken) buiten ’t Clooster. Jubilea in 2007 Grote gebeurtenissen werpen hun schaduwen vooruit. Het jaar 2007 zal er één zijn van diverse herdenkingen. De VOHB, opgericht in 1947, bestaat dan zestig jaar. Een commissie is in het leven geroepen om een aantal festiviteiten voor te bereiden. Gegraven in 1657, is de trekvaart Haarlem – Leiden 350 jaar oud. Aan dit feit zal onder meer met een expositie in het Historisch Museum Haarlem aandacht worden besteed. Landelijk én internationaal wordt het 300ste geboortejaar van de Zweedse botanicus Carl Linnaeus (1707-1778) gevierd met lezingen, exposities en publicaties. Zo wordt gestreefd naar digitalisering van het Clifford Herbarium. De bankier en natuurliefhebber George Clifford (1685-1760) was eigenaar van de Hartekamp. In 1735 haalde hij Linnaeus naar zijn buiten in Heemstede, die o.a. de omvangrijke verzameling gedroogde planten beschreef in het werk Hortus Cliffortianus (1738). In het Nationaal Herbarium Nederland, afdeling Wageningen, bevinden zich circa 275 gedroogde kruiden, varens en mossen. Deze collectie is nog niet toegankelijk gemaakt. Het grootste deel van de Hartekamp-Clifford
HeerlijkHeden
67
HEERLIJKHEDEN
collectie bevindt zich overigens via de nalatenschap van Linneaus, de Britse natuurvorser J.E. Smith en de Linnean Society, in het Natural History Museum te Londen. Deze collectie bestaat uit ongeveer 14.000 gedroogde planten, een bibliotheek van 1.600 banden, meer dan 3.000 brieven en zoölogische collecties. Hans Krol
HEEMSTEEDSE APOTHEEK 75 JAAR Aanvulling Het artikel van Cees Peper over de Heemsteedse Apotheek heeft gelukkig een eind gemaakt aan de misvatting dat dokter K. Prins in dit pand gewoond zou hebben. Het vergelijken van andere oude foto’s maakt duidelijk hoe de situatie nu precies veranderd is. De apotheek, herkenbaar aan de mooie leeuwenkopjes onder de daklijst, staat er nog. Het huis van Prins, rechts van de apotheek, is vervangen door de woonwinkelhuizen waar nu onder andere Van der Riet gevestigd is. Dit blokje ligt iets naar achteren. Rechts daarvan staan de huizen waar vroeger onder andere Maison J.M. Draaisma gevestigd was maar waar nu de Beddenspecialist te vinden is. Anja Kroon
De Heemsteedse
Apotheek in 1977.
68
HeerlijkHeden
De tram op de
Binnenweg in de jaren ’40. Boven de tram is
nog de daklijst van de
apotheek te zien. Rechts daarvan het hoge blok huizen waar het huis
van Prins gestaan heeft. Daarnaast het lagere
blok waar nu de winkel
van de Beddenspecialist is.
TOEN EN NU
OUDE NOTA’S EN BEDRIJVIGHEID RONDOM HET WILHELMINAPLEIN In nummer 119 van de 31ste jaargang, februari 2004 schreef ik onder de titel Oud nieuws van het Kerkplein een kort overzicht over oude nota’s die in het bezit zijn van het Bedrijfsmuseumarchief van Van Schagen van 1890. Hierin deed ik de toezegging dit op een later tijdstip te vervolgen.
Afbeelding van het
oorspronkelijke huis aan de Camplaan 11, waar in 1888 Van Staveren’s Melkinrichting
gevestigd werd.
HeerlijkHeden
69
HEERLIJKHEDEN
Inmiddels is het plan gerezen om aan de hand van deze oude nota’s bedrijven te traceren die gevestigd waren of zijn in de Kerkbuurt,Voor- en Achterweg, Camplaan, Cloosterweg en Kerkplein. Op het Wilhelminaplein, vanouds het Kerkplein, nummer 9, was eind jaren 1920 tot eind 1940 de bloemenzaak van W. Wallenburg gevestigd. Daarna ongeveer drie jaar lang het Bloemenmagazijn J. Bosch. Het verleende diensten in aanleg en onderhoud van tuinen en was gespecialiseerd in grafbloemen. Aangezien de stalhouderij van Van Schagen van 1890 met hun gespan ook trouwerijen verzorgde, werden corsages voor de koetsiers en op de zwepen bij zowel Wallenburg als Bosch besteld. Een aantal jaren gebruikte kachelsmid Lammerts de ruimte als showroom voor zijn kachels terwijl hij zijn werkplaats aan de Voorweg nummer 59 had. Daarna vestigde zich daar Chris Neeskens met een bloemenzaak en tuinderij. Hij was bekend in Heemstede omdat hij veel opdrachten kreeg van de gemeente Heemstede. Het is thans woonhuis maar zichtbaar is nog de uitgebouwde erker die het aanzien van een winkelpand gaf. Aan de Voorweg 41, thans nummer 59, was in de periode 1930-1951 de Firma N. Wildschut gevestigd. Het was een Smederij en Magazijn van IJzerwaren. Bovendien gespecialiseerd in het plaatsen van hekwerken. De zaak is later overgegaan naar de chef van Wildschut, de heer Snoeks. De naam Wildschut bleef nog lang bestaan en is toen van lieverlee verdwenen. Na Snoeks kocht R. Lammerts het pand en de zaak bleef daar tot ver in de jaren zestig. Op Camplaan 5 was de rijwielhandel van V. Draijer gevestigd, in de periode van 1930 tot omstreeks 1965. De heer Vok Draijer was met het ‘buitengebeuren’ goed op de hoogte. Als hij geen reparaties had stond hij urenlang in de portiek van zijn winkel het dorpsgebeuren gade te slaan en zo nodig daar verslag over te doen aan wie daar oren naar had.
Omslag brochure Van
Staveren.
Grote bekendheid aan de Camplaan nummer 11 genoot sinds 1888 J.P. van Staveren’s Melkinrichting. Wij krijgen een goede indruk van dit bedrijf dankzij een fraaie folder met goudopdruk uitgegeven tijdens hun 50-jarig bestaan in 1938. Later werd het bedrijf nog jaren voortgezet door Piet van Staveren en daarna overgenomen door Wim van der Peet, waarna het pand geschikt gemaakt werd voor bewoning. 70
HeerlijkHeden
HEERLIJKHEDEN
De tekst van het Voorwoord van de folder begint aldus: “Het was op 19 Mei 1888 dat de grondlegger van het bedrijf, T.G.J. van Staveren, eigenaar van een kleine boerderij aan de Kleine Houtstraat te Haarlem, een melkwijk begon in Heemstede, in dien tijd een heel klein dorp, waarvan de oudste gedeelten ook nu nog bestaan: Camplaan, Binnenweg, Bronsteeweg, Koediefslaan en Kerklaan. Tegenspoed ten spijt bouwde en breidde de heer VAN STAVEREN zijn bedrijf uit, zoodat hij er in 1920 toe kon overgaan het oude huis aan de Camplaan te laten verbouwen en hier tevens een winkel te openen. In 1926 werd begonnen met de fabricatie van eigen producten, zooals roomkarnemelk, yoghurt enz. Een ijs-installatie werd geplaatst, alsmede een apparaat voor gespoten slagroom. De tegenwoordige leider, de heer J.P.VAN STAVEREN, liet nog diverse andere verbeteringen aanbrengen.” Dat waren onder meer een pasteuriseerapparaat, een flessenwas- en melkvulmachine en een pap- en chocoladeketel om deze gaar te koken. Een grote koelkast hield alles vers. Iedere ochtend werd melk geleverd van een zestal boerderijen.
Interieur van de winkel Van Staveren aan de Camplaan in 1938.
Van het oorspronkelijke huisje zijn bij mijn weten geen andere afbeeldingen aanwezig dan alleen de tekening op blz. 69 die de folder van 1938 siert. De panden die lagen of nog liggen aan de bovengenoemde straten zijn uitgebreid beschreven in de HeerlijkHeden nr. 105 augustus 2000, onder de titel De neringen van het Wilhelminaplein. Een bedrijfspand met woonhuis dat nog nooit uitgebreid is beschreven en zeer bekend is, is de voormalige stalhouderij van Van Schagen van 1890. Ter gelegenheid van het honderd- jarig bestaan in 1990 schreef ik voor de VOHB een uitgebreid artikel over de geschiedenis van het koetsiersbedrijf, maar de bedrijfspanden werden stiefmoederlijk bedeeld. In de volgende Toen en Nu wordt daar nader op ingegaan.
HeerlijkHeden
71
Nota uit 1934 aan de
Gebr. Van Schagen.
Aanzien oude nota’s De meeste oude nota’s uit de verzameling vertonen een zakelijk beeldof briefhoofd. In de komende artikelen zullen dergelijke nota’s afgebeeld worden. Een uitzondering wordt gemaakt door de fraaie nota van de N:V: OLIEFABRIEKEN NOË & CO. Import van Amerikaanse en Russische MineraleMachine- Oliën. De Firma was gevestigd in Haarlem. Adres was kennelijk overbodig; telefoon 10042. De Firma van Schagen kocht op 8 januari 1934 l bus Prima Pennsylvanische Motorolie, middelzwaar, voor de somma van f.13,80. Het internationale karakter van de firma komt op de nota overduidelijk naar voren. Er is duidelijk typografische aandacht aan het ontwerp van deze nota besteed. Cees Peper in samenwerking met Jaap C. M. van Schagen
“VAN MIJ KUNNEN ZE NIET ZEGGEN: JE GOOIT ALLEEN MAAR PANDEN PLAT” ROB VAN DER WEL OVER ZIJN MODEZAAK, DE WINKELIERSVERENIGING EN BOUWEN IN HEEMSTEDE “Ik ben geboren in de Florakliniek, de kraamkliniek van het Diaconessenhuis in Haarlem, maar na 10 dagen brachten ze me naar Heemstede en ik ben er nooit meer weggegaan.” Aan het woord is Rob van der Wel, oud-eigenaar van De Lord Mode, broer van Hans van der Wel (inmiddels oud-eigenaar van Welldressed) en zoon van Matthijs van der Wel die in 1944 een modezaak begon aan de Binnenweg 125. “Mijn ouders kwamen allebei uit Rotterdam. Mijn vader was bedrijfsleider bij Kok Bedrijfskleding in Rotterdam, maar hij wilde graag voor zichzelf beginnen. Hij deed dat samen met een compagnon, Tuitel genaamd. De zaak heette aanvankelijk dan ook Tuitel-van der Wel. Tuitel had een kledingatelier in Rotterdam met zo’n
72
HeerlijkHeden
HEERLIJKHEDEN
dertig werknemers. Hij bleef in Rotterdam en mijn vader dreef de zaak in Heemstede. Het pand aan de Binnenweg, waar nu Top-1 Toys zit, kon eerst alleen beneden gebruikt worden. De bovenwoning was gevorderd. Daar woonden mensen uit Zandvoort die hun eigen huis hadden moeten verlaten, vanwege de ontruiming van de kuststrook door de Duitsers. Omdat de bovenwoning niet vrij was, bleef mijn moeder met mijn broer en zus in Rotterdam. Je kunt het je nu niet meer voorstellen, maar op zaterdagavond en ook op woensdag fietste mijn vader vanuit Heemstede naar Rotterdam, zodat hij tenminste af en toe zijn vrouw en kinderen kon zien. Hij maakte dan een tussenstop in Rijswijk, waar een zus van hem woonde. Als hij geluk had, was er wat te eten en dan kreeg hij een kop soep voor hij weer verder ging. Pas na de oorlog is mijn moeder met de kinderen naar Heemstede gekomen. Ik ben een beetje een nakomertje en werd pas geboren toen ze al hier woonden.”
Rob van der Wel.
(Foto: Cees Peper)
“Het postkantoor heb ik zien bouwen.” Binnenweg 125 ligt tegenover wat nu nog het postkantoor is. Als jochie zat ik in de vensterbank te kijken naar de bouw aan de overkant. Het gebouw werd in 1959 opgeleverd. Ons eigen pand liet mijn vader in 1960 verbouwen. Het heeft dan ook als enige op dat rijtje boven een modernere pui. Mijn schooljaren bracht ik door op de Dreefschool, waar nu al jaren de bibliotheek zit, en op de Bronstee-mavo, toen nog mulo. Na de mulo heb ik in de avonduren mijn middenstandsdiploma en de andere benodigde diploma’s voor de modevakhandel gehaald. De middenstandscursus werd gegeven op de Henricusmulo aan de Herenweg. De Lord Mode viert volgend jaar z’n 50-jarig bestaan “Mijn vader had in 1957 een tweede zaak geopend: De Lord Mode. En hoewel ze altijd zeggen dat je niet direct bij je vader moet gaan werken, maar eerst ergens anders, heb ik dat toch gedaan. Ik kwam bij De Lord en later werd de zaak van mij. Mijn broer Hans zat in de zaak waar mijn vader begonnen is. Die heeft overigens in de loop der jaren verschillende namen gehad. Eerst was het dus Tuitel-van der Wel, daarna werd het Modehuis van der Wel, vervolgens Van der Wel Herenmode en toen mijn broer het nieuwe ronde pand naast De Lord liet bouwen en in 1991 zijn winkel daar vestigde, werd dat Welldressed. Die hoek was aanvankelijk niet bebouwd. De Lord was vroeger het hoekpand. Mijn ouders hebben nog tot 1973 op nummer 125 in de woning boven de zaak
HeerlijkHeden
73
HEERLIJKHEDEN
gewoond. Mijn vader is helaas vrij vroeg overleden. Hij was zwaar reumapatiënt. Toch kwam hij, ook toen hij al behoorlijk ziek was, nog regelmatig in de zaak langs. Dat vond ik altijd heel prettig. Toen hij overleed, was het alsof er een soort muur achter me wegviel. Dat vertrouwde praatje en als het nodig was een geruststellend woord, dat moest ik daarna missen. Twaalf jaar geleden heb ik de zaak verkocht. Ik wilde iets anders gaan doen, en dat heb ik ook gedaan, maar eigenlijk ben ik toch nog steeds bij de zaak betrokken. Ik haal nog steeds de post uit de postbussen en doe de betalingen; ik ben dus een soort procuratiehouder. En ik spreek dan ook nog steeds over ‘we’. Dus ‘we’ vieren volgend jaar het 50-jarig bestaan.”
Het Okshoofd,
Raadhuisstraat 28
74
HeerlijkHeden
HEERLIJKHEDEN
“Het totaalaanzicht van het dorp gaat me aan het hart.” “Ik had al het een en ander aan beleggingen gedaan, toen ik in 1992 voor het eerst begonnen ben met wat ik zelf ‘het ontwikkelen van kleinschalige projecten’ noem. Ik heb een hekel aan het woord projectontwikkelaar. Er hangt een negatief imago omheen en wat mij betreft ook te veel bla-bla. Sinds de verkoop van De Lord is dat wat ik doe: bestaande panden kopen en ze ofwel opknappen ofwel er iets nieuws neerzetten. Deels doe ik dat alleen, deels samen met Jaap Ooteman, de vroegere eigenaar van de gelijknamige groentezaak. Natuurlijk zijn er op diverse locaties panden afgebroken en hebben we er nieuwbouw voor in de plaats gezet, maar je kunt van mij niet zeggen: die gooit alles plat. Als iets behouden kan blijven, zal ik het zeker doen. Een mooi voorbeeld is het Okshoofd aan de Raadhuisstraat 28, een pand uit 1910, met de opvallende ossenkop aan de gevel en sinds de restauratie ook weer de zichtbare letters ‘Vleeschhouwerij’. Maar ik ben er heel eerlijk in dat ik altijd de afweging maak: is de bouwtechnische staat zodanig dat het pand echt behouden kan blijven of moet je na een aantal jaren alsnog slopen? Als ik kan kiezen tussen opknappen voor 20 jaar of iets mooi nieuws neerzetten voor 100 jaar, dan wordt het het laatste. Ik vind wel dat je dat in Heemstede moet doen in een stijl die past bij het dorpse karakter. Het totaalaanzicht van het dorp gaat me aan het hart. Ik kies ook altijd voor goeie materialen: een mooie baksteen, warme kleuren en bijvoorbeeld ook mooie verlichting. Een woning of bedrijfspand begint bij de entree en een trappenhuis met een paar kleine pitjes licht, dat vind ik niet stijlvol.” Winkeliersvereniging Afgelopen februari heb ik na 21 jaar afscheid genomen van de winkeliersvereniging, waarvan ik de laatste 12 jaar ook voorzitter ben geweest. Als je denkt aan een voorzitter die alles delegeert, dan past dat beeld niet bij mij. Ik liep zelf bij –6 graden de feestverlichting te controleren, checkte of na de jaarmarkt alle troep goed was opgeruimd en hielp met het plaatsen van de driehoeksborden waarmee we evenementen aankondigen. Mijn eigen schuld natuurlijk, dat ik er dan soms 2 uur maar soms ook wel drie dagen per week mee bezig was. Mijn vrouw protesteerde daar wel eens tegen, en gelijk had ze. Maar ja, die winkeliersvereniging was een beetje mijn kindje. Eigenlijk heb ik ook nu weer niet echt helemaal afscheid genomen, want ik houd een adviserende rol tot de herinrichting van de Binnenweg voltooid is. Er wordt steeds alleen gesproken over de Binnenweg, omdat die opnieuw bestraat en ingericht wordt en de Raadhuisstraat niet. Maar beide straten, samen 1200 meter lang, krijgen nieuw straatmeubilair en nieuwe straatverlichting. De nieuwe voorzitter is overigens Mariska Kaptein en die is geknipt voor die functie.” Zoons niet in de modebranche “Ik heb twee zoons en een dochter en ik dacht vroeger: die kunnen later mooi in de zaak. Maar in de loop der tijd ben ik daar anders over gaan denken. Mezelf kennende wist ik dat ik er dan altijd mee bezig zou blijven en dat wilde ik niet. Ze zijn dus een andere kant opgegaan. Bas, de oudste, heeft samen met
HeerlijkHeden
75
HEERLIJKHEDEN
Bas Ebbeling de Copy-store aan de Binnenweg overgenomen. Nu heet het naar hun voornamen ‘B & B Print en Office’. En Hugo, net afgestudeerd, heeft sinds kort zijn eigen zaakje in ‘Kamer en suite’, de woonoutlet aan de Cruquius woonboulevard. Mijn dochter studeert binnenkort af voor haar opleiding psychologie. Geen derde generatie Van der Wel in de mode dus, maar wel nog in de plaatselijke detailhandel.” Marloes van Buuren Enkele door Van der Wel ontwikkelde locaties NIEUWBOUW Bronsteeweg 8, naast Fixet. Binnenweg 68, waar B & B gevestigd is. Binnenweg 93-95, waar nu de Rabobank gevestigd is. BESTAANDE BOUW Raadhuisstraat 28, ‘t Okshoofd. Binnenweg 159, Pliable (voorheen Van Niekerk), winkel met bovenwoning.
FOTO’S VAN ‘DE CEDER’ IN OORLOGSTIJD De heer Michiel van Hees stuurde ons een drietal foto’s, gemaakt rond 1942, van De Ceder aan de Bronsteeweg 59, destijds het huis van zijn grootvader. In nummer 86 (november 1995, pag. 143-144) van HeerlijkHeden vertelde W.J.H. van Hees enkele oorlogsherinneringen, onder meer hoe in de buurt van De Ceder vanuit een vliegtuig een groot pak afleveringen van Vrij Nederland gedropt werd en hoe ze noodgedwongen korte tijd twee Duitse officieren ingekwartierd kregen.
76
HeerlijkHeden
HEERLIJKHEDEN
GEDICHT VAN EWALD HOLZHAUS UIT 1945 Van mevrouw J. Warmerdam-Butter uit Heemstede ontvingen wij een gedicht, geschreven in het voorjaar van 1945. Zij schreef in een begeleidend briefje: “Bij toeval vond ik bijgaand gedicht van de heer E. Holzhaus. Hij was de allereerste eigenaar van de huishoudelijke artikelenwinkel ECLA aan de Binnenweg in Heemstede. Ecla is een samenvoeging van Ewald en Clara (zijn vrouw). Zij vestigden zich in de oorlogsjaren op de Binnenweg. Zij moesten evacueren uit Bentveld. Onder betrouwbare bekenden vertelde hij dat de naam ECLA eigenlijk ‘Eerst capituleren en later afrekenen’ betekende. Het is misschien aardig om dit geschrift op te nemen in het archief.” Met dank aan mevrouw Warmerdam-Butter drukken wij het gedicht op de volgende pagina af.
HeerlijkHeden
77
HEERLIJKHEDEN
Heerenweg Heerenweg... Nooit kan ik vergeten, wat hier is voorbijgegaan In felle storm, in sneeuw en regen, fietsen, karren, er achteraan Door de honger uitgemergeld, liepen stumperds slepend voort. Honger leed men, honger dreef hen, die geraamten, naar de Noord. Eten... was de droomgedachte, eten... koste wat het kost Thuis zat hun gezin te wachten, niemand die hen hind’ren dorst. Neen toch, zelfs die uitgeteerden, zat de Mof nog achterna Zelfs geen rust achter de handkar, zelfs voor hen nog... razzia. Als na koude dagen en nachten iets eetbaars op de wagen stond Nog niet zeker, want die gieren... ze klauwden bij de Velserpont. Wat met zoveel smart gehaald was, en met veel ellend’ betaald Werd daar zonder mededogen van hun wagen afgehaald. Zag je dan weer drommen komen, teruggaand over de Heerenweg Met lege wagen en lege magen, elke illusie bij hen weg Wetend verder, dat die honger, hongeren was, weer volgens plan Dat ons Herrenvolk ‘t bevel gaf, dat het moedwil was dus, dan... Is dus iedere man die is bezweken, op die kruisweg naar de Noord, Iedere man, die dood daar neerviel, volgens plan door hen VERMOORD “Herrenvolk”, dat dát heeft gedaan, ik walg als ik dat woordje zeg, Herrenvolk, nooit zal ik vergeten, Heerenweg... HEEREN WEG!! Ewald Holzhaus, voorjaar 1945
Sloop van de Mauer-
muur aan de Herenweg, mei 1945. Links op de
achtergrond villa
‘Le Tigre’,
Herenweg 40.
78
HeerlijkHeden
HEERLIJKHEDEN
BRUIN VAN HILTEN EN DE GESCHIEDENIS VAN ZIJN HUIS AAN DE BINNENWEG 10 IN BENNEBROEK In de bibliotheek van het Noord-Hollands Archief (locatie Jansstraat) kwam mij een boekwerk van 380 bladzijden onder ogen, getiteld Je zult maar Van Hilten heten; de geschiedenis van het geslacht Van Hilten vanaf 1292 tot heden (Tilburg, 1998). Het boek is samengesteld door de heer Karel van Hilten uit ’s-Hertogenbosch. De oudste bekende persoon uit het geslacht Hilten is in 1292 als buitenpoorter van de stad Brugge ingeschreven. De echte genealogie begint in Sluis met de stamvader van het tegenwoordige geslacht Anthuensis van Hilten (1482-1545). Een gelijknamige zoon was burgemeester in Zeeuws Vlaanderen. Eén van de nazaten was eerste ‘courantier’ van ons land, Casparis van Hilten, uitgever van Courante Uyt Italien, Duytsland, etc.. Het oudste nummer van 14 juni 1618 heeft eeuwenlang gelegen op de zolder van een kasteel van de Zweedse rijkskanselier Axel Oxenstierna en bevindt zich na de ontdekking met talrijke andere exemplaren van oude kranten sinds 1938 in de Koninklijke Bibliotheek van Zweden. Zoon Jan van Hilten volgde zijn vader op in het krantenvak en startte een eigen drukkerij. Na zijn overlijden besloot één van zijn medewerkers, de Haarlemse drukkerszoon Abraham Casteleyn, in 1656 voor eigen rekening een krant uit te geven, de Weeckelycke Courante van Europa en deze stond daarmee aan de basis van de Oprechte Haerlemsche Courant. Uit de tak die zich in Nederhorst den Berg had gevestigd is Bruin van Hilten op 29 juni 1765 als oudste van tien kinderen gedoopt. Zijn vader Hendrik van Hilten was o.a. kerkmeester van de gereformeerde (= hervormde) kerk in Nederhorst. Zoon Bruin (ook gespeld als Bruijn) ontwikkelde zich tot meesterschilder van huizen, rijtuigen en heraldische wapens, die in zijn vrije tijd ornamenten tekende en graveerde. Als zodanig is een achterneef beter bekend: de te Haarlem in 1789 overleden Hendrik van Hilten, die behalve huisschilder óók boekbinder en
Tekening van Bruin van Hilten uit 1785
(Rijksprentenkabinet).
HeerlijkHeden
79
HEERLIJKHEDEN
(amateur)tekenaar en –graveur was. Het Teylers Museum beschikt van hem over een trompe l’oeil met adreskaart als boekbinder en boekvergulder. Nóg een meesterschilder én gemeentebestuurder: Anthonie van Hilten (1736-1815) Een oom van Bruin van Hilten, genaamd Anthonie, was ook afkomstig uit Nederhorst den Berg. Hij huwde op 7 juli 1765 in Vreeland. Eerder had hij blijkens een akte in het heerlijkheidsarchief op 5 mei 1763 vanuit Ouderkerk een rekest ingediend om zich als schilder en glazenmaker in Bennebroek te mogen vestigen. Op dit verzoekschrift is goedgunstig beschikt door de Heer van Bennebroek. Uit datzelfde jaar dateert een huuroverkomst voor een perceel nabij de buitenplaats Duinwijk “langs de Binnenweg tegenover de dorpsbakkerij”. Deze huurovereenkomst is in 1767 en 1773 verlengd. Anthonie van Hilten was vanaf omstreeks 1785 tevens een aantal jaren schepen (wethouder) in zijn nieuwe gemeente. Hij kocht op 2 oktober 1772 van Johannes Nutges, ambachtsheer van Bennebroek, voor 850 gulden een huis aan de Binnenweg. Dat pand, al in 1675 genoemd, was gelegen naast het perceel Binnenweg 10 waarop ik later terugkom. Ook op kerkelijk gebied was Anthony van Hilten actief, van 1767-1768 als diaken en van 1808 tot 1815 als kerkmeester van de Hervormde kerk. Zijn dochter Elisabeth, geboren in 1766, huwde met haar neef Bruin van Hilten. Werk van Anthony is deel nog aanwezig in Bennebroek. In 1178 herstelde Johannes Mittereither uit Leiden voor 160 gulden het orgel in de Hervormde kerk. Bij een restauratie hiervan kwam aan de achterkant – nadat men diverse verflagen had afgekrabd – het volgende opschrift te voorschijn: “Dit orgel is geschilderd door Antoonie van Hilten, meester-schilder van Bennebroek en de knegs: Gerrit van Beiland, Getwig van Gelder, Frans van Alrmaas en Gerrit van Uytman van IJsselsteijn, den 22 augustus 1778”. Van Nederhorst den Berg aan de Utrechtse Vecht naar Bennebroek Voornoemde nazaat Karel van Hilten maakt melding van de volgende persoonsgegevens: “Hij (= Bruin van Hilten) trouwt te Bennebroek op 27 november 1791 met Elisabeth van Hilten, dochter van Antoni van Hilten en Jannetje Langendijk. Zij krijgen twee kinderen: 1. Anthonie, geboren 31 augustus 1792, overleden op 6 september 1792 2. Anthonie, geboren 11 oktober 1794, overleden 24 oktober 1794 beide te Bennebroek. Anthonie (1792) wordt door dominee Appel gedoopt op 2 september 1792. Van Bruin en zijn gezin weten we veel, omdat het huis waarin hij woonde er nog steeds is en er een familieboek is, waarin Bruin de wederwaardigheden van zijn gezin heeft genoteerd. Het huis behoorde aan zijn schoonvader, tevens zijn oom, en het echtpaar trok daar in. In de nacht van 2 op 3 juli 1792 brak in de werkplaats van Bruin brand uit. Niets kon worden gered: meubelen, rijtuigen enz. werden in de as gelegd. Het huis dat er vlakbij stond, bleef gespaard, hoewel het
80
HeerlijkHeden
HEERLIJKHEDEN
reeds brandde. Om de werkplaats weer zodanig op te bouwen dat het bedrijf weer kon worden begonnen, was ƒ 11.000,- nodig. Dat was een maand of twee vóór Anthonie (1792) geboren wordt. Als oorzaak van het overlijden vlak na zijn geboorte wordt dan ook opgegeven: “een verstopping in het hoofd en op de borst vanwege de schrik die zijn moeder twee maanden eerder kreeg bij een brand in de werkplaats. Waarbij zij toen 7 maanden zwanger zynde, met haar onderrok en op de bloote voeten de vlam moest ontvlugte”. Op 5 april 1811 overlijdt Elisabeth te Bennebroek. Bruin hertrouwt in 1812 met Elisabeth Hirdes uit Heemstede 1. Zij krijgen drie kinderen: 3. Jeanette Elisabeth: geboren 18 juli 1813, Heemstede2 4. Wilhelmina Hendrica: geboren 17 december 1815, Heemstede2 5. Barbara Elisabeth: geboren 24 mei 1820, Bennebroek Bruin is in zijn vrije tijd ook tekenaar en etsen.Van hem zijn nog enkele prenten bekend. Bruin, geboren in 1765, overlijdt te Heemstede op 26 juni 1828, Elisabeth Hirdes op 17 januari 1845 te Bennebroek. Jeanette Elisabeth van Hilten huwt op 30 november 1834 met Marcelis van der Elst, een zoon van Albertus Elisabeth van der Elst en Cornelia Bomert. Hij is in Haarlem geboren op 29 januari 1806 en is schilder. Jeanette overlijdt op 2 februari 1856 te Bennebroek. Wilhelmina Hendrica van Hilten trouwt op 16 mei met Abraham Pietersz. De Breuk, die rond 1814 te Haarlem is geboren en tabaksverkoper is. Zijn ouders zijn Pieter Jansz. De Breuk en Sara Clementina Brouwer. Barbara Elisabeth van Hilten treedt op 16 mei 1847 in het huwelijk met Christiaan Frank. Hij is te Amsterdam geboren op 20 juni 1818 en is een zoon van Adam Frank en Anna Elisabeth de Leeuw. Hij is broodbakker.” Huis met ‘nieuwe’ trapgevel aan de Binnenweg We komen terug op de werkplaats en het huis aan de Binnenweg nabij de Reek te Bennebroek, waar Bruin van Hilten van 1805 tot 1828 heeft gewoond en gewerkt. Na de brand is de gehele zaak herbouwd en in het boek BennebroekVogelenzang3 noteert auteur J.W. Groesbeek het volgende: “Aan dezelfde kant als het Huis te Bennebroek bevindt zich een huis, dat ook nu nog de aandacht trekt door zijn trapgevel en wonderlijke deur- en raamconstructies. In de voorgevel is het jaartal 1663 aangebracht. In de ramen ziet men wapenschilden waarvan de meeste niet meer te herkennen zijn. Op één ervan kan men de naam ‘van der Elst’ nog lezen. Welke inwoner kent niet dit opvallende huis, het derde van af de Reek, aan de Binnenweg 10? De naam Van der Elst op het raam doet vermoeden dat dit huis was van Marcelis van der Elst, wethouder van Bennebroek, van beroep huis- en rijtuigschilder (die leefde van 1806-1893).Vermoedelijk heeft hij de wapens en de ramen doen aanbrengen. Hij erfde het huis van zijn schoonvader, Bruin van Hilten. De diaconie van de kerk liet het bouwen als diaconiehuis, doch deed het, daar de lasten de baten overtroffen, over aan een particulier (1739). Na verschillende malen van eigenaar verwisseld te zijn werd de zo even genoemde Bruin van Hilten er eigenaar van voor ƒ 200,-.
HeerlijkHeden
81
HEERLIJKHEDEN Vooraanzicht pand
Binnenweg 10, Bennebroek
(foto: Cees Peper).
Nu woont er de heer H.Visser, antiquair, gehuwd met J.M. van der Elst, wier familie hier dus al eeuwen thuishoort.” Veertig jaar later bevindt zich hier de woonstee van antiquair/taxateur J. Maasdam. Kort na de Tweede Wereldoorlog vond een restauratie van het pand plaats, waarbij voor de lijstgevel een ‘oudHollandse’ trapgevel is gebouwd. In 1998 vond een laatste renovatie plaats. Momenteel wordt het bijzondere pand via een makelaar te koop aangeboden voor een bedrag van 1.250.000 euro kosten koper. Opmerkelijk is dat dit pittoreske huis met bijzondere historie, karakteristieke trapgevel, oude gevelsteen, wapenschilden alsmede wonderlijke deur- en raamconstructies ontbreekt in het Monumenten Inventarisatie Project (MIP) Noord-Holland. De vernieuwingen zullen hier vermoedelijk debet aan zijn geweest. De historicus A.M. Hulkenberg 4 beschreef het bijzondere pand in 1991: “Het huis Binnenweg 10 is ook heel interessant. Daar woont de hoogbejaarde Jacoba Margaretha Visser-van der Elst, assistente bij dokter Hagendoorn te Heemstede, ‘de beste dierenarts van Nederland’. Twee grote honden snuffelen aan mijn handen en vegen aan mijn kleren hun natte snuiten af. Omdat ze mij zo aardig vinden, aldus de bewoonster. Mevrouw is de derde generatie Van der Elst de hier woont. Mr. J.W. Groesbeek noemt in zijn boek een hele reeks eigenaars, van 1657 af 5 maar Mevrouw wil over de bewoners, haar voorgeslacht, wat vertellen. Omstreeks 1765 kwam Anthony van Hilten, rijtuig- en wapenschilder, uit Nederhorst den Berg, naar hier. (Die bewoonde het oude huis naast Binnenweg 10). Zijn neef Bruyn van Hilten kocht volgens Groesbeek op 2 augustus 1805 dit pand, maar wilde er niet meer dan 200 gulden voor geven (!). Bruyn had een dochter, die trouwde met Marcelis (‘Seel’) van der Elst uit Haarlem (1806-1893), eveneens huis- en rijtuigschilder, tevens wethouder van Bennebroek. Hij werd opgevolgd door zijn zoon Bruin van der Elst. Daarna
82
HeerlijkHeden
HEERLIJKHEDEN
volgde diens zoon Henk, geboren in 1872. Achter het huis was de ‘lakkamer’, waar lakker Feijen de wagens in de lak zette. Zelfs “de eerste auto’s van die grote lui uit Bloemendaal” werden hier nog zo gelakt. De enige dochter, Jacoba Margaretha van der Elst, trouwde met de heer H.Visser, antiquair. Mevrouw stelt met de nodige zelfspot vast, dat haar voornamen ‘valse parel’ betekenen. Misschien moet voor het huis wel hetzelfde gelden. De trapgevel vertoont het jaartal 1663 en ziet er echt wel oud-Hollands uit. Kleine beschilderde ruitjes en bovenlichten met de wapens Van Hilten en Van der Elst, kunstwerken van de Haarlemse glazenier W. Bogtman. Dit alles is echter het resultaat van een ‘restauratie’ die de heer Visser in 1946/47 doorvoerde. Er zijn nu wat ruitjes stuk, enz. Intussen is het pand verkocht aan de antiquair Maasdam, die met het herstel is begonnen.” Gemeentebestuurder en kerkmeester Bruin van Hilten was van beroep huis- en rijtuigschilder. In het gemeentearchief zijn nota’s van hem bewaard gebleven, zoals van het schilderen van de school in 1834 voor een bedrag van 180 gulden. Daarnaast heeft hij zich als bestuurder voor de gemeenschap verdienstelijk gemaakt. Zo werd hij in de ‘Franse’ tijd, in 1811, gekozen in de municipale raad onder leiding van ‘maire’ W.H. Gerlings. Na de bevrijding van Frankrijk en verzelfstandiging van Bennebroek (dat tijdelijk wederom bij Heemstede was gevoegd) is hij in 1817 als assessor voorgedragen, welke keus is goedgekeurd door Gedeputeerde Staten. Hij bleef wethouder in zijn woonplaats tot zijn overlijden in 1828. Ten slotte was Bruin van Hilten van 1816 tot zijn dood kerkmeester van de Hervormde gemeente. Hij was de laatste die in 1828 zijn laatste rustplaats vond binnen de Hervormde kerk van Bennebroek. Nadien zijn overledenen op het nabijgelegen kerkhof begraven. Dat het landhuis dat hij twee eeuwen geleden voor ongeveer 85 euro kocht nu meer dan 1 miljoen waard is heeft de man zonder enige twijfel niet kunnen bevroeden. Hans Krol Noten en literatuur (1) Over de Heemsteedse familie Hirdes, zie: De Achterweg en de Voorweg; door J.W.G. van Doorn. In: Oud-Heemstede-Bennebroek, nummer 87, februari 1996, blz. 23-32. (2) Van 1811 tot 1817 was Bennebroek bij Heemstede gevoegd. (3) ‘Bennebroek-Vogelenzang: bijdragen tot geschiedenis en volkskunde van een voormalig blekersdorp’, Meppel, 1965, blz. 19-20: de Binnenweg (oostzijde). (4) A.M. Hulkenberg, ‘Gezichten in Zuid-Kennemerland’, Alphen aan den Rijn, 1991, blz. 51. (5) J.W. Groesbeek noemt in zijn boek ‘Bennebroek: beeld van een dorpsgemeenschap’ (1982) op pagina 71 o.a. de volgende eigenaren van af 1656: Jan Pietersz. (kleermaker), Dirk Gerritsz.Vrijer, de diaconie van Bennebroek,Willem Cebel (1739), diens weduwe, Evert Cebel, Elias van der Brom (gerechtsbode) vanaf 1786 totdat het na een mislukte verkoop voor ƒ 1.000,- in 1801 aan Jan van der Werf, het huis op 2 augustus 1805 wél is verkocht aan Bruin van Hilten voor het luttele bedrag van 200 gulden.
HeerlijkHeden
83
HEERLIJKHEDEN
Aankondiging van het overlijden van Bruin van Hilten in de Opregte Haerlemsche Courant Heden trof mij en mijne drie kinderen de zwaarste slag, dat mijn hartelijk geliefde Echtgenoot, BRUIN van HILTEN, Mr. Schilder op deze Plaats, ons door den dood ontviel, in den ouderdom van bijna drie-en-zestig jaren. Allen die den braven, voorbeeldigen en werkzamen man gekend hebben, zullen gevoelen, wat ik met mijne kinderen in hem verlies, die de waardigste man, en de teederhartigste vader was, doch God zij ook in dezen weg voor ons een man der Weduwe en een Vader der Wezen! Bennebroek, bij Haarlem Elizabet Hirdes, weduwe Bruin van Hilten, den 26 Junij 1828. De Schilders-Affaire zal door de Weduwe gecontinueerd worden, zij verzoekt daarom verder in de gunst van hen, die haren Echtgenoot begunstigd hebben, te mogen deelen.
STRATEN EN WIJKEN IN HEEMSTEDE
HET PRINSENEILAND OFWEL GLIP IV
De Glip op een tekening
van Hendrik Tavenier uit 1782. Rechts de
vroegere buitenplaats
Overmeer.
Het Prinseneiland ofwel het plangebied Glip IV met een oppervlak van 3,4 hectare, werd bij de aanleg in 1989/1990 naast Groenenhoven aangekondigd als de laatste grote bouwlocatie in Heemstede. Het kleine gebied omvat behalve het pand Glipperweg 83 127 woningen, verdeeld over vier straten. Het Prinseneiland grenst aan Mariënheuvel (voorheen Meerenberg) en aan de andere (noordelijke) kant ligt Bloemenoord, vroeger één geheel vormend met Dennenheuvel. De in 1912 gebouwde politiepost annex dienstwoning aan de Glipperweg , gelegen op de hoek van de dr.J.Th. de Visserstraat, dreigde aanvankelijk te worden afgebroken, maar behield een woonbestemming, mede dankzij ondernomen
84
HeerlijkHeden
HEERLIJKHEDEN
actie vanuit o.a. de VOHB. Dit pand is weliswaar geen architectonisch monument, maar toch karakteristiek voor de oude Glip en heeft een historische betekenis als bureau en woonhuis van veldwachter Pronk en vanaf 1916 agent V. Silvis sr. Tot 1924 was hier tevens een brandspuitenopbergplaats.Verder een politiecel, waar dronkaards hun roes konden uitslapen en gepakte dieven tot inkeer konden komen. Het raampje met tralies is nog altijd te zien aan de zijkant van dit pand. Het huis geniet sinds 2005 een gemeentelijke monumentale status (zie blz. 88). De Princebuurt ofwel de Glip Tot ver in de twintigste eeuw vormde de Glip een apart buurtschap, afgesloten van de rest van Heemstede door weilanden, bloemenvelden en sloten. Aan de westzijde de beboste strandwal met Bosbeek, Meerenberg etc. en aan de oostzijde het open weide- en polderlandschap. Een deel hiervan is intussen bebouwd, met name door de nieuwe wijk Merlenhoven. In de late Middeleeuwen werd in dit gebied nabij het Haarlemmermeer turf voor brandstof gestoken. Gedurende de 16e en begin 17e eeuw was de Glip het oudste centrum van buurtschap Bennebroek. Na de verzelfstandiging (officieus in 1632, officieel in 1653) bleef het land benoorden de Swartsenburglaan aan Heemstede en werd het centrum van de nieuwe ambachtsheerlijkheid Bennebroek verlegd richting de Reek en Schoolstraat. De Princebuurt wordt in een akte uit 1580 voor de eerste maal in ‘Privilegien van Kennemerland’ genoemd.Vrijwel zeker vernoemd naar prins Willem I van Oranje, zoals later de buurt Heerenzandvaart naar ambachtsheer Adriaan Pauw. Het oude pad tussen Heemstede en Bennebroek werd in vroeger eeuwen aangeduid met Heemsteder Houtweg, Binnenweg en Princezandvaartlaan. De Prince-zandvaart ofwel -trekvaart, thans Glipper Zandvaart geheten, werd in 1621 gegraven speciaal voor het vervoer van wasgoed, post en andere goederen. Het afgegraven zand werd gebruikt voor het ophogen van laaggelegen gronden. De vaart vervulde tevens een rol bij het afvoeren van het door de blekers vervuilde water. De Prinsenlaan naar de Herenweg is omstreeks 1658 afgegraven en aan weerszijden met bomen beplant. De Kadijk was vroeger een voetpad en is later verbreed met het oog op het verkeer. In Privilegien ende Octroijen der Kennemerdorpen door Willem Gerritsz. Lams (1664) staat vermeld: “Ten Zuyt-Westen van ’t voorz. Dorp (= Heemstede) begaet men de Prince-Zantvaert, Laen ende Prince-buurt, met veele fraeije wooningen ende bleykerijen versien….”
Het vroegere
volkstuinencomplex tussen Kadijk en Prinsenlaan.
HeerlijkHeden
85
HEERLIJKHEDEN 86
Prinsessenhof (1984) en Prinseneiland (1989) sluiten in de naamgeving hierop aan. Met betrekking tot de herkomst van de naam de Glip bestaat geen eenduidigheid. Vermoedelijk is het een benaming voor helling, del of geul, smal voetpad. Aanvankelijk via mondelinge overlevering is ook de verklaring hardnekkig dat smokkelaars en dieven vanaf het Haarlemmermeer via de smalle voetpaden tussen het hoge struikgewas vanuit hier ‘heen glipten’ naar Haarlem en elders. De naam Glip is verder in verband gebracht met de Franse Hugenoten, die toen koning Lodewijk XIV om politieke redenen het protestantisme in 1685 definitief in Frankrijk verbood, vanuit het Haarlemmermeer via dit gebied naar Amsterdam vluchtten ofwel ‘glipten’. In een octrooi van 21 december 1765 gegeven door de Staten van Holland, vernieuwd op 23 november 1787, zijn uit de ingezetenen van Heemstede wakers aangesteld om allerlei vormen van smokkelongerechtigheid tegen te gaan “met het recht van executie tegen onwillige betaalers”. In 1732 zijn in de Princebuurt 67 percelen voor de belasting geregistreerd, waartoe ook hofsteden en blekerijen gerekend werden. In 1787 zijn de huizen binnen het ambacht Heemstede opnieuw geteld en kwam men tot de volgende aantallen: Heerenzandvaart 56; de Glip 50; het Dorp 42; Laan (de Hout) 30 en Crayenest 18. Totaal 196 gezinnen. Volgens Adriaan Loosjes woonden in de 50 huizen van de Glip ruim 350 mensen1. Dorpbeschrijver L. van Ollefen noteerde dat de Glip zeer ruim en aangenaam gelegen was. Hij schrijft dat men wandelend richting Bennebroek aan de westkant langs prachtige lusthoven loopt, “van welke Meerenberg met uitzicht op het Haarlemmermeer uitmunt”. Aan de oostelijke zijde ontmoet men “de schoonste weilanden en enig bouwland”. De Glip “bestaat uit ongeveer 50 steenen huizen, 5 bleekerijen, en één korenmolen. De bewooners deezer buurt, die niet aan de bleekerijen zijn, vinden hun bestaan, met als daghuurders in de hoven, en op de velden, in den omtrek liggende, te werken; allen welke lieden thands grievend klaagen over gebrek aan arbeid, alzo veele bezitters der lusthoven, door den algemeenen slechten staat des koophandels, de minstnoodige bedienden en arbeiders afdanken. Met de kerkelijke zaaken en het schoolwezen, is ’t in deeze buurt even eens gelegen, als in de anderen onder de Ambachtsheerlijkheid van Heemstede behoorende. De kinderen uit de Glip gaan, wegens de nabijheid, meest te Bennebroek ter school.” De lokale herberg aan de vaart heette Het Schippershuis. Andere tapperijen in de Glip waren onder meer Fortuin, Oranjeboom, de Pauw, weduwe Daniëls, Landzicht en café Kooy, waar nu de Princehof ligt. Aan de oostzijde van de huidige Glipperweg lag de boerderij Overthoorn (tegenover Bosbeek) en wat verderop richting Bennebroek de hofstede Meermin, ten tijde van eigendom van Jan Laars, brouwer van De Engel, in Haarlem om en nabij 1720 tijdelijk Engel-Rust geheten. Omstreeks 1776 is deze buitenplaats door de Amsterdamse “aartssloper” Frederik Kaal afgebroken. Opmerkelijk is dat hij voor het huis en land alsmede stalling, koetshuis, schuitenhuis, stenen koepel en menagerie nog altijd de lieve som van 14.000 gulden betaalde. Na gebruik als weiland en vervolgens als bloembollengrond, o.a. van Bonkenburg en de familie Vrugt, zijn hier na 1932 huizen gebouwd (Troelstralaan en omgeving).
HeerlijkHeden
HEERLIJKHEDEN
Vanaf de tweede helft van de 16e eeuw waren hier wisselend 5 tot 8 lijnwaad- en kleerblekerijen gevestigd 2. Deze bedrijfstak is in de loop van de 19e eeuw geheel van de Glip verdwenen. Na 1811 is Bleeklust gewijzigd in een buitenplaats, eerst Bleekrust, nadien De Gliphoeve geheten. Buitenplaats Overmeer Waar eind vorige eeuw op het Prinseneiland 127 huizen zijn gebouwd, lag in de 17e en 18e eeuw de hofstede Overmeer, gelegen tegenover het midden 19e eeuw ingepolderde Haarlemmermeer, vandaar de naam. Overmeer bestond uit een herenhuis, een koets- en tuinmanswoning, een paardenstalling, boomgaard en tuin. Over de geschiedenis tot sloop in 1794 is al eens geschreven in HeerlijkHeden nummer 115. Bij de lijst van eigenaren kan er aan het begin nog één toegevoegd worden, te weten Maximiliaan Bardoel, notaris te Haarlem, in 1658. Op de kaart van Engelman uit 1794 is de naam ‘Overmeer’ al niet meer opgenomen en het gebied ‘groen’ ingetekend met verspreid wat bomen. Nadien is het enige tijd als bleekveld, vervolgens als bollenveld en ten slotte voor volkstuintjes aangewend.
Buurtschap de Glip.
HeerlijkHeden
87
HEERLIJKHEDEN
Nieuwbouw Uit een gemeentegids van 1931 citeren we: “Men ziet de kleurrijke velden ter linkerzijde prachtig tegen het donkere geboomte van Meer-en-Berg afsteken, terwijl de molen aan de Glip een schilderachtige afsluiting van den achtergrond vormt”. In die tijd was het land in gebruik van kweker en koopman A.Vis, Prinsenlaan 19. Die heeft in 1929 meebetaald aan de door kweker Dirk Granneman aangekochte boerderij Rusthof aan de Glipperweg op de grens met Bennebroek evenals de – intussen afgebroken - woningcomplexjes Eensgezind en Klein Eensgezind met respectievelijk 6 en 2 arbeidersfamilies onder één dak. Hij neemt samen met Wouter Philippo in 1930 het bedrijf van Granneman op de Glip over. De bloembollen zijn op dat moment 63.598 gulden waard, terwijl de goodwill werd geraamd op 9.000 gulden. Arie Vis overleed in 1940 en er volgt een verdeling. Wouter Philippo en zijn zoon Dirk en Wouter gaan als ‘Philippo en Zonen’ verder. Als vader Wouter in 1954 komt te overlijden en de gelijknamige zoon in 1957 het bedrijf verlaat, gaat Dirk alleen verder totdat het bedrijf op 7 juni 1966 definitief stopt. W.A. Philippo vertelde me ooit dat hij op de grond van wat nu Prinseneiland heeft wel honderdduizend voetstappen heeft liggen. Na aankoop door de gemeente was het land in gebruik als volkstuincomplex en een klein deel als weiland, gewild bij broedvogels, totdat het een woonbestemming kreeg. Dat laatste geschiedde op basis van het 27 oktober 1988 vastgestelde bestemmingsplan Glip 4. Op 12 juli van het jaar daarop werd door wethouder mevrouw drs. J.R. Beets-Hehewerth het startsein gegeven aan de uitvoering van het uitbreidingsplan onder leiding van projectontwikkelaar Slokker Vastgoedontwikkeling Huizen BV. Die zorgde ook voor ontwerp en uitvoering van de infrastructuur en de bijbehorende
Voormalige
politiewoning annex
–bureau uit 1912,
Glipperweg 83.
88
HeerlijkHeden
HEERLIJKHEDEN
civieltechnische werken. Met het bouwproject was een bedrag gemoeid van minstens 35 miljoen gulden. Het plan omvatte 26 woningen in de premiekoop Asector, 23 vrije sector, 40 halfvrijstaande villa’s en 38 premiehuurwoningen. Ook enkele woonwagenstandplaatsen. Teneinde de nieuwe bewoners bij de uitvoering te betrekken werd met succes Bewonersvereniging Prinseneiland in het leven geroepen. Eind 1990 kwam het gehele project gereed. Ten westen van het Prinseneiland liggen de bollenvelden van Braam en de Kadijk volgend in de richting van de Herenweg dahliacultures van kweker Geerlings, wiens cultivar ‘Glory of Heemstede’ in 1987 tot dahlia van het jaar is uitgeroepen en nog altijd populair is. In relatie tot de bloembollengeschiedenis van dit gebied zijn door de gemeenteraad van Heemstede op voorstel van de CDA-fractie bij besluit van 25 mei 1989 aan de vier wegen in het plangebied kwekersnamen gegeven. Enkel de VVD-fractie had liever namen van prinsen en/of prinsessen gezien, in aansluiting op de Prinsenlaan. Nog niet opgenomen in het uit 1985 stratenboek van Heemstede door H.Smit volgt ten slotte een beknopte beschrijving van de gekozen namen, een algemene naam, twee kwekers en een ‘plantendokter’. Floradreef Flora gold in de Klassieke Oudheid als godin van bloemen en tuinen. De internationale bloemententoonstellingen in Groenendaal ‘Flora’ van 1925, 1935 en 1953 waren de grootste opgezette evenementen die ooit in Heemstede plaatshadden met respectievelijk 393.000, 610.000 en meer dan 900.000 bezoekers. ‘Dreef’, in het Zuid-Nederlands ‘dreve’ - van drijven - is oorspronkelijk een brede weg, vroeger geschikt om er vee langs te drijven, maar tegenwoordig bedoeld in de zin van een met bomen beplante laan of straat. Rosenkrantzlaan Vernoemd naar de in historisch opzicht belangrijke bloembollenkweker, zaadhandelaar en exporteur Johannes Rosenkrantz (1717-1795). Deze was afkomstig uit Waveren in het Duitse Hessen en begon op Elswout in Overeen, om zich omstreeks 1760 in Heemstede te vestigen. In 1769 publiceerde hij het boek Der Holländische Aufmerksame Gärtner (Amsterdam). In 1791 verscheen van zijn kwekerij een uitgebreide Hollandse catalogus van bloemen, tevens in de Franse, Duitse en Engelse taal. 18 juli 1795 is hij overleden en is de zaak voortgezet door zijn gelijknamige zoon, destijds bekend als botanicus, en heette toen Joh. Rosenkrantz en Zoon.Vervolgens door zijn neef Johannes Stegerhoek, gestorven in 1853, en deze laatste is opgevolgd door zijn meesterknecht Jacob Preijde. In 1938 is dit lange tijd bloeiende bedrijf na 178 jaar opgeheven. De firma exporteerde veel naar verscheidene Europese landen en de Verenigde Staten. In de gemeenteverslagen werd meermaals melding gemaakt van de “Europese roem”. De kwekerij Rozenburg lag tussen de Herenweg en de Leidsevaart. Het woonhuis, op de hoek van de Herenweg en de Zandvoortselaan, bestaat nog en is momenteel in gebruik als antiekzaak ‘Dare Antiques’ met slogan “Dare to be different”.
HeerlijkHeden
89
HEERLIJKHEDEN
Van Slogterenlaan op het Prinseneiland op
de Glip.
(Foto: Cees Peper)
Van Slogterenlaan Egbertus van Slogteren (1888-1968), geboren in Groningen, was directeur van het Laboratorium voor Bloembollenonderzoek in Lisse en sedert 1925 hoogleraar te Wageningen. Hij genoot internationaal aanzien als ‘plantendokter’ die tal van plantenziektekundige problemen tot een oplossing bracht en nauwe contacten onderhield met de kwekers. Onder zijn leiding zijn vele antisera tegen virussen ontdekt. Hij was (ere)lid van binnen- en buitenlandse geleerde genootschappen en is diverse malen onderscheiden. Qua uiterlijk een opvallende verschijning met witte baard en karakterologisch een strijdbaar mens die hoge eisen stelde aan zichzelf en zijn medewerkers. In 1929 verhuisde Van Slogteren naar de Heemsteedse Dreef 11 en de laatste jaren van zijn leven bracht hij door in het Huis te Bennebroek tot hij op 17 oktober1968 in het St. Elisabeth’s Gasthuis te Haarlem overleed.
De heer J.F.Ch. Dix
(1881-1981) naar wie
een straat genoemd is op
het Prinseneiland.
90
HeerlijkHeden
Dixlaan J. Chr. F. Dix (1881-1988) was een succesvol hybridisateur en invloedrijk tuinbouwjournalist die tal van publicaties op zijn nam heeft staan. De grote wending in zijn leven kwam in 1920 toen hij 18 jaar jong als veredelaar van bolgewassen in dienst kwam van de firma E.H. Krelage en Zn. te Haarlem. Dix werd toen hoofdredacteur van Floralia en later van andere vaktijdschriften. Sedert 1926 woonachtig in Heemstede, eerst in een
HEERLIJKHEDEN
huis aan de Havenstraat, vervolgens lange tijd - tot zijn 105e levensjaar - aan de Heemsteedse Dreef en de laatste twee jaar in het verzorgingshuis Het Overbos. In 1946 - op 65-jarige leeftijd - moest hij het op doktersadvies kalmer aan doen. Ook na zijn pensionering bleef hij nochtans actief en zijn laatste publicatie schreef hij op 99-jarige leeftijd. In 1981 verscheen het boekje Een eeuw lang tussen de bloemen. ‘Meneer Dix uit Heemstede’ was een begrip in de bloembollenwereld. Ook in Sassenheim is een straat naar hem vernoemd, evenals naar een andere kweker Nico Dames, geboren in Heemstede. De toen oudste inwoner van Heemstede en op twee na oudste man van Nederland op dat moment bereikte uiteindelijk de uitzonderlijke leeftijd van 107 jaar en 160 dagen. Noten (1) Blijkens de volkstelling van 1795, ‘In ’t eerste jaar der Bataafsche Vrijheid’, telde Heemstede 1.857 personen, Bennebroek 366 en Berkenrode 80. (2) Enkele bekende blekersnamen in dit verband waren Van Aalst,Van Kessel, Gerrit Bossu, G. van Lamsbergen, H. Geerling, Cornelis Breek, juffrouw Bernard, Cornelis de Beer en Louis Gunst. In 1972 en nogmaals in 1986 werd bij graafwerk aan de Kadijk een bakstenen spoelbak gevonden. Bronnen en literatuur Documentatie in ‘Collectie Heemstede’, Noord-Hollands Archief, Haarlem. Bulte, M. en W. Post, ‘Bloeiende bedrijvigheid; 400 jaar bloembollenbedrijven in Zuid-Kennemerland, Haarlem’, De Vrieseborch, 2002. Groesbeek, J.W., ‘Heemstede in de historie’, Heemstede, Gemeentebestuur, 1972. Haasteren, C. van, ‘Glipperweg 83’, in: V.O.H.B., nummer 55, februari 1988, blz. 23-24. J. Kuijlen e.a. ‘Paradisus Batavus; bibliografie van onderwijstuinen, particuliere tuinen en kwekerscollecties in de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden (1550-1839)’,Wageningen, Pudoc,1983. Loosjes, A., ‘Hollands Arcadia’, Haarlem, Loosjes, 1804. Ollefen, L. van, ‘De Nederlandsche stad- en dorpbeschrijver’, deel IV, Kennemerland. Amsterdam,1796.
Hans Krol
HeerlijkHeden
91
HEERLIJKHEDEN 92
Glip I, II, III en IV Glip 1 omvat het gebied dat globaal begrensd wordt door de wijk Merlenhoven, buitenplaats/klooster Mariënheuvel en het wandelbos Groenendaal in het noorden, de Ringvaart in het oosten, de Höckervaart en de buitenplaatsen Gliphoeve en Dennenheuvel/Bloemenoord in het zuiden en de Herenweg in het westen. De huizen in Glip 1 zijn gebouwd in respectievelijk 1932 en 1956. Het oudste deel ligt oostelijk van de Glipper Dreef tot de Ringvaart en omvat zes staten gewijd aan Nederlandse politici en staatslieden (Goeman Borgesius, Kuyper, Pierson, Schaepman, Van Tienhoven, Troelstra). Naoorlogs zijn de zes straten vernoemd naar Heemskerk,Van Houten, Loudon, Mackay, Thorbecke en De Visser. Wat nu Glip I ofwel Staatsliedenwijk heet lag vanaf de tweede helft van de 17e eeuw tot ongeveer 1776 de hofstede ‘Meermin’, tijdelijk ook ‘Engelrust’ geheten. Glip II heeft betrekking op het gebied dat globaal begrensd wordt door de Glipper Zandvaart in het noorden, de Ringvaart in het oosten, de gemeente Bennebroek in het zuiden en de buitenplaatsen Gliphoeve en Hertenduin in het westen. De lanen in de wijk tussen de Glipperweg en weilanden voor de Ringvaart is vernoemd naar vogels: Fazanten, Patrijzen, Tapuiten, Korhoen, Kemphaan, Kwartel. In 1990 nog uitgebreid met de Nachtegaal, vernoemd naar de nabijgelegen molen van Höcker die vroeger ‘de Nachtegaal’ heette. Tot eind jaren tachtig was hier het bloembollenbedrijf BV v/h J. Bonkenburg & Co. gevestigd, welke firma in 1987 is overgenomen door W. Moolenaar en Zonen uit Voorhout en daarin is opgegaan. Op de plaats van de vroegere bedrijfsgebouwen is de straat ‘de Nachtegaal’ aangelegd, terwijl van de voormalige kwekerij nog een stuk moerasgebied rest aan de Fazantenlaan. Glip III is een klein en groen wijkje gelegen tussen Glipperweg, Höckervaart, Ringvaart en de Glipper Zandvaart. Hier liggen de sedert 1936 ontwiekte molen, ‘landmark’ van de Glip, en vroegere meelfabriek van Höcker, waar met uitbouw appartementen voorzien zijn. Het laatste gemeentelijk bestemmingsplan dateert van 1985. Glip IV omvat het ten noorden van de Prinsenlaan eind jaren tachtig van de vorige eeuw gebouwde wijkje. Ten zuiden van genoemde laan is een nieuwe, doodlopende straat bij raadsbesluit van 29 maart 1984 Prinsessenhof genoemd. De gemeenteraad week hierbij af van het collegevoorstel, dat vernoeming naar Willem de Zwijger had voorgesteld, omdat burgemeester Van den Bosch meende dat de vrouwen met de nieuwe wijk Merlenhoven toch al rijkelijk bedeeld waren. Tussen de Kadijk en Prinsenlaan ligt de in 1925 aangelegde Talmastraat. Een relatief grote woonwijk sinds de eerste bouw vanaf 1982 met aparte naam is Merlenhoven, in de volksmond ook wel Vrouwenwijk genoemd, omdat alle straten naar vrouwen van betekenis zijn vernoemd. Gelegen op de vroegere (wei)landen van Van Schie en begrensd door de Van Merlenvaart in het noorden, Ringvaart in het oosten, Glip I in het zuiden en buitenplaats/klooster Bosbeek in het westen.
HeerlijkHeden
HEERLIJKHEDEN
Beschermde rijksmonumenten op de Glip Behalve de stenen romp van de vroegere ‘Nachtegaal’ ofwel ‘molen van Höcker’ uit 1760, Glipperweg 96, (monumentnummer 507409), gebouwd op de plaats van een houten windmolen uit 1650 zijn op de Glip de volgende particuliere panden als rijksmonument ingeschreven: Glipperpad 1 (monumentnummer 21089), 18e eeuws witgepleisterd pand met pannen bedekt zadeldak aan de zijden gedeeltelijk afhangend over uitbouwen. Met twee lindebomen voor de woning. Het hoekhuis aan dit pad loopt dood op een weiland, in tegenstelling tot de Glippervaart die uitmondt in de Ringvaart. Glipperweg 9 (monumentnummer 21090), De Gliphoeve,18e eeuws landhuis. Glipperweg 70 (monumentnummer 21092), 18e eeuws perceel met topgevel. Glipperweg 72 (monumentnummer 21093), 17e eeuws pand met witgepleisterde topgevel, gekend als ‘bakkershuis’, voor het eerst als zodanig genoemd in 1674. N.B. Het 18e eeuwse huis Tulpenburg, Glipperweg 60, werd in 1995 voor een sloopvergunning en nieuwbouw uit het register van beschermde monumenten afgevoerd. Aan de Glipper Dreef genieten restanten van Meerenberg, evenals Meerzicht en Bosbeek rijksbescherming.
NOLLENBURG, HET VERHAAL VAN EEN VERDWENEN HOFSTEDE DEEL 2: NOLLENBURG IN DE ZEVENTIENDE EEUW Anna van Arkel Zoals ik in het eerste deel van mijn artikel al schreef, werd Anna van Arkel na het overlijden van haar grootvader Vincent van Lokhorst op 24 augustus 1595 beleend met de ambachtsheerlijkheid Heemstede. Zij verwierf toen ook de hofstede Nollenburg. Anna van Arkel heeft waarschijnlijk nooit op het kasteel in Heemstede gewoond. Dat geldt eveneens voor kasteel Ammersoyen, dat aan haar vader George van Arkel had toebehoord. Na de fatale brand uit 1590 werd dit kasteel pas weer in 1648 hersteld door een kleinzoon van George van Arkel. Het is niet precies bekend waar Anna van Arkel is opgegroeid. Sinds het overlijden van haar moeder stond zij samen met haar jongere broertje Otto van Arkel en haar jongere zusje Katharina van Arkel onder voogdij van Lubbert Torck, heer van Heesbeen, en mr. Cornelis Oom. Lubbert Torck was getrouwd met Cornelia van Lokhorst, een tante van Anna, Otto en Katharina. Het is mogelijk dat de drie kinderen na het overlijden van hun ouders door dit echtpaar - dat zelf geen kinderen had - verder zijn opgevoed. Het leren van de Franse taal maakte deel uit van die opvoeding. In 1601 reisde Anna van Arkel daarvoor zelfs samen met haar twaalfjarige zus Katharina naar Mons (dat tegenwoordig in België ligt). 1
HeerlijkHeden
93
HEERLIJKHEDEN 94
De Noordelijke Nederlanden waren in deze tijd nog altijd in oorlog met Spanje. Daarom dienden beide zussen voor hun reis een vrijgeleide aan te vragen. Er zullen waarschijnlijk ook nog wel één of meer begeleiders zijn meegereisd, maar daarover wordt verder niets gezegd. In 1602 trouwde Anna van Arkel met Walraven van Gent, zoon van Johan van Gent en Wilhelmina van Wachtendonk. In 1598 was Walraven van Gent ritmeester der cavalerie in Statendienst. Daarnaast wordt hij in 1637 vermeld als gouverneur van Rees (een stad in het huidige Niederrheingebied).2 In Heemstede werden de belangen van Anna van Arkel behartigd door de schout Andries Janszn. van Souwen en door de rentmeester Amelis Gerritszn. van Hogeveen, zoon van de Leidse pensionaris mr. Gerrit Ameliszn. van Hogeveen en Eva Albrechtsdr. van Quakenbosch. Als rentmeester van de ambachtsvrouwe van Heemstede was Amelis onder andere verantwoordelijk voor het innen van de pacht (of huur) van de hofstede Nollenburg. In 1603 was Amelis Gerritszn. van Hogeveen tevens rentmeester van jonkheer Hendrik van Berkenrode. Daarnaast was hij onder meer in 1611 en 1612 schepen van Leiden. Het is niet bekend of Amelis Gerritszn. van Hogeveen tijdens zijn rentmeesterschap in Heemstede heeft gewoond. Mogelijk woonde hij in die periode in Leiden en kwam hij alleen naar Heemstede als er belangrijke zaken geregeld moesten worden. Op 25 en 26 september 1603 hield de Heemsteedse schout Andries Janszn. van Souwen samen met de schepenen Cornelis Willemszn. Bruin en Matheus Corszn. Heemskerk op verzoek van rentmeester Amelis Gerritszn. van Hogeveen een inspectie van de teellanden binnen de ambachtsheerlijkheid Heemstede. Er werd toen gecontroleerd welke personen op hun land zomerrapen hadden gezaaid. Uit die inspectie bleek dat Pieter Corneliszn. op Nollenburg ongeveer 50 roeden land met zomerrapen had. Dit is dezelfde persoon als de Pieter Corneliszn. op Nollenburg die in het eerste deel van mijn artikel wordt genoemd. Daarnaast wordt in 1603 ook melding gemaakt van Dirk Pieterszn. op Nollenburg, die toen ongeveer 30 roeden land met zomerrapen had. Blijkbaar woonde hij eveneens op de hofstede Nollenburg. Mogelijk was deze Dirk Pieterszn. een zoon van de bovengenoemde Pieter Corneliszn. Op 8 juli 1605 trad Pieter Corneliszn. op Nollenburg samen met Cornelis Klaaszn. de Bruin (alias “Dickebier”) op als borg voor Cornelis Corneliszn., die toen de Grote Geesttiende pachtte van de ambachtsvrouwe van Heemstede. Dat betekent dat Cornelis Corneliszn. een jaar lang tienden (een belasting) mocht innen in het gebied ‘de Grote Geest’ in de ambachtsheerlijkheid Heemstede. Misschien was Cornelis Corneliszn. een broer van Pieter Corneliszn. op Nollenburg. Op 19 december 1607 wordt Pieter Corneliszn. op Nollenburg vermeld als gebruiker van diverse stukken grond in de omgeving van de hofstede Nollenburg. Zo was hij bijvoorbeeld gebruiker van het land met de letter C dat in het eerste deel van mijn artikel ter sprake is gekomen. Dit land maakte deel uit van de hofstede Nollenburg, en had een omvang van zes morgen en 298 roeden. Het land met de letter C werd in 1607 gebruikt als weiland. Uit dit grondgebruik (en de eerdere vermeldingen aangaande de zomerrapen) valt op te maken dat Pieter Corneliszn. als landbouwer zijn brood heeft verdiend. De hofstede Nollenburg
HeerlijkHeden
HEERLIJKHEDEN
had in deze tijd dus nog een overwegend agrarische bestemming. Het was geen luxe buitenplaats waar rijke stedelingen tijdens de zomermaanden kwamen genieten van de landelijke omgeving. Dat betekent natuurlijk niet dat Nollenburg slechts een eenvoudige boerenwoning was. Het zal eerder een voorname herenboerderij zijn geweest. Eerder schreef ik al dat Anna van Arkel waarschijnlijk nooit in Heemstede heeft gewoond. Het is ook nog maar de vraag of ze überhaupt ooit een bezoek heeft gebracht aan deze ambachtsheerlijkheid. Erg vaak zal ze er in ieder geval niet zijn geweest. In 1607 werd het kasteel verhuurd aan Maria van Schoten, weduwe van jonkheer Christoffel Vaders.3 Zij betaalde daarvoor per jaar 100 gulden aan de ambachtsvrouwe van Heemstede. De voorpoort van het kasteel werd bewoond door Jopken Cornelisdr., die daarvoor jaarlijks vijftien gulden aan huur verschuldigd was. Hoewel in 1607 wordt gesproken over Maria van Schoten, zou Christoffel Vaders volgens een andere bron in 1574 in Haarlem zijn getrouwd met Magdalena van Schoten. 4 Tijdens het beleg van Haarlem (1572-73) was Christoffel Vaders vaandrig van een vendel Duitse huurlingen. Hij was actief betrokken bij de verdediging van de stad en raakte diverse malen gewond. In 1607 wordt er gesproken over Willem Vaders, kapelaan te Heemstede. Mogelijk gaat het hierbij om een zoon van jonkheer Christoffel Vaders.
Het slot van Heemstede naar een schiderij, gedateerd 1610.
Foto Gemeentearchief Heemstede
Hendrik van Hovine Op 19 december 1607 werd de ambachtsheerlijkheid Heemstede door Walraven van Gent voor 75.000 gulden verkocht aan Hendrik van Hovine, zoon van de Amsterdamse koopman Hector van Hovine. Op die manier kreeg ook de hofstede Nollenburg een nieuwe eigenaar. Tijdens deze verkoop werd Hendrik van Hovine bijgestaan door zijn voogd Pieter Laurenszn. Spiegel en zijn neven Jacob Pieterszn. Schaap (eigenaar van de buitenplaats Croesbeek in
HeerlijkHeden
95
HEERLIJKHEDEN 96
Heemstede), Pieter Gerritszn. Ruytenburg (de latere schoonvader van Adriaan Pauw) en Herman Rendorp. Er is uit deze tijd geen informatie voorhanden over de hofstede Nollenburg en zijn bewoners. Waarschijnlijk werd de hofstede nog steeds bewoond door de eerder genoemde Pieter Corneliszn. Er valt wel het één en ander te vertellen over de directe omgeving van Nollenburg, en dan met name over de Roheller Zandvaart. In het eerste deel van mijn artikel over Nollenburg schreef ik dat Hendrik van Hovine in 1608 afspraken maakte over het graven van een nieuwe zandvaart in Bennebroek, die de Roheller Zandvaart zou worden genoemd omdat hij in het Haarlemmermeer uitkwam op een plek die bekend stond als ‘de Rode Hel’. Volgens mr. J. W. Groesbeek werd deze Roheller Zandvaart pas in 1622 gegraven. Toch wordt er al op 19 december 1607 gesproken over de “Rohelder Santvaert” in Bennebroek: “Oick mede sal den cooper moeten laeten volgen Oliphier Trompetter, bleycker, met sijn consorten het gebruyck vant waeter affvallende uuyt de duynen inde vaert besijden sijn bogaertken, gelegen in Bennebrouck aen sijn bleyckerije, sonder datmen binnen den tijt van veertien jaeren eerstcomende, innegegaende zijnde anno XVIc drye, het eerste jaer daer door, ende door de Rohelder Santvaert thien jaeren achtereenvolgende, nyet en sal moegen sanden, alsoe dat nae den jaere XVIc seven noch thien jaeren resteren, datte voors. santvaert sal moeten stille staen, breder blijckende bijden contracte bijden heere vercooper mette bleyckers gemaeckt in date den Ve july 1603 daer van zijnde”. In de bovenstaande tekst is duidelijk sprake van twee verschillende zandvaarten. De eerste vaart liep langs de boomgaard (bogaertken) en de blekerij van Olivier Huibertszn. van Clarenbeek, alias Olivier Trompetter. Dit was de Santsloot die op de uit oktober 1589 daterende kaart van Pieter Bruynszn. staat afgebeeld. Op 5 juli 1603 waren de blekers uit Bennebroek en Walraven van Gent overeengekomen dat de blekers veertien jaar lang niet mochten “sanden”. De zandvaart moest al die tijd “stille staen”. Dat zou kunnen betekenen dat er in die tijd geen duinen afgezand mochten worden (en de zandvaart dus niet gebruikt mocht worden). Dezelfde afspraak (maar dan voor een periode van tien jaar) gold voor de “Rohelder Santvaert”. Hiermee kan niet de latere Bennebroekervaart zijn bedoeld, want die werd zoals gezegd pas in 1622 gegraven. In het eerste deel van mijn artikel over Nollenburg schreef ik dat het misschien gaat om de vaart direct ten zuiden van het land met de letter C die vanaf het Haarlemmermeer in westelijke richting loopt en ter hoogte van de hofstede Nollenburg uitkomt in de zijtak van de Santsloot (in de buurt van de huidige kruising van de Bennebroekerlaan, Binnenweg, Meerweg en Schoollaan). Deze vaart is ook nog aanwezig op een kaart van landmeter Balthasar Floriszn. van Berkenrode uit januari 1622 (zie de afbeelding op blz. 97).
HeerlijkHeden
HEERLIJKHEDEN Kopie van een “Notitie van de
grootte der landen toebehoorende
den heer van Heemstede, gemeten
bij mij, Balthasar Florisz (van
Berkenrode), gezworen lantmeter, in augustus 1622”.
HeerlijkHeden
97
HEERLIJKHEDEN Ambachtsheer
Adriaan Pauw.
98
HeerlijkHeden
Adriaan Pauw Hendrik van Hovine is vóór 10 augustus 1619 overleden. Na een geschil tussen de erfgenamen over de nagelaten goederen, werd de ambachtsheerlijkheid Heemstede in december 1620 voor 36.000 gulden gekocht door Adriaan Pauw. Het kasteel werd toen al enige tijd niet meer bewoond (het was vervallen en diende grondig opgeknapt te worden). De nieuwe ambachtsheer heeft grote invloed gehad op de ontwikkeling van Heemstede in de zeventiende eeuw. Hij liet onder andere een deel van de duinen afgraven en wegen en zandvaarten aanleggen. Eén van die nieuwe zandvaarten was de Roheller Zandvaart. Er zijn geen aanwijzingen dat de plannen van Hendrik van Hovine voor het graven van een nieuwe zandvaart in Bennebroek ook daadwerkelijk zijn uitgevoerd. De eerder genoemde kaart van landmeter Balthasar Floriszn. van Berkenrode uit januari 1622 komt grotendeels overeen met de in het vorige deel van mijn artikel behandelde kaart van landmeter Pieter Bruynszn. uit oktober 1589. Daarom ga ik er vooralsnog vanuit dat er in Bennebroek tussen oktober 1589 en januari 1622 geen nieuwe zandvaarten bij zijn gekomen. Pas als Adriaan Pauw ambachtsheer van Heemstede is geworden, wordt er weer nagedacht over het graven van een nieuwe zandvaart. Zoals gezegd werd deze zandvaart aanvankelijk de Roheller Zandvaart genoemd. Op 22 februari 1622 sloten de vaartmeesters van de nog te graven zandvaart in Bennebroek een overeenkomst met 53 zanders, waarbij werd bepaald dat de zanders de ‘voorvaart’ moesten aanleggen vanaf het Haarlemmermeer naar de hofstede Nollenburg en verder tot aan het duin. 5 Ter hoogte van de huidige kruising van de Bennebroekerlaan, Binnenweg, Meerweg en Schoollaan werd een brug gebouwd, die onder andere in 1654 en 1664 bekend stond als de Roheller Brug. Misschien hadden deze plannen (net als de eerdere plannen van Hendrik van Hovine) eigenlijk betrekking op het verlengen, verbreden en uitdiepen van de al bestaande Roheller Zandvaart en niet op het aanleggen van een nieuwe zandvaart. Dat was bijvoorbeeld het geval in 1681, toen de Roheller Zandvaart werd verlengd met een stuk tussen de Herenweg (thans Rijksstraatweg) en de Leidsevaart. Daarnaast is het mogelijk dat in 1622 een geheel nieuwe zandvaart werd gegraven die ook in het Haarlemmermeer uitmondde in de buurt van ‘de Rode Hel’ en daarom in eerste instantie eveneens Roheller Zandvaart werd genoemd. In ieder geval heet de in 1622 voltooide zandvaart tegenwoordig Bennebroekervaart.
HEERLIJKHEDEN
Op 26 mei 1622 werd de Bennebroekervaart door ambachtsheer Adriaan Pauw voor een periode van vijftien jaar verhuurd aan Aris Janszn. Bakker en de gebroeders Schalk en Gerrit Deuytman, die als vaartmeesters toezicht moesten houden op de nieuwe zandvaart. De jaarlijkse huurprijs bedroeg 280 gulden. Het huurcontract werd daarna veelal met vijf jaar verlengd. Aris (of Adriaan) Janszn. Bakker was schepen van Heemstede in 1620, 1624, 1629, 1636, 1637 en 1638. Hij was mogelijk een zoon van Jan Willemszn. Bakker, die in 1599 en 1629 wordt vermeld als schepen van Heemstede. De vroegste vermelding van Adriaan Janszn. Bakker stamt uit 1612. In dat jaar spande Klaas Pieterszn. (brouwer in ‘het Haerlemse Wapen’ te Haarlem) voor het gerecht van Heemstede een proces aan tegen Adriaan Janszn. Bakker en eiste hij de levering van 26 zakken gerst. Schalk en Gerrit Deuytman waren zoons van Adriaan Adriaanszn. Deuytman en Marijtje Hendriksdr. In 1607 was Adriaan Adriaanszn. Deuytman onder andere gebruiker van vier morgen en 25 roeden land in Bennebroek, gelegen bij de Zandlaan op de grens tussen de ambachtsheerlijkheden Hillegom en Heemstede. Dit land stond ook wel bekend als de ‘Brammersweide’. In de tweede helft van de zestiende eeuw wordt er in de morgenboeken van Hillegom melding gemaakt van Cornelis Wouterszn. Brammer en zijn zoon Adriaan Corneliszn. Brammer. Morgenboeken zijn registers die door het Hoogheemraadschap van Rijnland werden opgesteld in verband met de heffing van het morgengeld (een belasting, waarbij voor elke morgen land een vast bedrag moest worden betaald). Cornelis en Adriaan Brammer woonden in de buurt van de Oostendervaart, niet zo heel ver van de Zandlaan. Ik heb nog geen directe relatie gevonden tussen deze familie Brammer en de ‘Brammersweide’ in Bennebroek. In 1557 was Cornelis Wouterszn. Brammer wel eigenaar en gebruiker van 200 roeden land in de ambachtsheerlijkheid Heemstede, maar dit was een ander stuk land dan de ‘Brammersweide’. De familie Deuytman was een echte duinmeiersfamilie. Duinmeiers hielden toezicht op de duinen en de wildernis. Adriaan Adriaanszn. Deuytman was duinmeier in de ambachtsheerlijkheid Heemstede in 1607. Hij pachtte toen samen met zijn twee zonen de duinen. Gerrit Adriaanszn. Deuytman (alias Gerrit Adriaanszn. van der Mije) wordt tussen 1607 en 1622 in de bronnen vermeld als duinmeier. In 1607 bewoonde hij een huis met 90 roeden land nabij de hofstede ’s-Gravenmade. De grond waarop dit huis stond was eigendom van de ambachtsvrouwe van Heemstede. Het gaat hierbij om de hofstede Swanenburg, die tussen het huis te Bijweg en de Hartekamp lag. Schalk Adriaanszn. Deuytman was in 1622 samen met zijn broer Gerrit duinmeier in de ambachtsheerlijkheid Heemstede. Na het overlijden van Adriaan Adriaanszn. Deuytman hertrouwde zijn weduwe met de in Londen geboren Thomas Klaaszn. Engelsman. In 1610 spande diezelfde Thomas Klaaszn. (als man en voogd van Marijtje Hendriksdr.) voor het gerecht van Heemstede een proces aan tegen Gerrit Adriaanszn. Deuytman, duinmeier, en eiste hij de betaling van 50 gulden in verband met de koop van een huis, staande op grond van de heer van Heemstede. 6 Er wordt helaas niet vermeld waar dit huis precies gelegen was, maar mogelijk betreft het de eerder genoemde hofstede Swanenburg. In dat geval was Gerrit Adriaanszn. Deuytman in 1607 niet de eigenaar van het huis dat hij bewoonde.Vermoedelijk
HeerlijkHeden
99
HEERLIJKHEDEN
was dit huis toen nog eigendom van zijn vader, en zijn de eigendomsrechten na het overlijden van Adriaan Adriaanszn. Deuytman eerst overgegaan op diens weduwe. In 1621 blijkt de hofstede Nollenburg een nieuwe bewoner te hebben. In dat jaar wordt Cornelis Pieterszn. op Nollenburg namelijk vermeld als schepen van Heemstede. Hij was een zoon van de eerder genoemde Pieter Corneliszn. op Nollenburg. In andere bronnen wordt hij Cornelis Pieterszn. van Bourgondiën genoemd. 7 In 1633 zijn de erfgenamen van Pieter Corneliszn. Knicker eigenaar van diverse stukjes land in de omgeving van de hofstede Nollenburg. Waarschijnlijk waren Pieter Corneliszn. op Nollenburg en Pieter Corneliszn. Knicker één en dezelfde persoon. De hofstede Nollenburg lag in de knik van de huidige Bennebroekervaart, dus misschien dat Pieter Corneliszn. daar de bijnaam ‘Knicker’ aan te danken had. Pieter Corneliszn. Knicker wordt op 18 januari 1629 nog vermeld als belender van een stuk land in de Grote Geest te Heemstede. Hij is dus tussen 18 januari 1629 en 1633 overleden. Een zoon van Pieter Corneliszn. Knicker - Jan Pieterszn. Knicker genaamd - was op 4 oktober 1629 voor éénderde deel eigenaar van de watermolen in Bennebroek. De andere eigenaars waren de heer van Jaarsveld en Jan Lubbertszn. Bus. Deze watermolen staat ook afgebeeld op de kaart van landmeter Balthasar Floriszn. van Berkenrode uit januari 1622. Op diezelfde kaart staat ten zuiden van de watermolen de naam Cornelis Pieterszn. geschreven. Daarmee wordt Cornelis Pieterszn. op Nollenburg, of Cornelis Pieterszn. van Bourgondiën, bedoeld.
Detail van de kaart van Balthasar Floriszn. van
Berkenrode uit januari
1622.
Op 1 maart 1629 verkocht Cornelis Pieterszn. van Bourgondiën twee stukken land in Bennebroek (waaronder een weiland dat het ‘Smalle Veen’ werd genoemd) aan zijn broer Jan Pieterszn. van Bourgondiën. Beide broers bezaten in deze tijd diverse stukken land in de omgeving van de hofstede Nollenburg. Jan Pieterszn. van Bourgondiën zal daarom dezelfde persoon zijn geweest als de bovengenoemde Jan Pieterszn. Knicker. Er zijn op dit moment in ieder geval geen andere personen bekend die vereenzelvigd zouden kunnen worden met Jan Pieterszn. Knicker. De aanduidingen ‘op Nollenburg’ en ‘Knicker’ lijken dus allemaal bijnamen te zijn voor leden van de familie Van Bourgondiën. Dat betekent dat deze familie al vanaf het laatste kwart van de zestiende eeuw op de hofstede Nollenburg woonde. Servaas van Panhuys Het is niet bekend hoe lang de familie Van Bourgondiën op de hofstede Nollenburg heeft gewoond. Omstreeks het midden van de zeventiende eeuw behoorde Nollenburg in ieder geval toe aan jonkheer Servaas van Panhuys, pensionaris van Schoonhoven. Hij was op 24 maart 1652 getrouwd met
100
HeerlijkHeden
HEERLIJKHEDEN
Anna Cornelia Pauw, dochter van Adriaan Pauw en Anna van Ruytenburg. Ambachtsheer Adriaan Pauw was in deze tijd nog eigenaar van de hofstede Nollenburg. Hij overleed in 1653, waarna de eigendomsrechten via zijn dochter overgingen op jonkheer Servaas van Panhuys.Vier jaar later wordt Servaas van Panhuys in de bronnen voor het eerst vermeld als eigenaar van Nollenburg. Vermoedelijk hebben Anna Cornelia Pauw en Servaas van Panhuys deze hofstede verbouwd tot buitenplaats. In 1664 lieten zij hun oog vallen op een andere buitenplaats in Bennebroek, niet ver van Nollenburg. Op 2 april 1664 kocht Anna Cornelia Pauw van de Amsterdamse kooplieden Dirk en Anthony Block namelijk voor 4800 gulden een op de hoek van de Bennebroekerlaan en Binnenweg gelegen buitenplaats, die later de naam ‘Middendorp’ zou krijgen.Vervolgens verkocht Servaas van Panhuys op 15 juli 1664 “seeckere huijsinge, erve en werve, gelegen aen de bocht van de santvaert alhier, van outs genaemdt Nollenburch” aan de Heemsteedse timmerman Huig Reierszn., die verantwoordelijk was voor een groot deel van de bebouwing langs de Reek. Het bleek uiteindelijk te gaan om twee huizen en erven. Het ene huis werd Nollenburg genoemd, terwijl het andere huis geen naam had. Op de kaart van landmeter Balthasar Floriszn. van Berkenrode uit januari 1622 staat even ten noorden van de hofstede Nollenburg een klein huisje afgebeeld dat tegen de “oude santvaert” aan lag.Vermoedelijk was dit het naamloze huis uit 1664. Volgens Groesbeek was de glorietijd van Nollenburg in de zeventiende eeuw al voorbij. 8 Het is niet helemaal duidelijk waar hij dat precies op baseert, maar het is wel bekend dat er al vroeg in de tweede helft van de zeventiende eeuw stukken van Nollenburg werden afgestoten. Op 17 mei 1657 stond het huis van Willem Corneliszn. Huysman bijvoorbeeld gedeeltelijk op grond die deel uit had gemaakt van de “thuyn” van de hofstede Nollenburg. De genoemde Willem Corneliszn. Huysman was waarschijnlijk een zoon van Cornelis Pieterszn. Huysman uit Bennebroek. 9 Daarnaast werd op 17 mei 1657 een ander stuk grond van Nollenburg in erfpacht gegeven aan de chirurgijn Willem Sweers. Toch vond de echte verbrokkeling van het grondbezit van Nollenburg pas plaats in de loop van de achttiende eeuw. Daar zal ik nu geen aandacht aan besteden, want de achttiende-eeuwse geschiedenis van de hofstede Nollenburg vormt het onderwerp van het derde (en laatste) deel van mijn artikel. Maarten van Bourgondiën Noten 1. Dr. A.W.E. Dek, ‘Bijdrage tot de genealogie van het geslacht Van Arkel’, in: De Nederlandsche Leeuw 83e jaargang no. 8 (augustus 1966) kolom 272-290, aldaar kolom 288. 2. Dr. A.W.E. Dek, ‘Bijdrage tot de genealogie van het geslacht Van Arkel’, in: De Nederlandsche Leeuw 83e jaargang no. 9 (september 1966) kolom 301-327, aldaar kolom 317. 3. Noord-Hollands Archief (NHA), Archief van de Heerlijkheid Heemstede (AHH), inv. nr. 39, verkoopvoorwaarden van de ambachtsheerlijkheid Heemstede (ongefolieerd). 4.Willem Janszoon Verwer, Memoriaelbouck. Dagboek van gebeurtenissen te Haarlem van 1572-1581 (Haarlem 1973) 19, noot 81.
HeerlijkHeden
101
HEERLIJKHEDEN 102
5. Mr. J.W. Groesbeek, ‘Bennebroek, beeld van een dorpsgemeenschap’ (Zutphen 1982) 96. 6. NHA, Oud-Rechterlijk Archief Heemstede, inv. nr. 539, fol. 11. 7. NHA, AHH, inv. nr. 322A, fol. 24 en Johan Ruysch, ‘Heemstede. Namen der Heeren en Vrouwen (1298-1902) en van de leden der regeering tot 1784’, in: De Wapenheraut 19e jaargang (1915) 345-352, aldaar 348. 8. Mr. J.W. Groesbeek, ‘De Geschiedenis van Bennebroek’, in: dr.Tj.W. R. de Haan (red.), ‘BennebroekVogelenzang. Bijdragen tot geschiedenis en volkskunde van een voormalig blekersdorp’ (Meppel 1965), 7-39, aldaar 18. 9. NHA, Archief van het ambacht Bennebroek, inv. nr. 77, fol. 7.
HeerlijkHeden
HEERLIJKHEDEN
NIEUWE LEDEN Heemstede Mw. W. Sminia Dhr. E.J. Smeele Dhr. C.A. Broeks Dhr. Leenders Dhr. J. v.d. Horst Dhr. A. Ten Hove Jansen Dhr. L. Winter Fam. E.H. Douma/Kaspers Dhr. D.D.Voskuil Mw. C. Höcker Dhr. M. Welling Dhr. C. Fortgens Fa. Peperkorn
Bennebroek Dhr. T. Hoekstra Hoofddorp Dhr. J.A. Lobregt Haarlem Mw. M.Y. Jonk-Grappenhaus Bavel Mw. G.M.M. Braam
SELECTIE INHOUDSOPGAVE HEERLIJKHEDEN 2002-2006 OP WEBSITE De afgelopen jaren hebben in HeerlijkHeden tal van artikelen gestaan, die u misschien nog eens na wilt slaan. Om u het zoeken te vergemakkelijken hebben we op onze website www.oudheemstedebennebroek.nl een lijst gezet met interessante bijdragen uit de periode 2002-2006. Bent u nog niet zo lang lid van de vereniging, dan ziet u er wellicht onderwerpen bij waar u speciale belangstelling voor heeft. U kunt nummers nabestellen (€ 2,50 per stuk) door contact op te nemen met mw. Anja Kroon (023-5281008,
[email protected]).
HeerlijkHeden
103
HEERLIJKHEDEN
UIT VOORRAAD LEVERBAAR De VOHB heeft voor de geïnteresseerde lezer nog een aantal uitgaven in voorraad die misschien nog niet allemaal in uw boekenkast staan.Vooral voor diegenen die nog niet zo lang lid zijn kan dit een welkome aanvulling zijn van datgene, dat u al wel heeft. Tussen haakjes staat het jaar van verschijnen. U kunt uw wens kenbaar maken aan mevrouw Anja Kroon (023- 5281008,
[email protected]). Verkoopprijs in euro De geschiedenis van het Huis te Heemstede (1952) (3 delen) 13,50 Deel 1 Schets van het leven van A. Pauw (1948) 4,50 Deel 2 Enkele gegevens omtrent Adriaan Pauw en het slot van Heemstede (1949) 4,50 Deel 3 Het huis en de Heren van Heemstede tijdens de Middeleeuwen (1952) 4,50 Wees- en armhuis te Heemstede 1796-1861(1952) 8,00 Geschiedenis van Onderwijs in Heemstede deel 1 1600-1800 (1953) 5,00 Geschiedenis van Onderwijs in Heemstede deel 2 1800-1954 (1954) 5,00 Historie hofstede Paradijs later Meer en Bosch (1960) 4,00 Bennebroek,Vogelenzang Blekersdorp (1965) 4,00 Poort van het Oude Slot (tekening P. Kapsenberg) (1980) 4,50 Zo zijn Heemstede en Bennebroek (1984) 4,00 Adriaen Pauw (1585-1653), staatsman en ambachtsheer (1985) 10,50 Verjaardagskalender met reproductie van oude prenten buitenplaatsen 1,00 De geschiedenis van het buitengoed Bosbeek in Heemstede en van het adellijk geslacht Van Merlen (1987) 6,00 Van achter de Blaeuwen Engel: Hervormd Heemstede in de 17e eeuw (1987) 6,50 Heruitgave plattegrond Heemstede van 1929 (1988?) 5,00 Eiland in de stroom, Hervormd Heemstede in de 18e eeuw (1988) 6,50 Heemstede-Bennebroek 1907-1931: een gids door de jaren (1988) 2,30 Gezondheidszorg in Heemstede (1988) 6,00 Heemsteedse Gemeentepolitiek in de jaren tussen omstreeks 1750 en 1900 (1989) 4,50 Zes reproducties van oude prentbriefkaarten (1990) 1,00 De geschiedenis van het orgel in de dorpskerk te Bennebroek (1992) 3,50 Heemstede, Berkenrode en Bennebroek; drie heerlijkheden in Zuid-Kennemerland (1992) 8,00 Het Huis te Bennebroek en zijn bewoners (1992) 6,50 Kroniek van het jaar 1895 Heemstede en Bennebroek (1994) 2,00 Vier constructies voor een plek (Oude Slot) (1994) 1,00 De ondergrondse pers in Heemstede 1940-1945 (1995) 2,50 De tijden veranderen: burgemeesters Heemstede en Bennebroek 1811-1997 (1997) 9,10 Vijftig jaar van oud naar nieuw 1947-1997 (1997) 4,00 Videoband: een wandeling door Heemstede en Bennebroek (1997) 6,50 Ons dorp Heemstede en Bennebroek. Geschreven voor de jeugd (1997) 2,50 Hartekampkaart uit 1706; facsimile-uitgave en een toelichting (1999) 2,50 Zorg aan de duinrand: Kennemeroord, Kennemerduin, Parkzicht, Westerduin (2000) 15,00 Vier eeuwen Voorkoekoek-Ipenrode; een historische buitenplaats in Heemstede (2001) 7,00 40 jaar Heemsteeds kunstkring (2002) 1,00 Facsimile van kaart van W.Blaeu uit 1631 van Rijnland en Amstelland (2004) 3,00 Monumenten van Heemstede: een keuze uit de parels van de Heerlijkheid (2004) 10,00 Monumenten van Heemstede en Bennebroek: opnieuw een keuze uit de parels van de Heerlijkheden (2005) 12,00 Verder zijn er van diverse afleveringen van het VOHB-tijdschrift HeerlijkHeden nog losse nummers beschikbaar voor € 2,50 per stuk.
104
HeerlijkHeden
