Gepubliceerd in Ondernemingsrecht nr. 2013-12 (3 september 2013)
Rients Abma
Het is de hoogste tijd voor een informatievere accountantsverklaring
1. Inleiding “In February 2012, at a meeting of the Supervisory Board, possible improvements of Imtech’s risk management and internal control systems were discussed given 'significant deficiencies' noted by KPMG at Imtech Netherlands and Imtech’s Marine and Nordic divisions."1 Aandeelhouders en andere stakeholders werden hiervan niet op de hoogte gesteld. Integendeel, want op 14 februari 2012 geeft de accountant van KPMG een goedkeurende verklaring zonder toelichtende paragraaf af bij de jaarrekening 2011 van Imtech. In het jaarverslag verklaart Imtechs bestuur tegelijkertijd dat 'Imtech’s risk management and internal control systems […] have functioned properly during the financial year under review [and] give no indication that they will not continue to function properly during the current financial year'. Pas bij de publicatie van de bevindingen en conclusies van het forensisch onderzoek naar de regelmatigheden bij Imtech – 18 juni 2013 – kwam aan het licht dat de accountant al begin 2012 significante tekortkomingen in de interne risicobeheersings- en controlesystemen bij (onderdelen van) Imtech constateerde. De commissie die onderzoek deed naar de financiële problemen bij Amarantis onderwijsgroep concludeerde in december 2012 dat 'van een instellingsaccountant wordt verwacht dat deze nagaat of de jaarrekening een getrouw beeld geeft van de werkelijkheid zoals deze zich bij de instelling in kwestie voordoet. De verwachting 1
Imtech, Report to shareholders, 18 juni 2013, p. 42 (www.imtech.com).
1
daarbij is tevens dat de accountant zich er bij deze check van vergewist of er bepaalde bijzondere verwachtingen zijn van bepaalde belanghebbende stakeholders ten aanzien van bepaalde onderdelen van de jaarrekening. De commissie is van mening dat van een dergelijke bijzondere verwachting in de casus Amarantis sprake was, namelijk ten aanzien van het scheppen van een getrouw beeld van met name de solvabiliteit voor een stakeholder als het Ministerie van OCW en de Inspectie van het onderwijs. De commissie vindt dat de instellingsaccountant zich hiervan beter had moeten vergewissen, en mede dientengevolge scherpere eisen aan de toelichting in de jaarrekening moeten stellen, met name in relatie tot de continuïteit van de instelling'.2 Deze twee recente voorbeelden tonen aan dat de reeds in mei 2010 door de Tijdelijke commissie onderzoek financieel stelsel (‘Commissie De Wit’) getrokken conclusie dat er 'tekortkomingen [zijn] in de signaleringsfunctie van de accountant' nog steeds opgeld doet en dat er mede daardoor nog steeds 'een kloof [is] tussen hetgeen in het maatschappelijke verkeer wordt verwacht van de accountant en de daadwerkelijke rol die de accountant kan en wil spelen'.3 De Commissie De Wit heeft de aanbeveling gedaan om de taak van accountants te verbeteren door 1. financiële instellingen transparanter te laten zijn over eventuele risico’s en onzekerheden ten aanzien van de continuïteit; en 2. te bewerkstelligen dat accountants vaker gebruikmaken van toelichtende paragrafen over onzekerheidssituaties bij financiële instellingen. Helaas is drie jaar na de publicatie ervan deze aanbeveling nog steeds niet verankerd in de weten regelgeving, terwijl de hiervoor genoemde cases wel aantonen dat het daarvoor wel de hoogste tijd is. Hoe kan dat?
2. Nationale en internationale initiatieven om de controleverklaring betekenisvoller te maken: veel woorden, maar (nog) geen daden
De Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (NBA) heeft in november 2010 in reactie op de maatschappelijke kritiek op de accountants een zogeheten Plan van 2
Commissie onderzoek financiële problematiek Amarantis, Autonomie verplicht, 3 december 2012, p. 65 (Bijlage bij Kamerstukken II 2012/13, 33 495, nr. 1). 3
Tijdelijke commissie Financieel stelsel, Verloren krediet, 10 mei 2013, p. 156 (Kamerstukken II 2009/10, 31 980, nr. 3-4).
2
Aanpak gepubliceerd.4 Eén van de daarin voorgestelde maatregelen is om accountants te verplichten in de controleverklaring van organisaties van openbaar belang (‘OOB’s’, zoals beursvennootschappen en financiële instellingen) aandacht te besteden aan specifieke gebieden. Dit zou moeten geschieden in de vorm van een verplichte toelichtende paragraaf over bijvoorbeeld risicobeheersing, financiering en continuïteit, schattingen van het management en belangrijke waarderingsgrondslagen. Deze voorgestelde maatregel werd in een in oktober 2011 door dezelfde NBA gepresenteerd adviesrapport over de verbreding van de 'poortwachtersfunctie' van de accountant alweer afgezwakt.5 De controleverklaring zou alleen 'in internationaal verband' moeten worden herzien. Wel werd in dat kader aanbevolen dat de controleverklaring meer ruimte zou moeten bieden voor 'vennootschap specifieke verklaringen' en dat de rol van de accountant met betrekking tot het jaarverslag zou moeten worden verduidelijkt. Ook zou er informatie moeten worden opgenomen over de daadwerkelijk verrichte controlewerkzaamheden en de reikwijdte daarvan. De internationale discussie over de vormgeving van de controleverklaring, waarnaar de NBA verwees, is ruim 2½ jaar na het verschijnen van het NBA-rapport nog steeds niet afgerond en het is verre van duidelijk dat dit binnen afzienbare termijn wel lukt. In de op 30 november 2011 gepubliceerde voorstellen van de Europese Commissie voor de hervorming van de accountantsmarkt worden onder meer de volgende nieuwe, additionele voorschriften voor de inhoud van de controleverklaring voorgesteld: 1. beschrijving van het gehanteerde materialiteitsniveau; 2. benoeming van de belangrijkste risicogebieden met betrekking tot het risico van materiële afwijkingen; 3. een oordeel over de continuïteit van de gecontroleerde entiteit; 4; een oordeel over het interne beheersingssysteem (inclusief een beschrijving van eventuele significante tekortkomingen); en 5. een beschrijving van de gebruikte methodologie (inclusief opgave van hoeveel van de balans gegevensgericht is gecontroleerd en hoeveel systeemgericht).6 Parallel aan de discussie binnen de Europese Unie heeft de 4
NBA, Lessen uit de kredietcrisis; Plan van Aanpak, november 2010 (www.nba.nl).
5
NBA, Verbreding poortwachtersfunctie; Meer zekerheid bij meer informatieve rapportages, oktober 2011 (www.nba.nl).
6
Voorstel voor een verordening betreffende specifieke eisen voor de wettelijke controles van financiële overzichten van organisaties van openbaar belang (COM (2011) 779 definitief; 2011/0359 (COD)), ontwerpartikel 22.
3
International Auditing and Assurance Standards Board (IAASB) in juni 2012 voorstellen gepubliceerd om tot een wereldwijd geharmoniseerde controleverklaring te komen. Net als de Europese Commissie wil ook de wereldwijde opsteller van auditstandaarden dat de accountant in zijn controleverklaring een expliciete conclusie opneemt over de continuïteitsveronderstelling in de jaarrekening. Verder moet, volgens de voorstellen van de IAASB, de verklaring een speciale paragraaf Auditor Commentary bevatten, waarin de externe accountant de gebruiker op bepaalde zaken in de jaarrekening kan attenderen die belangrijk zijn bij het beoordelen van de jaarrekening of de controlewerkzaamheden. Zowel de voorstellen van de Europese Commissie als die van de IAASB lijken tegemoet te komen aan de wensen van de eerder in dit artikel genoemde onderzoekscommissies en aan de in de praktijk geconstateerde tekortkomingen in de signaleringsfunctie van accountants, waarbij het voorstel van de Europese Commissie het meest vooruitstrevende is. Het is echter in dit stadium nog onzeker of de voorstellen van beide regelgevende instanties het ‘ongeschonden’ halen en vooral wanneer deze in werking zouden kunnen treden.7
3. Nederland moet Brits voorbeeld volgen
Het Verenigd Koninkrijk heeft niet willen wachten op de onzekere uitkomsten van de internationale pogingen tot beleidsvorming. De Britse toezichthouder op accountantsorganisaties, de Financial Reporting Council (FRC), heeft op 4 juni 2013 bepaald dat de accountant van een Britse beursvennootschap vanaf de jaarrekening over verslagjaar 2013 niet alleen moet verklaren dat de jaarrekening een getrouw beeld geeft van de financiële situatie van de desbetreffende vennootschap, maar moet hij ook een oordeel geven over de risico’s op een materiële fout in de jaarrekening, hoe hij het concept van materialiteit heeft toegepast en aangeven wat de reikwijdte van de controlewerkzaamheden was.8 Het Verenigd Koninkrijk implementeert hiermee dus al 7
De stand van zaken met betrekking tot de onderhandelingen in de Europese Raad van Ministers over de voorgestelde accountantsverordening wordt geschetst in de brief van de Minister van Financiën aan de Tweede Kamer van 15 juli 2013. 8
De externe accountant van de Britse beursvennootschap Vodafone heeft bij de Vodafone jaarrekening 2012/13 al een controleverklaring gevoegd die voldoet aan de nieuwe standaard. Zie de jaarrekening van Vodafone, p. 88 (www.vodafone.com).
4
enkele onderdelen van het voorstel van de Europese Commissie. De FRC motiveert de snelle invoering van de controleverklaring-nieuwe-stijl door erop te wijzen dat 'the IAASB9 has to date issued an “Invitation to Coment” only and will not have firm proposals to expose for comment until June 2013 at the earliest.10 It is uncertain what its timetable for implementing any finally agreed changes will be. The FRC believes that there is an expectation amongst users that it will “complete the circle” by implementing this element of the requirements alongside the requirements introduced for reporting about the work of the audit committee in October 2012'.11 Er zijn goede redenen om het Britse voorbeeld te volgen om een meer inhoudsvolle, meer ondernemingsspecifieke controleverklaring vanaf de volgende jaarrekening van in ieder geval de Nederlandse beursvennootschappen verplicht te stellen. Ten eerste is de maatschappelijke verontwaardiging over de rol van accountants in Nederland even hoog, zo niet hoger dan in het Verenigd Koninkrijk. De behoefte aan een meer ‘signalerende’ accountant is in Nederland ook groot. Ten tweede hebben veel accountants van Nederlandse beursvennootschappen tijdens de in 2013 gehouden aandeelhoudersvergaderingen mondelinge presentaties gegeven waarin vaak ook de onderwerpen aan bod kwamen waarover de accountants van Britse beursvennootschappen vanaf volgend jaar verplicht zijn schriftelijk te rapporteren.12 De stap van een mondelinge naar een schriftelijke toelichting zal voor Nederlandse accountants daarom ook niet groot hoeven te zijn en relatief eenvoudig te realiseren. Alleen een mondelinge toelichting tijdens de algemene vergadering volstaat namelijk niet. Het merendeel van vooral de AEX-vennootschappen wordt door buitenlandse institutionele aandeelhouders gehouden. Deze aandeelhouders zijn veelal niet tijdens de algemene vergadering fysiek aanwezig en kunnen derhalve niet kennis nemen van de presentaties van de accountant anders dan dat zij een weergave hiervan pas drie 9
Pikant is dat de FRC met geen woord rept over de onderhandelingen over de voorstellen van de Europese Commissie voor de hervorming van de accountantsmarkt. 10
Bij het afsluiten van dit artikel (16 juli 2013) was de ‘exposure draft’ van de IAASB nog steeds niet gepubliceerd.
11
FRC, Feedback Statement on consultation on proposed revision to ISA (UK and Ireland) 700 requiring the auditor’s report to address risks of material misstatement, materiality and a summary of the audit scope, juni 2013, p. 4. 12
Zie de Eumedion-evaluatie van het AVA-seizoen 2013 (www.eumedion.nl).
5
maanden na afloop van de vergadering terug kunnen lezen in het (concept)verslag. 13 Zij kunnen die extra informatie niet betrekken bij het bepalen van het stemgedrag over agendapunten als het dechargeren van het bestuur en de raad van commissarissen, de vaststelling van de jaarrekening en/of de (her)benoeming van de accountant. Ten derde moeten de accountants van de Britse ‘takken’ van AEX-multinationals Unilever en Reed Elsevier volgend jaar al een meer ondernemingsspecifieke controleverklaring bij de jaarrekening van deze vennootschappen voegen. Het zou vreemd zijn om de aandeelhouders van de Nederlandse ‘tak’ een dergelijke inhoudelijke verklaring te onthouden, terwijl zij dezelfde jaarrekening gebruiken. Kortom, het is voor de NBA de hoogste tijd om haar belofte uit 2010 gestand te doen en de poortwachters- of signaleringsfunctie van de accountant op korte termijn echt te realiseren. Dit kan door nog voor eind 2013 de controlestandaard die betrekking heeft op de controleverklaring aan te passen. Mocht de NBA haar maatschappelijke taak op dit punt verzaken, dan wordt het tijd dat de wetgever een betekenisvollere controleverklaring afdwingt door een wijziging van art. 2:393 lid 5 BW. Dit kan bijvoorbeeld door het voorstel voor de Wijzigingswet financiële markten 2014 in die zin aan te vullen.14
13
Als het verslag ook vertaald is naar het Engels, hetgeen dikwijls niet het geval is, ook niet bij de AEX-vennootschappen.
14
De Tweede Kamerfractie van D66 heeft hierop al gehint in het verslag van de Tweede Kamer bij het desbetreffende wetsvoorstel (Kamerstukken II 2012/13, 33 632, nr. 5, p. 25).
