Famillement Leiden 2014

dossier Famillement

inleiding

Famillement Leiden 2014 Op 8 oktober 2014 vindt in Leiden in de Hooglandse Kerk het tweede Famillement plaats. Het Famillement is een gratis toegankelijk publieksevenement waar familiegeschiedenis en erfgoed centraal staan. Organisaties op het gebied van erfgoed en wetenschap laten zien wat ze leken en gevorderde genealogen te bieden hebben. Het Famillement wordt georganiseerd door Erfgoed Leiden en Omstreken en het CBG. tekst Ruud Straatman

Voorgeschiedenis In september 2012 vond in Maastricht het 30ste Internationale Congres voor Genealogische en Heraldische Wetenschappen plaats. Het was voor het eerst in bijna vijftig jaar dat het congres in Nederland werd georganiseerd. Het trok zoals gebruikelijk specialisten van over de hele wereld. De traditie wil dat parallel aan het congres een gratis publieksevenement wordt georganiseerd, waar specialisten zich kunnen presenteren aan het grote publiek. Dat evenement werd in Maastricht Famillement gedoopt, en was georganiseerd in samenwerking met het Regionaal Historisch Centrum Limburg (RHCL) en lokale genealogische organisaties. Het Famillement trok meer dan duizend bezoekers en leidde tot zoveel enthousiasme bij de deelnemende organisaties dat al snel werd geopperd om er een reizende traditie van te maken. Erfgoed Leiden meldde zich al spoedig als

20 gen.

DOSSIER FAMILLEMENT

mogelijke medeorganisator. Erfgoed Leiden en Omstreken is een kenniscentrum, ontstaan uit een fusie van het Regionaal Archief Leiden en de unit Monumentenzorg en Archeologie van de gemeente Leiden. Erfgoed Leiden beheert historische en archeologische voorwerpen en documenten en stelt deze beschikbaar voor onderzoek op studiezaal en via de website www.erfgoedleiden.nl.

Hooglandse Kerk Een deel van het succes van het eerste Famillement in Maastricht was te danken aan de gekozen locatie. Met name de prachtige studiezaal van het RHCL in het middenschip van de voormalige Minderbroederskerk droeg veel bij aan de sfeer en historische sensatie. Voor het CBG was al gauw duidelijk dat bij de keuze van een partner voor de organisatie van een eventueel volgend Famillement, de mogelijke beschikbaarheid van een

aansprekende locatie van groot belang zou zijn. Leiden heeft wat dat betreft veel te bieden, en we zijn erg blij met het gebruik van de Hooglandse Kerk. Niet alleen is de historische sfeer gegarandeerd, ook is de kerk zo groot dat we het hele Famillement deze keer op één locatie kunnen organiseren, wat weer een verbetering is ten opzichte van de vorige keer. De Hooglandse Kerk ligt in het hart van het centrum van Leiden, waardoor een bezoek aan het Famillement zich goed laat combineren met een stadswandeling en een bezoek aan een museum of een van de vele prachtige historische monumenten in Leiden. Denk bijvoorbeeld aan de Burcht, de Pieterskerk, Museum De Lakenhal, Rijksmuseum Volkenkunde, Rijksmuseum van Oudheden, Museum Boerhaave, Molenmuseum De Valk of het Leiden American Pilgrim Museum in de Beschuitsteeg naast de Hooglandse Kerk.

DOSSIER

Het Steenschuur omstr. 1960, ansichtkaart, part. coll.

‘Verborgen Verleden’ en veiling

Opzet In grote lijnen is de opzet van het Famillement hetzelfde gebleven als vorige keer. De poorten gaan open om 13.00 uur en sluiten om 21.00 uur. Enerzijds wordt een bonte verzameling van organisaties en projecten uit binnenen buitenland in staat gesteld zich te presenteren aan het grote publiek tijdens de zogenaamde Famillementmarkt; anderzijds is er een groot aantal activiteiten, waaronder lezingen, rondleidingen, een quiz, een veiling en een prijsuitreiking. Door het grote aanbod valt er veel te kiezen, en is kiezen zelfs noodzakelijk omdat veel activiteiten tegelijkertijd plaatsvinden. In de Winterkerk, een afgescheiden gedeelte van de Hooglandse Kerk, zijn er

‘Door het grote aanbod valt er veel te kiezen, en is kiezen zelfs noodzakelijk’ verschillende activiteiten, waarbij veel deelnemers of belangstellenden worden verwacht. Tegelijkertijd vinden in drie kleinere zalen lezingencarrousels plaats, waar gespecialiseerde sprekers elkaar non-stop afwisselen met lezingen die 45 minuten tot een uur duren. Op het plattegrondje is te zien waar in de kerk welke activiteiten zijn te vinden.

In de Winterkerk is er onder andere een openbaar interview met schrijfstercolumniste Aaf Brandt Corstius over haar ervaringen als deelneemster aan Verborgen Verleden. Interviewer is Ben Kolster, presentator van de NTR-radioprogramma’s ‘Helden van toen’ en ‘Familie Nederland’. ‘Verborgen Verleden’ met Aaf Brandt Corstius wordt op zaterdag 4 oktober uitgezonden. Daarna vervolgt het programma in de Winterkerk met een speciale Famillementveiling. Geveild worden dubbele boeken en prenten van Erfgoed Leiden en CBG. Zo’n honderd lots, soms met wel vijftien boeken of meer per lot, zullen worden verkocht. De lots zijn voornamelijk thematisch samengesteld. Bij de boeken zitten gebruikte exemplaren, compleet met collectiestickers en -stempels, en nieuwe exemplaren. De hele veiling is onder de bezielende leiding van veilingmeester Arne Steenkamp van het Leidse Antiquariaat en Veilinghuis Burgersdijk en Niermans. De medewerking van Burgersdijk en Niermans is geheel belangeloos en de opbrengst komt ten goede aan de organisatie van het Famillement. Bijzondere lots zijn een achttiende-eeuwse kaart, een bundel negentiende-eeuwse kranten, een complete set van de nieuwe

DOSSIER FAMILLEMENT

gen. 21

Historische Reeks van Nederland’s Adelsboek (twintig delen) en een complete set Leidse Jaarboekjes van 1904 tot 2013. Alleen al de professionele manier waarop Arne Steenkamp de veilinghamer hanteert is een bezoek aan deze veiling waard. Maar aarzel vooral niet om te bieden. De richtprijzen zijn historisch laag en er wordt geen opgeld in rekening gebracht! Na afloop moeten alle aankopen direct worden betaald en meegenomen (pinnen mogelijk). Op de website www.famillement.nl staat een compleet overzicht van alle te veilen lots.

Vanuit de Hooglandse kerk worden door Gilde Leiden stadsrondwandelingen verzorgd

Prijzen Tijdens het Famillement vindt in de Winterkerk ook de door Suzanna Jansen gepresenteerde finale van de zogenaamde 4G-quiz plaats. Dit is een quiz waar teams van drie generaties vragen over geschiedenis beantwoorden. Scholieren uit Leiden en omgeving hebben zich, samen met twee familieleden uit verschillende generaties, tijdens voorrondes kunnen plaatsen voor de finale. Het thema van de 4G-quiz is het erfgoed van de Leidse regio. De vragen kunnen gaan over ge-

beurtenissen, gebouwen, voorwerpen en archiefstukken en beslaan de hele geschiedenis, van de prehistorie tot gisteren. De quiz wordt afgesloten met een prijsuitreiking. En nu het toch over prijzen gaat: tijdens het Famillement wordt ook de winnaar van de Nederlandse Prijs voor de Genealogie bekend gemaakt en de bijbehorende prijs uitgereikt. Deze prijs is ingesteld door de gelijknamige onafhankelijke

stichting en heeft tot doel om de kwaliteit en innovatie van genealogisch onderzoek en onderzoek naar familiegeschiedenis te bevorderen. Ook wordt tijdens het Famillement een nieuwe website gelanceerd. Wat lokaal gebeurt op het gebied van geschiedenis en erfgoed is vaak ook interessant voor streekgenoten, maar is soms moeilijk in een bredere kring bekend te maken. Daarom lanceert de Stichting Historische Publicaties Holland op het Famillement de website Rijnlandse Geschiedenis. Deze website heeft een agenda, nieuws, informatie over verenigingen en instellingen en artikelen, en biedt mogelijkheden om ervaringen uit te wisselen. Vanuit de Hooglandse kerk worden door Gilde Leiden stadsrondleidingen verzorgd. Gilde Leiden kan bogen op een enorme ervaring met historische rondleidingen. Een betere introductie op Leiden kan men zich niet wensen. De rondleidingen vertrekken om 14.00 en 15.30 uur bij de ingang van de kerk (€ 3 p.p).

Catering, kunst & theater

noord

catering lezingen

stands deelnemers

hoofdsponsor

winterkerk

10 m

Plattegrond

entree

22 gen.

DOSSIER FAMILLEMENT

Hooglandse kerk

Tijdens het vorige Famillement bleek dat er behoefte was aan cateringmogelijkheden op het Famillement zelf. Hoewel er natuurlijk in het stadscentrum veel mogelijkheden zijn om iets te eten of te drinken, leek het passend om nu catering op het evenement te laten verzorgen door lokale bedrijven die al zeker drie generaties in handen van dezelfde familie zijn. Vijf familiebedrijven werden bereid gevonden tijdens het Famillement acte de presence te geven: de slagerij van Piet van Vooren, zuivelboerderij de Sophiahoeve, lunchroom Snijers, drogisterij Boerhaave en Chinees restaurant Woo Ping. In de kerk wordt tijdens het Famillement werk geëxposeerd van Leidse kunstenaars van het KunstenaarsCollectief KuCo. Dat is een samenwerkingsverband tussen diverse (amateur-) kunstenaars, kunstvormen en kunststromingen. De kunstenaars hebben zich tijdens een speciale bijeenkomst laten inspireren door de collectie van Erfgoed Leiden.

DOSSIER

Beeld uit de Leidse vierschaar: de winnende partij, Pieter Xavery, 1673, coll. stedelijk museum De Lakenhal, Leiden

grammeerd in de Winterkerk, waar veel meer zitplaatsen beschikbaar zijn.

Famillementmarkt

Ook PS|theater geeft kleur aan het Famillement. PS|theater is een professioneel Leids gezelschap van theatermakers, dat veelvuldig de stad in trekt. Het creëren van ontmoetingen staat centraal, vaak in de vorm van theater op locatie. In een tot theater omgebouwde bouwkeet die voor de kerk komt te staan presenteren zij kleine theatrale, muzikale portretten van Leidse familiebedrijven.

Lezingen We hebben ervoor gekozen om de sprekers voor de lezingencarrousel van het Famillement voor een belangrijk deel te werven onder specialisten die werkzaam zijn bij wetenschappelijke organisaties en overheidsinstellingen. Het Famillement kan zo optimaal fungeren als een schakel tussen de deskundige voorhoede en het geïnteresseerde publiek. We zijn op zoek gegaan naar historici, taalkundigen, demografen, genetici, ict’ers, archeologen

en schrijvers die het leuk vinden om bredere bekendheid te geven aan hun werkzaamheden. De respons was zo groot dat we deze keer drie lezingencarrousels kunnen vullen. ‘Hofleverancier’ is uiteraard de Leidse Universiteit. Maar ook wetenschappers van onder andere de Universiteiten van Utrecht, Rotterdam en Leuven en het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis zullen hun verhaal doen. Reserveren voor specifieke lezingen is niet mogelijk, vol is vol. Door het grote aantal lezingen zijn er voldoende mogelijkheden om er één of meer bij te wonen. Elders in dit dossier wordt aangegeven wanneer en in welke zaal de verschillende lezingen plaatsvinden. Eén lezing halen we hier naar voren omdat daarvoor extra belangstelling wordt verwacht, en dat is de lezing van Suzanna Jansen over de totstandkoming van haar bekende boek Het Pauperparadijs. Deze lezing is gepro-

Voor veel bezoekers vormt de Famillementmarkt de voornaamste attractie van het evenement. En voor veel organisaties en projecten is deze markt ook juist de reden om hun medewerking aan het Famillement te verlenen. Dat de markt populair is blijkt wel uit het feit dat het aantal deelnemers met meer dan 60% is gestegen ten opzichte van 2012. Naast nationale en regionale deelnemers zijn er verschillende internationale organisaties met deelnemers uit België, Duitsland en Frankrijk. De variatie is groot: genealogische organisaties, commerciële bedrijven, organisaties uit de erfgoedwereld en de wetenschap en diverse samenwerkingsprojecten. Op de volgende pagina’s vindt u een gedetailleerd overzicht van alle deelnemers. •

Ruud Straatman is hoofd collectie en uitgeverij van het CBG Alle gegevens in dit artikel zijn onder voorbehoud van wijzigingen. Zie voor de actuele stand van zaken betreffende het programma, de deelnemers en het volledige overzicht van te veilen lots de speciale website www.famillement.nl. Het Famillement wordt mede mogelijk gemaakt door sponsors. Hoofdsponsor is Geneanet. Subsponsors zijn softwarehuis Deventit en de Leidse bouwonderneming Du Prie.

DOSSIER FAMILLEMENT

gen. 23

Famillement deelnemers Regionaal ERFGOED LEIDEN EN OMSTREKEN

Erfgoed Leiden en omstreken is een kenniscentrum, ontstaan uit een fusie van het Regionaal Archief Leiden en de unit Monumentenzorg en Archeologie van de gemeente Leiden. Erfgoed Leiden is samen met het CBG organisator van het Famillement. erfgoedleiden.nl BPLUSC

Het Historisch Informatiepunt (HIP) is een onderdeel van BplusC, waar bezoekers informatie kunnen vinden over de geschiedenis van Leiden e.o. bplusc.nl/bibliotheek/ Historisch-Informatie-Punt.html BURGERSDIJK & NIERMANS

Burgersdijk & Niermans (B&N), antiquariaat en veilinghuis van boeken, grafiek en manuscripten, al 120 jaar gevestigd in het hart van Leiden (sinds 1894). Tijdens het Famillement houdt B&N een veiling waarvan de opbrengst ten goede komt aan het Famillement. b-n.nl CULTUURHISTORISCH GENOOTSCHAP DUIN- EN BOLLENSTREEK

Behoud en bescherming van alle cultuurhistorische waarden en elementen, die kenmerkend zijn voor het wereldwijd unieke karakter van de Duin- en Bollenstreek. chg-duinenbollenstreek.nl

24 gen.

DOSSIER FAMILLEMENT

HISTORISCH GENOOTSCHAP

NOORTUKS ANSICHTKAARTENHUIS

WARMELDA

HET NOORTUKS

Historisch Genootschap Warmelda houdt zich sinds 1966 bezig met de bevordering van de kennis van en de belangstelling voor de geschiedenis van Warmond. warmelda.nl

Ansichtkaartenhuis biedt u een ruime collectie oude prentbriefkaarten van Nederland en buitenland, vorstenhuizen, schepen, filmsterren, diverse militaire onderwerpen en fantasie. jan-vieveen.nl

HISTORISCHE KRING VOORHOUT

ONS VOORGESLACHT

(HKV)

Ons Voorgeslacht houdt zich voornamelijk bezig met genealogiebeoefening in het gebied van het voormalig Graafschap Holland. Veel bewerkte bronnen zijn raadpleegbaar op Hogenda.nl. onsvoorgeslacht.nl

De HKV is het geheugen van Voorhout en houdt zich bezig met de geschiedenis van Voorhout in al zijn geledingen. hkv-voorhout.nl HISTORISCHE VERENIGING OUD LEIDEN

De Historische Vereniging Oud Leiden houdt zich in woord en daad bezig met de geschiedenis van Leiden en directe omgeving. oudleiden.nl HWL ANSICHTKAARTEN

Verzamelaar van ansichtkaarten van Leiden, ‘vogelijnkaarten’, munt- en vlaggenkaarten, en Sint Nicolaas- en paaskaarten. hwl-ansichtkaarten.nl NGV AFDELING DELFLAND

De NGV afdeling Delfland biedt, met haar variatie aan lezingen op de afdelingsavonden, menig genealoog een leerzame en gezellige avond. ngv.nl/wwwDFL NGV AFDELING RIJNLAND

De NGV afdeling Rijnland is actief in het noordelijk deel van ZuidHolland en heeft circa 420 leden. ngv.nl/wwwRYN

STICHTING INDUSTRIEEL ERFGOED LEIDEN (STIEL)

STIEL probeert het industriële erfgoed van Leiden en omgeving te behouden door het zoveel mogelijk onder de aandacht te brengen. stiel-leiden.nl STICHTING PRIMAVERA PERS STICHTING NOORDWIJKERHOUT VAN TOEN (NOVATO)

NoVaTo wil de geschiedenis van Noordwijkerhout graag levend houden én vooral ook laten zien aan iedereen die hierin geïnteresseerd is. noordwijkerhoutvantoen.nl

Stichting Primavera Pers is een Leidse uitgeverij op het gebied van (regionale) geschiedenis en kunst. primaverapers.nl

Nationaal CENTRAAL BUREAU VOOR

STICHTING OUD ZOETERWOUDE

GENEALOGIE (CBG)

De Stichting Oud Zoeterwoude verzamelt, onderzoekt, legt vast en deelt kennis en informatie over de geschiedenis van Zoeterwoude. oudzoeterwoude.nl

Het CBG is als centrum voor familiegeschiedenis hét landelijk kennis- en documentatiecentrum voor stamboomonderzoek en verwante wetenschappen. Het CBG is samen met Erfgoed Leiden organisator van het Famillement. cbg.nl

DOSSIER

Gezicht op de Hooglandse Kerk, C. Hagen, gravure omstr. 1675 (detail), coll. Erfgoed Leiden en Omstreken

DUTCH ARCHIVES

Historisch onderzoeksbureau gespecialiseerd in het doen van genealogisch en ander historisch onderzoek in archieven en bibliotheken. dutcharchives.com FAMILIEARCHIEVEN.NL

Familiearchieven, dat zijn tastbare herinneringen en persoonlijke documenten van vorige generaties. Wie bewaart ze...? Wij berichten er over! familiearchieven.nl FAMILIE IN BEELD

Online nieuwsbrief-magazine over stamboomonderzoek en met name de creatieve presentatie van de onderzoeksresultaten. familieinbeeld.nl FILMSCANNING.NL

ANTIQUARIAAT A.G. VAN DER STEUR

COLLEGE HERALDIEK VOOR

DELPHER (KONINKLIJKE

Antiquariaat A.G. van der Steur is gespecialiseerd in boeken, prenten en manuscripten over lokale en regionale geschiedenis, Nederlandse geschiedenis, genealogie en heraldiek. vandersteur.nl

WAPENREGISTRATIE (NGV)

BIBLIOTHEEK)

Het College Heraldiek registreert, controleert en ontwerpt wapens van Nederlandse families en presenteert deze met een stijlvolle wapenbrief. heraldiek.net

Delpher.nl, ontwikkeld door de Koninklijke Bibliotheek, geeft fulltext toegang tot ruim 1 miljoen gedigitaliseerde Nederlandse historische boeken, kranten en tijdschriften. delpher.nl

BAS LEMS ARCHIEFONDERZOEK

CORET GENEALOGIE

Bij Bas Lems Archiefonderzoek ziet u via een quickscan of uw voorouder gediend heeft in het leger van Napoleon. baslems.com

Aanbieder van de diensten Genealogie Online, Stamboom Forum, Familie Archivaris, Stamboom Gids, Genealogie Gazet, Genealogie Werkbalk en Open Archieven. genealogie.coret.org

DNAGEZOCHT & WOERTMAN GENEALOGIE

DNAgezocht geeft informatie over DNA-tests voor genealogisch onderzoek; Woertman Genealogie biedt hulp bij genealogische vastlopers en Wo*rd/t*manfamilies. dnagezocht.com

Filmscanning.nl is specialist in het digitaliseren van uw filmspoelen, videotapes, bandrecorder spoelen, cassettebandjes, dia’s, foto’s, negatieven en foto albums. filmscanning.nl GEZINSBOOM

Gezinsboom maakt publicaties over een gezin of hele familie. We onderscheiden ons door zorgvuldigheid met respect voor heden en verleden. gezinsboom.nl GROETEN UIT

Postcardshop Groeten Uit biedt een ruime keuze uit meer dan één miljoen ansichtkaarten! Daarnaast is er bijna alles denkbaar te koop, mits oud, plat en van papier. www.megacarta.com

DOSSIER FAMILLEMENT

gen. 25

HCC!GENEALOGIE

KONINKLIJK NEDERLANDSCH

NEDERLANDSE PRIJS VOOR

HCC!genealogie legt en bevordert contacten tussen genealogen die tijdens onderzoek en gegevensvastlegging een computer gebruiken, wisselt gegevens uit en verstrekt informatie. computergenealogie.org

GENOOTSCHAP VOOR GESLACHT EN WAPENKUNDE (KNGGW)

DE GENEALOGIE

Het KNGGW (opgericht 1883) geeft het tijdschrift De Nederlandsche Leeuw uit en verzorgt diverse activiteiten op het gebied van genealogie en heraldiek. knggw.nl

HERALDISCHE DATABANK (HDB)

De HDB is een databank van het CBG die moderne en historische wapenafbeeldingen op naam en beschrijving toegankelijk gemaakt. heraldischedatabank.nl HERALDISCH TIJDSCHRIFT - NGV HERALDIEK

Het Heraldisch Tijdschrift (kwartaalblad in kleur) levert een bijdrage aan de ontwikkeling en uitwisseling van kennis op dit specialistisch gebied. heraldiek-ngv.nl INDISCHE GENEALOGISCHE

Prijs voor het bevorderen van de kwaliteit en innovatie van genealogisch onderzoek en onderzoek naar familiegeschiedenis. Tijdens het Famillement wordt de prijs van 2014 uitgereikt. genealogieprijs.blogspot.nl NETHERLANDS Y PROJECT

Aanbieder van uitgebreid pakket aan diensten op het gebied van genealogisch onderzoek, opsporing van levende familieleden en afwikkeling van nalatenschappen. lineage.nu

Het Netherlands Y Project heeft tot doel om op wetenschappelijk niveau de Y-chromosomale DNAvariatie van Nederlanders in kaart te brengen. familytreedna.com/public/ NetherlandsY

LINKS-PROJECT

NGV DIENST COMPUTERGENEALOGIE

Het LINKS-project maakt op geautomatiseerde wijze gebruik van gegevens van WieWasWie voor de vervaardiging van kwartierstaten en families t.b.v. wetenschappelijk onderzoek. iisg.nl/hsn/projects/links.html

De Dienst ComputerGenealogie promoot het stamboomprogramma GensDataPro en ondersteunt NGV-leden bij het computergebruik ten behoeve van hun genealogisch onderzoek. ngv.nl/wwwCGE

MEIJERINK – HERALDIEK

NTR- VERBORGEN VERLEDEN

In- en verkoop van nieuwe en oude (antiquarische) heraldische en genealogische boeken uit de hele wereld. Oranjelaan 7, 7437 XX Bathmen, tel. 0570-619438

De NTR is de publieke omroep voor informatie, educatie en cultuur, met jeugd en diversiteit als speciale aandachtsgebieden. De NTR is onder meer bekend van Verborgen Verleden. ntr.nl

LINEAGE

VERENIGING (IGV)

De IGV geeft richting aan genealogisch onderzoek naar Europese families in NederlandsIndië, het Caraïbisch gebied en Zuid-Amerika. igv.nl INTERNATIONAAL MUSEUM VOOR FAMILIEGESCHIEDENIS (FAMILIEMUSEUM)

Het Familiemuseum is gevestigd in het Limburgse Eijsden en belicht het onderwerp in de breedst mogelijke zin: van paleologie en DNA tot klassieke genealogie. hetfamiliemuseum.nl KLERKS GENEALOGY & MOLOSSUS GENEALOGIE

Klerks Genealogy & Molossus Genealogie traceren erfgenamen voor notarissen en advocaten in binnen- en buitenland in het kader van erfenissen. klerksgenealogy.nl & molossus.nl

26 gen.

DOSSIER FAMILLEMENT

NEDERLANDSE FAMILIENAMENBANK (NFB)

De NFB is een databank van het CBG die informatie geeft over de bijna 300.000 familienamen in Nederland. meertens.knaw.nl/nfb NEDERLANDSE KRING VOOR JOODSE GENEALOGIE

De Nederlandse Kring voor Joodse Genealogie publiceert het kwartaalblad Misjpoge en staat open voor iedereen met belangstelling voor dit onderwerp. nljewgen.org

PHILGENE

PhilGene is de NederlandsFranse genealogische, genetische en historische verbinding voor stamboom- en verwantschapsonderzoek. philgene.com PICTURAE

Picturae demonstreert twee bijzondere initiatieven: VeleHanden, instrument voor crowdsourcing, en Het Bewaren Waard, bewaarplatform voor familiedocumenten velehanden.nl en hetbewarenwaard.nl

POPULATIEGENEALOGIE

Omdat we allemaal familie zijn van elkaar brengt populatiegenealogie verwantschap en afstamming van zoveel mogelijk personen onder in één geheel. [email protected] PROBOOK

Pro-book.nl maakt genaaide gebonden boeken, al sinds 1892. Bestellen kan vanaf 1 exemplaar. Download de gratis ‘handleiding boek maken’ in Word. pro-book.nl RKD, NEDERLANDS INSTITUUT VOOR KUNSTGESCHIEDENIS

Het RKD maakt kennis en informatie over kunst van de Nederlanden wereldwijd toegankelijk voor wetenschap, kunsthandel en publiek. rkd.nl

DOSSIER

Famillement Maastricht 2012, de stand van de Nederlandse Familienamenbank

WGOD

De Werkgroep Genealogisch Onderzoek Duitsland helpt leden en geïnteresseerden met Duitstalige voorouders via lezingen van Duitse en Nederlandse sprekers/publicisten. wgod.nl WIEWASWIE

Voor iedere familiegeschiedenis is WieWasWie een goed startpunt. In WieWasWie werkt een groot aantal erfgoedorganisaties samen om bronnen toegankelijk te maken. wiewaswie.nl

Internationaal GENEANET STAMBOOMVRAGENFORUM (SVF)

STICHTING ELLEN DE BRUIJN-TER

UNIVERSITEIT UTRECHT,

& MIJNGENEA

DENGE MEMORIAL FUND

ONDERZOEKSTEAM INSTITUTIES

Het SVF is een gezellig genealogisch forum waar men elkaar graag helpt. Op MijnGenea kunnen stambomen worden ingevoerd, beheerd en eventueel gepubliceerd. stamboomvragenforum.nl & mijn-genea.nl

De Stichting Ellen de Bruijn-ter Denge Memorial Fund stimuleert genealogisch onderzoek met betrekking tot Nederlands-Indië. ter-denge.nl

VOOR COLLECTIEVE ACTIE

STICHTING BIOWETENSCHAPPEN EN MAATSCHAPPIJ

Meer weten over wat DNA-tests voor jou kunnen betekenen? Bekijk dan ons boekje Genen en gezondheid in onze stand. biomaatschappij.nl

Het onderzoeksteam Instituties voor Collectieve Actie van de Universiteit Utrecht ontsluit in unieke samenwerking met genealogen genealogische data STICHTING INDISCH FAMILIE ARCHIEF voor wetenschappelijk onderzoek. Het Indisch Familie Archief collective-action.info/Ja-ik-wil verzamelt en beheert gegevens VDH-MEDIA van Nederlands-Indische families. VDH-media is een full-service De gegevens zijn toegankelijk multimedia partner waar u onder voor nakomelingen en een breder meer terecht kunt voor archiefpubliek. digitalisering van audiovisuele indischfamiliearchief.nl bronnen. THINGSTOREMEMBER vdh-media.com Bedrijfsjubileum, huwelijksjubileum, familie in beeld, gedenkboeken, cultureel en materieel erfgoed. Cora de Roon legt ze vast in een uniek document voor nu en de toekomst. thingstoremember.nl

Gratis: registreer, zoek uw voorouders, publiceer uw stamboom, deel gegevens, foto’s en documenten. De onmisbare site voor genealogen! Geneanet is hoofdsponsor van het Famillement 2014. geneanet.org CHGW GENEALO 59-62-BELGIË

CHGW Genealo 59-62-België (gevestigd in Noord-Frankrijk) stelt via zijn website gratis een online genealogisch gegevensbestand ter beschikking van familiekundig onderzoek. genealo.net FAMILIEKUNDE VLAANDEREN

Familiekunde Vlaanderen is als kennisplatform voor familiegeschiedenis in Vlaanderen en Brussel hét aanspreekpunt voor genealogisch onderzoek in Vlaanderen. familiekunde-vlaanderen.be

DOSSIER FAMILLEMENT

gen. 27

FAMILYSEARCH INTERNATIONAl

FamilySearch biedt gratis toegang tot miljoenen genealogische data op familysearch.org en heeft meer dan 1 miljard toegankelijke geïndexeerde akten. familysearch.org INTERNATIONAL GENEALOGY SERVICES

International Genealogy Services - gevestigd in Frankrijk - biedt wereldwijd uitgebreid genealogisch en historisch onderzoek aan. international-genealogyservices.com MYHERITAGE

Internationaal netwerk voor familiegeschiedenis met 75 miljoen gebruikers, 27 miljoen stambomen en 5,2 miljard historische gegevens. Beschikbaar in 40 talen. myheritage.nl VEREIN FÜR

Familiestichtingen FAMILIE HIENSCH

Genealogische publicaties in eigen beheer: als familiecollectief kunnen wij, samen met Uitgeverij New Way, daarbij adviseren en helpen. thomas-hiensch.wix.com/ genealogie website nog in ontwikkeling STICHTING FAMILIE VAN DER KOOIJ

De Stichting Familie van der Kooij houdt zich bezig met genealogisch onderzoek naar naamgenoten en het onderhouden van onderlinge contacten. stichtingvanderkooij.nl STICHTING GESLACHTEN FABER

De stichting doet genealogisch onderzoek t.b.v. een databank en publiceert hieruit over de verschillende Faber families in het Faber! Magazine. geslachtenfaber.nl

COMPUTERGENEALOGIE E.V.

De grootste genealogische vereniging van Duitsland. Beheerder van Genealogy.net met een groot aantal Open Access databanken. compgen.de & genealogy.net WESTDEUTSCHE GESELLSCHAFT FÜR FAMILIENKUNDE AFD. KEULEN (WGFF)

Bevordering van genealogische wetenschap en onderzoek in Rheinland via een tijdschrift, (digitale) bibliotheek, Ortsfamilienbücher, nieuwsbrief en bijeenkomsten (lezingen, uitwisselingen, workshops). wgff.de

28 gen.

DOSSIER FAMILLEMENT

Catering DROGISTERIJ BOERHAAVE

Drogisterij Boerhaave is al meer dan honderd jaar het vertrouwde adres voor vitamines, mineralen, afslankproducten, (sport)voedingssupplementen en homeopathie. drogisterijboerhaave.nl

LUNCHROOM SNIJERS

WOO PING LEIDEN

Lunchroom Snijers is het oudste familiebedrijf in Leiden en biedt een ruim assortiment van zelfgemaakte broodjes, pannenkoeken en ambachtelijke gebakjes. Botermarkt 15 Leiden

Woo Ping betekent vrede en is het oudste traditionele Chinese restaurant in Leiden. woopingleiden.nl ZUIVELBOERDERIJ DE SOPHIAHOEVE

De familie Warmerdam maakt al zeker vier generaties Leidse kaas en Leidse boter, net als Cornelis Slagerij van der Vooren wordt al Janszoon Warmerdam dat in 1600 zeven generaties door de familie ook al deed. Van der Vooren gerund en biedt een ruim assortiment van dagverse desophiahoeve.nl kant en klare maaltijden, soepen, vleeswaren, salami’s, biologische paté’s en glutenvrije producten en duurzaam vlees. slagerijvandervooren.nl V.O.F. SLAGERIJ VAN DER VOOREN

DOSSIER

Famillement lezingen GERRIT BLOOTHOOFT

(Naamkundige, taalwetenschapper aan de Universiteit Utrecht) ‘Namen: echte varianten en fouten.’ In WieWasWie zijn meer dan 500.000 verschillende familienamen en meer dan 200.000 voornamen opgenomen. Hoe kunnen we weten wanneer verschillende namen toch dezelfde persoon aanduiden? Naast veel varianten blijven er maar enkele tienduizenden echt verschillende namen over. CHRYSTEL BRANDENBURGH

Gezicht in de Diefsteeg met links Chinees-Indisch restaurant Woo Ping in 1966, coll. Erfgoed Leiden en Omstreken

(Senior adviseur Archeologie, Erfgoed Leiden en Omstreken) ‘Archeologie meets genealogie: wat vooraf ging aan de Leidse kruitramp in 1807.’ De Leidse kruitramp maakte in 1807 in één klap een einde aan een lange bewoningsgeschiedenis aan het Steenschuur. Archeologen hebben onderzoek gedaan op de plaats waar de huizen door de ramp in puin zijn gelegd. Door genealogisch onderzoek te gebruiken wisten zij de bewoningsgeschiedenis van een hele straat te reconstrueren. GUUS VAN BREUGEL

Subsponsors Famillement

(Heraldicus, Centraal Bureau voor Genealogie) ‘Die sterre wit. Een heraldische instructie uit de vijftiende eeuw.’ Onlangs is het oudst bekende heraldische stuk van het Centraal Bureau voor Genealogie boven water gekomen. Het stuk was nooit gedateerd en biedt een interessante kijk op

de laatmiddeleeuwse heraldiek, ambachtelijke werkwijzen en interactie tussen gilden in de omgeving van Leiden. ALEXANDRA HEERING

(Communicatieadviseur, eigenaar van Levensinterview.nl) ‘Het belang van het vastleggen van levensverhalen.’ Aan de hand van een presentatie licht Alexandra Heering (levensinterview.nl) toe waarom levensverhalen zo waardevol zijn voor het nageslacht. U krijgt onder andere inkijk in een voorbeeldbiografie en in de reacties van de kleinkinderen na het lezen ervan. ALEXANDRA HEERING

Workshop: ‘Hoe leg ik het levensverhaal van mijn (groot) ouder vast?’ Alexandra Heering geeft handvatten om hiermee aan de slag te gaan. Ze behandelt onderwerpen als interviewtechniek, hoe het verhaal structuur te geven, maar ook hoe je de goede situatie creëert om dit allemaal te kunnen realiseren. NIES HUIJSMANS

(Docent Leiden Institute of advanced computer science (LIACS), Universiteit Leiden) De 3 G’s Nies Huijsmans koppelt akten van de burgerlijke stand via een spatio-temporele aanpak op basis van de vrijwel unieke combinatie van geslacht, geboortedatum en geboorteplaats met resultaten voor een Ground-truth testset. Hij gaat daarbij in op de rol van spatio-

temporele data, het zoeken naar verbanden op basis van naamparen, het zoeken op basis van geslacht, geboortedatum en geboorteplaats, het opschonen en aanvullen van digitale akten van de burgerlijke stand en de kans dat met behulp van een computersysteem de juiste digitale gegevens worden gevonden (gebaseerd op een controletest met de levenslopen van vijfhonderd in Nederland geboren fotografen). SUZANNA JANSEN

(Auteur) ‘Het pauperparadijs, het spoor terug.’ Suzanna Jansen vertelt over de totstandkoming van Het pauperparadijs, met nadruk op de wijze waarop ze het onderzoek heeft gedaan. Hoe diepte ze de duizenden feiten op uit de archieven – het stamboomonderzoek en de bredere geschiedenis – en hoe wist ze die losse gegevens uiteindelijk om te vormen tot een verhaal. LODEWIJK KALLENBERG

(Onderzoeker, emeritus professor wiskunde Universiteit Leiden) ‘Tweehonderd jaar Historische Begraafplaats Groenesteeg Leiden: een oase van rust en een plek waar de tijd heeft stilgestaan.’ Een aantal filmpjes en foto’s over de tweehonderdjarige Groenesteeg worden ingeleid en toegelicht. Zowel de begraafplaats in het algemeen als de jubileumactiviteiten worden daarin betrokken. Aansluitend

DOSSIER FAMILLEMENT

gen. 29

volgt een wandeling naar en op de Groenesteeg.

de allernieuwste resultaten van Benelux projecten in genetische genealogie.

WIM KARELS

(Picturae) ‘VeleHanden maken licht werk.’ Het crowdsourcingplatform VeleHanden laat zien hoe vrijwilligers helpen met het ontsluiten van erfgoedcollecties. Momenteel zijn ruim 4.500 vrijwilligers actief met het indexeren, beschrijven en koppelen van collecties: van bevolkingsregisters tot fotocollecties en van videofragmenten tot ondertrouwregisters. Picturae toont de mogelijkheden en vertelt wat de vrijwilligers beweegt om mee te doen. www.velehanden.nl ERIK KWAKKEl

(Universitair docent, Leiden University Centre for the Arts in Society) ‘Kijken naar middeleeuwse boeken.’ Deze lezing richt zich op de drijfveren achter de gekozen vorm van het middeleeuwse boek. Getoond wordt wat er zoal van invloed was op de materiële kenmerken van manuscripten, zoals de voorkeur van lezers en de achtergrond van scribenten. MAARTEN LARMUSEAU

(Postdoctoraal onderzoeker forensische genetica aan de KULeuven) ‘Verborgen in het DNA: De zin (en onzin) van genetische genealogie binnen familiekunde.’ Het gebruik van genetische informatie is sinds enkele jaren bijzonder populair onder genealogen. Toch zien velen het als een modetrend en is het nut voor familiekunde niet altijd even helder. Deze lezing analyseert de relevantie van DNA voor elke familiekundige via

30 gen.

DOSSIER FAMILLEMENT

KEES MANDEMAKERS

(Hoofd Historische Steekproef Nederland) ‘Het LINKS project. Hoe kan de wetenschap gebruik maken van de gegevens van WieWasWie?’ Het LINKS project maakt op automatische wijze gebruik van de gegevens van WieWasWie door deze in te zetten bij het samenstellen van kwartierstaten en families. Centraal staat de vraag hoe de wetenschap gebruik maakt van deze gegevens voor bijvoorbeeld onderzoek naar sociale mobiliteit, huwelijkskansen in het verleden, sterfte en vruchtbaarheid. www.iisg.nl/hsn/projects/links. html EDWIN ORSEL

(Gemeentelijk bouwhistoricus) ‘Weerbare huizen in Leiden.’ Met de vormgeving van zijn huis gaf de middeleeuwer uiting aan zijn status. Historische Leidse afbeeldingen tonen vijftien huizen met een kasteelachtig karakter. Met deze quasi weerbare huizen spiegelde de Leidse elite zich aan kastelen in en rond de stad. Door bouwhistorisch onderzoek is de verschijningsvorm van drie van deze huizen betrouwbaar gereconstrueerd. ARTI PONSEN

(Medewerker Bestuurlijke Informatievoorziening Universiteit Leiden, doet onderzoek voor Stedelijk Museum De Lakenhal) ‘Voorouders tussen de puinhopen. Leidenaars en hun buskruitramp.’ De Leidse buskruitramp van 1807 was voor tijdgenoten een traumatische ervaring. Zij hebben er aandenkens aan be-

waard, die deels in Museum De Lakenhal zijn terechtgekomen en deels nog altijd door hun nazaten worden gekoesterd. Het bijbehorende verhaal is vaak vervaagd. Genealogisch onderzoek helpt om de emotionele geschiedenis te reconstrueren. www.Lakenhal.nl BRAM RUTGERS VAN DER LOEFF MZN

(Medebeheerder en -onderzoeker familiearchief) ‘Ds Abraham Rutgers van der Loeff (1808 - 1885): grensganger met een dagboek.’ Dominee met militaire Willemsorde vanwege zijn deelname aan de Tiendaagse Veldtocht. Tussen rationalisme en christendom, diligence en stoomtrein, armoede en gegoede burgerij, Noordbroek en Leiden. Stichter van de Kweekschool voor Zeevaart (Leiden) voor haveloze jongens. Wat begrijpen en leren we van hem, van zijn tijd en van zijn dagboek? www.rutgersvanderloeff.nl MARLOU SCHROVER

(Hoogleraar migratiegeschiedenis) ‘Migranten in de stamboom.’ Marlou Schrover heeft een groot aantal publicaties op haar naam staan waaronder Komen en gaan. Immigratie en emigratie in Nederland vanaf 1550 (samen met Herman Obdeijn). Ze heeft onder meer onderzoek gedaan naar de migratie van Duitsers – de zogenoemde ‘poepen’ – in de negentiende eeuw. ALPHONS SIEBELT

(Onderzoeker Tweede Wereldoorlog) ‘Familieverhalen: de oorlog.’ Het gestructureerd opzetten van een onderzoek naar de familie in oorlogstijd aan de hand van

vage familieverhalen, onbegrijpelijke documenten en foto’s, en lastige oorlogsarchieven. Wat is er nog te achterhalen, of is veel onherroepelijk verloren gegaan? Welke punten zijn van belang? CLAUDIA VANDEPOEL

(Eigenaar De Historische Keuken, culinair historica) ‘De Smaak van Rembrandt; of de smaak van Leiden anno 1630.’ Een jarenlange ervaring met het koken van historische recepten biedt een originele kijk op de Smaak van Rembrandt (omstr. 1630). Naast de gespecialiseerde kennis van – en het uitbrengen van een kookboek over – de Romeinse keuken (Sapor Limitis, De Smaak van de Limes), is de zeventiende eeuw binnen het werkgebied van De Historische Keuken een bijzondere periode met een speciale smaaktypering. Lezing met proeverij! dehistorischekeuken.nl YAËL VINCKX

(Journalist, schrijver, presentator) ‘Workshop Familiegeschiedenis schrijven’ Familie, je zou er een boek over kunnen schrijven. En waarom doe je dat eigenlijk niet? Omdat je niet weet waar te beginnen. Maar dat kun je leren. NRC-journalist Yaël Vinckx, die momenteel aan haar derde boek werkt, een familieroman die begin 2015 bij uitgeverij Cossee verschijnt, geeft een spoedcursus. yaelvinckx.nl/eerste-bericht

Zie voor de exacte tijdstippen en locaties van de lezingen het programmaoverzicht op de pagina hiernaast.

ENT M E L L I FAM AMMA PROGR

algemeen

lezingen St. Pancraskerk van Leiden, uit: Theatrum ichnographicum omnium orbium (de ‘Atlas’) van Frederick de Wit, omstr. 1698, coll. Koninklijke Bibliotheek

WINTERKERK 13:00 13:15 13:30 13:45 14:00 14:15 14:30 14:45 15:00 15:15 15:30 15:45 16:00 16:15 16:30 16:45 17:00 17:15 17:30 17:45 18:00 18:15 18:30 18:45 19:00 19:15 19:30 19:45 20:00 20:15 20:30 20:45 21:00

TUINZAAL

BOVENZAAL

MONDRIAANZAAL

OVERIG Start Familiemarkt

Verborgen Verleden Interview met Aaf Brandt Corstius

Alphons Siebelt

Chrystel Brandenburgh

Lodewijk Kallenberg Gilde Leiden Stadsrondwandeling

Edwin Orsel

Gerrit Bloothooft

Maarten Larmuseau

(start bij ingang kerk, max 15 pers €3,00 pp)

Wim Karels

Alexandra Heering (lezing)

Guus van Breugel

Gilde Leiden Stadsrondwandeling

Veiling door Burgersdijk & Niermans

Suzanna Jansen Lezing over

(start bij ingang kerk, max 15 pers €3,00 pp)

Yaël Vinckx

Arti Ponsen

Marloe Schrover

Bram Rutgers van der Loeff

Erik Kwakkel

Kees Mandenmakers

Nies Huijsmans

Het Pauperparadijs

4G-Quizfinale met aansluitend prijsuitreiking

Claudia Vandepoel

Prijsuitreiking Nederlandse Prijs Presentatie Website Rijnlandse

Alexandra Heering (workshop)

Einde Familiemarkt

DOSSIER FAMILLEMENT

gen. 31

methode

Hoe vind je de juiste?

Op zoek naar de drie G’s Al eeuwenlang spitten genealogen op basis van persoonsnamen de archieven door op zoek naar informatie over hun voorouders. De komst van de computer heeft dat werk op meerdere manieren veranderd. Zo hebben digitale databases als WieWasWie het zoeken veel eenvoudiger gemaakt. En recent is er door computerprogrammeurs een alternatieve zoekmethode ontwikkeld. Daarmee kunnen akten van de burgerlijke stand, die eenzelfde hoofdpersoon betreffen, automatisch bij elkaar worden gezocht zonder dat er meteen gebruik wordt gemaakt van de er in voorkomende namen. tekst Nies Huijsmans

I

n plaats van persoonsnamen wordt gewerkt met de per persoon vrijwel unieke combinatie van geslacht, geboortedatum, geboorteplaats (de G3-methode). Deze methode is zeer geschikt om gebeurtenissen uit het leven van personen te concentreren. De werking is uitgeprobeerd op de Genlias editie van december 2011 (de voorganger van WieWasWie). De resultaten zijn geverifieerd aan de hand van vijfhonderd levenslopen van negentiende-eeuwse fotografen.

stand doorslaggevend. Die bevatten immers informatie over geboorte, huwelijk, echtscheiding en overlijden. Voor 1812 zijn we afhankelijk van kerkelijke archieven waarin deze gebeurtenissen in doop-, trouw- en begraafboeken zijn opgetekend. Vergeleken met de doop-, trouw- en begraafboeken zijn de akten van de burgerlijke stand het meest nauwkeurig. Vandaar dat die bij de ontwikkeling van de G3-methode zijn gebruikt.

Hoofdpersonen en betrokkenen Burgerlijke stand Bij genealogisch onderzoek proberen we gezins- en familieleden met hun voorouders in een levensloop, stamboom of gezin onder te brengen. Dat doen we via bewezen relaties als ‘kind van’, ‘getrouwd met’ en ‘partner’ of ‘gewezen partner van overledene’. Teruggaand tot 1812 zijn daarbij vooral akten van de burgerlijke

32 gen.

DOSSIER FAMILLEMENT

De in de akten van de burgerlijke stand genoemde personen onderscheiden we in hoofdpersonen en betrokkenen. Onder hoofdpersonen vallen de geborene (geboorteakte), bruid en bruidegom (huwelijksakte) en overledene (overlijdensakte). Onder betrokkenen vallen de ouders (geboorte-, huwelijks- en overlijdensakte) en partner (overlijdensakte).

Er is een belangrijk verschil te signaleren bij de vastgelegde gegevens. Terwijl in alle gevallen de namen zijn genoteerd, werd alleen voor de hoofdpersonen de geboortedatum (of leeftijd), de geboorteplaats (of gemeente) en het geslacht opgenomen.

Hoe selectief is een bepaalde combinatie van gegevens? Genealogisch onderzoek kan vastlopen als onderdelen van de naam door de tijd heen anders worden gespeld. Dan moet je ofwel besluiten dat er geen verdere verbindingen zijn te leggen, ofwel dat een enigszins afwijkende kandidaat ‘kennelijk’ de gezochte persoon is. Zoekwebsites als WieWasWie houden hier rekening mee: via zoeken met jokers (of wildcards) en opties als ‘begint met’ of ‘syn(oniem)’ kun je de spellingsvarianten vaak alsnog terugvinden. Bij gebrek aan iets vergelijkbaars als een

DOSSIER

Eeneiige tweelingen zijn de uitzondering op de regel dat geslacht, geboortedatum en geboorteplaats een unieke combinatie vormen, foto part. coll.

DOSSIER FAMILLEMENT

gen. 33

burgerservicenummer gebruiken we het liefst unieke combinaties van gegevens om een persoon in verschillende akten te herkennen. De persoonsnaam (familienaam, voorzetsel, patroniem, eigennaam) is op zichzelf statistisch gezien meestal niet selectief genoeg. Wat in de Nederlandse situatie wel onderscheidend werkt is een combinatie van namen, zoals de namen van beide ouders. Computersystemen die automatisch verbanden leggen tussen personen werken daarom vaak via de volgende (voor genealogen heel herkenbare) karakterisering: een persoon is een kind van een bepaald ouderpaar. Aangezien iemand zowel bij geboorte, huwelijk als overlijden wordt vermeld met het zelfde ouderpaar kan deze karakterisering goed worden gebruikt om zowel akten tot een levensloop te koppelen als gezinsreconstructies en stambomen te maken. Dat gebeurt op basis van het duo man/vrouw dat in verschillende rollen (als bruid en bruidegom of als ouders) het constante, verbindende element vormt.

Spatio-temporele aanpak De G3-methode gaat uit van een spatiotemporele aanpak. Dat betekent dat maximaal gebruik wordt gemaakt van de elementen plaats (spatio) en tijd (temporeel). Gegevens in een archief of database hebben, zeker wanneer het gebeurtenissen betreft, vrijwel altijd een plaats- en tijdsaspect. Bij veel methoden die links of verbanden leggen speelt ook het ordenen op basis van plaats- en tijdsgegevens een rol. Daarbij wordt vaak gesorteerd op de

V|18760830|groningen|1|Siersma|||Martha Catharina|Siersma|||Johannes|Biel|||Catharina V|18760830|groningen|1|Vries|de||Hendrikje|Vries|de||Derk|Bilijam|||Grietje V|18760830|groningen|2|Vries|de||Hendrikje|Nienhuis|||Lammert V|18760830|groningen|2|Vries|de||Hendrikje|Vries|de||Derk|Bilijam|||Grietje V|18760830|groningen|3|Houttuin|||Beeka|Houttuin|||Wiebe|Sijtsema|||Eppoliena

Sorteervoorbeeld met resultaten voor Hendrikje de Vries na een zoekopdracht op basis van de G3-methode.

mate van verschil (bijvoorbeeld afstand in aantal dagen of afstand tussen geboorteen huwelijksplaats) tussen een gezochte combinatie van gegevens en alle aanwezige informatie in een database. Dat gebeurt met behulp van een computersysteem omdat dit handmatig, rekening houdend met plaats- en tijdsverschillen, niet is te doen voor een bestand dat heel Nederland omvat. Bij de datumsortering wordt de notatie jjjjmmdd gebruikt (jaar, maand, dag). Na sortering volgens de G3-methode liggen de zoekresultaten dan op de juiste volgorde – voor mannen en vrouwen gescheiden. Sortering op plaats is lastiger omdat er vaak plaatsnamen onder gemeenteniveau worden genoemd als geboorteplaats. Daarnaast is aan twee verschillende plaatsnamen niet af te lezen hoe groot de onderlinge afstand bedraagt. We kunnen in dat geval gebruik maken van het gegeven dat het bij afwijkende plaatsnamen meestal gaat om locaties op korte afstand. Om zoekresultaten automatisch

00000:V|18760830|groningen|1|Vries|de||Hendrikje|Vries|de||Derk|Bilijam|||Grietje 00000:V|18760830|groningen|2|Vries|de||Hendrikje|Nienhuis|||Lammert 00000:V|18760830|groningen|2|Vries|de||Hendrikje|Vries|de||Derk|Bilijam|||Grietje 00000:V|18761112|groningen|2|Vries|de||Hendrikje|Idskes|||Roelof 00000:V|18761112|groningen|2|Vries|de||Hendrikje|Vries|de||Derk|Bilyam|||Grietje 00000:V|18770507|groningen|3|Vries|de||Hendrikje|Idskes|||Roelof 00000:V|18770507|groningen|3|Vries|de||Hendrikje|Nienhuis|||Lammert 00000:V|18770507|groningen|3|Vries|de||Hendrikje|Vries|de||Derk|Bilijam|||Grietje 00000:V|18770507|groningen|3|Vries|de||Hendrikje|Vries|de||Derk|Bilijam|||Grietje

Zoekresultaten op basis van tijd (een jaar na de echte geboortedatum), plaatsafstand (nul kilometer van de geboorteplaats Groningen), de G3-zoeksleutel V|18760830|groningen en een selectie op de naamgegevens |Vries|de||H.

34 gen.

DOSSIER FAMILLEMENT

op plaatsafstand te kunnen ordenen is een tabel van plaatsnamen met lengteen breedtegraad coördinaten opgesteld zodat met goniometrische formules (op basis van driehoeken) een afstand tussen elk stel plaatsnamen kan worden bepaald (http://www.iisg.nl/hsn/data/placenames.html). Na sortering op tijds- en plaatsverschillen (aantal dagen respectievelijk aantal kilometers), kunnen de naamgegevens toegankelijk worden gemaakt. De automatische ordening op tijd en plaats wordt daarbij voorafgegaan door de G3-sorteersleutel (geslacht, geboortedatum, geboorteplaats), waarna er door het computersysteem nog een aantal gegevens wordt toegevoegd. Allereerst een cijfer voor het soort akte (geboorteakte 1, huwelijksakte 2, overlijdensakte 3), zodat bij dezelfde sorteersleutelwaarde de aktes van de betreffende persoon in de juiste levensloopvolgorde liggen. Daarna op aparte regels informatie over de persoon plus ouders en de persoon plus partner (met vermelding van namen). En tot slot per regel een verwijzing naar de originele akte.

Automatisch verbanden leggen op basis van leeftijd en afstand Voor de G3-methode zijn de vermeldingen van geboortedata in de akten van de burgerlijke stand lang niet altijd even nauwkeurig genoeg. Zo bevatten huwelijks- en overlijdensakten meestal alleen de leeftijd. Uit de aktedatum min de leeftijd wordt daarom automatisch een geschatte geboortedatum bepaald. De echte geboortedatum ligt maximaal een jaar ervoor. Is de werkelijke geboortedatum bekend, dan kan het computersysteem juist in het daarop volgende jaar op zoek gaan naar de automatisch geschatte geboorte-

DOSSIER Negentiende-eeuwse levenstrap van de vrouw. Elke trede symboliseert een decennium en toont de verschillende fasen tussen geboorte en overlijden, coll. Het Huis van Alijn, Gent.

Bij veel methoden die links of verbanden leggen speelt ook het ordenen op basis van plaats- en tijdsgegevens een rol data uit huwelijks- of overlijdensakten. Ondanks onnauwkeurigheden als gevolg van de leeftijdsvermeldingen kunnen op die manier via de G3-methode toch alle bij één persoon behorende akten worden verzameld. De aan de hand van de geboortedatum en leeftijd gevonden gegevens worden gesorteerd op basis van de afstand tot een geboorteplaats, waarna in laatste instantie de naamgegevens worden gebruikt om verbanden te leggen. Bij aanwezigheid van een geboorteakte wordt daarbij automatisch een zoeknaam gegenereerd. Ontbreekt een geboorteakte, dan kan de gebruiker van het computersysteem zelf een zoeknaam (of deel ervan) opgeven.

Test op de juistheid van de verbanden Omdat methodes die verbanden leggen afwijkingen toestaan, kan er altijd ten onrechte een link worden gelegd dan wel gemist. Daarom is in dit geval als test

een bestand met biografieën van studiofotografen gebruikt die zijn geboren in de negentiende eeuw (samengesteld door fotohistoricus Steven Wachlin). De daarin opgenomen levenslopen geven zoveel informatie dat steeds duidelijk is of een link al dan niet correct is. Bij de test is rekening gehouden met het feit dat een derde van de huwelijken van deze fotografen nog ontbreekt in de gebruikte Genlias-versie van december 2011. Er is getracht om vijfhonderd in Nederland geboren fotografen via de G3-methode te verbinden met de bijbehorende akten van de burgerlijke stand. In 27 procent van de gevallen kon de juiste geboorteakte worden gekoppeld. Van de fotografen trad 74,4 procent in het huwelijk. In 64,2 procent van de gevallen werd een eerste huwelijksakte teruggevonden, en in tien procent van de gevallen ook een tweede huwelijksakte. De G3-methode vond uiteindelijk 90,3 procent van de aanwezige huwelijken. Het ontbrekende deel komt overeen met het percentage waarbij noch een geboortedatum noch een leeftijd beschikbaar was om berekeningen mee uit te voeren. Van 23,3 procent van de fotografen werd de overlijdensakte teruggevonden en in 5,8 procent van de gevallen leverde de G3-methode een verbinding op met zowel de geboorte-, huwelijksals overlijdensakte. Dat lage percentage kan worden verklaard door het feit dat in de Genlias-editie waarmee is gewerkt

de geboorte- en overlijdensakten nog grotendeels afwezig waren. Van de huwelijksakten ontbraken alleen die van de grote steden in het westen. In de sortering vonden we vijfentachtig procent van de juiste regels bovenaan de lijst op een afstand van nul kilometer van de gezochte geboorteplaats. Negentig procent van de juiste regels lag binnen een straal van tien kilometer. De regels op grotere afstand betreffen overlijdensakten waarbij voor de ontbrekende geboorteplaats, de akteplaats was geselecteerd. De G3-methode is op dit moment nog niet beschikbaar voor genealogen, maar wellicht kan deze toepassing in de toekomst worden gebruikt om de zoekfunctionaliteit van websites als WieWasWie nog verder te verbeteren. •

Literatuur • D.P. Huijsmans, LIACS-LINKS Genlias mei 2012, latlon-editie van Genlias december 2011. • D.P. Huijsmans, IISG-LINKS Dataset Historische Nederlandse Toponiemen Spatio-Temporeel 18122012, Release 2013.2. • Marijn Schraagen, Aspects of Record Linkage (proefschrift 2014). • Steven Wachlin, Levenslopen van Nederlandse fotografen geboren voor 1880 (eigen uitgave 2002). • Steven Wachlin, Photographers in the Netherlands born before 1900 2 dln. (Den Haag 2011). D.P. Huijsmans is als universitair docent verbonden aan het LIACS, het informatica-instituut van de Universiteit Leiden, dat participeert in het LINKS project.

DOSSIER FAMILLEMENT

gen. 35

portret & verhaal Bij het Leidse Famillement past ook Leidse deftigheid: een portret van burgemeester Van Bommel.

I

n het depot van Museum De Lakenhal in Leiden bevindt zich een portrettenpaar van de van oorsprong Engelse maar voornamelijk in ons land werkzame portretschilder Charles Howard Hodges (1764-1837). Afgebeeld op de pendanten zijn de Leidse politicus Jhr. Mr. Gerardus Andreas Martinus van Bommel (1770-1832) en zijn derde echtgenote, Cornelia Maria Petronella van der Kun (1784-1832). De vader van Gerardus, Joannes Baptista Henricus Joseph van Bommel (1730-1783) was lakenkoopman in Leiden. Na de dood van zijn eerste vrouw hertrouwde hij met Maria Agneta Josephina Vercamp (1736-1817). Uit dit huwelijk werd Gerardus geboren. Hij werd op 2 april 1770 in de katholieke kerk De Zon gedoopt. Van Bommel studeerde rechten aan de Leidse universiteit en promoveerde in 1792. Drie jaar na zijn promotie kwam hij in het bestuur van de stad. Tussen 1806 en 1811 was hij wethouder, en in dat laatste jaar werd Gerardus de eerste katholieke adjunct-burgemeester van Leiden. Hij bekleedde deze positie als achtereenvolgens adjunct-maire, lid van de provisionele regering en burgemeester tot 1825, het jaar dat de stad een alleen-functionerende burgemeester kreeg. Daarna was hij tot zijn dood weer wethouder. Verdere prestigieuze functies van Van Bommel waren onder andere die van kamerheer van koning Lodewijk Napoleon van 1807 tot 1810 en lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Hij werd in 1815 in de adelstand verheven en mocht zich vanaf toen jonkheer noemen. Wellicht is die adelsverheffing de aanleiding geweest voor de vervaardiging van de portretten. Van Bommel trouwde driemaal – en werd ook driemaal weduwnaar. Hij huwde binnen de verwante families Van Rijckevorsel, De la Court en de Rotterdamse wijnkopersfamilie Van der Kun. Zijn derde huwelijk vond plaats op 31 december 1807 in Rijs-

Gegevens voor deze bijdrage zijn ontleend aan: • W.J.J.C. Bijleveld, ‘De weg, dien vele oude portretten gingen’, De Nederlandsche Leeuw 60 (1942) 154-155. • Stedelijk Museum de Lakenhal, Catalogus van de schilderijen en tekeningen (Leiden 1983) 164-165. • Nederland’s Adelsboek 80 (’s-Gravenhage 1989) 147-153. • A.M. Elias en P.C.M. Schölvinck, Volksrepresentanten en wetgevers: de politieke elite in de Bataafs-Franse tijd 1796-1810 (Amsterdam 1991) 44-45.

Van het kistje naar de muur? wijk, waar Van Bommel trouwde met Cornelia Maria Petronella van der Kun, nichtje van zijn eerste echtgenote. Uit dit derde huwelijk werden twaalf kinderen geboren, waarvan er drie jong overleden. Op zijn portret zit Gerardus van Bommel naast een met een groen kleed bedekte tafel. Zijn rechterhand rust op enkele documenten. Met de blik naar rechts gewend heeft Van Bommel een voorname maar ook ontspannen, zelfverzekerde houding aangenomen. Op de revers van zijn donkerblauwe jas draagt hij het ordeteken van Ridder van de Nederlandse Leeuw. Het heeft niet veel gescheeld of dit portret en zijn pendant waren voor altijd verloren gegaan. In een kort artikeltje in de De Nederlandsche Leeuw beschrijft de Leidse adjunct-archivaris W.J.J.C. Bijleveld de curieuze gewoonte om familieportretten na het overlijden van de eigenaar mee te begraven. Meestal was dit de wens van een laatste telg van een familielijn, vermoedelijk uit angst voor verwaarlozing of verkoop van de portretten. Dan liever mee de kist in. Voor het hier afgebeelde werk en zijn pendant was hetzelfde bepaald door Jkvr. Pauline Maria Alouisia van Bommel (1849-1932), kleindochter van Gerardus en de laatste nazaat van zijn tak van de familie. Gelukkig overtuigde Bijleveld haar af te zien van dit voornemen en de pendanten te legateren aan De Lakenhal. Daarmee werden de portretten van Van Bommel en zijn vrouw gered van het kistje en konden zij aan de muur. Claire van den Donk-Schweigman assistent-conservator Portreticonografie, Collecties & Onderzoek RKD

36 gen.

DOSSIER FAMILLEMENT

DOSSIER Charles Howard Hodges (1764-1837), Portret van Gerardus Andreas Martinus van Bommel (1770-1832), ca. 1815-1820, olieverf op doek, 84 x 69,5 cm, Museum De Lakenhal Leiden, inv.nr. S 550 (foto: Museum De Lakenhal, Leiden)

DOSSIER FAMILLEMENT

gen. 37

naamkunde

Personeel van de Leidse lakenfabriek J.J. Krantz & Zoon in 1894. Foto H. Jonker; Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidse familienamen Vraag een Leienaar of hij typisch Leidse achternamen kent en hij zal er een aantal noemen. Veel van die namen zijn afkomstig van buitenlandse immigranten die in de Leidse lakennijverheid kwamen werken, andere ontstonden in de stad zelf. Zo ook de naam Van Duijvenbode. Organist Willem Cornelisz kreeg die naam als ereteken voor zijn heldenrol tijdens het Leids ontzet in 1574. Helaas komt juist die naam tegenwoordig nauwelijks meer voor in Leiden. tekst Leendert Brouwer

38 gen.

DOSSIER FAMILLEMENT

DOSSIER

I

n de laatste tweehonderd jaar is het inwonertal van Leiden gegroeid van dertigduizend naar honderdtwintigduizend. Binnen die uitdijende bevolking zijn families die zich aan hun naam als ‘typisch Leids’ laten herkennen. Veel van die familienamen zijn al lang in Leiden gevestigd, maar alleen aan de hand van minutieus archiefonderzoek kunnen we bepalen of ze ook in Leiden zijn ontstaan. Na het Beleg van 1574 werd Leiden welvarend en trok de stad veel migranten aan. Maar vervolgens slonk de bevolking weer, om pas in de negentiende eeuw opnieuw in aantal toe te nemen. De volkstelling van 1574 laat zien dat de meeste mensen toen slechts bekend waren met voornaam en patroniem. Algemeen gebruik van achternamen vond

pas later ingang, mede dankzij de namen die door Waalse of Franse wevers en andere migranten werden meegebracht. Als we de specifieke Leidse familienamen nader bekijken, dan zien we er een flink aantal van buitenlandse oorsprong tussen.

Typisch Leids? Een Leidse familienaam kun je als volgt definiëren: het gaat om een achternaam die relatief veel voorkomt in Leiden, en elders beduidend minder, maar die niet per se in Leiden hoeft te zijn ontstaan. Maar ook in die laatste gevallen kun je vaak veronderstellen dat ze in Leiden zijn gevormd, dat wil zeggen dat ze vanuit een andere taal hier een specifieke Hollandse naamvorm hebben gekregen. Om te bepalen wat nu eigenlijk die Leidse familienamen zijn, heb ik de namen in Leiden met die van heel Nederland

vergeleken. In Nederland komen ongeveer driehonderdduizend verschillende familienamen voor, waarvan een derde overigens maar door één persoon wordt gedragen. De inwoners van Leiden dragen ongeveer 25.000 achternamen, 11.000 daarvan zijn hier uniek. Vergelijken we aan de hand van de Nederlandse FamilienamenBank de topnamen, de namen die het meest voorkomen in de Gemeentelijke Basisadministratie van 2007, dan voert zowel in heel Nederland als in Leiden de familienaam De Jong de lijst aan. Ook andere namen die in Nederland veel voorkomen, zijn goed bekend in Leiden. Voorbeelden zijn Jansen, Van den Berg en De Vries, met kleine verschillen wat hun positie betreft. Jansen staat landelijk op de tweede en in Leiden op de vierde plaats. Van den Berg staat landelijk vierde, maar in Leiden tweede. De Vries is de

DOSSIER FAMILLEMENT

gen. 39

derde naam in Nederland, maar in Leiden de achtste. Binnen de Leidse top tien valt een tweetal namen op. Van Leeuwen staat in Leiden op de derde plaats, in heel Nederland slechts op de negentiende, terwijl Schouten in Leiden negende is en in Nederland genoegen moet nemen met de vijfendertigste plaats. Ook sterk in Leiden vertegenwoordigd is Van der Linden: de naam staat hier op twaalf, tegenover zevenentwintig in Nederland. Toch zijn dit geen specifieke Leidse, maar vooral Hollandse of West-Nederlandse namen. Op de lagere posities zien we opmerkelijker verschillen. Met 5100 naamdragers in totaal is Van Egmond landelijk slechts 234ste, maar in Leiden neemt de naam de vijftiende plaats in. Dat is een wezenlijk verschil, maar echt Leids is deze naam desondanks niet. Van Egmond kan eerder een Katwijkse naam worden genoemd, want in dat vissersdorp heten maar liefst 726 personen zo. Wél typisch Leids is Neuteboom. In Nederland is deze naam met positie 1825 niet hoog genoteerd, maar met 210 naamdragers is Neuteboom achttiende in Leiden. Op de verspreidingskaart in de Nederlandse

Met 210 naamdragers is Neuteboom achttiende in Leiden FamilienamenBank is goed te zien dat Neuteboom inderdaad in Leiden het meest voorkomt (daarna volgt Deventer met achtenveertig personen). Interessant aan oudere familienamen is dat ze veel taalvariatie laten zien, omdat ze door hun ontstaan in een ver verleden vaak hun aparte klank- en schrijfvormen behouden hebben. Neuteboom is daar een mooi voorbeeld van. Varianten zijn de namen Notenboom, Noteboom, Nooteboom en Nootenboom; de umlautvorm Neuteboom is de meest voorkomende variant. Aan die -eu-vorm is af te leiden dat de Leidse naam Neuteboom van origine niet Leids is. De umlautgrens liep eertijds namelijk vanuit Duitsland tot aan West-Nederland. Als de naam in Leiden inheems zou zijn, was de naamvorm Nooteboom of Notenboom

Bekooij

Stouten Van der Slingerland Blom Rijsbergen Sloos Bavelaar

Ravensbergen

Beij

Tegelaar

Van der Zeeuw Onderwater

Devilee

Hansbeek Hartevelt

Neuteboom

Zandvliet

Namenwolk van de meest specifieke Leidse familienamen

40 gen.

DOSSIER FAMILLEMENT

Zirkzee

geweest. Uit de genealogie blijkt dat de achternaam weliswaar in de tweede helft van de zeventiende eeuw in Leiden voor het eerst werd gebruikt, maar we mogen veronderstellen dat de eerste naamdragers hier (broer en zus Jordanus en Grietje Neuteboom) de naam uit Amersfoort hebben meegebracht, vanwaar zij afkomstig waren – ook al worden zij daar slechts met voornaam en patroniem vermeld, als kinderen van een in Lunteren geboren vader. De oorspronkelijke naamvorm is dankzij hun tongval gehandhaafd. De volgende naam die veel vaker in Leiden wordt gehoord dan in de rest van Nederland, is de naam Van Tongeren (op plaats zeventwintig in Leiden, 601ste in Nederland). De eerste naamdragers zullen oorspronkelijk uit Tongeren komen. Maar uit welk Tongeren? Behalve de oude plaats Tongeren in Belgisch Limburg, die al in de Romeinse tijd werd vermeld, zijn er nog de buurtschappen Tongeren bij Boxtel en bij Epe. Een ander in Leiden betrekkelijk vaak voorkomend toponiem is Ouwerkerk (op de 28ste plaats, in Nederland 884ste). Deze familienaam is afgeleid van Ouderkerk aan den IJssel, Ouderkerk aan de Amstel, of van verder weg: Ouwerkerk op Schouwen-Duiveland (Rotterdam heeft overigens bijna net zoveel inwoners als Leiden met deze familienaam). In Leiden zijn meer toponiemen als achternaam tot wasdom gekomen. De meest voorkomende zijn (in volgorde van het aantal naamdragers): Hartevelt, Rijsbergen, Bavelaar, Ravensbergen, Honsbeek, Onderwater, Van der Blom, Van der Weijden, Van der Zeeuw, Zandvliet, Van der Reijden, Nieuwenburg, Van Polanen, Laterveer, Holswilder, Slingerland, Bekooij, Van Rhijn, Vermond, Glasbergen, Langezaal, Van Iterson, Van Weeren, Overdijk, Straathof, Rijsdam, Zirkzee. Het zijn namen uit alle windstreken, van dichtbij en veraf, uiteindelijk in Leiden geconcentreerd. Wie de geschiedenis van Leiden een beetje kent, weet dat de lakennijverheid voor deze stad heel belangrijk was. In de zeventiende eeuw kende Leiden door de bloei van lakennijverheid een grote

DOSSIER

Waterverftekening van het rouwbord van Willem Cornelisz in de Leidse Pieterskerk. Het randschrift luidt: ‘Door Godt gheevrocht hebben de duyven die brieven binnen Leyden ghebrocht. Willem Cornelissen van Duyvenboden’. coll. Erfgoed Leiden en Omstreken

bevolkingsaanwas. Vooral uit NoordFrankrijk en Vlaanderen stroomden gespecialiseerde immigranten toe. Velen brachten achternamen mee die aan hun nieuwe woonplaats werden aangepast, dat wil zeggen dat zij werden vertaald of vervormd. Leiden heeft er een aantal karakteristieke namen aan overgehouden, bijvoorbeeld de al genoemde naam Bekooij, afgeleid van Du Bucquoy (het toponiem Bucquoy kan men op een gedetailleerde landkaart ten zuidoosten van Roubaix vinden). Ook de Leidse naam Beij is aantoonbaar afkomstig uit NoordFrankrijk, al is niet duidelijk hoe de naam daar luidde. Pieter Bey, die in 1668 in Leiden trouwde, was een greinwerker uit Saint-Amand.

Duits of toch Frans? Echt Leids kunnen we wellicht de naam Sloos noemen. Honderdvijftig van de vijfhonderd naamdragers wonen in Leiden, de rest voornamelijk in de omliggende gemeenten. Maar ook Sloos is een naam

Echt Leids kunnen we wellicht de naam Sloos noemen met een buitenlandse oorsprong. Multatuli schreef over deze familienaam in De geschiedenis van Woutertje Pieterse en haalde hem daarvoor naar Amsterdam: ‘Ik hiet Gerrit... Gerrit Sloos, weetje. Eigenlijk is m’n naam Schlossmann, maar och... wat heeft ’n mens aan die moffenkuren, niet waar? Daarom zeg ik maar Sloos, en zo teken ik ook, want... ik ben de knecht, weetje.’ De schrijver laat zien hoe Sloos onder het volk uit de Duitse naam Schloss(mann) ontstaan kan zijn, maar de Leidse familie Sloos komt uit NoordFrankrijk. De naam Sloos is een adaptatie van Celosse, welke oorspronkelijke naamvorm in Nederland nog door een

veertigtal personen gedragen wordt. Andere Franse greinwerkers, droogscheerders en lakenwevers hadden namen als Devilee, Siera(t), De la Rie, Eradus of Erades, Chaudron, Filippo of Philippo, Blansjaar, Heruer, Selier (afgeleid van Charlier), Piket (afgeleid van Piquet), Gordijn of Goddijn, Pardon, Laman, Siebert, La Lau, Crama (uit Luik), Mieremet, Brussee, Segaar. Al deze namen hebben meer dan vijftig naamdragers in Leiden en behoren daarom tot de 250 meest voorkomende in de stad. Dat Leiden ook aantrekkingskracht uitoefende op Duitse migranten, blijkt uit de concentratie van de namen Schlagwein, Teske en Holswilder. Andere Leidse namen zijn (in volgorde van meer naar minder voorkomend): Stouten, De Roode, Tegelaar, Brandt, Ligtvoet, Hillebrand, Gijsman, Arnoldus, Kluivers, Lepelaar, Bink, Springer, Koet, Lens, Mink, Stikkelorum, Vijlbrief, Stokkel, Blikman en Fakkel. Ook hier zitten zeker namen tussen die van verre komen, al zie je dat niet meteen. Neem bijvoorbeeld Arnoldus met een voorouder uit Basel, en Stikkelorum uit West-Vlaanderen. Zo ook Lepelaar, in 1535 als De Lepelaere uit Ronse afkomstig. Stouten is een vertaling van de Franse naam Hardy. Ligtvoet komt al in de veertiende eeuw in Leuven voor, en momenteel buiten Leiden vooral in Oosterhout en omgeving. Stokkel is waarschijnlijk van Duitse herkomst. Leiden heeft ook zijn eigen dubbele naam: Van Schoonderwoerd den Bezemer, waarvan het deel Schoonderwoerd uit Leerdam komt.

DOSSIER FAMILLEMENT

gen. 41

De Zangeres zonder Naam (Mary Servaes-Beij, geb. Weverstraat Leiden 5 aug. 1919) in haar keuken, circa 1970, coll. Spaarnestad Photo.

Jantje van Leiden

Inheemse namen Wat hier Leidse namen zijn omdat ze in Leiden naar verhouding veel voorkomen en elders beduidend minder, blijken namen te zijn die weliswaar in Leiden in vruchtbare bodem opgegroeid zijn, maar die van elders zijn aangewaaid. Men zou onder Leidse namen ook namen kunnen verstaan die werkelijk binnen de stadsmuren zijn ontstaan, maar zich niet onderscheiden van namen die ook elders veel voorkomen. Zo is het reëel zich voor te stellen dat namen als De Jong, Bakker en Jansen – net als elders – ook in Leiden zijn ontstaan. Bij de Leidse volkstelling van 1574 is bijvoorbeeld ene Hendrick Willemsz backer geregistreerd. De man was ongetwijfeld een bakker en is daarom zo ‘genoemd’, maar later – mogelijk pas in de zeventiende en achttiende eeuw – kan onder zijn nazaten uit de beroepsbenaming toch ook de achternaam Bakker zijn ontstaan. Een naam die in Leiden nauwelijks voorkomt maar toch als Leidse naam vanwege zijn heroïsche geschiedenis tot

42 gen.

FAMILLEMENT

Niet Leids maar toch naar de stad verwijzend is de naam Van Leijden de verbeelding spreekt, is de naam Van Duijvenbode. Deze naam werd na het Beleg van Leiden in 1574 als ereteken aan de speelman Willem Cornelisz gegeven, omdat dankzij zijn postduiven berichten de stad binnenkwamen, waardoor de inwoners de moed niet verloren en stand hielden tegen de Spaanse belegeraars. Met hem leek de naam echter uitgestorven te zijn, maar op curieuze wijze heeft de naam Van Duijvenbode in Katwijk een doorstart gemaakt. Daar floreert de naam nog steeds. Niet verwonderlijk, want in Katwijk is de voortplanting verzekerd...

Niet Leids maar toch naar de stad verwijzend is de naam Van Leijden, met de varianten Van Leijen, Leijen, Leijenaar en Van Leiden. Hoewel de naam wil zeggen dat de naamgevende voorouder uit Leiden afkomstig was, is hij daar niet ontstaan. Er was geen reden om je in Leiden met de herkomstnaam Van Leiden te tooien, tenzij je tot het (middeleeuwse) geslacht van de heren van Leiden behoorde. Dankzij een van die uitzwermers rust er een smet op de naam Leiden: de beruchte wederdoper Jan Beukelszoon werd naar zijn geboorteplaats Jan van Leiden genoemd. Zijn naam is spreekwoordelijk geworden: als je je er met een Jantje van Leiden vanaf maakt, scheep je iemand met een ontwijkend antwoord of loze belofte af. Overigens hoeft de naam Van Leiden niet per se op Leidse wortels te duiden. Zo woonde in 1585 in Amsterdam ene Gielis Meynertsz ‘int wapen van Leyen’. De familienaam Van Leiden kan ook uit deze huisnaam zijn voortgekomen. Leiden heeft aparte familienamen. Omstreeks 1900 schreef de historicus P.J. Blok over Leiden de Geschiedenis eener Hollandsche stad. Hij wilde een geschiedenis schrijven die exemplarisch was voor alle Hollandse steden. Maar die aparte namen laten zien dat de bevolkingsgeschiedenis van Leiden toch bijzonder is. •

Leendert Brouwer is verbonden aan het CBG als onderzoeker voor de Nederlandse Familienamenbank

advertorial

Geneanet.org: hoofdsponsor van Famillement 2014

S

ponsoring van het Famillement 2014 is voor Geneanet vanzelfsprekend. Al sinds de oprichting in 1996 hebben wij als doel zoveel mogelijk mensen te helpen bij het onderzoeken van hun familiegeschiedenis. Onze kernwaarden zijn uitwisseling, delen en onderlinge hulp en samenwerking. Samenwerken met het CBG en Erfgoed Leiden en Omstreken past in onze strategie om genealogie in Nederland te promoten. We verheugen ons op de ontmoeting met oude en nieuwe vrienden tijdens het Famillement 2014.

Freemium, Delen en Samenwerken Via de website van Geneanet kunnen resultaten van genealogisch onderzoek uitgewisseld worden. Men kan er stambomen, foto’s, gescande documenten, indexen en meer publiceren. Geneanet biedt talloze mogelijkheden om informatie van genealogen wereldwijd te vinden en te vergelijken. Hoe meer men publiceert, hoe groter de kans op waardevolle contacten. Geneanet bestaat uit een gemeenschap van 1.7 miljoen leden wereldwijd en beschikt over een database van meer dan 1.4 miljard geïndexeerde personen. Het principe van Geneanet kan in drie woorden worden samengevat: Freemium, Delen en Samenwerken. Freemium, omdat Geneanet het idee van gratis genealogie voorstaat: verreweg het grootste gedeelte van de website is voor

iedereen vrij toegankelijk. Voor extra diensten bestaat het betaalde Premium lidmaatschap. Delen, want het zijn de deelnemers die hun materiaal op Geneanet publiceren – hun informatie is en blijft voor iedereen gratis toegankelijk. Samenwerken, want uitwisseling is ons hoogste doel.

Geneanet in de komende maanden Sinds begin 2014 werken we hard aan een vernieuwde, simpeler website die eenvoudiger en doelmatiger is om mee te werken, maar ook aan een totale reconstructie van al onze databases. Stap voor stap zal een reeks verbeteringen en nieuwe diensten online komen, deels is dat al gebeurd en deels duurt het updaten nog tot ver in 2015. Voor wat betreft uw mobiele apparaten: de Geneanet App wordt ook vernieuwd: binnenkort kan men niet alleen de stamboom zien en bewerken, het wordt mogelijk om foto’s en documenten toe te voegen en om offline aan de stamboom te werken. Tenslotte lanceren wij GeneaGraves, een App voor Android en iOs om foto’s te maken van graven en deze rechtstreeks op Geneanet te publiceren.

FAMILLEMENT

gen. 43

methode

Namen: varianten en fouten B

ij het opstellen van een genealogie proberen we personen te identificeren aan de hand van alle beschikbare gegevens. Persoonsnamen spelen daarbij een centrale rol. Maar wanneer namen heel algemeen zijn of niet exact overeenkomen door varianten, spellingsfouten, aliassen, of door fouten zelfs heel andere namen zijn, dan wordt de beslissing of gegevens op dezelfde persoon betrekking hebben onzeker. Dat er veel variatie in namen bestaat kunnen we afleiden uit WieWasWie. Daarin is inmiddels een flink deel van de akten van de negentiende-eeuwse burgerlijke stand opgenomen, waaronder de akten die voorheen via Genlias raadpleegbaar waren. We tellen minimaal 681.000 verschillende familienamen en 209.000 verschillende voornamen (aantallen gebaseerd op Genlias, november 2011). Dat zijn er aanzienlijk meer dan bekend zijn uit De Nederlandsche Geslachtsnamen van Winkler (1885), waarin ongeveer tienduizend familienamen worden beschreven, en het Voornamenboek van Van der Schaar (1964, eerste druk) met zo’n twintigduizend voornamen, waaronder veel varianten. En zelfs al zijn deze standaardwerken niet volledig, het daarin opgenomen aantal namen is een stuk kleiner dan het aantal verschillende namen dat we in de praktijk tegenkomen. In het kader van het LINKS project wordt in deze bijdrage een mogelijkheid onderzocht om naamvarianten automatisch af te leiden uit de akten in WieWasWie.

44 gen.

DOSSIER FAMILLEMENT

WieWasWie bevat heel veel verschillende voornamen en familienamen. Vaak betreft het varianten van dezelfde naam. Door te onderzoeken welke namen voor dezelfde persoon zijn gebruikt kunnen we deze varianten automatisch op het spoor komen. Dat kan leiden tot een goed onderbouwde standaardisatie van namen. tekst Gerrit Bloothooft

Naamvarianten We noemen twee verschillende namen variant van elkaar wanneer ze voor dezelfde persoon zijn gebruikt. Als we zeker weten dat de vermeldingen Jannetje Aardema en Jantien Aerdema dezelfde persoon betreffen, dan zijn Jannetje en Jantien, en Aardema en Aerdema varianten van elkaar. Maar als we op deze manier de naamvarianten in WieWasWie willen vinden, dan moeten we eerst gelijke identiteiten vaststellen. De rijkdom aan gegevens in de akten van de burgerlijke stand biedt daarvoor een mogelijkheid. Bij geboorte, huwelijk en overlijden wordt een persoon in de bijbehorende akte in beginsel altijd genoemd met de ouders erbij. Dat betekent een combinatie van drie voornamen en twee familienamen. We gaan er vanuit dat deze naamcombinatie samen met het geboortejaar een unieke persoon beschrijft. Het geboortejaar wordt daarbij

met een kleine marge uit de leeftijd bij huwelijk en overlijden afgeleid. De volgende aanname is dat dit zelfs geldt wanneer maar vier van de vijf betrokken namen gelijk zijn. Eventuele verschillen in de vijfde naam kunnen dan worden beschouwd als echte naamvariatie (want betrekking hebbend op dezelfde persoon). Dit is getest door alle aktecombinaties te selecteren waarbij vijf namen en geboortejaar overeenstemden, en daaruit vervolgens een naam weg te laten. Dat leidde in slechts vijfentachtig van 1,1 miljoen gevallen tot een nietuniek resultaat. Dat geeft vertrouwen in de methode. Automatisch oogsten leverde vervolgens 48.584 verschillende variantparen van vrouwelijke voornamen op met Elisabeth – Elizabeth, Willemina – Wilhelmina en Geertrui – Geertruij aan de top. Voor mannelijke voornamen werden er 31.885 verschillende variantparen gevonden waarbij Johannes – Johannis, Jacob – Jakob en Arie – Arij het meest

DOSSIER

Hoe namen tot verwarring kunnen leiden: Pieter Brueghel de Oude, zijn zoons Pieter Breughel de Jonge en Jan Brueghel de Oude, en diens zoon Jan Breughel de Jonge, publiek domein en coll. Rijksmuseum Pieter Brueghel (1526/1530-1569)

Pieter Breughel (1564-1638)

Jan Brueghel (1568-1625)

voorkwamen. Van de 177.258 verschillende familienaamparen waren Jansen – Janssen, Bruin – Bruijn, Ruijter – Ruyter het meest frequent.

Naamfouten Alles verliep voorspoedig, tot de resultaten wat preciezer werden bekeken. De op deze manier ontdekte naamparen bleken niet altijd aannemelijke varianten van elkaar te zijn, maar konden ook zijn gebaseerd op registratiefouten. Zo von-

Alles verliep voorspoedig, tot de resultaten wat preciezer werden bekeken

Jan Breughel (1601-1678)

den we dat Pieter Houtlosser, die volgens zijn huwelijksakte in 1808 werd geboren als zoon van Jacob Houtlosser en Aafje Spruit, volgens zijn overlijdensakte als moeder Grietje Spruit zou hebben. Dit gaf een automatisch afgeleid naampaar Aafje – Grietje, waarvan onze naamkundige kennis zei dat die fout was. Het betrof evenwel dezelfde persoon omdat zowel de huwelijksakte als de overlijdensakte ook nog melding maakten van Aaltje Kort als vrouw van Pieter Houtlosser. Hoewel we hoopten dat er met de beschreven methode geen extra kennis nodig zou zijn om naamvarianten te oogsten, blijkt dit voor

het herkennen van fouten toch onmisbaar. We stuiten hier op het verschil tussen een naamvariant en een naamfout. Naamvarianten kunnen naamkundig worden gedefinieerd door een gemeenschappelijk lemma of grondvorm en ze kunnen in alle gevallen worden geaccepteerd als namen voor eenzelfde persoon. Die naamvarianten kunnen bijvoorbeeld zijn gebaseerd op suffixvariatie, spellingsvariatie en verkortingen, maar ook op spelfouten en typefouten. Ook Corenlis – Cornelis is dan een ‘variant’ naampaar. Foute naamparen hebben daarentegen geen gemeenschappelijke basis en zijn niet generaliseerbaar. Hooguit kunnen we een verschil, zoals tussen Aafje en Grietje, als een registratiefout interpreteren omdat er heel veel aanvullende evidentie is dat het dezelfde persoon betreft. De realiteit is zelfs nog wat ingewikkelder, want er zijn ook kleinere fouten die resulteren in een bestaande andere naam. Denk bijvoorbeeld aan een leesfout bij digitalisatie waarbij de transcribent kiest voor een verkeerde interpretatie, zoals Fijgje – Sijgje, of een typefout, zoals in Aafje – Aagje, waarbij f en g naastliggende toetsen op het toetsenbord zijn. Dit zijn lastige fouten omdat beide namen bestaan (in tegenstelling tot Aagje – Aabje, al lijken weinig spellingen onbestaanbaar). De leesfouten betreffen vaak de combinaties: T – F, T – P, T – J, T – S, T – K, F – P, F – J, I – J, M – H, M – W, M – Al. Dit type paren is allemaal handmatig als naamfout aangemerkt omdat ze niet generaliseerbaar zijn. Wanneer ze in een individueel geval toch worden gelijkgesteld, moet daar sterk aanvullend bewijs voor zijn. Bij het onderscheiden van echte varianten van fouten biedt de frequentie geen hulp. Je zou kunnen denken dat fouten zoals Aafje – Grietje zelden worden gemaakt, terwijl echte varianten juist vaak voorkomen. Dat blijkt niet het geval te zijn. Zowel fouten als echte varianten kunnen zeldzaam of frequent zijn. De meest voorkomende fouten zijn bijvoorbeeld Jacob – Jan, Willem – Jan, Gerrit – Hendrik, Willem – Hendrik, dus verwarringen van veelvoorkomende namen.

DOSSIER FAMILLEMENT

gen. 45

Niet iedere afwijking in de spelling is een naamvariant of naamfout. De op 10 februari 1867 in het huwelijk getreden David Aap liet in 1886 bij Koninklijk Besluit zijn familienaam wijzigen. Zijn overlijden te Watergraafsmeer op 13 januari 1906 is daardoor (via de site FamilySearch) terug te vinden onder de naam ‘David Davids’, coll. CBG en WieWasWie.

werkelijk variant van elkaar te zijn. Ongeveer dertig procent van de naamparen kwam niet door deze test heen.

Verifiëren van naamparen Er is een aantal methoden onderzocht om de gevonden naamparen te verifieren. De eerste is om het al genoemde Voornamenboek te gebruiken. Dat geeft veel naamvarianten (vaak zonder nadere onderbouwing). Het bevat ongeveer twintigduizend namen die samen 3.737 geslachtsafhankelijke lemma’s hebben.

LINKS beoogt een reconstructie van alle negentiende en vroeg twintigsteeeuwse families in Nederland. De basis voor deze reconstructie wordt gevormd door WieWasWie, de toegang op de akten van de burgerlijke stand zoals die in de openbare archieven van Nederland worden bewaard. De beschikbaarheid van deze dataset biedt een enorm potentieel voor wetenschappelijk onderzoek, mits de individuen aan elkaar worden gelinkt tot families. Het project is een samenwerking tussen het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, het Leiden Institute of Advanced Computer Science, het Meertens Instituut en de Virtual Knowledge Studio.

46 gen.

DOSSIER FAMILLEMENT

Dat verkorte namen vaak meer dan een lemma hebben is niet erg. Lastiger is het dat bepaalde lemma’s een onderscheid maken welke in de praktijk niet blijkt, zoals Adagonda, Adelgonde en Aldegonde. Ook associaties van Nelie met Cornelis en Nella met Petronius (via Petronella) lijken te subtiel. Al met al kon het Voornamenboek maar vijf procent van onze varianten bevestigen, maar dat zijn wel de meest voorkomende. Een vergelijkbaar familienamenboek (met grondvormen of lemma’s) ontbreekt vooralsnog. Een tweede methode is om het verschil tussen de namen in een paar in een getal vast te leggen. Dat getal geeft het aantal letters dat moet worden veranderd om de ene naam in de andere om te zetten. Bij Dirk – Derck moet een i in een e worden veranderd en een c worden toegevoegd; dat zijn twee veranderingen. De gedachte is dat wanneer het verschil klein is de namen waarschijnlijk variant zijn, en juist niet wanneer het verschil groot is. Dat is overigens ook weer niet altijd waar, zoals we zagen bij de initiaalfouten. Handmatige controle is dus nodig. Deze methode wordt heel veel gebruikt om een inschatting te maken of namen variant van elkaar zijn, maar kan ook soepeler worden gebruikt omdat de geselecteerde naamparen een grotere kans hebben om

Resultaat Uiteindelijk resulteerden 34.818 variantparen van vrouwelijke voornamen, 22.478 variantparen van mannelijke voornamen en 120.115 variantparen van familienamen. Omdat verwante namen in allerlei paarcombinaties voorkomen, kunnen uit de naamparen groepen worden gevormd die onderling variant zijn. Dat resulteert in 45.000 voornamen die in circa 2.600 groepen kunnen worden samengenomen, en 115.000 familienamen die in 13.600 groepen zijn opgenomen. De orde van grootte van het aantal groepen komt aardig in de buurt van het aantal voornaamlemma’s in Van der Schaar en het aantal familienamen in Winkler. Dit resultaat kan de basis zijn van standaardisatie van namen. Zo’n naamstandaardisatie is dan gefundeerd in zeer zekere persoonsidentificatie. Dat kan weer veel nut hebben voor het vinden van personen in grote gegevensbestanden en het koppelen van hun gegevens. •

Gerrit Bloothooft is verbonden aan het Utrecht Institute of Linguistics – OTS van de Universiteit Utrecht en participeert in het LINKS project.

onderzoek Leidenaars en hun buskruitramp

Voorouders tussen de puinhopen

De ontploffing van het kruitschip. Door L. Portman naar L.G. van Os, 1807, coll. Erfgoed Leiden en Omstreken

Op 12 januari 1807 explodeerde een vrachtschip vol buskruit midden in de Leidse binnenstad. Rond de honderdzestig mensen vonden de dood; tweeduizend raakten gewond. Dit ‘Fataal Evenement’ is goed gedocumenteerd in archieven en literatuur, maar niet alles is op schrift gesteld. Ooggetuigen hebben hun ervaringen mondeling doorgegeven aan hun kinderen, soms vergezeld van een aandenken dat door volgende generaties werd gekoesterd. Tweehonderd jaar na dato zijn er nog steeds nazaten die zo’n gedenkstuk beheren. Om dat te plaatsen in het grotere geheel is genealogisch onderzoek nodig. tekst Arti Ponsen

DOSSIER FAMILLEMENT

gen. 47

Het Steenschuur voor de Ramp. Afbeelding van het Steenschuur enige minuten

Het Steenschuur in de eerste nacht

vóór de explosie. De fantasieprent is vervaardigd ná de ramp om te laten zien hoe het verwoeste stadsdeel eruit had gezien. De gevelwanden komen echter goed

na de Ramp. Koning Lodewijk staat op de voorgrond rechts (in uniform met

overeen met de werkelijkheid. De figuurtjes zijn voor het merendeel slachtoffers. Door F.A. Milatz en L. Portman, 1807, coll. Erfgoed Leiden en Omstreken

steek) te midden van de getroffen bevolking. De familie Rau woonde aan de overkant van de gracht, zo’n beetje achter de koning, waar mensen in het puin aan het graven zijn. Door J.W. Pieneman en Jons. de Vletter, 1807,

Een stom ongeluk De Leidse Buskruitramp was destijds wereldnieuws. Europa was verwikkeld in oorlogen en een economische crisis. Maar deze calamiteit sprong eruit door de onschuld van de slachtoffers – voor het merendeel vrouwen en kinderen. Het getroffen gebied was een woonwijk. Om kwart over vier op die fatale maandagmiddag waren er weinig mannen in huis maar des te meer kinderen: er waren negen scholen in de buurt gevestigd, met samen tegen de vierhonderd leerlingen. In de sjieke herenhuizen aan het Steenschuur zaten de dames aan de thee. De dienstbode was er druk mee, terwijl de werkster zwoegde boven de wastobbe en de keukenmeid de wortels schrapte voor de maaltijd. Een domineesdochter deed haar liefdadigheidsronde in de achterbuurten, waar de wasvrouwen en waterstokers aan het werk waren. Heel gewoon allemaal. Dus vroeg iedereen zich af waarom deze mensen hadden moeten sterven. Was Leiden dan zoveel zondiger dan de rest van het Koninkrijk Holland? De geschokte bevol-

48 gen.

DOSSIER FAMILLEMENT

king klampte zich vast aan koning Lodewijk Napoleon, die binnen enkele uren al ter plaatse was en persoonlijk de leiding van het reddingswerk op zich nam.

coll. Erfgoed Leiden en Omstreken

Een ongemakkelijke waarheid De koning liet direct onderzoek doen naar de toedracht van het ongeval. Het kruitschip bleek te zijn ingehuurd door het leger. Een deel van het budget was door de verantwoordelijke ambtenaar in eigen zak gestoken, veiligheidsinstructies waren er nauwelijks – en ook geen kruitschipper. Twee schippersknechts en een onvolwassen jongen waren met 369 tonnetjes buskruit aan hun lot overgelaten. Door een samenloop van ongelukjes waren ze de stad ingevaren om hulp te zoeken bij een zuster van een van hen, die in de buurt van het Steenschuur woonde. Bij het bakken van de schelvis is waarschijnlijk de vlam in de pan geslagen. Koning Lodewijk realiseerde zich dat zijn regering de aansprakelijkheid niet kon aanvaarden: de schatkist was niet opgewassen tegen de schadeclaims. Hij liet de bevolking in de

waan dat de oude kruitschipper met z’n dronken kop een pijpje had opgestoken. Terwijl de goede man niet eens aan boord was! De waarheid verdween in het geheim archief van het Hof van Holland en werd pas onlangs opgediept. De hulpverlening en wederopbouw werden betaald uit de opbrengst van een Nationale Collecte. Die hield de sensatie gaande: er kwam geen einde aan de stortvloed van prenten en boekjes. De financiële afwikkeling van de ramp was pas in 1833 rond, een kwart eeuw na het gebeuren. Nu rest er zes meter archiefmateriaal, en de samenvatting van het gebeuren beslaat 299 pagina’s. Bij elkaar geeft dit materiaal een momentopname van Leiden in 1807. En die wordt aangevuld door verhalen die binnen families zijn doorgegeven.

DOSSIER

De directeur van de ruïne. Door L.G. van Os, 1807, coll. Erfgoed Leiden en Omstreken

Een heldin in de familie In een van de monumentale panden aan de Breestraat tegenover het Stadhuis woonde in 1807 gemeenteontvanger Jhr. Mr. Leopold Adrianus von Puttkammer. Zijn zoontjes Matthijs (10 jaar) en Jacobus Nicolaas (7 jaar) zaten op de Nutsschool bij meester Andries Venker aan het Steenschuur, schuin tegenover de ligplaats van het kruitschip. Om kwart over vier stonden de leerlingen klaar om naar huis te gaan. Door de explosie stortte het pandje in en kwamen zesenvijftig kinderen, in leeftijd variërend van zes tot dertien jaar, onder het puin te liggen. Tien van hen overleefden het niet. Ook twee jonge ondermeesters en Venkers eigen dochtertje van acht maanden kwamen om het leven. De jongetjes Von Puttkammer hadden geluk. Matthijs was op eigen kracht al uit de ruïne geklauterd, toen hun kindermeisje kwam toegesneld. Met gevaar voor eigen leven klom zij rond op de puinhopen, wanhopig gillend: ‘Kootje Puttkammer, Kootje Puttkammer!’ Tot een zwak stemmetje antwoordde: ‘Hier ben ik, lieve Door.’ In de

Onderop het voetstukje was met ballpoint gekrast: ‘grootste deel verbrand in de oorlog 1940-1945 – sorry’ kruitramp-literatuur wordt dienstmaagd Dorothea Fransina Henst gevierd als een heldin. Voor Bert Hiensch uit Zoetermeer was dit verhaal een ontdekking. Theodora Francina – zoals zij volgens zijn familiestamboom heette – was de dochter van zijn verre voorvader Jan Hens (Henst/Hentch/ Hiens), die in 1765 als hoedenmakersknecht werd ingeschreven in het poortersboek van Leiden. Dat zij iets heldhaftigs had gedaan was vagelijk bekend. Maar het avontuur kreeg pas echt glans door de levendige bijzonderheden die bij de herdenking van de kruitramp in 2007 aan

het licht kwamen. Dat zij in dienst was bij een jonkheer van Pruisische afkomst maakt de geschiedenis nog interessanter, want Doortjes grootvader was meester-hoedenmaker Johannes Nathaniel Hinsch (omstr. 1700-1775), van wie vermoed wordt dat hij oorspronkelijk uit Danzig afkomstig was. Of het één in verband staat met het ander is ook na uitvoerig onderzoek niet duidelijk geworden, maar het verhaal van Theodora heeft inmiddels een vaste plaats in de genealogische canon van Berts familie.

DOSSIER FAMILLEMENT

gen. 49

Een warme herinnering De sensatie concentreerde zich op de gegoede bewoners van het Steenschuur. Maar het omvangrijke archief van de kruitramp, dat berust bij Erfgoed Leiden en Omstreken, vermeldt veel méér betrokkenen. Bij de Open Archievendag van 2004 werd aandacht besteed aan de ramp. Prompt meldde zich een mevrouw bij de studiezaal-beheerder met een brokstukje van het kruitschip. Er zat een etiket op: ‘Boegstuk van het in de lucht gesprongen Kruitschip te Leiden – Steenschuur 12 jan. 1807 en gevonden door J. Pommée’. Onderop het voetstukje was met ballpoint gekrast: ‘grootste deel verbrand in de oorlog 1940-1945 – sorry’. Mevrouw Irene Halfwerk-Pommée had het geërfd van haar vader Louis. Oorspronkelijk was het een forse balk, die hij trots in het trapgat had hangen. Erachter had hij een driemaster geschilderd, in volle zee. Dat was fantasie – het kruitschip was een bescheiden binnenvaartuig – maar geeft wel aan hoe het ‘reliek’ tot zijn verbeelding sprak. Zijn vrouw kon dat niet meevoelen. Toen haar man in de oorlog moest onderduiken en zij alleen achterbleef in de extreme kou van de hongerwinter, heeft ze dat brok hout stukje bij beetje opgestookt in haar wonderkacheltje …. ‘Sorry!’ De familie kon echter niet vertellen wie de J. Pommée was die de balk van het kruitschip zou hebben gevonden. Professor Knappert vermeldt in zijn De Ramp van Leiden na honderd jaar herdacht (1907): ‘De heer Pommée in de Wolsteeg alhier toonde mij te zijnen huize nog een stuk van het schip, neêrgekomen in de Kloksteeg, hoek Rapenburg, door zijn vader aangekocht.’ Uit onderzoek blijkt dat Knappert heeft gesproken met de grootvader van mevrouw Halfwerk, hoofdonderwijzer Jacobus Johannes Hendrikus Pommée (1866-1943). Diens vader Johannes Albertus (geb. 1835) heeft het brokstuk mogelijk gekocht van een andere tak van de familie. Als vinder komt dan Johannes Pommé (geb. 1789) of zijn broer Jacobus (geb. 1791) in beeld. Na het overlijden van hun vader in 1804 waren zij ondergebracht in het R.K. Weeshuis aan de St. Jacobsgracht. Dat lag op de rand van

50 gen.

DOSSIER FAMILLEMENT

Het mastlood van het ongeluksschip was in een kroeg in de Nonnensteeg opgesteld ter bezichtiging – consumptie verplicht het rampgebied. Hebben de jongens naar stukken van het kruitschip gezocht om te verkopen?

Objecten van herinnering In de eerste weken na de ramp werd Leiden overspoeld door ramptoeristen. Die hadden zeker belangstelling voor souvenirs! Uit de literatuur is bekend dat het mastlood van het ongeluksschip in een kroeg in de Nonnensteeg was opgesteld ter bezichtiging – consumptie verplicht. Andere Leienaars verhuurden zich als gids of wisten de bezoekers met een zielig verhaal geld uit de zak te kloppen – tot de sensatie wegebde en men overging tot de politieke wanorde van de dag. Koning Lodewijk Napoleon deed achter de schermen veel goeds voor de stad. Dat had hij beloofd in die eerste nacht na de explosie, toen hij door de bevolking werd ingehaald als troostende engel. ‘Ach, troosten gaat mijn macht te boven’, had de pragmatische Lodewijk verzucht, ‘maar zeg mij wat ik kan dóen!’ Zijn troonsafstand in 1810 maakte van Holland een achteraf-provincie van het Franse Keizerrijk. Het geplande monument voor de slachtoffers van 1807 is er nooit gekomen. De Leidenaars vonden geen gehoor meer voor hun collectieve trauma. Maar het zat er nog wel. In besloten kring bleven zij hun doden gedenken. Naarmate de ooggetuigen ouder werden kwamen hun herinneringen sterker naar boven. Zij moesten hun verhaal kwijt aan

hun kinderen en kleinkinderen. Voorwerpen konden daarbij als katalysator dienen: een brokstuk van het ongeluksschip, een kledingstuk, muziekinstrument of sieraad dat bij de ramp beschadigd was geraakt. Of dat juist ongeschonden in het puin was teruggevonden. Generaties lang werden deze ‘objecten van herinnering’ gekoesterd. Soms vergezeld van brieven of memoires. Maar altijd met Het Verhaal erbij. De hoeders van dit erfgoed behandelden het met eerbied. Als zij geen erfgenamen hadden schonken zij hun schatten aan Stedelijk Museum De Lakenhal. De catalogus van de kruitrampcollec• tie van het museum telt 52 voorwerpen, waarvan er zeker zeventien op deze manier zijn verkregen. Van elf andere stukken is het aannemelijk dat zij uit een familie komen, maar is het bijbehorende verhaal verloren gegaan. Als de schenker bekend is kan genealogisch onderzoek die link misschien herstellen. Wie was de voorouder die getuige was van de kruitramp? Waarom heeft hij of zij waarde toegekend aan een stuk hout, een kapotte jurk of een verbogen sleutel? Daar moet een verhaal achter zitten. Soms is dat keurig beschreven in de kruitramp-literatuur, en anders biedt het archief van de kruitramp uitkomst. Dat puilt uit van de lijstjes: slachtoffers, overlevenden met hun redders, huiseigenaren die recht hadden op schadevergoeding. Winkeliers en werklieden die door de stad werden betaald

DOSSIER

Verbogen sleutel van één van de vernielde huizen, coll. stedelijk museum De Lakenhal

voor hun diensten bij de reddingswerkzaamheden en wederopbouw. Daarnaast zijn er nog de gebruikelijke bronnen, zoals belastingcohieren en buurtboeken. En soms komt een verhaal zichzelf vertellen. Dat gebeurde in 2009 dankzij de oplettendheid van het Gemeentemuseum Den Haag. De familie Van Royen meldde zich daar met twee japonnen uit de Empiretijd. Een statige baljurk die was gedragen aan het hof van koning Lodewijk Napoleon; die werd dankbaar in de collectie opgenomen. Maar de andere jurk, een eenvoudig bruin geblokt katoentje, vertoonde grote gaten en scheuren. Er zat een briefje bij: ‘Deze japon heeft behoord aan mijne grootmoeder Gertrude Stephanie Rau, geb. van Randwijck zij had hem aan tijdens de ramp te Leiden 12 Jan. 1807 – Johanna Rau.’ De conservator herinnerde zich op de televisie iets gezien te hebben over een tentoonstelling in De Lakenhal en stuurde de familie door. Zij bleken ook te beschikken over de memoires van Sebald Rau, die de ramp als vijfjarige had

Zelfs op tachtigjarige leeftijd maakte de lucht van puin en natte pleisterkalk hem nog onpasselijk

meegemaakt. Urenlang had hij onder het puin gelegen, samen met zijn moeder en haar schoonzuster. Ze dankten hun behoud aan de stevige constructie van de canapé waarop ze hadden gezeten; de rugleuning belette dat zij werden verpletterd onder de instortende zoldering. Dat gebeurde helaas wél met graaf Van Randwijck. Zijn zuster – mevrouw Rau – probeerde vergeefs naar hem toe te kruipen. De scheuren in haar jurk getuigen er nog van. Haar zoontje hield aan die benauwde uren een levenslang trauma over. Zelfs op tachtigjarige leeftijd maakte de lucht van puin en natte pleisterkalk hem nog onpasselijk. In 1882 riep Sebald zijn

neven en nichten bij elkaar om nog éénmaal zijn verhaal te vertellen. De jongere generaties luisterden eerbiedig naar zijn lange, gedetailleerde beschrijving. Hele flarden van gesprekken kwamen weer bij hem boven. Nicht Johanna heeft het woordelijk opgetekend in een schriftje. Dat is nog altijd in de familie, met andere belangwekkende documentatie, plus het gekraakte etui van een parelcollier – dat zelf ongeschonden uit het puin was opgedolven en de gebroken voordeursleutel van het weggevaagde huis. Alleen de jurk had speciale zorg nodig van het museum, dat nu de zevende ‘generatie’ is die dit gedenkstuk mag koesteren.

DOSSIER FAMILLEMENT

gen. 51

Zijn zuster probeerde vergeefs naar hem toe te kruipen. De scheuren in haar jurk getuigen er nog van

De kracht van de overlevering Ook spectaculair is de familieoverlevering die opdook in Canada. Wolfgang Vielhaber had een artikel over de kruitramp gelezen. Hij meldde zich bij de auteurs met een passage uit de memoires van zijn overgrootmoeder Christine de Vries (1846-1931). Zij vertelt hoe háár grootouders in hun Amsterdamse woning twee prenten van de kruitramp aan de wand hadden hangen. Eén van het Steenschuur vóór de explosie en één van de puinhopen erna. Grootvader Dirk Hendrik Roothuijsen (1789-1862) vertelde erbij hoe hij vijf minuten voor de explosie langs het ongeluksschip was gelopen. Hij had nog gedacht hoe onverantwoordelijk het zijn ligplaats had gekozen! Dat zal overdreven zijn, want het kruitschip was een onopvallend binnenvaartschip. In het Leidsch Dagblad van 13 januari 1890 heeft zijn zoon Hendrik Gerardus (1819-1910) het verhaal laten optekenen zoals hij het in zijn jeugd had gehoord. In de namiddag van de 12de januari was Dirk op weg naar het Steenschuur. Halverwege maakte hij rechtsomkeert …. en achter hem explodeerde het kruitschip. Op zoek naar zijn vader Pieter (geb. 1761), die brandmeester was, belandde hij in het rampgebied tussen de puinhopen. De brandweer stond machteloos bij gebrek aan brandspuiten en blus-emmertjes. Ze hebben wel veel mensen uit het puin weten te halen, maar voor velen kwam iedere hulp te laat. Sommige slachtoffers konden niet eens worden geïdentificeerd. Nog jaren later had de oude brandmeester

52 gen.

DOSSIER FAMILLEMENT

Linkerzijde van de jurk van mevrouw Rau-van Randwijck, coll. stedelijk museum De Lakenhal

een afgerukte hand op de schoorsteenmantel staan, op sterk water. Kleinzoontje Hendrik gruwde ervan, zodat grootmama het ‘akelig gedenkHeeft u in uw eigen familie een overlevering over de kruitramp? Woonden uw voorouders in 1807 in Leiden en vraagt u zich af wat zij van de catastrofe hebben meegemaakt? Neemt u dan alstublieft contact op met de auteur: [email protected]

stuk’ stiekem in de tuin begroef. Hendrik kwam hierdoor niet van zijn trauma af. Hij beleefde het elk jaar opnieuw, op 12 januari om klokke tien over vier. Na zijn trouwen in 1812 verhuisde hij naar Amsterdam, waar hij onderwijzer werd aan een diaconieschool. Zijn kinderen gingen ook in het onderwijs; kleindochter Christine was lerares Engels en Frans. Om haar Duitse conversatie aan te scherpen logeerde zij in de lente van 1868 in Oberbiel bij Wetzlar, aan de rand van het Westwald. Daar ontmoette zij een verlegen houtvester, met wie zij na een ongemakkelijke verkering in het huwelijk zou treden. Ze heeft het vastgelegd in memoires en brieven in schitterend Duits. Die werden verzameld door haar dochter Marianne Steimer en berusten nu bij Gisela Vielhaber, de moeder van Wolfgang. Hij heeft er onlangs een digitale uitgave van verzorgd. In de zomer van 2011 was hij in Leiden, waar hij aan zijn dochter demonstreerde hoe morsdood haar voorvader zou zijn geweest als hij niet op zijn schreden was teruggekeerd voor een onbenullige boodschap. En zo is Florence nu de zevende generatie die het verhaal van de Hand op Sterk Water kan vertellen – in het Frans, aan de andere kant van de wereld. •

Arti Ponsen werkt op het Bestuursbureau van de Universiteit Leiden. Als amateurhistorica assisteert zij bij projecten van Stedelijk Museum De Lakenhal. De Buskruitramp van 1807 is haar specialisme.

De catalogus van de kruitrampcollectie van Stedelijk Museum De Lakenhal is opgenomen in A. Ponsen en E. van der Vlist, Het Fataal Evenement. De buskruitramp van 1807 in Leiden. (Leiden 2007). Het boek is niet meer in de handel, maar kan worden geraadpleegd in verschillende bibliotheken.

advertenties

DOSSIER FAMILLEMENT

gen. 53