k tu
De vitaliteit van de samenleving Regisseren en geregisseerd worden
Afstemming van overheidsbeleid op burgerkracht en anderzijds burgers aanspreken op hun verantkunnen voorspellen.
es
woordelijkheid bevat een fundamentele verandering en zoektocht, waarvan we de uitkomsten niet
De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid schrijft in haar rapport ‘Vertrouwen in burgers’1 dat ‘… de grootste uitdaging is gelegen in het verwelkomen van maatschappelijke initiatieven, ook als die niet ‘passen’ in het perspectief van de beleidsmakers’
‘De verantwoordelijkheid van de overheid hangt in toenemende mate af van de eigen verantwoor-
si
delijkheid van de burger, maar ze hebben het niet gemakkelijk met elkaar.’, is de slotzin uit ‘Een beroep op de burger’ van het Sociaal en Cultureel Rapport 20122. Ook de pers heeft in toenemende mate aandacht voor het vraagstuk van de vitaliteit van de samenleving en de burgers die ‘…verlangen naar autonomie, idealisme en gemeenschapszin.’3 789
Een vitale samenleving bestaat uit actief participerende burgers, die eigen regie voeren en in het
us
eigen levensonderhoud kunnen voorzien. Minder overheid en meer eigen regie, mogelijkheden en verantwoordelijkheden van burgers. Echter, daar is soms ondersteuning of activering bij nodig10. De
overheid moet anticiperen op de vitaliteit in de samenleving (geregisseerd worden) maar ook ondersteunen en activeren waar dat nodig is (regisseren). De gemeente zal zich, zoals bij elke verandering, vragen stellen als: waar staan we nu, waar willen we naartoe, wat is daarvoor nodig. Bij ‘Bouwen op burgerkracht’ zal de overheid nadrukkelijker dan voorheen uitgaan van de mogelijkheden van de netwerksamenleving waarin het delen van tijd, kennis, kunde, ruimte, handen en voeten, geld en materieel steeds minder hiërarchisch en steeds
sc
meer via netwerken plaatsvindt. Nieuwe opvattingen over de nieuwe verantwoordelijkheden van de actoren (burger, overheid, uitvoeringsorganisatie, fondsen, bedrijven, enz.) gaan gepaard met een nieuwe inrichting van organisatie, bekostiging- en financieringsystematiek. Uitgaan van de energie in de samenleving is een belangrijk element en voorwaarde bij Bouwen op de kracht van burgers. Nu al is sprake van meer dan 1.000.000 fulltime (vrijwillige en mantelzorg) arbeidsplaatsen per jaar11 en rond 4,7 miljard Euro per jaar aan altruïstisch kapitaal12. Dit vrijwillig,
di
sociaal, economisch, democratisch en dienstverlenend kapitaal is de hefboom om te komen tot die veerkrachtige lokale samenleving waarin zoveel mogelijk burgers – zo niet allen – participeren. 7
http://www.wrr.nl/fileadmin/nl/publicaties/PDF-Rapporten/Vertrouwen_in_burgers.pdf
8
http://www.scp.nl/Publicaties/Alle_publicaties/Publicaties_2012/Een_beroep_op_de_burger)
9
http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2844/Archief/archief/article/detail/3372456/2013/01/05/Dan-doet-de-burger-het-wel-zelf. dhtml
10 http://www.vng.nl/files/vng/publicaties/2012/20121112_bouwen_op_kracht_burgers.pdf 11 5,6 miljoen vrijwilligers * 3 uur per week *52 :1400 http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/vrije-tijd-cultuur/publicaties/ artikelen/archief/2008/2008-90136-wk.htm en mantelzorgers 2,6 miljoen * 8 uur per week * 52 weken: 1400 http://mantelzorgsteunpunt.nl/Hoeveel_mantelzorgers_zijn_er_in_Nederland_ 12 http://www.verenigingvanfondsen.nl/viewer/file.aspx?fileinfoID=151
In dit pleidooi geeft de VNG een aantal sturingsinstrumenten ter verkenning en overweging om te komen tot ver-
k
dere versterking van de vitale samenleving. Hierbij gaat het niet alleen om ‘loslaten is winnen’, maar ook om het eigen gemeentelijke functiehuis, het belang van (digitale) communicatie, financiering van burgerkracht vanuit
Vereniging van Nederlandse Gemeenten, 27 maart 2013
tu
niet politiek gestuurde bronnen en het evenwicht in draagvlak en draagkracht.
Uitgegeven ter gelegenheid van ‘Bouwen op Burgerkracht’ op 27 maart 2013, te Driebergen
KNA Blazersklas
De KNA Blazersklas is een initiatief van Harmonie KNA (Kunst na Arbeid) uit Beek-Ubbergen. In samenwerking met Basisschool de Biezenkamp
worden in 2 groepen 7 muzieklessen gegeven van januari t/m juni 2013. Alle leerlingen mogen een keuze maken uit een blaasinstrument: klari-
es
net, trompet, dwarsfluit of bariton en krijgen dit instrument gedurende het project ook mee naar huis! De lessen zijn ingepast in het school-
programma en worden groepsgewijs én klassikaal gegeven door louter
enthousiaste vrijwilligers uit Harmonie KNA. Doel is de kinderen kennis
te laten maken met gezamenlijk muziek maken op een instrument en de
basisbeginselen van muziek bij te brengen. Uiteraard hopen zij tevens de kinderen zo enthousiast te maken, dat zij het zelf muziek maken als hobby aanhouden voor de toekomst en daarmee op enig moment, na www.harmonieknabeek.nl
De uitdaging
si
aanvullende individuele lessen, een muzikale rol binnen de harmonie kunnen gaan vervullen.
De gemeente staat steeds meer voor de uitdaging te streven naar draagvlak en draagkracht voor een vitale
us
samenleving op wijk-, buurt- of gemeenteniveau, in balans met te besteden gelden. Gemeenten die slagen in het delen van vraagstukken met haar burgers en andere actoren zullen minder scepsis en wantrouwen (legitimiteitstekort) ervaren. Uitgaan van de mogelijkheden, creativiteit en energie van de netwerksamenleving zal bovendien minder tegenwerking (uitvoeringstekort) oproepen en verlies van maatschappelijk kapitaal tegengaan7. Voor gemeenten is het van belang de verschillende maatschappelijke actoren en initiatieven te herkennen, te erkennen en de ruimte te geven om zich te ontwikkelen. Een aanpassing van de besturingsstijl en werkomgeving
sc
is nodig om maximaal te anticiperen op deze burgerkracht.
‘t Zeuvende
Het is een groep vrienden die, begonnen als handbalteam, is uitgegroeid tot een 20tal vrijwilligers die zich inzetten voor andere organisaties en verenigingen. Vanaf 1984 houden ze een oliebollenactie waarvan de opbrengst (gemiddeld EUR 2.000,-) gaat naar goede doelen zoals Rides for the Roses, nieuwe AED´s, de voedselbank,
di
Stichting Stervensbegeleiding, Stichting Kloppend hart, Stichting vrienden van Liduina, enz. Daarnaast zetten de vrienden zich in als helpende handen bij diverse activiteiten en organisaties. Zo gebeurt het dat voordat alle bezoekers komen ´t Zeuvende aan het vegen en klaarzetten is en na afloop, al is het ´s nachts, ´t Zeuvende aan het opruimen en vegen is. Puur om andere organisaties te helpen. Ze bieden de helpende handen o.a. bij de Bemmelse dweildagen, de Kunstroute Lingewaard, de Kortebaandraverij in Bemmel, Het Dijkmagazijn, Whitehouse Bemmel & Watersnoodramp Haïti, Klein Orkest van Harmonie UDI en nog veel meer. www.zeuvende.nl
7
http://www.verenigingvanfondsen.nl/viewer/file.aspx?fileinfoID=151
Vereniging Van nederlandse gemeenten
De vrijwilligers van museum Opsterlân hebben zich met alle vermogen ingezet om het gehele museum zodanig te verbouwen dat er een eigentijdse locatie is ontstaan voor de museumbezoeker. Ook hebben zij waar mensen elkaar kunnen ontmoeten. Hier kan men streekproduc-
tu
zich ingezet om een gezellige plek, museumcafé Lokaal 1, te creëren
k
Museum Opsterlân
ten proeven, waardoor de binding met de streek Opsterland tot stand gebracht wordt. www.museumopsterland.nl
De richting
es
Burgers zijn steeds meer betrokken bij hun leefomgeving en willen daaraan een bijdrage leveren. Zij hebben de ruimte nodig om hun verantwoordelijkheid te kunnen nemen en moeten daar zo nodig toe uitgedaagd worden. De samenleving als uitgangspunt nemen en samen oplossen, hoort bij deze nieuwe richting: de burger als vernieuwer.
In deze sturingsrichting is de burger niet de veroorzaker van het slechte spel, maar mede-oplosser van vraagstukken. En daarbij horen vragen als: ‘Wat is er aan de hand en wat kunnen we eraan doen? Wat bindt en stimuleert
si
en waardoor wordt de burger aangesproken?’
Actie
Om de kracht van de vitale samenleving aan te boren, dient de overheid te investeren in de relatie met de burger en deze actief te betrekken bij haar taak. Hierdoor ontstaat er vertrouwen en liggen er kansen voor een effectievere samenwerking. De burger als partner en medeverantwoordelijke. Daar ligt immers het hart van de samenleving.
us
Een netwerk in de wijk, dat zorgdraagt voor de informatie- en ervaringsoverdracht tussen burger en overheid en vice versa, is daarbij onmisbaar.
Er moet ruimte zijn en wellicht soms nadruk op experiment, om burgers de veranderingen binnen de lokale overheid te laten ervaren. Hierbij moet gezorgd worden voor transparantie: resultaten meten en terugkoppelen naar
sc
de burger. Dat bindt en overtuigt de lokale samenleving.
Chat-site www.pratenoververlies.nl Pratenoververlies.nl is een Apeldoorns initiatief, dat Nederlandstalige in ons land of daarbuiten terzijde staat wanneer zij kampen met gevoelens van rouw, verlies of onzekerheid door het overlijden van een partner, kind, ouder, vriend(in), familielid of een schokkende gebeurtenis. Door middel van Internet-chat met getrainde vrijwilligers. Het
di
is ontstaan omdat bestaande hulpverlening en gespreksgroepen vaak niet beantwoorden aan de behoeften van moderne jongeren, mannen en vrouwen (met een baan) en kinderen, die in hun leven proberen overeind te blijven ondanks een recent verlies. Graag op een moment dat het hen uitkomt! Het technische deel van Pratenoververlies.nl is opgezet door slimme whizzkids binnen de landelijke Humanitas en vereniging Yarden, ism. Stiching e-hulp.nl, De Ruimte Ontwerpers en door de webbouwers van LeukeLeu. Het wordt gefinancierd door Humanitas, Vereniging Yarden, Skanfonds en HSHB. De kick-off was op 19 november 2011 en is al bezocht door honderden met verlies getroffenen. Modern vrijwilligerswerk gaat over grenzen! Naast e-reclame en publiciteit in media, zit de flyer inmiddels ook in het nagesprek van tal van begrafenisondernemers. www.pratenoververlies.nl
Vereniging Van nederlandse gemeenten
Sportraad Heiloo i.o. is in het leven geroepen door een burgerinitiatief omdat volgens de sportraad geen sportvisie dus géén beleid vanuit de gemeente Heiloo aanwezig was. Door de verenigingen met elkaar in contact te brengen bleek veel kennis en ideeën voor een be-
k
Sportraad Heiloo
tu
ter sportklimaat paraat te zijn. Middels inventarisatie van de behoefte
van de basisscholen op gebied van sport en bewegen te inventariseren is het project sport@school gestart. 7 verenigingen vullen de gymles-
sen op de 11 basisischolen zoveel mogelijk met hun sportieve activiteit in. De sportraad organiseert o.a. een sportgala voor de inwoners van
Heiloo met als categorieën; verenigingen, jeugd, masters, aangepaste sporten en de vrijwilligers binnen
verenigingen, met als doel het sporten en bewegen in de breedste zin des woords te promoten. Daarnaast door overdracht van elkaars activiteiten. In ontwikkeling
Nieuwe sturing; de voorwaarden
es
heeft de sportraar contact met de afdeling Welzijn om de ouderen en jongeren met elkaar te verbinden
Burgerkracht genereren, aantrekkingskracht groter maken, burgers en andere actoren als partners uitdagen en
si
een gevoel geven van geborgenheid is en wordt de komende decennia de kernvraag voor de planning van gemeenten. En niet alleen in het sociale domein (zie ook8 (7). Maar als het gaat om burgerkracht is er geen blauwdruk. De innovatiekracht zit immers in de vitale samenleving en die verschilt van deur tot deur en van wijk tot wijk. Heldere visie en stellingname
us
Een schone economie, werk, goede voorzieningen en een prettig leefklimaat zijn wensen die burgers en bedrijven motiveren. Burgers maken zich ongerust over veranderingen in hun directe leefomgeving. Een leefomgeving die zij vaak zeer waarderen. Met een heldere visie en duidelijke stellingname kan de overheid veel energie mobiliseren wanneer zij grote publieke uitdagingen integraal koppelt aan de directe leefomgeving van de burger. Lokale belangen verbinden aan vraagstukken als betaalbare zorg en een veilige, inspirerende, milieuvriendelijke leefomgeving is dé basisvoorwaarde. Met behulp van de bestaande of aangepaste infrastructuur kan de overheid
sc
anticiperen, en nieuw potentieel aanspreken.
Boerenschans-volmolen-schaapskooi-ontmoetingscentrum Het initiatief ontwikkelt een boerenschans, volmolen en schaapskooi met ontmoetingscentrum. Stichting De Rooyse Schans en Stichting Schaapscompagnie Merselo werken samen aan dit project dat ook
di
ondersteund wordt door de gemeente Venray, Staatsbosbeheer, Waterschap, KNHM en de dorpsraad van Merselo. De exploitatie van het initiatief zal door vrijwilligers uitgevoerd worden in samenwerking met welzijnsorganisaties die mensen met een beperking ondersteunen. Het initiatief kan concreet invulling geven aan verbindingen tussen wonen, welzijn en zorg om burgers in kwetsbare situaties meer perspectief te kunnen bieden en een wezenlijke bijdrage kunnen leveren aan gemeenschapsvorming en burgerschap. www.rooyseschans.nl
8
www.pbl.nl/publicaties/2011/signalenrapport-de-energieke-samenleving
Vereniging Van nederlandse gemeenten
Het doel van het eerste Speelbos in ´t Gooi is om kinderen van 4-15 jaar vrij in de natuur te laten spelen waardoor ze een band opbouwen met de natuur. Zij zijn immers de beslissers van morgen. Spelen in de ontwikkeling. Het speelbos bestaat uit een met boomstobben omsloten bosgebied van 2 ha met uitsluitend natuurlijke speelmaterialen zoals klimbomen, takken, zand, reliëf, stenen en een waterloop die
tu
natuur heeft een bewezen positieve invloed op hun gezondheid en
k
Speelbos ‘t Laer
met pomp verbonden is door kronkelende holle paden. Inmiddels spelen er dagelijks gemiddeld 30-50 kinderen (die elkaar vaak nog niet
kennen) samen in de natuur: hutten bouwen, klimmen, watergeulen graven, dammen maken, verstoppen, rennen, eigen spelletjes.(Groot)ouders ontmoeten elkaar op de natuurlijke zitgelegenheden. Behalve het
es
zware machinale werk, is het speelbos door 75 vrijwilligers van o.a. het IVN, GNR, Rabo, GAC, Vogelwerkgroep én een schoolklas aangelegd. Het terrein is van het Goois Natuurreservaat. http://gnr.nl/Wat_is_er_te_doen/Actief/Speelbos/index.aspx
Regels, financiën en competenties
Gebruik maken van alle mogelijkheden van de samenleving zorgt voor de veerkracht van de samenleving. Deel-
si
name aan de samenleving geeft vertrouwen en zorgt ervoor dat de burgers minder afzijdig zullen zijn. Minder regelreflex, creativiteit stimulerende regels, eigen inkomstengebieden en subsidiekaders zijn instrumenten die gemeenten in handen hebben om de samenleving kracht te geven, naast dienstverlening, promotie, deskundigheidsbevordering en netwerkstimulering. Flexibiliteit, opbouwen en netwerken, ruimte voor experiment, resultaatgericht, transparantie en werken aan vertrouwensrelatie met burgers in alle domeinen vraagt om andere
us
competenties. Meten én communiceren
Aan de ene kant is er een wereld te winnen door te anticiperen op hoe burgers zelf een bijdrage leveren aan de verandering die ons voor ogen staat. Aan de andere kant is deze verandering te realiseren door burgers zelf meer mogelijkheden te geven om de beweging naar een vitalere samenleving te maken. De overheid zal dus meer dan voorheen in co-creatie met de samenleving acteren.
De mogelijkheden op ICT-gebied (crowdsourcing, -funding en -communicatie) en de aanwezigheid van mondige
sc
creatieve burgers in vele (virtuele) netwerken, schept kansen om de vitaliteit van de samenleving in te zetten bij
Flaeijelfeest
De organisatie van het Flaeijelfeest heeft ten doel om het vroegere leven op het platteland in de vorm van een “eendaags” openluchtmuseum (rijdend en in bedrijf) tentoon te stellen. De activiteiten zijn voor jong en oud, uit heel Nederland. Door inzet van ruim 450
di
vrijwilligers, gemeente en sponsoren genieten al 36 jaar, ruim 25.000 bezoekers van de 4 km boerenoptocht en het openluchtmuseum in bedrijf. De optocht bestaat uit een rijdend museum van antieke voertuigen getrokken door paarden, stoommachines, oude tractoren, en (motor)fietsen. Het openluchtmuseum op landgoed De Horne toont o.a. een dorpsstraat anno 1920 (met alle beroepen van toen), 30 oude ambachten, demonstraties hooien, dorsen, aardappel rooien, stoommachines, zeismaaien, baggelen, turf maken, oude tractoren en motoren, ringrijden en volksdansen. De activiteiten op de nostalgische kermis met antieke luchtschommel,de steile wand, 80 in de bocht, Kop van Jut, zweef en draaimolen zijn gratis. Verder zijn er wedstrijden Flaeijelhangen, touwtrekken en ouderwetse krachtmetingen. www.flaeijel.nl
Vereniging Van nederlandse gemeenten
De Needse sportweek is een grootschalig sportproject van vrijwilligers van sportverenigingen, leerlingen basisonderwijs en voortgezet onderwijs, ouders en bedrijfsleven. Een week lang staat heel Neede, een groep 4-8 maken tijdens schooltijd kennis met 2 sportverenigingen
tu
dorp in de Achterhoek, in het teken van sport. Ruim 650 kinderen van
k
Needse Sportweek
en dat gedurende hun hele schoolloopbaan zodat alle sporten en alle sportaccommodaties voorbij komen. Een mega organisatie! Zo´n 50 trainers van sportverenigingen maken dit mogelijk. Doel is sportpromotie en meer jeugdleden. Aan dit project werken daarnaast mee
het basisonderwijs (8 scholen), 30 maatschappelijke stagiaires van het voortgezet onderwijs, het Needse
bedrijfsleven voor sponsoring financieel en in natura, ouders voor het brengen, halen en begeleiden en de
es
Sport Federatie Berkelland als coördinerende instantie. Belangrijkste effect is dat alle Needse kinderen als ze 12 jaar zijn kennis hebben gemaakt met alle sportverenigingen in de buurt. Tijdens school tref je alle kinderen, niemand uitgezonderd! www.sportfederatieberkelland.nl
het realiseren van grote publieke doelen die burgers zelf ook als uitdaging zien.
si
Experimenteren, leren en opschalen Gemeenten zijn als eerste verantwoordelijk voor de verdeling van schaarste en het bepalen van publieke doelen. De gemeente wil ook alle burgers laten participeren, hoe ingewikkeld dat soms ook is. Uitgaan van burgerkracht houdt in zich; experimenten, innovaties, leerprocessen, ruimte voor dynamiek, slimme infrastructuur, alternatieve handelingsopties, maar bovenal erkenning van onzekerheden op het proces en verschillen in spel en uitkomsten
us
tussen wijken en gemeenten. De netwerksamenleving
Kenmerkend voor de netwerksamenleving zijn de stromen van geld, personeel, beelden, imago, ideeën enz. In die stromen ontstaat vitaliteit als de condities voor samenwerking gunstig zijn. In die vitale knopen ontstaat vitaliteit. Het herkennen en inspelen op die samenwerkingsmogelijkheden is cruciaal bij bouwen op burgerkracht. Digitalisering voedt daarbij de oplossingscapaciteit van de vitale samenleving. Neem bijvoorbeeld crowdsourcing. Dat mechanisme kan een belangrijke taak zijn voor de overheid die initiatieven en ideeën vanuit de samenleving,
sc
zichtbaar in die vitale knopen, een plaats wil geven.
Vervolg
De gemeente regisseert en wordt geregisseerd in de vitale samenleving. Dat veronderstelt een nieuwe opvatting over de rol van de gemeente (en rijksoverheid). Overtuigingskracht in plaats van verplichtingen en leerprocessen staan dan centraal in het beleidsproces. Geregisseerd geeft de gemeente ruimte aan dynamiek, innovaties, experimenten en creatieve ideeën. Als regis-
di
seur geeft de gemeente in dat platform ook ordening én borging van veelbelovende ideeën.
Europaplein samen actief Het doel is het bevorderen van de onderlinge contacten, de leefbaarheid en de samenhorigheid in wijk west. dit wordt gedaan door het organiseren van 4 grote evenementen over het hele jaar verdeeld: kijkse, sportse, eetse en klinkse. De werkgroep regelt de basiszaken. Bewoners en betrokken uit de wijk zorgen voor de deelnemers per activiteit. Daarnaast is er bij ieder evenement ruimte voor ontmoeten of deelnemen.
Vereniging Van nederlandse gemeenten
In het concreet maken van deze aanpak ligt de uitdaging in de komende decennia. Daarom is het nu van belang
k
om hierin te investeren om onze kansen waar te maken en de burger in zijn of haar kracht te ondersteunen. Bronnen9
tu
Colofon
Met dank aan Bianca Perdijk, Jan van Ginkel, Wil van Nunen en vele anderen VNG, maart 2013 Daniël Kruithof www.vrijwilligerswerk.nl : • 1 miljard uur per jaar • 1.000.000 mannen vrijwillig in de sport • 700.000 moeders actief op school • 43% vd mannen doet vrijwilligerswerk • 41% van de vrouwen doet vrijwilligerswerk
es
• 650.000 vrouwen in de zorg
• 5,6 miljoen vrijwilligers gemiddeld 3,7 uur per week, waarvan 6,5% met onkostenvergoeding • 35-44 jarigen meest actief in het vrijwilligerswerk • 90% wordt gevraagd
si
• Vrijwilligers leven langer
di
sc
us
Ook uw reactie of aanvulling op dit document is welkom. Mail naar:
[email protected]
9
Zie ook http://www.vng.nl/onderwerpenindex/maatschappelijke-ondersteuning/vrijwilligers-mantelzorgers-en-maatschappelijke-stage Voor meer voorbeelden van maatschappelijk initiatief zie: http://prijzen.vrijwilligerswerk.efficiency-online.nl/pages/prijzen/ Alle+inschrijvingen en http://praktijkvoorbeelden.vng.nl/databank/burgerparticipatie.aspx
Vereniging Van nederlandse gemeenten
