DIESELAANDRIJVING... HOE LANG NOG?
1
HET BELANG VAN DIESELAANDRIJVING VOOR HET NEDERLANDSE WATERERFGOED
Dieselaandrijving… hoe lang nog? De introductie rond 1900 van de verbrandingsmotor, kort daarop gevolgd door de elektromotor, in de bemalingstechniek luidde het einde in van de toenmalige stoom aandrijving. Op zijn beurt wacht nu de dieselmotor eenzelfde lot. In veel gemalen die oorspronke lijk met een dieselmotor werden aangedreven, heeft de elektro motor de aandrijving overgenomen. Dieselmotoren zijn in gemalen een zeldzaamheid geworden en zullen naar verwachting binnen 15 jaar nagenoeg geheel verdwenen zijn. Daarmee dreigt tevens een belang rijk onderdeel van ons (cultuur) historisch watererfgoed verloren te gaan. De Nederlandse Gemalen stichting (NGS) wil trachten dit te Interieur van het gemaal Houtrakpolder in 1936. Dit is een voorbeeld van een opstelling met dieselmotor die inmiddels verloren is gegaan. Voorzijde omslag: 1-cilinder dieselmotor (MAN).
2
voorkomen.
A-frame diesel in gemaal De Ronde Hoep, in nog niet gerestaureerde staat.
1
HISTORIE Vanaf de 16e eeuw wordt laag-Nederland door bemaling droog gehouden. De ooit meer dan 1000 poldermolens die hiervoor zorgden werden vanaf omstreeks 1850 meer en meer verdrongen door stoomgemalen. De introductie rond 1900 van de verbrandingsmotor en de elektromotor in de bemalingtechniek luidde het einde in van het gebruik van stoomaandrijving. Van de ooit meer dan 100 stoomgemalen zijn er thans nog negen over, waarvan slechts één functioneel. Op zijn beurt wacht nu de verbrandingsmotor een zelfde lot. In veel gemalen die oorspronkelijk met een verbrandingsmotor, meestal een dieselmotor, werden aangedreven, heeft als gevolg van de uitbreiding en versterking van het elektriciteitsnetwerk de elektro motor de aandrijving overgenomen. Daarnaast hebben andere historische- en technische ontwikkelingen, zoals de beide oliecrises van 1973 en 1979 en de opkomst van de automatisering van de bedrijfsvoering, milieueisen en regel
geving rondom de arbeidsomstandig heden van het bedienend personeel hierbij een grote rol gespeeld. Een bijkomend – en vaak doorslaggevend – aspect is het op een gegeven moment niet meer voorhanden zijn van reserveonderdelen omdat het betreffende motortype niet gangbaar, c.q. niet meer in productie is. Het aantal door dieselmotoren aan gedreven gemalen in ons land is dientengevolge enorm – en snel – afgenomen. Dieselmotoren als hoofdaandrijving zijn in gemalen een zeldzaamheid geworden. Momenteel telt Nederland nog slechts een 40-tal cultuurhistorisch waardevolle diesel- en/of hybride (diesel + elektrisch) aangedreven gemalen. Gevreesd moet worden dat binnen een periode van omstreeks 15 jaar deze vorm van aandrijving geheel verdwenen zal zijn, een lot dat de voorloper van de dieselmotor, de daaraan nauw verwante zogenoemde zuiggasmotor, al heeft moeten ondergaan. Anders dan bij de stoommachine is van de zuiggasmotor als pompaandrij-
ving bij gemalen zelfs geen enkel exemplaar bewaard gebleven. Door dieselmotoren aangedreven gemalen vormen hierdoor inmiddels onderdeel van ons (cultuur)historisch watererfgoed, dat aandacht, bescherming en indien mogelijk behoud verdient.
DOELSTELLING De hoofddoelstelling van de Nederlandse Gemalenstichting (NGS) is het bevorderen van de kennis over, het inventariseren en documenteren van, en het constructief meewerken aan mogelijk behoud en beheer van waardevolle gemalen. Het kunnen blijven functioneren van derge lijke installaties is hierbij een belangrijk gegeven. Eventueel daarvoor noodzakelijke innovaties en vernieuwingen zijn hiervan een logisch en geaccepteerd gevolg. De NGS ziet het als een rechtstreeks uit deze doelstelling volgende taak een bijdrage te leveren in de vorm van het meedenken bij voor het waterschap aanvaardbare oplossing(en) voor het aanpassen en/ of moderniseren van cultuurhistorisch waardevolle bemalingsinstallaties. De thans met uitsterven bedreigde dieselgemalen vormen in deze context een belangrijk aandachtspunt.
WATERERFGOED
Dieselaandrijving in gemaal Nieuw Lutterzijl.
2
Ondanks dat cultuurhistorie geen kerntaak van de waterschappen is erkennen zij hun maatschappelijke verantwoordelijkheid voor het watererfgoed. De meeste waterschappen hebben dan ook beleid vastgelegd wat betreft het behoud en herstel van de cultuurhistorisch waardevolle elementen in hun beheersgebied. De hierbij gangbare definitie van water erfgoed luidt: “De karakteristieke, aan water gerelateerde objecten en structuren in het landschap, ontstaan door enerzijds de ‘strijd’ tegen het water en anderzijds het gebruik van water”. De hier bedoelde objecten zijn met name gemalen, sluizen, dijkmagazijnen en poldermolens. Kennisname van de diverse in dit kader voorgenomen en/of inmiddels uitge-
voerde plannen geeft de indruk dat slechts weinig gemalen in dit circuit een rol spelen, laat staan de hierin aanwezige cultuurhistorisch waardevolle technische installaties. De NGS wil hierover met de waterschappen van gedachten wisselen, niet alleen ten aanzien van de diesel- en hybride aangedreven gemalen maar ook in meer algemene zin waar het gemalen betreft.
en oplossingen voordoen. Deze vragen soms een extra investering maar zijn de moeite waard wanneer sprake is van een monumentale- of technisch cultuurhistorische status van het betreffende object. Dit kan tot een cultuurhistorisch aanvaardbare oplossing leiden waarbij bovendien veel tijdverlies (en ergernis)
in de plan- en vergunningenfase voorkomen kan worden. Voorkomen moet echter worden dat door het nastreven van te hoge eisen wat betreft behoud het waterschap zich gedwongen voelt van een voorgenomen aanpassing af te zien en over te gaan tot het stichten van een nieuw gemaal. Met als mogelijk gevolg
BEHOUD EN RESTAURATIE Net zoals dit bij de ontmanteling en dreigende teloorgang van stoomgemalen het geval was, hebben zich in veel delen van het land mensen – van diverse pluimage en niet zelden voormalige waterschapmedewerkers – verenigd in stichtingen met als doel behoud van in hun ogen waardevolle gemalen. Meer en meer stellen de waterschappen als voormalige eigenaren zich positief op tegenover dergelijke initiatieven en wordt raad, daad en financiële steun geboden. Het resultaat van de door deze stichtingen en vriendenclubs geleverde inspanningen op het gebied van restauratie en herstel is vaak indrukwekkend en heeft onder andere geleid tot het ontstaan van een aantal prachtige museumgemalen. Daarnaast kan gelukkig geconstateerd worden dat een aantal waterschappen door hen afgestoten gemalen en/of installatiedelen zelf in stand houden of een zinvolle andere bestemming geven. De NGS rekent het zich tot taak een stimulerende en adviserende rol te spelen bij het mogelijk maken van de overdracht van overcomplete gemalen en/of installatiedelen.
Dieselaandrijving in gemaal Middelpolder.
FUNCTIONEEL BEHOUD De technische- maar ook de gebruiks levensduur van een gemaal is niet onbeperkt. Vóór het soms onvermijdelijk moeten vervangen of afstoten van een gemaal zal in veel gevallen eerst de optie van innovatie en aanpassing bezien worden. Hierbij kunnen zich onvermoede doch technisch verantwoorde mogelijkheden
Dieselaandrijving in gemaal J.U. Smit.
3
aantal over zijn. Het gaat dan eigenlijk meer over de mate waarin een bepaalde dieselmotor zeldzaam geworden is.
Crossley diesel in gemaal De Biezen.
het afstoten van het oude gemaal met een vergroot risico op uiteindelijke teloorgang daarvan. De NGS wil – en kan – in dergelijke gevallen fungeren als meedenkende partner en aandrager van ideeën en heeft daarvoor ook de nodige deskundigheid in huis. Een voorbeeld hiervan is de thans in gang zijnde aanpassing van het boezemgemaal Pijnacker Hordijk te Gouda waar één van de te vervangen dieselmotoren in combinatie met de nieuwe elektrische aandrijving functioneel inzetbaar blijft. Een tijdige inschakeling van de NGS is daarbij van belang; zij wil daarom vroegtijdig met de betreffende waterschappen in gesprek komen, ook als er nog geen concrete plannen voorliggen.
INVENTARISATIE Om meer zicht te krijgen op de thans nog aanwezige dieselgemalen en de daarin aanwezige aandrijvingen heeft de Nederlandse Gemalenstichting, op basis van de gegevens in haar inventarisatiebestand anno 2008, een overzicht opgesteld van alle diesel- en hybride aangedreven 4
Dieselaandrijving in gemaal Pijnacker Hordijk.
gemalen in Nederland en is een beknopt bureau-onderzoek uitgevoerd naar de verschillende dieselmotoren die daarbij zijn aangetroffen. Naast de nog functionele in het bezit van de waterschappen zijnde installaties zijn ook de museale en de in particulier bezit (stichtingen) zijnde dieselgemalen in deze inventarisatie betrokken. Deze gegevens zijn samengebracht in het overzicht Dieselaangedreven gemalen in beheer bij stichtingen. Hierdoor ontstaat een totaal beeld van de verscheidenheid van de in Nederland nog als directe aandrijving aanwezige dieselmotoren in gemalen. De in diverse gemalen nog als noodstroomaggregaat aanwezige dieselmotoren zijn vooralsnog buiten beschouwing gebleven. Dit geldt ook voor dieselmotoren die vanwege historisch behoud nog in sommige gemalen aanwezig zijn, zonder dat zij hierin een functie hebben.
WAARDESTELLING Het blindelings streven naar behoud van alle thans nog aanwezige dieselinstalla ties is niet reëel en bovendien onuitvoer
baar. Om een basis te hebben voor het gericht streven naar behoud van een installatie – in welke vorm dan ook – is een op zijn minst globale waarde stelling hiervan noodzakelijk. De NGS heeft hiervoor uitgangspunten en een waarderingschaal opgesteld. Deze globale waardestelling is gebaseerd op twee criteria: oorspronkelijkheid en zeldzaamheid. Deze kunnen als volgt gedefinieerd worden.
Het criterium zeldzaamheid is per motor(type) apart beoordeeld. Incidentele toepassing van een bepaald merk/ fabricaat/type motor die, om wat voor reden dan ook, in een gemaal is toegepast wordt in deze optiek niet als waardevol beoordeeld. Motoren zonder cultuur historische waarde op dit moment hebben vooralsnog geen waardering gekregen. Echter dit kan in de toekomst veranderen; ook zij mogen niet uit het oog verloren worden en/of buiten de discussie blijven. Op basis van de voornoemde uitgangspunten en criteria is een zo objectief mogelijk oordeel geveld en is een waarderingschaal opgesteld welke varieert van A, via AA tot AAA, hetgeen zich grofweg laat vertalen als respectievelijk ‘enigszins waardevol’, ‘waardevol’ en ‘zeer waardevol’.
Een en ander is samengebracht in het (slot)overzicht Waardebepaling d iesel- en hybride aangedreven gemalen in beheer van waterschappen en is bedoeld als uitgangspunt voor de discussie over hoe omgegaan zou moeten worden met de nog bestaande diesel- en hybride gemalen om te komen tot verantwoord behoud van dit cultureel watererfgoed.
TOEKOMSTIG BELEID NGS De NGS streeft naar verdere bevestiging van de erkenning als autoriteit op het gebied van kennis van de cultuurhistorisch-technische aspecten van de Nederlandse gemalen. Het door de waterschappen betrokken worden bij het ontwikkelen van hun plannen voor de noodzakelijke aanpassing en/of vervanging van de nog bestaande dieselgemalen en overige als waardevol aangemerkte bemalings installaties past hierin en is een wezenlijk aspect in haar voorgenomen beleid voor de komende jaren.
Oorspronkelijkheid Een bemalingsinstallatie is als oorspronkelijk aangemerkt als alle bij de bouw reeds aanwezige opvoer- en aandrijfwerktuigen nu nog ongewijzigd aan wezig zijn en er geen andere werktuigen zijn toegevoegd. Naarmate een gemaal ouder is wordt er meer waarde aan de oorspronkelijkheid toegekend. Zeldzaamheid Zeldzaamheid wordt als waardevol beoordeeld als het een motor betreft die in het verleden veel is toegepast, maar waarvan er nu nog maar een beperkt
Dieselaandrijving in gemaal H.D. Louwes.
Dieselaandrijving in gemaal Winkel.
5
HOOGHEEMRAADSCHAP AMSTEL GOOI EN VECHT Petronella Amstelhoek Bovenkerker polder Nes a/d Amstel Middelpolder Amstelveen Winkel Waverveen Waardassacker Abcoude Holland Sticht & Voorburg Loenen a/d Vecht Nieuwe Bullewijker Ouderkerk a/d Amstel
hybride - Niet bekend ca. 1965 nee n.b. hybride - Brons GB260 4-cil. 1974 nee ja hybride gemeente Thomassen onbek. 5-cil. 1936 nee ja Kromhout 3F-240 1967 ja hybride - Kromhout 6F-240 1960 ja ja hybride - Kromhout 5G 1985 (?) nee ja hybride - Kromhout 6G 1966 nee ja hybride - Stork-Werkspoor DRO 216 6-cil. 1974 ja gem.
A AA AAA AA AAA AA AAA A
WATERSCHAP AA EN MAAS
Caners Gewande hybride rijk Thomassen 2R40 1953 nee ja AAA
WATERSCHAP BRABANTSE DELTA
Moerdijk Moerdijk hybride - Stork Ricardo R203 1956 ja ja AA Keizersveer Raamsdonkveer hybride - Niet bekend 2008 nee nee
HOOGHEEMRAADSCHAP VAN DELFLAND
Oude- en Nieuwe Broekpolder Kwintsheul hybride rijk Industrie onbek. 2-cil. 1950 nee ja AA Renes onbek. 1-cil. 1953 ja AA Foppenpolder Maasland hybride - Niet bekend 1996 ja nee Plaspoel-en Schaapweipolder Rijswijk hybride rijk Crossley hor. 1-cil. 1925 nee gem. AA Parksluizen Rotterdam hybride - Mitsubishi S16R-PTA 2008 nee nee Oude Lierpolder De Lier diesel rijk Crossley hor. 1-cil. 1929 nee gem. AA Aalkeet-Binnenpolder Vlaardingen diesel - Ruston & Hornsby hor. 1-cil. no. 161653 1930 nee ja AAA Kralingerpolder Maasland diesel rijk Kromhout 8GS 4-cil. no. 15694 1958 nee ja AA
WATERSCHAP FRYSLÂN Wildlanden Huinsermolen
Oudega Huins
diesel - diesel rijk Lister onbek. 2-cil. 1980 nee nee A
WATERSCHAP GROOT SALLAND Nieuw Lutterzijl Genemuiden hybride - Brons GB 3-cil. 1977 ja ja AAA Stork Werkspoor DRO218K 8-cil. 1977 gem. A Streukelerzijl Hasselt hybride - Crossley hor. 2-cil. 0223 1926 ja ja AAA Stork Ricardo AR205 5-cil. 1954 nee ja AA Stork Ricardo BR215 5-cil. 1964 nee gem. A Langeslag Laag Zuthem diesel - Kromhout 4F-240 1965 ja ja AAA Kromhout 4F-240 1965 ja AAA
HOOGHEEMRAADSCHAP HOLLANDS NOORDERKWARTIER
Grootslag Andijk hybride - Niet bekend 2004 nee nee Oosterpolder diesel Hoorn diesel - Stork R-175 1975 ja gem. A Westerkogge Scharwoude hybride - Stork Werkspoor DA216 1982 ja gem. A K. Breebaart Jzn. Kolhorn diesel - Stork Ricardo BR216 waarschijnlijk 1961 ja gem. A Waarland / Slootgaard Waarland hybride - Deutz 1992 nee nee Vier Noorder Koggen Onderdendijk hybride - Bolnes 6knl 1971 ja nb A Stork Werkspoor DR216 1976 gem. A Beetskoog Oudendijk diesel provincie Brons 1-cil. 1910 nee ja AAA Overdie- en Achtermeer Alkmaar diesel rijk Werkspoor 1-cil. A-frame 1913 ja ja AAA
WATERSCHAP HOLLANDSE DELTA
Trouw Hellevoetsluis hybride - Caterpillar 2011 nee nee De Volharding Hekelingen diesel - Caterpillar 2008 nee nee Cromstrijen Numansdorp hybride - Stork Ricardo R156 waarschijnlijk 1971 ja gem. A Galathee Ooltgensplaat diesel - Perkins 1996 nee nee Oudenhoorn Oudenhoorn diesel - Deutz 1969 ja n.b. A De Eendracht Oude Tonge diesel - DAF 1100, 4-cil. ca. 1975 nee ja A Oud- en Nieuw Reijerwaard Ridderkerk hybride - Detroit 1992 (?) nee n.b. Rozenburg Rozenburg hybride - Stork Ricardo R155 1969 ja gem. A De Eendragt Zuid-Beijerland hybride - Stork Ricardo R156 waarschijnlijk 1971 ja gem. A Dijkje Ridderkerk diesel - Stork Niet bekend 1963 ja n.b. A Het Land van Poortugaal Pernis hybride - Detroit 1963 nee n.b. A De Haas van Dorsser Oude Tonge hybride - Kromhout 8TS117 ca. 1970 nee ja AA
WATERSCHAP HUNZE EN AA’S
Oostermoer De Groeve hybride provincie Deutz 4-cyl. A4M 428 1955 nee ja AA Rozema Termunterzijl aardgas - Caterpillar 2000 ja nee Woudbloem Woudbloem hybride - Brons GB 5 cil. 1978 nee ja AA Duurswold Farmsum hybride - Stork Ricardo RHO 210 1964 nee gem. A De Hoogte Nieuwolda diesel - Brons 3 cil. 1935 nee ja AAA Cremer Termunterzijl diesel - Werkspoor TMA 278 1956 nee ja AAA Brons 6GV 1972 gem. A
6
Waardering
Zeldzaamheid
Oorspronkelijk
Bouwjaar
Type
Monument
Soort
Plaats
Naam gemaal
Waterschap
Waardering
Zeldzaamheid
Oorspronkelijk
Bouwjaar
Type
Merk aandrijving
Monument
Soort
Plaats
Naam gemaal
Waterschap
PEILDATUM 10 SEPTEMBER 2012 - VOOR ACTUELE GEGEVENS RAADPLEEG DE WEBSITE VAN DE NEDERLANDSE GEMALEN STICHTING: WWW.GEMALEN.NL
Merk aandrijving
WAARDEBEPALING DIESEL- EN HYBRIDE AANGEDREVEN GEMALEN IN BEHEER VAN WATERSCHAPPEN
WATERSCHAP NOORDERZIJLVEST De Drie Delfzijlen Delfzijl hybride - Brons 6GV V6-cil. 1972 ja gem. AA Brons 6GV V6-cil. 1972 gem. AA De Waterwolf Lammerburen hybride rijk Brons 6GV V6-cil. 1976 nee gem. A Brons 6GV V6-cil. 1976 gem. A Brons 6GV V6-cil. 1976 gem. A Brons 6GV V6-cil. 1976 gem. A H.D. Louwes Zoutkamp diesel - Brons GB 3-cil. 1972 ja ja AAA Brons GB 3-cil. 1972 ja AAA Brons GB 3-cil. 1972 ja AAA Peizer en Eeldermaden Peizermade diesel - Kelvin T4 4-cil. 1975 nee n.b. A
WATERSCHAP REEST EN WIEDEN
A.F. Stroink Blokzijl hybride rijk Caterpillar 3412 E 2004 nee nee Caterpillar 3412 E 2004 nee
-
HOOGHEEMRAADSCHAP VAN RIJNLAND
Th. Brans Boskoop hybride - Stork Ricardo BR154 1964 nee gem. A De Leeghwater Buitenkaag diesel rijk Brons 6GV 1973 nee gem. A Caterpillar 3412 2002 nee Spaarndam Spaarndam diesel rijk Mirlees-Blackstone 1992 nee nee Mirlees-Blackstone 1992 nee Hondsdijk Koudekerk a/d Rijn diesel - Hatz 1998 nee nee Pijnacker Hordijk Gouda diesel rijk Werkspoor 6-cil. 1935 ja ja AAA Werkspoor 6-cil. 1935 ja AAA Werkspoor 6-cil. 1935 ja AAA Kromme Aar Alphen a/d Rijn diesel - Industrie 2VD4, 2-cil. 1941 ja ja AAA Werkspoor A-frame, 1-cil. 1926 ja AAA De Omringdijk Waddinxveen hybride - Cummins NT 855 1988 nee ja A
WATERSCHAP RIVIERENLAND
Middelkoop Hei- en Boeicop hybride - DAF 1980 ja n.b. A Broekse Sluis Spijk hybride - Stork Ricardo BR213 1961 ja gem. AA Stork Ricardo BR213 1961 gem. AA Stork Ricardo BR213 1961 gem. AA J.U. Smit Kinderdijk diesel - Stork Ricardo BR216 1972 ja gem. AA Stork Ricardo BR216 1972 gem. AA Stork Ricardo BR216 1972 gem. AA mr.dr. G. Kolff Hardinxveld-Giessendam diesel - Caterpillar 3412 1990 nee nee Caterpillar 3412 1990 nee Caterpillar 3412 1990 nee mr. G.H.J. Kuykgemaal Randwijk diesel - Volvo Penta TWD 1630V 1999 nee nee Volvo Penta TWD 1630V 1999 nee Volvo Penta TWD 1630V 1999 nee D.W. het Lam Vianen hybride - DAF 1981 ja n.b. A
HOOGHEEMRAADSCHAP VAN SCHIELAND EN DE KRIMPENERWAARD
Abraham Kroes Moordrecht hybride - Industrie 6231 1968 ja ja AAA Industrie 8241 1968 ja AAA De Kooi Bergschenhoek hybride - Industrie niet bekend 1967 ja ja AAA U.G. Schilthuis Rotterdam hybride - Mirlees-Blackst. dual-fuel 1977 ja ja AAA Mirlees-Blackst. diesel 1977 ja AAA P.D. Kleij Nieuwerkerk a/d Ijssel hybride - Perkins 1990 ja ja A Binnenwegsepolder Bleiswijk hybride - Stork Ricardo R153 1962 ja gem. AA Hennipsloot Zevenhuizen diesel - Niet bekend 1951 ja n.b. A Bovengemaal Boezemvaart Bleiswijk hybride - Werkspoor A-frame 1-cil. 1922 nee ja AAA
WATERSCHAP SCHELDESTROMEN
Cadzand Cadzand diesel - Stork Ricardo BR218 1963 ja gem. AA Stork-Werkspoor DR216 1973 gem. AA Campen Ossenisse hybride - Stork Ricardo BR216 1967 nee nee A
HOOGHEEMRAADSCHAP DE STICHTSE RIJNLANDEN
Batuwe Uitweg diesel - Deutz 1-cil. horizontaal 1935 nee ja AAA
WATERSCHAP VECHTSTROMEN
Schutwijk Klazienaveen diesel - Niet bekend 1969 nee AAA
WATERSCHAP ZUIDERZEELAND Wortman Lelystad-Haven diesel - Vissering Urk diesel/gas -
Stork Hesselman Stork Hesselman Stork Hesselman Stork Hesselman MAN-Brons Caterpillar Caterpillar
HL 7x42/75 HL 7x42/75 HL 7x42/75 HL 7x42/75 12V 20/27, 12-cil. G3516, 16-cil. G3516, 16-cil.
1956 ja 1956 1956 1960 1983 nee 1999 1999
ja ja ja ja ja nee nee
AAA AAA AAA AAA A -
7
DIESELAANGEDREVEN GEMALEN IN BEHEER BIJ STICHTINGEN
Waardering
Zeldzaamheid
Oorspronkelijk
Bouwjaar
Type
Merk aandrijving
Monument
Soort
Plaats
Naam gemaal
Waterschap
INDELING NAAR WATERSCHAPSGEBIED. PEILDATUM 10 SEPTEMBER 2012 VOOR ACTUELE GEGEVENS RAADPLEEG DE WEBSITE VAN DE NEDERLANDSE GEMALEN STICHTING: WWW.GEMALEN.NL
HOOGHEEMRAADSCHAP AMSTEL GOOI EN VECHT De Ronde Hoep Ouderkerk a/d Amstel diesel - Werkspoor 1-cil. A-frame 1913 ja ja AA
HOOGHEEMRAADSCHAP HOLLANDS NOORDERKWARTIER
Overdie- en Achtermeer Alkmaar diesel rijk Werkspoor 1-cil. A-frame 1913 ja ja
AAA
WATERSCHAP HUNZE EN AA’S
De Hoogte Nieuwolda diesel - Brons 3 cil. 1935 nee ja AAA Cremer Termunterzijl diesel - Werkspoor TMA 278 1956 nee ja AAA
HOOGHEEMRAADSCHAP VAN RIJNLAND
De Antagonist Leidschendam diesel rijk Crossley 0-126 no. 108934 1-cil. 1930 nee gem. AA De Vereeniging Voorburg diesel gemeente Brons 2-cil. 1922 nee ja AAA Werkspoor 1-cil. A-frame 1926 ja AAA Velserbroek Velserbroek diesel rijk Brons 1-cil. verticaal 1914 ja ja AAA De Lijnden Lijnden hybride rijk Brons 8GV 1967 nee ja AA
WATERSCHAP RIVIERENLAND Van Haaften / Polder Sliedrecht Lexmond De Biezen Langerak Over- en Nederslingeland
Bleskensgraaf Lexmond Vianen Langerak Giessenburg
diesel diesel diesel diesel diesel
- - - rijk -
Brons Crossley Crossley Crossley Crossley
2-cil. Verticaal ruwolie 1-cil. horizontaal ruwolie 1-cil. horizontaal diesel HDE11, 1-cil. horizontaal 2-cil. horizontaal
1924 1925 1926 1939 1939
nee ja ja ja ja
ja ja gem. gem. ja
AAA AAA AAA AAA AAA
De Nederlandse Gemalenstichting (NGS) wordt gesponsord door:
COLOFON Deze brochure is een uitgave van de Nederlandse Gemalenstichting, april 2014. TEKST Nederlandse Gemalenstichting VORMGEVING P& ontwerp, Maasland
A-frame diesel in gemaal Overdie en Achtermeer
DRUK Quantes, Rijswijk
Achterzijde omslag: plaatsing Kromhout diesel in gemaal Geestmerambacht.
8
9
10
