De kwaliteitsrekening
VRIJE UNIVERSITEIT
De kwaliteitsrekening
ACADEMISCH PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad Doctor aan de Vrije Universiteit Amsterdam, op gezag van de rector magnificus prof.dr. L.M. Bouter, in het openbaar te verdedigen ten overstaan van de promotiecommissie van de faculteit der Rechtsgeleerdheid op donderdag 6 december 2007 om 13.45 uur in de aula van de universiteit, De Boelelaan 1105
door Eva Clara Maria Wolfert geboren te Utrecht
promotor: copromotor:
prof.mr. C.C. van Dam prof.mr. W.H.M. Reehuis
Aan Theo, Meike en Laurien
Woord vooraf
Velen hebben een bijdrage geleverd aan de totstandkoming van dit proefschrift. Grote dank ben ik verschuldigd aan mijn promotor Cees van Dam. Zijn begeleiding was inspirerend, deskundig en opbouwend. Op de juiste momenten gaf hij ruimte dan wel richting. Een betere promotor had ik me niet kunnen wensen. Ook mijn copromotor Wim Reehuis ben ik erg dankbaar. Met veel plezier denk ik terug aan de intensieve en, voor mij, uiterst leerzame gesprekken die we naar aanleiding van het onderzoek hebben gevoerd. Prof. mr. J.B. Huizink, prof. mr. W. Snijders, prof. mr. R.P.J.L. Tjittes, prof. mr. F.M.J. Verstijlen en prof. mr. B. Wessels ben ik dankbaar voor hun bereidheid zitting te nemen in de leescommissie en voor hun waardevolle opmerkingen naar aanleiding van het manuscript. Dank gaat verder uit naar de (deels voormalige) leden van de afdeling Privaatrecht van de Vrije Universiteit, voor de plezierige sfeer waarin ik aan mijn onderzoek heb mogen werken en voor de gelegenheid die ze me hebben geboden het boek op afstand af te ronden. Ook met mijn collega’s van de vakgroep Privaatrecht en Notarieel recht van de Rijksuniversiteit Groningen heb ik het zeer getroffen. Hun collegiale, geïnteresseerde en wetenschappelijke houding maakt het iedere dag een feest om naar mijn werk te gaan. Grote dank ben ik verschuldigd aan mijn paranimfen Sophie Wolfert en Frits-Joost Beekhoven van den Boezem, onder meer voor hun vele wijze woorden en vriendschap door de jaren heen. Mijn lieve ouders dank ik voor hun onvoorwaardelijke betrokkenheid en de stevige basis waarmee ze me in de maatschappij hebben gezet. Speciale dank gaat uit naar Theo (de Jong). Zijn aanstekelijke passie voor recht en dogmatiek maakte het voor mij vrijwel onmogelijk om niet aan een proefschrift te beginnen. Zijn relativerende woorden gedurende het proces maakten het vrijwel onmogelijk het niet ook af te ronden. Het toppunt van relativering wordt echter gevormd door kinderen. Dank gaat daarom ook uit naar mijn dochters Meike en Laurien. Tot nu toe heb ik me altijd gelukkig kunnen prijzen met een warm en toegewijd thuisfront. Aan het huidige draag ik dit boek met liefde op. Groningen, augustus 2007
Inhoudsopgave
Lijst van afkortingen
?
Hoofdstuk 1 – Inleiding
1
Hoofdstuk 2 – De ontwikkeling van de kwaliteitsrekening 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8
Inleiding Hoge Raad 3 februari 1984 (Slis-Stroom) Literatuur naar aanleiding van Slis-Stroom Stichting derdengelden Wettelijke regelingen voor notarissen en gerechtsdeurwaarders Hoge Raad 12 januari 2001 (Koren q.q./Tekstra q.q.) Hoge Raad 13 juni 2003 (Coöperatie Beatrixziekenhuis/ ProCall) Stand van zaken
Hoofdstuk 3 – Giraal geld en het oogmerk van partijen bij het gebruik van een kwaliteitsrekening 3.1 3.2 3.3 3.4
Inleiding De gevolgen van boeking van een geldsom op een bankrekeningcourant Het oogmerk van partijen bij het gebruik van de derdenrekening; het partijdoel van de kwaliteitsrekening Doeleinden die het gebruik van een derdenrekening niet kan dienen
Hoofdstuk 4 – Toepassingsvormen van de kwaliteitsrekening en het wenselijke toepassingsgebied van vermogensafscheiding 4.1 4.2 4.3 4.4
Inleiding Toepassingsvormen van de kwaliteitsrekening Het wenselijke toepassingsgebied van vermogensafscheiding; een adequate verdeling van recht Grenzen aan het toepassingsgebied van vermogensafscheiding; het begrip ‘belanghebbende’
Inhoudsopgave
X
4.5
4.6
Vermogensafscheiding versus de positie van de overige schuldeisers; het partijdoel versus het maatschappelijk doel van de kwaliteitsrekening Pauliana
Hoofdstuk 5 – Gesloten stelsels 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6
Inleiding Het stelsel van goederenrechtelijke rechten Het stelsel van rechtspersonen De regels inzake verhaalsvoorrang Afgescheiden vermogens Kenbaarheid
Hoofdstuk 6 – De rekeninghouder is rechthebbende van de vordering; de kwaliteitsrekening als trustachtige figuur 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 6.8
Inleiding De positiefrechtelijk tweedeling in het Anglo-Amerikaanse privaatrecht en de trust Verschillende trustcategorieën Twee rechtsgevolgen van een trust De Schotse trust De kwaliteitsrekening als Anglo-Amerikaanse of als Schotse trust De Nederlandse invulling van de kwaliteitsrekening met een afgescheiden vermogen De eis van een wettelijke grondslag
Hoofdstuk 7 – De belanghebbende is rechthebbende; de bewindconstructie van de kwaliteitsrekening 7.1 7.2 7.3
7.4
7.5
Inleiding Fiduciaire rechtsverhoudingen volgens de bewindconstructie De relatie tussen de belanghebbende en de bank; het ontstaan van vermogensafscheiding bij de bewindsconstructie van de kwaliteitsrekening, 1e aspect Het recht van de belanghebbende op de vordering; de invulling van vermogensafscheiding bij de bewindsconstructie van de kwaliteitsrekening, 2e aspect Exclusieve beheersbevoegdheid van de rekeninghouder en de verbintenisrechtelijke relatie tussen de rekeninghouder en de belanghebbende bij de bewindsconstructie van de kwaliteitsrekening, 3e en 4e aspect
Inhoudsopgave
7.6 7.7
De eis van een (nieuwe) wettelijke grondslag Schoordijk en de eis van een (nieuwe) wettelijke grondslag
Hoofdstuk 8 – De meest geschikte wijze van vermogensafscheiding bij de kwaliteitsrekening 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5
Inleiding De vordering als afgescheiden vermogen van de rekeninghouder De kwaliteitsrekening staat op naam van een rechtspersoon met de beperkte doelomschrijving: ‘het beheer van een derdenrekening’ Vermogensafscheiding met behulp van de beperkt rechtconstructie Vermogensafscheiding met behulp van de beperkt rechtconstructie bij de kwaliteitsrekening
Hoofdstuk 9 – Wetsvoorstel Kwaliteitsrekeningen (I); het beperkte recht van girale bewaring 9.1 9.2 9.3 9.4
Inleiding Het beperkte recht van girale bewaring; algemene toelichting Het recht van girale bewaring; wetsvoorstel en artikelsgewijze toelichting Art. 25 Wna en art. 19 Gerechtsdeurwaarderswet; vervangingsvoorstellen en artikelsgewijze toelichting
Hoofdstuk 10 – Wetsvoorstel Kwaliteitsrekeningen (II): het wettelijke pandrecht 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5
Inleiding Het pandrecht; algemene toelichting Het pandrecht; voorstel en artikelsgewijze toelichting Wet Kwaliteitsrekeningen (I) of Wet Kwaliteitsrekeningen (II)? Slis-Stroom, Koren q.q./Tekstra q.q. en ProCall naar wenselijk toekomstig recht
Samenvatting Summary Lijst van verkort aangehaalde literatuur
XI
Lijst van afkortingen
