De kracht van verhalen
2
If stories come to you, care for them. And learn to give them away where they are needed. Sometimes a person needs a story more than food to stay alive. - Barry Lopez, in Crow and Weasel
Mensen maken verhalen – verhalen maken mensen - Christien Brinkgreve, in Vertel: over de kracht van verhalen
Algemeen 3
Vertel: over de kracht van verhalen / Christien Brinkgreve Wat gebeurt mij nu? Wat is er aan de hand, waarin bevind ik mij? Iedereen heeft zich zoiets wel eens afgevraagd, en vrijwel niemand verdraagt het om zonder antwoorden te leven. We willen betekenis, en vertellen verhalen om greep te krijgen op het toeval, ons leven, de wereld. In Vertel!, haar persoonlijkste boek tot nu toe, neemt Christien Brinkgreve deze bron van inzicht in de ervaringswereld van mensen serieus. Ze luistert en ze vertelt, ze laat zien hoe verhalen kunnen verbinden, uiteendrijven en richting kunnen geven in een tijd waarin oude ideologieën niet meer werken en er grote behoefte bestaat aan visies waarin mensen kunnen geloven.
Stop what you’re doing and read this! 10 essays – 10 authors: Mark Haddon, Michael Rosen, Zadie Smith, Carmen Callil, Jeanette Winterson, Tim Parks, Blake Morrison, Maryanne Wolf, Nicholas Carr and Jane Davis (alleen Engelstalig verschenen) In any 24 hours there might be sleeping, eating, kids, parents, friends, lovers, work, school, travel, deadlines, emails, phone calls, Facebook, Twitter, the news, the TV, Playstation, music, movies, sport, responsibilities, passions, desires, dreams. Why should you stop what you're doing and read a book? People have always needed stories. We need literature - novels, poetry - because we need to make sense of our lives, test our depths, understand our joys and discover what humans are capable of. Great books can provide companionship when we are lonely or peacefulness in the midst of an overcrowded daily life. Reading provides a unique kind of pleasure and no-one should live without it. In the ten essays in this book some of our finest authors and passionate advocates from the worlds of science, publishing, technology and social enterprise tell us about the experience of reading, why access to books should never be taken for granted, how reading transforms our brains, and how literature can save lives. In any 24 hours there are so many demands on your time and attention make books one of them.
Serie Over de roman Kruis en kraai: de romankunst na James Joyce / A.F.Th. Van der Heijden Dit is het eerste deel van een te verschijnen reeks 'Over de roman'. Van der Heijden beschrijft zijn opvattingen over de roman in een brief aan Anthony Mertens (criticus, universitair docent, redacteur van Querido en gespreksgenoot van de auteur in het cafe), waarbij de roman van alle kanten bezien wordt. Er is ondermeer een poging tot definiering van het genre; een analyse van een tiental verschijningsvormen van literaire inspiratie. Het epistolaire essay bevat anekdotiek en eigen ervaringen bij het schrijven van romans, maar ook is er de aarzeling tussen het schrijven van Het Onmogelijke Boek (James Joyce) en de 'klassieke' roman (in Hermansiaanse zin: geen mus mag zonder betekenis van het dak vallen). Dit is een interessant boek: Van der Heijden legt hier theoretische verantwoording af van het genre waarvan zijn beroepspraktijk bewijst dat hij dit in de volle breedte beheerst. Literatuurwetenschap in een aantrekkelijke, persoonlijke vorm.
Het geluk van de eenzaamheid / Connie Palmen Connie Palmen (1955) nam het tweede boek uit de reeks 'Over de roman' voor haar rekening. De schrijfster van I.M., De wetten en De vriendschap, en winnares van de AKO Literatuurprijs 1995 voor dat laatste boek, volgde AFTh op en schreef een persoonlijke, filosofische positiebepaling van 'de roman'. Ze heeft het er onder andere over de tegenstelling literatuur vs. lectuur, de originaliteit van literatuur en de elitaire positie van de schone kunsten. Palmen stelt voorwaarden op waaraan een roman volgens haar hoort te voldoen, legt populaire literatuur langs de meetlat van de grote schrijvers uit de wereldliteratuur en komt af en toe fel uit de hoek als ze het over de massacultuur heeft. Zodoende blijkt dit boekje niet alleen een filosofisch handvest voor de hoge literatuur, maar ook een pamflet tegen populisme en de publieksliteratuur, en een uiterst persoonlijke poetica waarlangs Palmen haar eigen werk legt. Geschikt voor geïnteresseerden in Palmens werk, en voor literatuurwetenschappers, al is de omvang misschien te klein, en de behandelde stof te groot, om echt de diepte in te gaan.
4
Echt zien: Literatuur in het mediatijdperk / Bas Heijne De auteur (1960, medewerker NRC) stelt de positie van de literatuur in onze tijd aan de orde, alsmede de vraag of de roman zal verdwijnen, zoals Couperus al in 1911 voorspelde. Hij behandelt deze materie in drie essays. In het eerste stelt hij de tegenstelling tussen mediacultuur en elite aan de orde. Van een elitaire aangelegenheid is de literatuur tot afhankelijkheid van de smaak van de massa afgedaald. De universitaire aanpak heeft de literatuur geen goed gedaan. Heeft de literatuur zich van de werkelijkheid afgekeerd? Juist de discussie over deze vragen houdt de literatuur in stand. In het tweede essay snijdt hij de vraag aan of de roman het inzicht van de lezer moet verdiepen, hem tot nadenken dwingt. In het derde essay komt de verhouding tussen werkelijkheid en beleving aan de orde. Moeten verhalen de werkelijkheid benaderen, of staat de beleving van de lezer centraal? Vanuit een grote belezenheid behandelt de auteur de vraag naar de status van de literatuur met kennis van zaken vormgegeven in een aanstekelijke stijl. Bas Heijne is de moeite van het lezen waard. Hij behandelt zijn onderwerp niet academisch, maar vanuit een persoonlijk standpunt, zij het na raadpleging van andere auteurs.
De hele wereld / Marcel Möring Aan het begin van Mörings literaire carrière stond zijn ’madeleine’: als tiener ervoer hij op een nacht een manier om naar de wereld te kijken, te onderzoeken en te beschrijven, een ervaring die hem niet meer losliet. In dit essay zoekt hij naar de essentie van deze ervaring. Hij reist hiervoor door zijn persoonlijk beleefde tijd, speurt naar de manier waarop grote Europese en Amerikaanse schrijvers en filosofen vorm hebben gegeven aan de (werkelijkheid in de) roman en de taal ervan. 'De roman is in taal een bijzondere manier van kijken naar de wereld. Alle verhalen zijn al verteld. Het gaat er om ze opnieuw vorm te geven, een nieuwe wereld te scheppen’. Na treffende observaties en onthullende zelfreflecties luidt de conclusie:’Dit is mijn positie: dat ik besta als ik schrijf'. Schrijven blijkt voor hem de enige manier te zijn om met de wereld, de dingen en de mensen in aanraking te komen. Dit essay is meer dan een onderzoek naar het verschijnsel roman. Het is vooral een onderzoek naar zichzelf en zijn schrijverschap. Een verheldering van zijn werk.
5
Wat alleen de roman kan zeggen / Oek de Jong In 'Wat alleen de roman kan zeggen' schrijft een gepassioneerd romanschrijver over zijn métier in een nieuwe tijd. Het gaat over beeldcultuur en literaire cultuur, over klassieken als Tolstoj en Proust, maar ook over Jonathan Franzen en de grote Japanse schrijver Kawabata; over de verhouding tussen roman en actualiteit, de verbeelding van het intieme, het belang van stijl en literaire traditie, het verlangen naar nieuwe vormen en de toekomst van de roman. Allesbeheersend is de vraag: hoe kan de roman overleven in een cultuur waarin hij met zoveel andere media moet concurreren? In een sprankelend en enthousiasmerend essay gaat Oek de Jong op zoek naar het unieke en onvervangbare van de roman.
6
Filosofie De Wijsheid van de Roman / Jeroen Vanheste Schrijvers en dichters zijn onderzoekers van de menselijke natuur en cultuur. De Griekse tragedies en de stukken van Shakespeare werpen de vraag op wat het betekent mens te zijn en verkennen de diepste angsten en verlangens van de menselijke ziel. "De maaltijd die de romanschrijver opdient, is de menselijke conditie", stelt Milan Kundera. In dit boek wordt een maaltijd van zeven gangen opgediend, waarin de menselijke en culturele conditie onderzocht worden aan de hand van het oeuvre van een aantal belangrijke auteurs die zich niet alleen als romanschrijver, maar ook als cultuurfilosoof manifesteren. Het boek is in de kern een algemene bespreking van enkele spraakmakende ideeën-romans, geschreven tegen het einde van de 19e en begin van de 20e eeuw, o.a. van Dostojevski, Thomas Mann, Proust en Hermann Broch. De bespreking van de diverse romans en hun auteurs laat zien dat de moderne roman geworteld is in de waarden van humanisme, anti-materialisme en trans-nationalisme, idealen die, volgens Vanheste, hun actualiteit nog lang niet hebben verloren. Niet voor specialisten geschreven maar voor iedereen die literatuur en het humanisme een warm hart toedragen. Een interessante en toegankelijk geschreven aanvulling op de lectuur van deze romans.
Een intelligent hart: hoe romans je helpen in het leven / Alain Finkielkraut In de jaren zeventig was Finkelkraut (1949) een van de Nieuwe Filosofen die in Frankrijk de oude Meesterdenkers de les lazen. Mettertijd is hij zelf een publieke intellectueel geworden die zich over van alles en nog wat uitspreekt. Als in een soort retraite trok hij zich kortelings terug in de wereld van de roman. Op verzoek stelde hij zijn ideale bibliotheek samen en hield radiopraatjes over negen romans van Milan Kundera, Vasili Grossman, Sebastian Haffner, Albert Camus, Philip Roth, Joseph Conrad, Fjodor Dostojevski, Henry James en Karen Blixen. Een keuze waarvoor hij op zijn emotie af ging. Ook zijn lectuur is persoonlijk, het verslag ervan sterk moreel gericht, uitgaande en uitkomend bij de gedachte (zie de titel) dat literatuur soms meer over de wereld en het leven leert dan filosofie of wetenschap. Jammer alleen dat hij nauwelijks laat zien wat dat eigene van het literaire denken is. In elke causerie vertelt hij het verhaal na, in woorden van het verhaal, en interpreteert het vervolgens in de taal van de filosofie. De romans worden in een andere taal overgezet: het bijzondere wordt algemeen, blijft de strekking over.
7
Bibliotherapie De Boekenapotheek / Ella Berthoud & Susan Elderkin Dat literatuur genezend kan werken, is al sinds de oudheid bekend. De Britse bibliotherapeuten Berthoud en Elderkin schreven een ongewoon en veelgeroemd medisch handboek. Daarin beschrijven ze meer dan driehonderd ziektes en aandoeningen, van liefdesverdriet tot obesitas, en voorzien deze van een 'remedie' in de vorm van een of meer titels uit de wereldliteratuur. Soms biedt het verhaal zelf afleiding of herkenning, in andere gevallen gaat het om de schoonheid van het proza. In alle gevallen laten de verhalen de lezer lachen, ontspannen, nadenken en verwerken en vormen ze daardoor een perfect medicijn tegen allerhande kwalen. Hoewel de auteurs zich beslist niet beperkten tot de Engelstalige literatuur, was in de oorspronkelijke uitgave geen enkel Nederlandstalig werk te vinden. Literair journalist Maarten Dessing vulde die leemte voor deze vertaling, zodat nu ruim 550 romans, inclusief het werk van Gerard Reve en Harry Mulisch, in de medicijnkast zijn opgenomen. De lemma's worden afgewisseld met tips aangaande 'leeskwalen' en handige themalijstjes. Een toegankelijk en grappig boek dat veel leesliefhebbers zullen waarderen
Casussen voor de therapeutische praktijk: 99 boeken en films/ Marieke Nijmanting Het idee in dit boek is niet nieuw; in de hulpverlening is ook het begrip 'bibliotherapie' bekend. De client leest een fictie- of non-fictieboek dat op het te behandelen probleem betrekking heeft. In dit boek kunnen therapeuten en clienten kiezen uit 99 besprekingen van 53 films en 46 boeken, waaronder 29 kinderboeken en -films, relevant voor het te behandelen probleem. Zeker, boeken en films behandelen psychologische/psychiatrische thema's bij uitstek. Er dienen zich veel problemen aan, allemaal voer voor psychologen. Het is een knap staaltje werk om die 99 boeken en films te rubriceren in vier hoofdstukken: Levensfaseproblematiek; Persoonlijkheidsen ontwikkelingsstoornissen; Angsten, verslavingen, obsessies en dwangneurosen en Psychosociale problematiek. Maar in de index wordt de problematiek nog meer gespecificeerd. Er wordt ook een indeling gemaakt naar volwassenen en kinderen. Het is echter moeilijk zoeken als een deel geen nummering heeft! Bedoeld als therapeutisch instrument en voorzien van richtvragen. De beknopte samenvattingen zijn geen vervanging van film of boek, maar bedoeld om te kiezen en als aanzet om te gaan lezen of kijken. Voor de praktijk van de psychosociale en psychotherapeutische hulpverlening.
8
Leesdokter: de bibliotherapeutische invloed van kinderboeken / Evelyn Poortvliet, Marije Verhoeks en Ben Baarda Twee inmiddels afgestudeerde pedagogen van de Utrechtse Universiteit hebben hun eindscriptie gewijd aan de mogelijkheden om boeken en verhalen te gebruiken als therapeutisch middel bij de verwerking van pijnlijke gebeurtenissen bij kinderen. Deze zogenaamde bibliotherapie vormt een indirecte manier van hulpverlening en kan grotere/betere kansen vormen door de minder bedreigende manier van herkenning of identificatie van de hoofdfiguur in boek of verhaal. Het boekje zelf is opgesplitst in twee delen. Het eerste deel vormt het theoretisch kader en is tot stand gekomen op basis van literatuuranalyse. Het tweede deel omvat een empirisch onderzoek naar de therapeutische invloed van het kinderboek op de beleving en het gedrag van kinderen in de hoogste klassen van het basisonderwijs. Het geheel wordt afgesloten met enkele conclusies en een discussie. De voornaamste conclusie is dat bibliotherapie zinvol kan zijn, maar tegelijk wordt gevraagd om verder onderzoek te doen naar de meest efficiente vormen van bibliotherapie. Niettemin een waardevol boek voor basisscholen dat terecht is genomineerd voor de Horizon-studieprijs in Rotterdam.
De mens in crisis: over literatuur en geneeskunde / Arko Oderwald De geneeskunde en romans gaan vaak over de mens in crisis. Het is dan ook niet ver-won-der-lijk dat er zoveel artsen schrijver zijn geworden. Literatuur en geneeskunde hebben daarom meer met elkaar te maken dan je op het eerste gezicht zou verwachten. Maar wat hebben zij nog meer gemeenschappelijk? En kunnen ze iets van elkaar leren? Arko Oderwald, bijzonder hoogleraar Literatuur en Geneeskunde aan de Universiteit voor Humanistiek en werkzaam aan het VU Medisch Centrum, bespreekt deze vragen in het inleidende essay van dit boek. Dit essay wordt gevolgd door een keuze uit eerdere publicaties van zijn hand, waarin diverse medisch relevante onderwerpen in romans, films en tv-series worden besproken.
9
Wetenschap De stralende lezer: wetenschappelijk onderzoek naar de invloed van lezen / Frank Hakemulder (red) Mensen die veel literatuur lezen, weten hoe krachtig de ervaring is die een boek hen kan bieden. Maar waar bestaat de literaire ervaring precies uit? En wat levert deze ervaring op, zowel voor de lezer als voor de samenleving? Stichting Lezen nodigde 23 jonge, prominente wetenschappers uit om te reflecteren op de uiteenlopende functies van literatuur. Ze doen dat in de vorm van beschouwingen en verslagen van empirisch onderzoek, die in dit boek zijn gebundeld. Duidelijk wordt dat er meer redenen zijn om het lezen van literatuur te stimuleren dan leesplezier alleen. Zo heeft fictie een groter positief effect op de woordenschat dan non-fictie. Ook helpen verhalen in het opdoen van kennis over jezelf en andere mensen: hun emoties, gedachten en beweegredenen. Verhalen blijken lezers zelfs grip te kunnen geven op hun eigen sterfelijkheid. Deze functies laten zien dat het lezen van literatuur belangrijk is voor het functioneren van mensen in sociale contexten. Een absolute must read voor een ieder die geïnteresseerd is in de fundamentele waarden die door literatuur worden vertegenwoordigd, en die meer wil weten over redenen voor mensen om te lezen.
Literary Intelligence: A Virtue Theoretical Analysis with Special Reference to its Educational Implications / Jan-Jaap van Peterstraten Een proefschrift: Jan-Jaap van Peperstraten, docent filosofie, deed een onderzoek naar de morele dimensie van leesonderwijs. Op dat onderzoek promoveerde hij in 2010 aan de University of the West of Scotland in Glasgow. Uit een interview met hem: Hoe kan veel lezen ons moreel inzicht scherpen? ‘Laat ik eerst stellen dat ik “moreel inzicht” aristotelisch duid: als phronesis, praktische wijsheid. Maar hoe verwerf je die? Aristoteles zegt: door ervaring op te doen. Een jongere kan volgens hem dus nooit praktisch wijs zijn. Nu laat mijn onderzoek zien dat de leeservaring veel lijkt op de morele ervaring, wat maakt dat je door veel te lezen in relatief weinig tijd relatief veel moreel inzicht kunt verwerven. Je leeft mee met de ervaringen van de personages en maakt je daardoor hun ervaringen eigen.’ U pleit voor veel lezen. De filosoof John Locke vond dat hetzelfde als je volstoppen zonder te kauwen; het levert ‘alleen maar een hoop onverteerbare brokken op’. ‘Ik vind de tegenstelling tussen veel lezen en goed lezen niet vruchtbaar. Je kunt niet zeggen: ik doe het maar weinig, maar wel heel goed. Als je het maar weinig doet, kun je nooit goed leren lezen.’ Filosofie Magazine - juni 2010
10
Persoonlijke ervaring Een boek per dag: Een jaar vol inspiratie / Nina Sankovitch Als haar geliefde zus op 46-jarige leeftijd aan kanker overlijdt, wordt de schrijfster overmand door verdriet en schuldgevoel. Na een periode van koortsachtige activiteit, wat niet helpt, besluit ze het anders aan te pakken. Een jaar lang leest ze elke dag een boek en schrijft ze een recensie ervan. De rest -- haar werk (ze is juriste), haar gezin (vier zonen), het huishouden -- moet op een lager pitje. Ze houdt het vol. Dit boek is het verslag van haar leesjaar, en hoe het lezen haar geholpen heeft om het leven weer vol vertrouwen op te pakken. Boeken worden kort besproken, vaak met betrekking tot de levenslessen die ze daaruit haalt, en aangevuld met verhalen over zichzelf en haar kleurrijke familiegeschiedenis. Het complete recensiebestand, en nog veel meer leesinformatie, staat op haar website www.readallday.org. Achterin een alfabetische lijst van alle 365 boeken (waaronder 'De aanslag' van Mulisch). Fijne lectuur voor mensen die veel willen genieten van veel lezen.
De leesclub voor het einde van het leven / Will Schwalbe In De leesclub voor het einde van het leven beschrijft Will Schwalbe de laatste maanden van het leven van zijn moeder, die kort daarvoor te horen heeft gekregen dat ze kanker heeft. Beiden hebben al van jongs af aan een grote liefde voor boeken. Ze vinden elkaar in gesprekken over boeken, die een aangename afleiding betekenen van de ziekte die het leven van Wills moeder steeds meer in beslag neemt. En zo vormt zich een bijzondere leesclub met slechts twee leden een moeder en een zoon. Moeder en zoon bespreken de meest uiteenlopende boeken: van De Hobbit van J.R.R. Tolkien tot Het jaar van magisch denken van Joan Didion, van de Bijbel tot Ian Mc-Ewans Aan Chesil Beach, van Stieg Larsson tot Thomas Mann. Zowel door het lezen van boeken als door het delen van hun leeservaringen vinden ze een manier om beter te kunnen omgaan met de naderende dood.
11
Fictie 12
De ongewone lezer / Alan Bennett Bij toeval - ze rent achter haar honden aan - ontdekt de Engelse koningin een bibliobus die geparkeerd staat bij de keuken van Windsor Castle. Ze voelt zich verplicht een boek te lenen en alhoewel ze van plan is het de week erna ongelezen terug te brengen, begint ze te lezen. En ze zal niet meer ophouden. Het leesvirus heeft zich van haar meester gemaakt. De koningin maakt kennis met Proust, Sylvia Plath en Alice Munro; schiet -faux pas- tijdens een staatsbanket de Franse president aan over Jean Genet; en vindt in haar eigen bibliotheek (veelal gesigneerde) werken van Thackeray, Dickens, Hardy en Georde Elliot. Maar het lezen maakt de koningin tot een ander mens, tot een koningin die niet gewenst is. Alan Bennett schreef een schitterende satire op de cultuur van ontlezing, maar tegelijkertijd ook een ode aan de literatuur.
Suikertand / Ian McEwan Begin jaren ’70 krijgt de jonge Serena een baan bij de Britse geheime dienst MI5. Omdat ze een hartstochtelijk lezeres is, wordt ze ingezet bij een cultureel project in het kader van de Koude Oorlog, waarbij de geheime dienst jonge journalisten en schrijvers steunt die blijk geven van een kritische houding tegenover het communisme. Serena dient de auteur T.H. Haley te werven, raakt geïntrigeerd door zijn werk en wordt verliefd op de man, waardoor ze in een onmogelijke situatie belandt. Wat begint als een Koude Oorlogroman ontwikkelt zich tot een liefdesroman, een schets van het onrustige Engeland van de jaren ’70 en ten slotte tot een roman over schrijven en lezen en de kracht van verbeelding, met een bij dit laatste punt aansluitende grandioze ontknoping. Na een wat lange aanloop biedt de roman een spannend literair spel waarin McEwan op satirische wijze de tijdgeest schildert alsmede met enige spot een zelfportret in de figuur van Haley en de beschrijvingen van diens werk. Behalve een relatieroman is Suikertand ook een bron van ideeën over lezen en literatuur. (Trouw, 24-11-12)
Kinderen De fantastische vliegende boeken van Marius Mindermeer / William Joyce Marius Mindermeer houdt van woorden, verhalen en boeken en hij schrijft een boek over zijn leven. Op een dag belandt hij in een storm en krijgt van een zwevende dame een boek, dat hem naar een bijzonder gebouw wijst. Een gebouw met een kamer vol boeken. De boeken komen allemaal tot leven en Marius verzorgt ze met liefde. Hij deelt de boeken ook met andere liefhebbers. Marius wordt ouder, maar de boeken veranderen niet en zij zorgen nu voor hem en lezen hem elke avond voor. Uiteindelijk rondt Marius zijn eigen boek af en neemt afscheid van de boeken. Oblong prentenboek gebaseerd op de zeer succesvolle korte animatiefilm (bekroond met een Oscar voor het verhaal en de illustraties in 2012). Het is een modern sprookje, met magische elementen. Een ode aan het belang van verhalen vertellen en het delen van verhalen. Er zit veel vaart in het verhaal en als lezer/kijker ben je gefascineerd door het leven van de hoofdpersoon. Elke illustratie is een kunstwerk op zich en er is enorm veel aandacht besteed aan een schitterende vormgeving. Een kunstprentenboek waar kinderen en volwassenen van zullen genieten. De animatiefilm is via internet te bekijken, en er is ook een prentenboekachtige app voor iPad en iPhone verkrijgbaar
Swinging Christmas / Benjamin Lacombe Robin, een jongen met een vage angst voor boeken, ontmoet de oude Bernard, die leeft van zijn herinneringen. De man laat de jongen jazz ontdekken en leert hem wat leesplezier is. En dankzij Robin komt Bernard op zijn beurt tot een belangrijk inzicht. Een nostalgisch en ontroerend verhaal over vriendschap, liefdesverdriet en leesplezier. Betoverend voor ogen en oren, met schitterende illustraties van Benjamin Lacombe. In het boek zit een cd met 5 sublieme Amerikaanse jazzklassiekers als 'Sing Sing Sing' en 'Have Yourself a Merry Little Christmas', maar ook 'What's This', bekend van Tim Burtons animatiefilm The Nightmare before Christmas, vertolkt door Olivia Ruiz en The Red Star Orchestra, een bigband met 25 muzikanten.
13
