DE ETHISCHE MATRIX GIDS VOOR DE LEERKRACHT
Met dank aan: Stef Aerts Facultaire afdeling van het Centrum voor wetenschap, techniek en ethiek (KULeuven)
2
DE
ETHISCHE MATRIX
- GIDS
VOOR DE LEERKRACHT
PRO 9
DE ETHISCHE MATRIX DOELEN
• Leerlingen (+ 16 jaar) inleiden in ethische aspecten van de kippenteelt. • Leerlingen betrekken in het rationele keuzeproces. • De matrix helpt: - ethische bezorgdheden te identificeren; - relevante informatie en meningen te onderzoeken; - een eerste aanzet tot waarde-oordelen te maken; - in een klasdiscussie een eigen mening te vergelijken met de visie van anderen.
AANSLUITING BIJ
DE VAKKEN
AANSLUITING BIJ ZIE BIJLAGE 3
DE VAKOVERSCHRIJDENDE EINDTERMEN
WAT EN HOE?
NODIG
biologie - ecologie - godsdienst - zedenleer - cultuurwetenschappen - economie
Milieueducatie Gezondheidseducatie Sociale vaardigheden Leren leren Opvoeden tot burgerzin Technisch-technologische vorming Muzisch-creatieve vorming Een ethische overweging over ethiek en dierenwelzijn, een methodiek om een klasgesprek op gang te brengen over biologische en gangbare kippenteelt. In de werkbladen van de leerlingen wordt ingegaan op respect voor welzijn, keuzevrijheid en rechtvaardigheid; vanuit boer, dier, natuur en milieu, consument. - Kopie van matrix en werkbladen voor elke leerling - Stemkaarten / Kleurkaarten: vijf kleuren per leerling: groen, geel, blauw, oranje, roze. Je kunt hiervoor bijvoorbeeld kleurige post-its gebruiken, of gekleurd kopiepapier (A4 gesneden in acht delen). - Twee dobbelstenen - Fluo-stiften: groen, geel, blauw, oranje en roze - Het scorebord, samengesteld zoals in dit schema, op basis van kopies op A4 (zie pro 11). Aan elkaar te kleven met plakband tot het volgende scorebord:
1
PRO 9
Respect voor:
Welzijn
Keuzevrijheid
Rechtvaardigheid
Boeren
CEL 1
CEL 2
CEL 3
Dieren
CEL 4
CEL 5
CEL 6
Natuur & milieu
CEL 7
CEL 8
CEL 9
Consumenten
CEL 10
CEL 11
CEL 12
DE
ETHISCHE MATRIX
- GIDS
VOOR DE LEERKRACHT
2 3
3
1 LESUUR - 3 LESUREN
LESVERLOOP
15 MIN
INLEIDING
VRAGEN
Volgende vragen worden in de groep gegooid: • 170.000.000 kippen in Vlaanderen? Kunnen wij dat pikken? • Wat zijn de verschillen tussen de biologische kippenteelt en de intensieve kippenteelt? • Wat is ethiek? • Wat betekent welzijn, keuzevrijheid en rechtvaardigheid? • Is het nodig om na te denken over zoiets als dierenwelzijn? • Kan je je inbeelden wat het betekent om een kip te zijn op een boerderij?
UITLEG
OPDRACHT
CEL PER CEL
+/- 10 MIN PER CEL MINIMUM 3 CELLEN : 30 MIN MAXIMUM 12 CELLEN: 120 MIN
VARIANTE
5 - 15 MIN KLASGESPREK
4
De leerkracht vertelt de inleiding (p.4 en5 van de werkbladen voor de leerlingen). • Wat betekent ethiek? • De ethische matrix • Hoe gebruiken we de matrix? • Algemene feiten en cijfers over vleeskippen. Zet je in de schoenen van consumenten, boeren, kippen en natuur en milieu. Vorm een oordeel over welzijn, keuzevrijheid en rechtvaardigheid en vul de ethische matrix in.
AAN DE SLAG MET DE MATRIX
Klassikaal invullen en klasgesprek cel per cel. Voor elke cel: • Gooi met de dobbelstenen en kies de cel overeenkomstig het aantal ogen. • Lees de info van deze cel. • Is dit duidelijk? • Stem met de kleurkaarten over dit principe: +2 Groene kaart +1 Gele kaart 0 Blauwe kaart -1 Oranje kaart -2 Roze kaart ? Geen mening • Tel de stemmen per kleur. • Vul aan op het scorebord (zie PRO 11). Kleur de vakjes (volgens het aantal stemmen) met een groene, een gele, een blauwe, een oranje en een roze fluo-stift. • Leg uit waarom jij XX gestemd hebt voor dit principe. • Richtvragen per cel (zie volgende pagina). • Afhankelijk van de beschikbare tijd kan je ervoor kiezen om minimaal 3 en maximaal 12 cellen te bespreken. • Invullen van de matrix als huiswerk (ongeveer 45 minuten werk) Daarna in de klas debat.
BESLUIT
• 170 miljoen kippen? Kunnen wij dat pikken? Open antwoord.
DE
ETHISCHE MATRIX
- GIDS
VOOR DE LEERKRACHT
PRO 9
RICHTVRAGEN PER CEL CEL 1: CEL 2: CEL 3: CEL 4: CEL 5: CEL 6: CEL 7: CEL 8:
Is het kweken van kippen ongezond? Denk je? Moeten wetten de keuzevrijheid van de (bio-)boeren beperken? Is de prijzenconcurrentie bij de supermarkten rechtvaardig voor de boer? Stel dat je een kip bent. Waar wil je het liefst opgroeien? Wanneer hebben kippen voldoende vrijheid? Kan je een kip beschouwen als bedoeld om gebraden te worden? Mag de mest van een kippenkweker in het milieu terecht komen? Moeten boeren ervoor zorgen dat wilden planten- en diersoorten op en rond het bedrijf kunnen overleven? CEL 9: Moeten we bij ons doen en laten ook aan de gevolgen voor de toekomst denken? CEL 10: Kan je ziek worden door het eten van kip? CEL 11: Wat vindt iemand belangrijk als hij/zij eten koopt? CEL 12: Vind je (bio)kippen (te) duur?
MEER INFO? Lees de achtergrondinfo over ethiek en de matrix: p. 6-9. Info over de ethische matrix: http://www.ethicalmatrix.net Info over de biologische pluimveehouderij: http://www.vwo-campus.net/dossier/49 http://www.biotheek.be http://www.biologica.nl Beeldmateriaal: http: //www.ciwf.nl: Mens, dier en voedsel: een prikkelende film over de gevolgen van de moderne, intensieve veehouderij voor de dieren, voor de mens en voor het milieu. http://www.themeatrix.be: een ludieke animatiefilm over de bio-industrie.
1 2 3
PRO 9
DE
ETHISCHE MATRIX
- GIDS
VOOR DE LEERKRACHT
5
ACHTERGRONDINFO ETHISCHE MATRIX Ethische principes Een gezond uitgangspunt om over ethiek na te denken is proberen de hoofdlijnen te schetsen van wat aangevoeld wordt als ‘de publieke moraal’. De moderne multiculturele, pluralistische samenleving wordt steeds meer divers. Toch streven we naar een democratie die bepaalde veronderstellingen maakt die gebaseerd zijn op het bestaan van ‘de gemeenschappelijke publieke moraal’. De veronderstellingen worden gevat in drie principes: respect voor - welzijn - autonomie (keuzevrijheid) - rechtvaardigheid
Achtergrondinformatie over ethiek WELZIJN
• Respect voor welzijn komt overeen met onderwerpen die opvallend aanwezig zijn in het utilitarisme. Het utilitarisme is een ethische stroming (hoogtepunt in 18e en 19e eeuw), die uitgaat van het nut van ons handelen. Bekende namen zijn Jeremy Bentham, John Stuart Mill en Peter Singer. Het utilitarisme kijkt naar het nut van onze handelingen en voor wie dit nuttig is. Het streeft ernaar om voor het grootste aantal mensen de beste handeling uit te voeren. Dit gaat samen met een soort van kosten/baten-analyse om te beslissen wat er het best kan gebeuren. Ook al is dit een goed objectief, toch zijn er verschillende zwakheden in deze theorie: - Er is afhankelijkheid van voorspellingen (die soms fout kunnen zijn) en (feilbare) veronderstellingen van wie en wat telt in de kosten/baten-analyse. - Op deze manier kan een grote ongelijkheid gerechtvaardigd worden als de som van de positieve en de negatieve gevolgen positief is. - Nut en leed zijn vaak moeilijk tegen elkaar af te wegen (Hoe kunnen we het gewicht van veiligheid van een nieuwe shampoo afwegen tegen het lijden van de proefdieren?)
KEUZEVRIJHEID
• Respect voor de autonomie of keuzevrijheid komt overeen met de notie van rechten zoals die in de 18e eeuw werden geformuleerd door Immanuel Kant die appelleert aan onze verantwoordelijkheden en taken, om ‘anderen zo te behandelen als je zelf behandeld zou willen worden’. Voor Kant draait ethiek rond respect voor anderen als individuen en is het geen kosten/baten-analyse. Een groot tekort van deze benadering zit in het feit dat er geen regel is die bepaalt waar prioriteiten liggen, bijvoorbeeld bij de keuze tussen de plicht om anderen te beschermen en het vertellen van de waarheid, als het vertellen van de waarheid wel eens de persoon in kwestie zou kunnen kwetsen.
RECHTVAARDIGHEID
• Respect voor rechtvaardigheid komt overeen met Rawls’ notie van rechtvaardigheid als eerlijkheid. John Rawls (een Amerikaanse filosoof die in 2003 stierf) stelt het volgende: rechtvaardigheid is de eerste vrucht van sociale instituties, zoals waarheid de vrucht is van ons denken. Een theorie kan elegant en economisch zijn, toch moet ze geweigerd of herzien worden als ze onwaar is. Zo ook moeten wetten en instituten, hoe efficiënt of goed georganiseerd ze ook zijn, hervormd worden als ze niet eerlijk zijn. Het is hoe dan ook een probleem om te omschrijven wat rechtvaardigheid betekent. Een rechtvaardige verdeling van goederen betekent bijvoorbeeld dat goederen verdeeld worden volgens behoefte of volgens vermogen of volgens geleverde inspanning.
6
DE
ETHISCHE MATRIX
- GIDS
VOOR DE LEERKRACHT
PRO 9
• In de praktijk is het waarschijnlijk dat al deze theorieën in verschillende mate zullen bijdragen aan de attitude van mensen over wat zou moeten gedaan worden in specifieke omstandigheden. Het lijkt onwaarschijnlijk dat bepaalde personen volledig handelen volgens de nuttigheidstheorie of volgens de theorie van Kant. Daartegenover staat dat elk van ons deze theorieën voortdurend (bewust of onbewust) toepast in combinatie met intuïtieve antwoorden en culturele invloeden om zo te komen tot een zogenaamd reflectief evenwicht. Merk op dat dit iets heel persoonlijks is en dus niet hetzelfde als een (fundamenteel) ethisch oordeel wat abstractie zou moeten maken van die invloeden.
Het belang van ethische principes Vaak wordt gedacht dat ethiek eenvoudigweg een kwestie van mening is en daardoor weinig gewicht draagt in vergelijking met de objectieve realiteit van wetenschappelijke kennis. Hoe meer we het aangevoerde harde verschil tussen objectieve wetenschappen en ethiek onderzoeken, hoe minder vanzelfsprekend dit wordt. Vanzelfsprekend zullen we er allemaal mee instemmen dat we lijden als: - we brutaal met fysiek geweld aangevallen worden (een aanval op ons welzijn), - woest beroofd worden van onze vrijheid (een inbreuk op onze autonomie) of - veroordeeld worden voor een misdaad die we niet gepleegd hebben (een misstap in rechtvaardigheid). De fouten in de drie bovengenoemde gevallen zijn geen kwestie van opinie. Deze zijn gebaseerd op rotsvaste principes die van fundamenteel belang zijn voor elk van ons als individu. Als ze er voor ons toe doen, als individu, dan doen zij er ook toe voor anderen. Vanzelfsprekend zijn dit eerder extreme voorbeelden van inbreuk op de principes van welzijn, autonomie en rechtvaardigheid die hierboven aangehaald werden. Dit wil echter niet zeggen dat de kleinere inbreuken op deze principes er niet toe doen. Als je aanhaalt dat ethiek een subjectief oordeel is en in tegenstelling tot de objectieve wetenschappen geen vaste waarden beschrijft, moet je ook opmerken dat het een feit is dat ook wetenschappelijke kennis voordurend verandert. Er zijn maar weinig wetenschappelijke theorieën die in de laatste 50 jaar geen belangrijke herzieningen ondergaan hebben. Daarenboven is wetenschap zeker niet waardenvrij er worden voortdurend ethische keuzes gemaakt. Bijvoorbeeld: de beslissing om een konijn te dissecteren tijdens de wetenschapsles weerspiegelt de grote waarde die gehecht wordt aan wetenschappelijke kennis. Deze waarde wordt door wetenschappers vaak hoger geacht dan het recht op leven voor een dier.
1
De ethische matrix De drie ethische principes ‘Welzijn’, ‘Keuzevrijheid’ (Autonomie) en ‘Rechtvaardigheid’ worden bekeken vanuit verschillende invalshoeken: in relatie tot ‘Boeren’, ‘Dieren’, ‘Natuur en milieu’ en ‘Consumenten’.
2
Merk op dat het woord Keuzevrijheid niet volledig de lading van het principe van autonomie dekt, maar het woord autonomie schrikt waarschijnlijk een aantal leerlingen af. Dan is het gebruik van het woord keuzevrijheid als benadering hiervan aanvaardbaar om ethische reflectie aan te moedigen. Zo bestaat de ethische matix uit twaalf vakken.
PRO 9
DE
ETHISCHE MATRIX
- GIDS
VOOR DE LEERKRACHT
3
7
Welzijn
Keuzevrijheid
Rechtvaardigheid
Boeren
CEL 1 Voldoende inkomen / goede werkplaats
CEL 2 Ondernemingsvrijheid
CEL 3 Eerlijke handel
Dieren
CEL 4 Dierenwelzijn
CEL 5 Gedragsvrijheid
CEL 6 Intrinsieke waarde
Natuur & milieu
CEL 7 Natuurbehoud Bodemconservering /Waterconservering /Luchtconservering
CEL 8 Biodiversiteit
CEL 9 Duurzaamheid
Consumenten
CEL 10 Veiligheid en kwaliteit
CEL 11 Keuze / democratie
CEL 12 Betaalbaarheid
Deze tabel (de ethische matrix) zou door de rationele structuur discussies moeten vergemakkelijken. Er is voor elke cel een vertaling van de abstracte principes in termen die meer bekend zouden moeten zijn, maar tegelijkertijd dezelfde lading dekken. Bijvoorbeeld: respect voor rechtvaardigheid voor boeren wordt vertaald als Eerlijke handel. Het principe keuzevrijheid voor de consument wordt vertaald als Keuze (refererend naar de mogelijkheid te kiezen welk type voeding de consument wil eten) en democratie (refererend naar de types van dierenlandbouw die de maatschappij aanvaardbaar vindt). Als je op deze manier de matrix interpreteert, kan je per cel aan de hand van de voorgestelde criteria oordelen of een ethisch principe gerespecteerd wordt. Het is onwaarschijnlijk dat voorgestelde acties die aan deze matrix getoetst worden, alle ethische principes in gelijke mate kunnen respecteren. Om keuzes te maken kunnen dan sommige principes zwaarder doorwegen dan andere. Het is alleszins zo dat de matrix duidelijk kan maken aan welke principes door een bepaald systeem tegemoet gekomen wordt of op welk gebied een systeem tekortkomingen vertoont.
De waarde en de beperkingen van de matrix Het is niet verwonderlijk dat de interpretatie van de matrix vaak ter discussie wordt gesteld, maar de waarde van deze benadering werd ook al herhaaldelijk bevestigd. Enkele reacties van gebruikers: ‘het is een goed instrument voor educatie en discussies’ ‘het helpt om een brede waaier van onderwerpen te bediscussiëren’ ‘het helpt in het keuzeproces’ Het zou echter een vergissing zijn om te denken dat iemand het ingewikkelde ethische vraagstuk over de landbouw kan oplossen enkel en alleen door de elementen op te splitsen in aparte cellen van een matrix. In zijn eenvoudigste vorm is de matrix ‘een checklist’ van bezorgdheden die opgebouwd is vanuit het ethisch standpunt. Het concept kan ook dienen als middel om de bewustwording van studenten te bevorderen en hen te stimuleren om rationeel ethisch te overleggen. De noodzaak om de belangen van verschillende groepen te overwegen als deel van het geheel, kan enkel gunstige effecten hebben. Zo is het ook belangrijk te begrijpen dat de matrix enkel een kader is: hhet stelt vragen maar het voorziet geen antwoorden. De matrix is ook beperkt tot wat er expliciet in aan bod komt. Je kan en mag dus geen afweging verwachten van zaken waarvoor hij niet ontwikkeld is.
8
DE
ETHISCHE MATRIX
- GIDS
VOOR DE LEERKRACHT
PRO 9
Het gebruik van de matrix als gids voor een ethisch oordeel Veel ethische onderwerpen kunnen ingekapseld worden in het antwoord op een enkele vraag: ‘In hoeverre zou mijn belang voorrang moeten krijgen op jouw belang?’ maar er zijn natuurlijk vele parallelle vragen zoals: ‘In welke mate gaat het belang van het vaderland voor op het belang van andere landen?’ en ‘In welke mate zou het belang voor de mens voorrang krijgen op het belang van boerderijdieren?’. Ethiek gaat over goed en kwaad, over het zoeken naar wat goed en kwaad is. Het gaat niet enkel over goed en kwaad voor zichzelf maar ook over de zorg voor anderen. Ethiek vraagt zorg te beschouwen in relatie tot anderen (zeker in relatie tot andere mensen, maar evengoed in relatie tot dieren of tot milieu en natuur). De matrix vraagt een waarde in te vullen voor alle cellen. Zelfs als iemand niet aan elke cel een waarde wil of kan toekennen, dan nog zal dit systeem duidelijk maken wat de waarden zijn die de handelingen van die persoon bepalen. De ervaring leert dat de meeste mensen waarden toeschrijven aan alle cellen van de matrix, zij het dat de toegekende waarden variëren per individu en ook per onderwerp dat besproken wordt. Om effectief te zijn houdt ‘zorg’ empathie in: een poging om in gedachten een beeld te krijgen van de positie van anderen. Het kan eigenaardig zijn om ‘je in te beelden wat het inhoudt om een kuiken te zijn’ (wetenschappelijke kennis kan een basis vormen voor deze denkoefening), nochtans is dit de enige weg om een ethisch oordeel te vormen. Het komt er dus op aan je correct in te leven in die andere en de mogelijkheden die die andere heeft: niet antropomorfiseren, maar ondertussen wel alle capaciteiten erkennen.
Het tweestappenproces als je de matrix gebruikt De matrix werkt door middel van een twee-stappenproces, waarbij de eerste stap van belang is bij het invullen van de matrix en de tweede bij het vormen van een finaal oordeel – of een gesprek daarover – wanneer de hele matrix is ingevuld. Ten eerste: toepassing van ethische principes voor de verschillende betrokken groepen (boeren, dieren, natuur-milieu, consumenten) vraagt om een zorgattitude, waarin we ons in andermans schoenen zetten. Dit is niet zo moeilijk als het andere mensen betreft maar het vraagt veel inlevingsvermogen als het over dieren gaat. Het wordt zeer abstract als we dit proberen met natuur en milieu. In dat laatste geval zijn er niet enkel voelende wezens betrokken, maar nemen we ook zaken in beschouwing die invloed hebben op het leven van mensen vandaag en in de toekomst. Het vraagt kennis over plant, dier, milieu.
1
De tweede stap houdt een onderzoek in van de verschillende oordelen. Dit is een weging die speelt bij het vellen van een algemeen oordeel. Bijvoorbeeld: de meeste mensen beschouwen het als juist het belang van de mensen boven dat van de dieren te stellen. Het is daarom nog niet zo dat ze alle belangen van de mens (de kleine ook) boven die van de dieren plaatsen. Net zomin zal het belang van de boeren daarom noodzakelijkerwijze boven eerlijke handel geplaatst worden of boven biodiversiteit. De matrix moedigt rationele beslissingsstrategieën aan door expliciet ethische aspecten voor elke belangengroep te tonen en af te wegen.
2 3
PRO 9
DE
ETHISCHE MATRIX
- GIDS
VOOR DE LEERKRACHT
9
10
DE
ETHISCHE MATRIX
- GIDS
VOOR DE LEERKRACHT
PRO 9
