De Anatomische les
van Rembrandt tot Damien Hirst
Kijkwijzer
voortgezet onderwijs niveau Nu t/m 5 januari 2014
Over de tentoonstelling
hoe het werkt
De mens is een onuitputtelijke bron voor de wetenschap, maar ook voor de kunst. Het Gemeentemuseum Den Haag heeft een tentoonstelling over De Anatomische Les samengesteld, waarbij meesters uit de 17e eeuw worden getoond samen met moderne en hedendaagse kunstenaars.
De vragen van deze kijkwijzer zijn gegroepeerd per zaal. Op de plattegrond hieronder kun je zien waar je bent. Woorden met een ster kun je achterin opzoeken in de begrippenlijst. Op zaal mag je alleen met potlood schrijven. Een clipboard kun je lenen bij de infobalie in de hal.
Anatomie is de leer van de bouw van het (menselijk) lichaam. In de tentoonstelling zie je naast kunstwerken dan ook objecten uit de geschiedenis van de medische wetenschap.
plattegrond gemeentemuseum 1e verdieping
34
33
32
27
25
28
36
37 38
26
31
30
24
23
29
22
21
20
19
39
42
41
40
43
18
44
45
46
47
4
48
3
49
1
7
8
9
10
5
16
17
14
6
2
15
11
12
START
13
Damian Hirst, Titel??? jaartal?
2
3
zaal 5
zaal 5
Lees! De gezondheids zorg van de 17e eeuw draait om chirurgijns en doctoren. Chirurgijns waren hand werkers, opgeleid in een meester-gezelverband. Ze werkten in chirurgijns winkeltjes in de stad, aanvankelijk als barbiers. De doctoren echter hadden aan een universiteit gestu deerd, en soms ook een buitenlandse academische reis gemaakt. Hun werk is te vergelijken met dat van een huisarts van tegen woordig. Ze hielden spreekuur, schreven recepten voor en gaven adviezen. Als er een ingreep nodig was, schakelden zij een chirurgijn in1. De wekelijkse lessen voor de chirurgijns, over onder werpen als fysiologie*, anatomie* en osteologie*, werden gegeven door een praelector anatomiae (voorlezer in de anatomie), een doctor van naam. Met een lesbriefje kregen de chirurgijns toegang tot de lessen. Afwezigheid werd niet op prijs gesteld, soms zelfs beboet. 2
Uit: Het medisch contact, 26 September 2013, Joost Visser: De snijtafel op schildersdoek
1&2
4
5 Het belangrijkste onderdeel van het schilderij is echter niet Dr. Sebastiaen Egbertsz, maar het skelet. Geef een argument hiervoor of tegen.
Toegeschreven aan Nicolaes Eliasz Pickenoy, De osteologieles van Dr. Sebastiaen Egbertsz, 1609
1 Wie van de geportretteerde mannen is Dr. Sebastiaen Egbertsz, de praelector anatomiae?
2
Aan welke 3 aspecten van de voorstelling zie je dat?
3 Het licht-donker contrast zoals je het ziet in dit schilderij, is kenmerkend voor barokke schilderkunst (schilderkunst uit de 17e eeuw). Door het licht wordt de aandacht op de belangrijkste aspecten van de voorstelling gevestigd. Op welke?
4
6 Meestal begon de praelector de les met een betoog over de waardigheid van het lichaam en de vergankelijkheid van het bestaan. Dan begon de ontleding, eerst van de bederfelijke organen in de buik, dan van de borstholte, het brein en tenslotte de ledematen. Je ziet hier het oudste schilderij van de Anatomische Lessen. Welk moment van de les is hier weergegeven, denk je?
Aert Pietersz, De anatomische les van Dr. Sebastiaen Egbertsz, 1601 – 1603
De anatomische lessen geven allerminst een getrouw beeld van de werkelijkheid. Het zijn in feite groeps portretten, gemaakt om de personen te herdenken. Aan de wanden van de vergaderruimte droegen ze bij aan het aanzien van het chirurgijnsgilde. Waaruit maak je op dat het gaat om een groepsportret? Geef 2 argumenten.
Waar bevindt zich de lichtbron?
5
zaal 26, 5 1e verdieping
zaal 5
10 De dynamiek* van de handeling komt niet in de laatste plaats door de compositie*. Vergelijk de compositie van dit schilderij met de compositie van De anatomische les van Dr. Zacheus de Jager hier in deze zaal. Maak van beide composities een schets en beschrijf de werking ervan. Teken alleen de belangrijkste lijnen.
Michiel Jansz van Mierevelt, Anatomische les van Willem van der Meer, 1617
Schilder Michiel van Mierevelt kende de Anatomische Les van zijn Amsterdamse collega Pietersz, en hij wist hem op tal van punten te overtreffen. Op geraffineerde wijze combineerde hij de wens van zijn klanten naar een goed gelijkend portret, met het plechtige moment van de handeling. Het lijkt bijna alsof het gezelschap heeft gewacht op onze komst. 7 8
Anatomische les van Willem van der Meer
De anatomische les van Dr. Zacheus de Jager
Werking:
Werking:
Hoe ontstaat deze indruk?
9 Allerlei details verwijzen naar de anatomische praktijk. Welke benodigdheden zie je en waarvoor werden ze gebruikt, denk je?
11 Welk soort compositie* heeft de schilder volgens jou gekozen? Symmetrische/asymmetrische compositie, centrale compositie, diagonale compositie, horizontale of verticale compositie, driehoekscompositie, overall compositie? 1. Anatomische les van Willem van der Meer:
2. De anatomische les van Dr. Zacheus de Jager:
6
7
zaal 26, 18e verdieping Kabinet
Kabinet 8 Willem Isaacsz van Swanenburgh naar Jan Cornelisz van ’t Woudt, Anatomisch theater van de Universiteit Leiden, 1610
14 De schilders uit de 17e eeuw waren beroemd om hun naturalistische manier van schilderen. Lees! De winter van 1594-1595 was uitzonder lijk streng: de temperatu ren lagen in de maanden december, januari en februari ver onder het gemiddelde. Pieter Pauw (1564–1617), de eerste Leidse hoogleraar anato mie*, was met deze bittere weersomstandigheden niet ontevreden. Integen deel: in november was het Theatrum Anatomicum van de universiteit voltooid. De aanhoudend lage temperaturen zorgden ervoor dat de lijken voor zijn ontleed kundige demonstraties niet al te snel bedierven. De lessen waren open baar. Ook niet-medici waren welkom en konden een passe-partout voor meerdere dagen kopen. 8
12 De Anatomische Lessen op schilderijen uit de 17e eeuw lijken plaats te vinden in een kleine, besloten kring. Aan het einde van de 17e eeuw waren Anatomische Lessen echter uitgegroeid tot publiek evenement. Hoe zag een Theatrum Anatomicum er uit? Bekijk de etsen/gravures en beschrijf.
Nicolaes Eliasz Pickenoy, De anatomische les van Dr. Johan Fonteijn (fragment), 1625 – 1626
Ze gebruikten (kruis aan en vul in) natuurlijke* kleuren, vooral:
symbolische* kleuren, vooral: expressieve* kleuren, vooral: Je kunt de toets (penseelstreek) wel niet zien.
13 Anatomische theaters waren eigenlijk kleine musea. De anatomieknecht leidde je er in ruil voor een fooi rond en na 1669 kon je in het Theatrum zelfs een catalogus kopen. Wat voor objecten kon je op de rondleiding verwachten? Kijk rond in kabinet 9 hiernaast en schrijf twee voorbeelden op.
9
zaal 26, 11 1e verdieping
zaal 11 Lees! Verschillende tijden samenbrengen. Dat is wat Folkert de Jong (*1972) in zijn kunstwerken doet. Gebaseerd op het idee van een Theatrum Anatomicum heeft hij een ruimtelijk werk speciaal voor deze tentoon stelling gemaakt. Het is uit afzonderlijke elementen opgebouwd. Kunstenaars noemen dit soort werk een installatie.
15 Zowel inhoudelijk als formeel verwijst Folkert de Jong naar de 17e eeuw en het anatomische theater. Noem drie voorbeelden hiervan.
De sokkels doen me denken aan
De bruine kleur van de sokkels doet me denken aan
16 Wat maakt zijn werk juist van nu? Noem 3 inhoudelijke of formele aspecten.
De groene kleur van de sokkels doet me denken aan
De doet/doen me denken aan
(vul zelf in)
17 Welke verbanden kun je nog meer leggen? De opgehangen band doet me denken aan 18 In de 17e eeuw werden de schilders geprezen om hun naturalisme. In hoeverre neemt Folkert de Jong de werkelijkheid als uitgangspunt voor zijn werk? De doet/doen me denken aan
Folkert de Jong, The Primacy of Matter over Thought, 2013
(vul zelf in)
19 Loop rustig door de installatie en bekijk de afzonderlijke elementen. Wie staat eigenlijk in het centrum van de Anatomische Les van Folkert de Jong? Leg uit.
Wat vind je van dit werk? Onderbouw je mening.
10
11
zaal 26, 12 1e verdieping
zaal 12 Rembrandt van Rijn, De anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp, 1632
Lees! Er bestaan maar 10 schilderijen uit de 17e eeuw over Anatomische Lessen. Je ziet ze allemaal in deze tentoonstelling. De ontleedkunde van het Chirurgijngilde staat symbool* voor het vernieu wende karakter van Nederland in de Gouden Eeuw. Voor het eerst komen mensen los van het allesomvattende idee van God. De Bijbel is niet langer de verklaring voor alles. De mens ging op zoek naar de tastbare werkelijkheid en zo werd het lichaam binnenste buiten gekeerd. Dit is het begin van de empirische* wetenschap.
Rembrandt van Rijn, De anatomische les van Dr. Jan Deijman (fragment), 1656
20 En ook de schilderkunst stond niet stil. Rembrandt van Rijn (1606–1669), één van de grootste schilders van zijn tijd, ging creatief en vernieuwend te werk. Zijn chirurgijns poseren niet stijfjes - deze mannen zijn ‘echt bij de les’. Hoe komt dat? Betrek bij je antwoord • aspecten van de voorstelling • beeldende aspecten zoals de compositie en het licht, en de werking ervan.
22 Hoe kijk jij naar de schilderijen? Licht je bevindingen toe aan de hand van een schilderij hier op zaal. Ben je geïnteresseerd in geschiedenis? Leg uit.
Ben je geïnteresseerd in geneeskunde? Leg uit.
Ben je geïnteresseerd in filosofie? Leg uit. 21 Voor Rembrandt betekende deze opdracht zijn doorbraak in Amsterdam, waar hij zich kort tevoren had gevestigd. Het is de eerste Anatomische Les die aan een werkelijk gehouden Anatomische Les kan worden gekoppeld. Op de snijtafel ligt het lijk van de terechtgestelde Leidse misdadiger Aris Kint. Heeft het zich op die manier afgespeeld, denk je? Geef een argument hiervoor of tegen.
Lees! Het is onbekend of de wiskundige en filosoof René Descartes (1596–1650) en Rembrandt elkaar ooit ontmoet hebben in Amster dam. Het zou zo maar kunnen. Descartes is vooral bekend geworden door een manier om te zoeken naar waarheid door systematisch aan alles te twijfelen. Ik denk, dus ik besta (beken der geworden in de Latijnse variant: Cogito ergo sum) was de eerste waarheid die de test van de methodische twijfel doorstond. Wat verwachtte de denker Descartes te vinden tussen de spieren, aderen en ingewanden? Er zijn misschien wel drie manieren om naar de Anatomische Lessen kijken. Je kunt onderzoeken hoe de lessen destijds verliepen. Je kunt de aandacht richten op de schilderijen en die beschouwen. Maar je kunt ook leren wat de doctoren en chirurgijns precies bewoog, wat zij zochten en hoe zij dachten. 3
Anders, namelijk (vul in)
Uit: Het medisch contact, 26 September 2013, Joost Visser: De snijtafel op schildersdoek
4
12
13
zaal 26, 13 1e verdieping
zaal 13 Lees! In de 21e eeuw is de medische kennis heel wat verder dan in de 17e eeuw. Waar staan we nu, zo’n 500 jaar later, dankzij de empirische wetenschap? Deze vraag lijkt Damien Hirst te stellen. De mens is in zijn werk afwezig of in ieder geval niet direct zichtbaar. En de dood?
23 Damien Hirst heeft vitrines gebouwd, met zware stalen omlijsting. Misschien ben je wel eens eerder in een museum geweest en heb je daar objecten in een vitrine bekeken. Wat voor objecten heb je toen gezien en waarom waren ze tentoon gesteld, denk je?
24 Wat stelt Damien Hirst in zijn vitrines tentoon? Noem aan aantal objecten.
25 Net als Folkert de Jong heeft Damien Hirst een installatie uit afzonderlijke elementen opgebouwd. Wat lijkt jou het grootste verschil tussen de elementen die Damien Hirst gebruikt en die van Folkert de Jong?
26
Hoe vind je de sfeer van dit werk? Beschrijf.
27
Waar gaat het werk volgens jou over?
Damien Hirst Sometimes I avoid people, 1991
14
15
zaal 26, 15 1e verdieping
zaal 15 Lees! Atelier Van Lieshout baseerde dit werk op een prent uit De zeven boeken over de bouw van het menselijk lichaam uit 1543 van Andreas Vesalius.
28 De mannelijke lichamen die in de 17e eeuw bij een anatomische les werden ontleed, waren meestal van ter dood veroordeelde misdadigers. Een ontleding werd ingezet als een straf bovenop de doodstraf. Een laatste rustplaats werd de misdadiger op deze manier niet gegund. Atelier van Lieshout verwijst met dit werk naar de misdaad en de ontleding. Hoe zie je beiden terug in het werk?
29 Schrijf 10 begrippen op die je zelf in verband brengt met onderwerpen van deze tentoonstelling. Denk aan een ouderwetse chirurgijn of een chirurg van nu, aan een Anatomische Les en de medische wetenschap of gewoon aan je huisarts. Zet het rijtje voort. Kennis Angst Kwetsbaarheid
Atelier van Lieshout, Uomo analyticus, 2009
16
30 Gaat het werk van Atelier van Lieshout over één van deze begrippen? Licht je mening toe.
17
zaal 6 en zaal 14
begrippenlijst 31 Kijk rond in zaal 06 en 14. Kies zelf een werk dat je raakt. Probeer er achter te komen waarom het je raakt. Kies één woord om te beschrijven waar het werk volgens jou over gaat. Pas wanneer je meer over de kunstenaar wilt weten, kun je de zaaltekst bij het werk lezen. Ik heb gekozen …
Ik vind …
Damien Hirst, Fear, 1994
Voor mij gaat het werk over…
Anatomie Leer van de bouw van het (menselijk) lichaam Compositie In de beeldende kunst het ordenen van beeldelementen. Symmetrische compositie Een symmetrische compositie wordt gekenmerkt door een verticale en horizontale denkbeeldige as die min of meer een evenredige massaverdeling maakt van links en rechts. Je hebt dus een evenwichtige verdeling. Asymmetrische compositie Alle niet-symmetrische composities noemen we automatisch asymmetrisch. Het gebruiken van verschillende elementen in een zinvolle verhouding tot het geheel is essentieel. De verhouding ligt niet dikwijls op de gulden snede. Centrale compositie We spreken van een centrale compositie als er een centraal punt is (dikwijls in het midden gelegen van het werk) waar alle andere elementen naartoe gericht lijken te zijn, dat noemt men een aandachts centrum. Het is ook een symmetrische compositie. Diagonale compositie Een compositie waarbij een duidelijke tweedeling van een diagonale beeldas over het vlak is aangebracht.
Dat komt door… Berlinde de Bruyckere, Into One-Another II To P.P.P, 2010
Horizontaalcompositie De compositie is geordend rond een denkbeeldige horizontale lijn. Verticaalcompositie De ordening kan ook plaatsvinden rond verticale lijnen.
Het verband met De Anatomische Lessen uit de 17e eeuw ligt voor mij in …
Driehoekscompositie Wanneer de beeldelementen gerangschikt zijn volgens een al dan niet zichtbare driehoeksvorm spreken we van een piramidale of driehoekscompositie.
Literatuur Tentoonstellingscatalogus Van Rembrandt tot Damien Hirst, De Anatomische Les, © De auteurs en Uitgeverij THOTH 2013 Lucio Fontana, Concetto Spaziale, Attesa, 1962
18
Over-all compositie Een over-all compositie houdt in dat de beeldelementen zonder enige rangorde op het vlak geplaatst zijn. De elementen zijn allemaal hetzelfde, doen patroonachtig aan en lijken buiten het schilderij tot in het oneindige door te kunnen gaan. Dynamiek Stuwkracht, vaart Empirische wetenschap Volgens de leer dat ervaring de enige bron van kennis is Fysiologie Onderdeel van de biologie dat de normale lichaamsfuncties van levende wezens bestudeert Kleuren Natuurlijke kleuren Komen overeen met de waarneembare werkelijkheid, net echt Symbolische kleuren Aan de gebruikte kleur wordt een diepere betekenis toegekend. Bijvoorbeeld rood voor liefde. Expressieve kleuren Komen lang niet overeen met de waarneembare werkelijkheid. Ze drukken bijvoorbeeld de stemming van de maker uit. Expressieve kleuren zijn meestal fel, primair en contrasterend. Osteologie Wetenschappelijk vakgebied dat botten en de opbouw van het skelet bestudeert. Ze is onderdeel van de anatomie en bevat ook de vergelijking van verschillende soorten skeletten. Symbool Een symbool verwijst naar een idee, bijvoorbeeld een witte duif als symbool voor vrede.
© Gemeentemuseum Den Haag Afdeling Educatie, oktober 2013 Tekst: Andrea Freckmann Vormgeving: Foto & Vorm
Tijdschrift Het medisch contact, Jaargang 68, 26 September 2013, Joost Visser: De snijtafel op schildersdoek
19
