Chronogrammen in Maastricht
het VrIJthof en De VogeLstrUYs het WaterpoortkWartIer InCLUIs eCht In MaastrICht VoeL Je Je thUIs
tijdsbeeld van de stad in letters en cijfers
© 2012 Bernard Grothues en Jef Bartelet
Het wapen van Maastricht op de Latijnse school, sponsoring avant la lettre
Er moeten in Maastricht door toedoen van de Latijnse school honderden chronogrammen zijn geschreven in de 17e en 18e eeuw. In tegenstelling tot Aken waar we chronogrammisten als Peter Conrads kennen als schrijver van gelegenheidsgedichten over Napoleon en de heemkundige priesterchronogrammist Hubert Kessel en niet te vergeten de dichter Johann Gerhard Joseph von Asten, de Primus van Leuven in 1776, zijn de Maastrichtse chronogrammisten anoniem. Men vond het niet gepast en onnodig om de naam van de schrijver erbij te vermelden. Van al die chronogrammen – vaak geschreven ter gelegenheid van een gebeurtenis – zijn de meeste verloren gegaan met uitzondering van jaarschriften die op een gevelsteen of in geschrift of drukwerk werden vastgelegd. In 1784 zijn door H.J. Landtmeter, boekdrukker en boekverkoper in de Kleine Staat VII in de drie Kronen, ijverig alle chronogrammen verzameld die gemaakt waren ter gelegenheid van de inhuldiging van Maastrichtenaar en primus Franciscus Antonius Lambertus Gillissen, die als beste student van dat jaar aan de Universiteit van Leuven was afgestudeerd. (Franciscus Gillissen werd op 15 maart 1764 in Maastricht geboren en dezelfde dag nog gedoopt in de parochiekerk van St. Catharina. Hij was de oudste zoon van W. Gillissen, oud lid van de Raad van de stad van Luikse zijde en hoog drossaard van het Land van Dahlem wegens zijne Keizerlijke Majesteit. Zijn moeder M. de Fromenteau, was de dochter van Frans Matheus de Fromenteau, tresorier Generaal en eerste Minister van Zijne Hoogheid de hertog van Lotharingen en Bar en diens echtgenote de Franquinet. Zijn studie van de klassieke talen en letterkunde volgde de toekomstige Primus aan de Latijnse School van Maastricht, waarna hij zich in 1782 te Leuven liet inschrijven als student van de studentenvereniging ‘Lelie’.)
8
Na op 15 augustus 1784 in Leuven plechtig als Primus uitgeroepen te zijn en de daarop volgende gebruikelijke driedaagse feestviering in zijn studentenhuis, verliet de bekroonde student op de 23e met een talrijk gevolg Leuven, om over Tienen, St. Truiden en Tongeren, waar herhaaldelijk eerbetuigingen plaatsvonden op 24 augustus in zijn geboortestad aan te komen. Eerder had de regent van het studentenhuis waartoe Gillissen behoorde, het stedelijk bestuur van Maastricht per brief over de triomf ingelicht. Omdat men binnen de stad niet eerder eerbewijzen had gekend, zoals deze in andere steden aan een primus werd gegeven, wonnen de burgemeester en de gedeputeerden de nodige informatie hierover in. Onmiddellijk werd een plan goedgekeurd voor een receptie en een triomfantelijke ontvangst. Een krediet van 600 gulden werd goedgekeurd om hiervoor een gouden medaille te laten maken en een aantal andere in zilver, zoveel als leverbaar voor het resterende bedrag. Mocht de tijd voor dit alles ontbreken dan kon men een passend stuk zilver van gelijke waarde aankopen. In de achtereenvolgende vergaderingen vormden, zoals uit de besluiten valt op te maken, de ontvangst van de Primus een belangrijk onderdeel van de besprekingen. Van de in 1784 opgedane ervaringen zouden al drie jaar later Gisbert Van der Vecken en Theodorus Bexcs in 1790 genieten, bij hun plechtige inkomst te Maastricht als Primus van Leuven.
In zijn in druk uitgegeven krantje doet Landtmeter in toen gebruikelijk bloemrijke en bombastische taal verslag van die feestelijke inhuldiging van Franciscus Gillissen in 1784. Daarbij vergat hij ook niet alle bekende notabelen bij naam en toenaam te vermelden die met hun aanwezigheid de heugelijke gebeurtenis de nodige luister bij kwamen zetten. Als je al belangrijk was of meende iets voor te stellen, was Maastricht op die dag beslist 'the place to be'. 9
Maastricht, Maastricht, Bonnefantenstraat 2, de voormalige Bonnefantenkerk ERIT SEPULCHRO
DOMINI GLORIA
(1709, Het graf des Heren zal glorie deelachtig worden)
Het chronogram is een directe verwijzing naar het reliëf hoog in de gevel van de voormalige kerk van de zusters van het H. Graf. Daarop is de glorieuze verrijzenis van Christus te zien. De zusters Sepulchrijnen – in Maastricht beter bekend als ‘les bons enfants’ of de Bonnefanten - vestigden zich in 1626 te Maastricht. De kerk werd, na drie keer door brand te zijn getroffen, hersteld in 1709. In de oude kloostergebouwen was, voordat de universiteit er bezit van nam, het Bonnefantenmuseum gevestigd. Bij de verhuizing naar een nieuw onderkomen op het vroegere Ceramiqueterein aan de andere kant van de Maas werd die naam meegenomen.
50
Maastricht, extern depot Bonnefantenmuseum, herkomst Brusselsestraat? EXCUSSAE ALBA(E ROSAE
DICAVIMUS)
(1777, Wij hebben (dit huis) toegewijd aan de uitgehouwen witte roos)
Stond dus als sluitsteen boven de poort van een huis dat ‘de witte roos’ was geheten. Moet nog een aardige poort zijn geweest, want het is voor gevelsteenbegrippen een wel heel robuuste steen. En het mag dan harde Naamse steen zijn; de gevelsteen is door afbrokkelen, scheuren en afschilferen in zo’n slechte staat dat herstel en herplaatsen niet meer als reële mogelijkheid kan worden gezien.
51
Maastricht, Calvariestraat, kapel Klevarie SPECVLO
DOLORVM
(1710, Toegewijd aan de spiegel der smarten)
De door Elisabeth Strouven in 1628 gestichte communiteit ‘de Bergh van Calvariën’ hield zich voornamelijk bezig met de ziekenverzorging. De zusters werden bekend door hun inzet tijdens verschillende pestepidemieën. Magistraat en burgers van Maastricht staken hun waardering niet onder stoelen of banken en maakten uitbreidingen van het complex ‘Klevarie’ mogelijk. Zo ook in 1710 toen er een nieuwe kapel tot stand kwam. De tekst ‘Speculo Dolorum’ wordt visueel onderstreept door de grote afbeelding van Maria met doorboord hart als moeder der smarten. 78
Maastricht, Calvariestraat, kapel Klevarie
IN CALVARIO PATIENTEM DILIGE (1710, Bemin de op Calvarië lijdende)
Elisabeth Strouven Dit chronogram, eveneens van 1710, heeft een dubbele bodem: met ‘de lijdende’ kan zowel de zieke op Klevarie alswel Christus op Calvarië bedoeld zijn.
79
In de mergelgrotten van de Zonneberg in de Sint Pietersberg
DEN PRIENS VAN LUYCK IS OVERLEDEN DEN SEVENTWINTIGSTE VAN JANNUWARIUS (1763)
foto Kevin Amendt
In de mergelgrotten van de Zonneberg staat een inscriptie uit de 18 e eeuw, die refereert aan het overlijden op 27 januari 1763 van Johan Theodoor van Beieren, de prins-bisschop van Luik. Bij het chronogram staat een wapenschild, dat bekroond is met een kardinaalshoed. Johan Theodoor van Beieren was bisschop van Regensburg en Freising en prins-bisschop van Luik. In Luik drong onder zijn bewind de Verlichting door, waar hij niet geheel afwijzend tegenover stond. 96
De afbeelding in de grot is een vlotte maar tamelijk precieze weergave van het wapen van het prins-bisdom Luik, bestaande uit de wapens van de gebieden waar de prins-bisschop toen wereldlijke macht uitoefende: perroen LG: stad Luik leeuwtjes: markizaat Franchimont hoorns: graafschap Horn balk: graafschap Loon strepen: graafschap Bouillon
Met daar overheen een hartschildje met het familiewapen van Johan Theodoor van Beieren als regerende prins-bisschop . foto Kevin Amendt
97
Plankstraat 23 (verdwenen) S NICOLAUS
VERA VI PULSUS CEDIT S MARIAE VIRGINI
(1837, Sint Nicolaas,verdreven met bruut geweld, maakt plaats voor de H. Maagd Maria)
In de tuin van Plankstraat 23 was rond 1980 nog een deuromlijsting te zien met daarop het afgebeelde chronogram. Het verwijst naar het feit dat in 1837 de St. Nicolaaskerk werd gesloopt en de naastgelegen OL Vrouwekerk de parochiekerk werd. Verder stond er onder de steen de toevoeging RENOVATA MCMLI. Dat laatste had betrekking op de herbouw van de voormalige pastoriewoning in 1951. Die was op 26 juli 1942 door een bominslag totaal verwoest toen een Engelse bommenwerper op de vlucht voor een Duitse jager zijn bommenlast boven Maastricht afwierp. Tuin en chronogram zijn tenslotte verdwenen bij de latere grootscheepse afbraak en renovatie van de bebouwing tussen Plankstraat en de OL Vrouwekerk. foto Eugène P.E.J. Marres
112
In de voorgevel van het nieuwe pand is een modernere gedenksteen van Charles Vos te zien waarop Sint Nicolaas de parochie overdraagt aan O.L. Vrouw. In 1951 geplaatst ter herinnering aan de herbouw van de in de oorlog verwoeste pastorie: SEXTO DECEMBRI MCMLI SANCTISSIMAE VIRGINI DOMUM REFECTAM OFFERENTEM BEATUM NICOLAUM POSUIT BERNARDUS JANSSENS PAROCHUS De oude pastorie in 1916 met de nu verdwenen chronogramsteen nog boven de voordeur.
113
Alfons Boosten, vernieuwer kerkelijke bouwkunst BEKIJK ZIJN BOUWWERKEN EN KERKEN EN TOON UW RESPECT
VOOR DEZE MAASTRICHTSE ARCHITECT (1951) Alfons Boosten (1893-1951) is vooral bekend geworden als 'kerkenarchitect'; ontwierp er tientallen in een eigen zeer herkenbare romaniserende stijl, waarbij hij voor de inrichting samenwerkte met vooraanstaande Limburgse kunstenaars als Eijck, Vos, Jonas, e.a.. Was medeoprichter van de Jan van Eyckacademie in 1948.
140
Het oorlogsmonument van Maastricht
AANSCHOUW HIER EEN GROEP VAN ACHT BEELDEN VOL HERWONNEN KRACHT
WEERGEVEND TREURNIS EN ROUW VERZET EN WEDEROPBOUW (1952) Het oorlogsmonument op het Koningsplein is ontworpen door Charles Eyck, die het zelf omschreef als 'Het monument heeft geen andere pretentie dan een herinnering te zijn aan het gloeiende enthousiasme op de dag dat de oorlog beëindigd was.' Het werd op 13 september 1952 door gouverneur Houben onthuld. Op die dag worden traditiegetrouw de oorlogsslachtoffers herdacht, waarna op 14 september de bevrijding van Maastricht wordt gevierd.
141
Pierre Kemp, de grootste Maastrichtse dichter
ALS WIJZEN EN ZOTTEN ZAL IK GAAN,
VAARWEL! IK LEEF EN WUIF NOG EN IK WIL VOOR HET LAATST KIJKEN DOOR MIJN ROSE GLAZEN BRIL (1967) Het is een parafrase op het slotgedicht uit de bundel: ‘Engelse verfdoos’ van Maastrichts grootste dichter Pierre Kemp. De laatste jaren van zijn leven werd hij gehinderd door aanvallen van ernstige duizeligheid en een verminderd gezichtsvermogen. In februari 1967 moest Kemp, naar hij hoopte tijdelijk, afscheid nemen van zijn verzencahiers, zijn boeken en zijn platenverzameling en wat hem verder lief was in de Maastrichtse Turennestraat 21. Hij zou dit alles niet meer terugzien. Opgenomen in ziekenhuis Sint Annadal overleed hij 21 juli 1967 na een langdurig maar gelukkig nagenoeg pijnloos ziekbed. 144
Modern gedenkteken op Turennestraat 21, waar Pierre Kemp van 1929 tot 1967 woonde en zijn gedichten schreef. Uit een van zijn verzencahiers:
145
André Rieu, Maastrichtse vioolvirtuoos
JE SUIS HEUREUX AVEC CAMARA ET ANDRÉ RIEU HIJ SPEELT POPULAIR KLASSIEK Z’N CONCERTEN ZIJN UNIEK (2005) Meer nog dan het Europese verdrag heeft André Rieu Maastricht wereldwijd op de kaart gezet. Met zijn Straussorkest trekt hij overal en al jarenlang volle zalen. Daarbij brengt hij ook muzikaal talent voor het voetlicht.
Zo introduceerde hij in 2005 het vierjarige wonderkind Akim Camara, die al op tweejarige leeftijd viool speelde, op het ‘Flying Dutchman Concert’ in het Parkstadstadion te Kerkrade. 158
De poppenkast van Pieke Dassen
HIJ WAS EEN EIGENZINNIG ACCORDIONIST
WELISWAAR UNIEK ALS CABARETKUNSTENAAR TELKENS HEEFT PIEKE ONS VERRAST MET ZIJN POPPENKAST (2007)
Pieke Dassen werd op 23 september 1926 in Rotterdam geboren en overleed op 18 april 2007 in Maastricht. Hij werkte eerst als accordeonist en cabaretspeler maar later als acteur, poppenspeler en kunstschilder. Werd vooral beroemd met zijn Poesjenellenkelder onder in het Dinghuis. Landelijke bekendheid genoot hij op tv als August in De Film van Ome Willem. In 2011 geëerd met een plaquette op zijn vroegere woonhuis. 159
Over de auteur en chronogrammist Bernard Grothues BERNARD GROTHUES,
INVENTOR LABORANS AENIGMATIS OBSCURI CURIOSITATISQUE LITTERALIS DESCRIPTOR (1980) (Hardwerkende uitvinder van het donkere raadsel en beschrijver van literaire curiositeiten) Chronogram van pastoor Jos Linssen t.g.v. de oprichting van het 'Chronicatorium', ter bestudering en bevordering van het chronogram.
164
Over de auteur en gevelstenenkenner Jef Bartelet
INT HOOGHHUYS INT BLAUWHUYS, DE LANSCROON OF ‘T LOTTERING KRUYS JEF BARTELET HEEFT MAASTRICHTSE GEVELSTENEN WEER TE KIJK GEZET (2008) 'Kiek ‘ns nao bove' is het motto van een groots naslagwerk dat Jef Bartelet in oktober van het jaar 2008 presenteerde in Selexyz te Maastricht. De gevelstenen van Maastricht als huisnummers van eeuwen geleden zijn nu volledig in kaart gebracht.
165
