Aanwerving van kompels in Japan en België: Een vergelijkende studie tussen Hokkaidō en het Kempisch steenkoolbekken tot en met de Tweede Wereldoorlog

FACULTEIT LETTEREN

TAAL­ EN REGIOSTUDIES

KATHOLIEKE  UNIVERSITEIT  LEUVEN                                                                                                                              

Aanwerving van kompels in Japan en België: Een vergelijkende studie tussen Hokkaidō en het Kempisch­  steenkoolbekken tot en met de Tweede Wereldoorlog.

 

Promotor: Christiaan Kesteloot

Bachelorpaper                                                                   

Co­Promotor:

ingediend door:  Tom Arents 

Dimitri Vanoverbeke

­Academiejaar 2010­2011­

ii

Aantal tekens totaal: 

79.735

Aantal tekens werk:

62.026

Inhoudsopgave 要旨...................................................................................................................................................iv Woord vooraf.....................................................................................................................................v 1. Inleiding.........................................................................................................................................1 2. Een korte situering.........................................................................................................................3 2.1. De vroege mijnbouw in Japan................................................................................................3 2.2. De geografische situering van Hokkaidō  .............................................................................4 2.3. De ontwikkeling van de steenkoolproductie in Hokkaidō.......................................................5 a. De eerste steenkoolmijnen..................................................................................................5 b. Het mijnbouw beleid............................................................................................................6 c. De grote investeringen.........................................................................................................7 2.4. De regionale eigenheid van Hokkaidō...................................................................................8 3. Belgisch­Limburg ........................................................................................................................10 3.1. De regionale eigenheid van Limburg....................................................................................10 3.2. De geografische situering van het Kempisch Steenkoolbekken...........................................11 3.3. De aanwerving.....................................................................................................................12 3.4. De mijnwerkers....................................................................................................................13 a. De ervaren mijnwerkers.....................................................................................................13 b. De onervaren mijnwerkers.................................................................................................14 c. De krijgsgevangenen.........................................................................................................14 4. Het aanwervingsbeleid in Hokkaidō.............................................................................................16 4.1. Inleiding................................................................................................................................16 4.2. De aanwerving.....................................................................................................................16 a. Dwangarbeid door veroordeelden......................................................................................17 b. Koppelbazen......................................................................................................................18 c. Directe aanwerving............................................................................................................20 4.3. De mijnwerkers....................................................................................................................20 a. De ervaren mijnwerkers.....................................................................................................20 b. De onervaren mijnwerkers.................................................................................................21 c. De krijgsgevangenen.........................................................................................................23 5. Besluit..........................................................................................................................................25 6. Literatuuropgave..........................................................................................................................26

iii

要旨 結果・（研究意義）研究方法背景・目的氏名タイトル Tom Arents どうやってとこどから北海道の 炭鉱の鉱夫達が募集されているのか：ケンペンの炭鉱との比較である。両方の炭鉱の開山の時に 採掘の 経験がある労働者を要求し、北海道は東北と九州の坑夫、ケンペンはワロンの坑夫に頼っ ている。炭鉱の募集として、両方の炭鉱産業地域が第二世界戦争に強制労働を使わられたが、囚 人の強制労働は北海道だけであった。飯場制度も北海道の炭田の特徴である。まず、日本の炭鉱 産業の営業の歴史をまとめ、それに北海道の位置を明らかにする。それで、日本の北に至る北海 道と日本の南に位置している九州を比較し、相違点を彫り上げる。日本の地理のなかに北海道の 炭田を位置する。日本の中の北海道の特集が分かりようになってから、ベルギーのケンペンの炭 田を研究する。 第二章にはケンペン炭田の歴史と地理をまとめてから、坑夫の募集を研究する。坑夫の募集制度っ て何か、坑夫ってどこから募集されたとかを詳しい調べる。第三章には北海道の炭田の募集制度 を研究する。 募集制度は三つに分けて、詳しく説明する先ず：最初炭鉱の経営は囚人の強制労働制度に頼って、 二十世紀に中止されて、飯場制度に頼った。二十一世紀に北炭は飯場制度を直接募集制度に変化 にした。 戦後 の北海道は炭鉱産業が二十一世紀までに、炭鉱産業が営業しておるのはケンペン炭田生まれ の私に興味がある。二十世紀にはベルギーのリンブルグ県のケンペンの石炭が採掘された。炭田 の炭鉱の発展は北海道の炭鉱のと大体同時であるため、両方の共通点と相違点を彫り上げる。興 味があるので、この二つの地域の炭鉱産業について比較論文を作ろうと思っている。この論文の 目的は私が生まれのケンペン炭田の視点から、ベルギーと日本の共通点と相違点を彫り上げる事 である。この研究によって、ベルギー人と日本人が自分の歴史通して、お互いをもっと簡単に認 め合う事で

iv

Woord vooraf De motivatie voor deze vergelijkende studie tussen Hokkaidō en het Kempisch­  steenkoolbekken vond ik in mijn nabije omgeving. Ik ben geboren en getogen in het hart van het  Kempisch steenkoolbekken, een streek waar tot op een paar decennia geleden het delven van  steenkool één van de overheersende activiteiten was. Tot de dag van vandaag laat deze  ingrijpende verandering in mijn leefwereld zijn sporen na. Niet enkel het landschap, maar ook de  gemeenschap vertoont sporen van deze ingrijpende industriële revolutie.  Daarom ben ik als student Japanologie erop gebrand om over dit onderwerp een  vergelijkende studie te maken tussen België en Japan. Professor Kesteloot raadde mij aan om de  steenkoolbekkens van Hokkaidō en Belgisch­Limburg met elkaar te vergelijken. De voornaamste  reden hiervoor is omdat er op het eerste zicht nogal wat geschiedkundige gelijkenissen zijn tussen  deze twee regio's. Met deze studie tracht ik de lezer een duidelijker beeld te verschaffen van de  industriële omwenteling die het noorden van Japan doormaakte. Het bekijken van deze  omwenteling vanuit ons eigen perspectief is zeer boeiend omdat de omwenteling die we zelf  meegemaakt hebben gelijkenissen vertoont. Deze studie was niet mogelijk geweest zonder de deskundige begeleiding van promotor  Professor Christian Kesteloot en copromotor Professor Dimitri Vanoverbeke. Ook wens ik de  personen Jef Habex, Orhan Kiliç en Jules Dingens te bedanken voor het kritisch nalezen van het  werk. Hun input heeft zeker bijgedragen tot het tot stand komen van mijn werk. Verder wens ik mijn  ouders, mijn broers, zus, en mijn vriendin te bedanken voor hun onvoorwaardelijke steun bij het  realiseren van deze paper.  Hier wil ik ook vermelden dat ik van plan ben om dit werkstuk te gebruiken om een project  waar te maken. Ik heb het idee dat omwille van de gelijklopende geschiedenis van de twee streken  er een speciale band kan gevormd worden. Concreet wil ik mij engageren om een gemeente uit het  Kempisch steenkoolbekken en Hokkaidō te doen verbroederen tot zustersteden. Hiervoor heb ik al  waardevolle contacten gelegd met de heer Paul Boutsen, directeur van het Projectencentrum van  de Mijnstreek.   

v

1. Inleiding De Kushiro Coal Mine CO., LTD. (釧路コールマイン株式会社)1 uit Hokkaidō ontgint nog  steeds steenkool.  De Japanse overheid is zelfs van plan om nieuwe kolenmijnen bij te bouwen.2  Na tientallen jaren van geleidelijke afbouw, ligt de reden voor deze omslag voor de hand: de steeds  toenemende energieprijs waardoor zelf ontginnen voordeliger is dan invoer uit het buitenland.  Het Japanse energieprobleem is een onderwerp dat mijn interesse wekt. Alhoewel Japan  één van de meest geïndustrialiseerde landen ter wereld is, is het wat betreft de import van energie,  meteen ook één van de meest afhankelijke landen. Met uitzondering van waterkracht en  hernieuwbare energie, zijn bijna alle in Japan verbruikte energiebronnen (fossiele en nucleaire)  aangevoerd van over zee. Maar die grote Japanse afhankelijkheid aan uitheemse energiebronnen,  (96% in 2007)3 is echter niet altijd even groot geweest. Bijvoorbeeld, tijdens de Japanse  industrialisatie, die vooral plaats vond onder de regeerperiode van Keizer Meiji (1868­1912),  voedden de Japanse mijnen de ontwakende industriële revolutie. 

Figuur 1: Glenn T. Trewartha, Japan a Physical, Cultural & Regional Geography, p.88. 1 2 3

De steenkoolmijn van Kushiro NV. Mining Exploration News, Mitsui Mining May Develop Japan’s First Coal Mine in 14 Years.  Agency for Natural Resources and Energy (ANRE), Energy in Japan 2010, p.11.

1

Niettegenstaande de Japanse industrialisatie een veel besproken onderwerp is, lopen de  kompels die de steenkolen “op den dag” brachten, veel minder in de kijker. Alhoewel het als een  paal boven water staat dat zonder steenkool de industrialisatie onmogelijk zou zijn, hebben de  kompels veel minder van deze natuurlijke rijkdom genoten. Doorheen deze studie wens ik een  beeld te verkrijgen over deze mijnwerkers. Wat was het doen en laten van deze ondergronders?  Hoe werden zij aangeworven en wat waren hun motieven om zich in deze sector te engageren?  Waren het individuen uit de naburige steden, seizoensarbeiders, gastarbeiders, buitenlanders of  krijgsgevangen? De reden voor een vergelijkende studie tussen Hokkaidō 北海道 en de Kempen, is  omdat de steenkoolwinning in beide regio's quasi simultaan gebeurde. Tevens hadden beide  gebieden ook met dezelfde geografische en demografische determinanten af te rekenen. Een  tekort aan gekwalificeerd werkvolk in de nabije omgeving is hier een mooi voorbeeld van.  Talrijke vergelijkende studies bestaan over Oost en West, maar een vergelijking van de  vooroorlogse steenkoolindustrie bestaat nog niet. Nochtans biedt de steenkoolindustrie een lens op  de maatschappij in al haar facetten. Het economische maar ook het politiek belang van de  steenkoolmijnen en de sociale dynamiek is uniek voor het land. Sociale studies over de opgang en  teloorgang van steenkoolmijnen zijn belangrijk. Twee zeer interessante werken op basis van  veldwerk over de sociale­economische aspecten van de teloorgang, zijn van Matthew Allen (1994)4  en van Suzanne Culter (1999)5.  Een ander zeer relevant werk over de arbeidsorganisatie in enkele  belangrijke steenkoolmijnen in Hokkaidō is dat van Kasuga Yutaka (1982)6.  Ook over het Kempisch steenkoolverleden bestaan er een aantal zeer waardevolle  bronnen. Een rijk geïllustreerde sociale geschiedenis van de Limburgse mijnwerkers is van de hand  van Tine De Rijck en Griet Van Meulder (2000)7. Een academisch werkstuk over het  arbeidsmarktbeleid voor de mijnarbeid is geschreven door Bart Pluymers (1996)8. Ook het  Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis (TSEG) heeft enkel waardevolle artikels  over mijnarbeid gepubliceerd. Bart Delbroek (2008)9 handelt over de inschakeling van  buitenlanders in de Kempische steenkoolmijnen. Ad Knotter (2008)10 is een vergelijkende studie  tussen het arbeidsbeleid van mijnwerkers in de euregio (België, Nederland en Duitsland). Maar tot  nog toe hebben er zich nog maar weinigen gewaagd aan een vergelijking in deze materie tussen  een streek uit West­Europa en Japan.

4 5 6 7 8 9 10

Matthew Allen, Undermining the Japanese Miracle: Work and Conflict in a Coalmining Community. Suzanne Culter, Managing Decline: Japan's Coal Industry Restructuring and Community Response. Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido. Tine De Rijck, Griet Van Meulder, De Ereburgers: Een sociale geschiedenis van de Limburgse mijnwerkers. Bart Pluymers, De Limburgse mijnwerkers (1817­1939): Ontstaan en consolidatie van de arbeidsmarkt voor mijnarbeid. Bart Delbroek. “Op zoek naar koolputters. Buitenlandse mijnwerkers in Belgisch­Limburg in de twintigste eeuw.”  Ad Knotter, “Arbeidsmigranten en grensarbeiders is Een vergelijkende studie tussen het arbeidersbeleid in de euregio  (België, Nederland en Duitsland).”

2

2. Een korte situering 2.1. De vroege mijnbouw in Japan De eerste Japanse steenkool werd waarschijnlijk in het zuiden van Japan, op het eiland  Kyūshū 九州 ontgonnen. Daar werd er reeds in de 16de eeuw, ten tijden van de Tokugawa­periode,  kleine hoeveelheden steenkool uit primitieve mijnen gedolven.11 Deze mijnen stonden onder het  direct bevel van de landheer, de Daimyō 大名, die over de mijnmeester de Yamashi 山士 en zijn  koolputters regeerde.12 De gedolven kolen werden onder meer aangewend voor de verwarming en  verlichting van de huizen van de landheren. De landheren waren echter terughoudend in  kapitaalinvesteringen, die hun economisch nog afhankelijker maakten van de nationaal heersende  bevelhebber, de Shōgun 将軍. Zo was bijvoorbeeld elke Daimyō verplicht om tienden van iedere  winst die hij maakte uit een onderneming af te staan aan de Shōgun.13 Dit was de hoofdreden  waarom de steenkoolindustrie lange tijd in deze prille fase bleef en niet tot ontwikkeling kwam.  Deze situatie hield aan tot het einde van de Tokugawa­periode 徳川時代 (1603­1868).  Toen in 1868 de Meiji­periode aanbrak, blies er een nieuwe wind door Japan. Er ontstond  een golf van interesse voor de westerse cultuur, ideologie en technologie. De vernieuwende  westerse industriële toepassingen werden geïntroduceerd in de Japanse industrie. Het voorhanden  zijn van een energiebron was noodzakelijk voor deze mechanisatie. En steenkool was er zeer  geschikt voor. De Meiji­regering (1868­1912) ging over tot de westers geïnspireerde modernisatie  van de Japanse steenkoolmijnen. De eerste mijn waar deze machinale ontginningsmethoden  toegepast werden, was de legendarische mijn op het eiland Takashima 高島炭鉱, gelegen voor de  kust van Kyūshū. Hier opende de schot Thomas Blake Glover (6 juni 1838 – 13 december 1911) in  1868 de eerste moderne schacht op Japanse bodem. In 1876 volgde de kolenmijn van Miike 三池  in Kyūshū Glovers voorbeeld.14  Deze moderniseringsgolf bereikte in 1879 het noorden van Japan, toen in Hokkaidō de  steenkoolmijn van Kayanuma 茅沼 gemoderniseerd werd. In hetzelfde jaar werd eveneens de  moderne steenkoolmijn van Horonai 幌内 gedolven.15 In 1886 waren deze moderne kolenmijnen  goed voor bijna de helft van de nationale steenkoolproductie.16 Ook de vraag naar steenkool kende  in deze periode een grote verschuiving. Vóór de industrialisatie was de zoutindustrie de grootste  afnemer van de Japanse steenkool. Maar in volle Meiji­industrialisatie nam de vraag naar steenkool  voor stoomtreinen en stoomschepen alsook voor de chemische industrie en elektriciteitsproductie  explosief toe.17 11 12 13 14 15 16 17

Matthew Allen, Undermining the Japanese Miracle: Work and Conflict in a Coalmining Community, p.54. Tessa Morris­Suzuki, The Technological Transformation of Japan: From the Seventeenth to the Twenty­first Century, p.44. Matthew Allen, Undermining the Japanese Miracle: Work and Conflict in a Coalmining Community, pp.54­55. John McMaster, “The Takashima Mine: British Capital and Japanese Industrialization”, p.217­239.  Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.19.  Suzanne Culter, Managing Decline: Japan's Coal Industry Restructuring and Community Response, p.36. Xie Heping, Tad S. Golosinski, Mining science and technology.'99, 774­775.

3

2.2. De geografische situering van Hokkaidō   Hokkaidō is met zijn 83.520 vierkante kilometer het tweede grootste eiland van het  Japanse archipel.18 Het eiland, gelegen in het uiterste noorden van de archipel, is bezaaid met vier  belangrijke steenkoolbekkens.19 Centraal in het Sorachi­district ligt het Ishikari­steenkoolbekken 石 狩炭田, waarin de hoofdstad Sapporo 札幌 gelegen is. Het is hier ook dat de bekende mijnstad  Yūbari 夕張市 en de historische mijn van Horonai zijn gelegen. Dit steenkoolbekken is één van de  belangrijkste van Japan en kan zonder problemen de vergelijking met het Chikuhō­  steenkoolbekken 筑豊炭田 van Noord­Kyūshū doorstaan.20 Ongeveer honderd kilometer boven het  Ishikari­bekken ligt het steenkoolbekken van Rumoi 留萌炭田. Zo een vijftig kilometer boven het  Rumoi­bekken, in het uiterste noorden ligt het Tenpoku­bekken 天北炭田. Hier werd bruinkool  gedolven. Aan de oostkust, nabij de stad Kushiro, strekt zich het Kushiro­steenkoolbekken 釧路炭 田 uit. Dit bekken heeft uitlopers tot onder de Stille Oceaan. Hier wordt zelfs tot op de dag van  vandaag steenkool ontgonnen.

Figuur 2: Suzanne Culter, Managing Decline: Japan's Coal Industry Restructuring and Community Response, p.46. 18 19 20

Yoshio Moriya, Teikoku's complete atlas of Japan, p.42. Suzanne Culter, Managing Decline: Japan's Coal Industry Restructuring and Community Response, p.46. F. C. Jones, Hokkaido: It's Present State of Development and Future Prospects, pp.86­87.

4

2.3. De ontwikkeling van de steenkoolproductie in Hokkaidō Tijdens de Tokugawa­periode (1603­1867) regeerde de Matsumae familie 松前氏 over  Hokkaidō. Zij hielden de kennis van de mineralen en andere grondstoffen van Hokkaidō strikt  geheim, zodat het heersende Tokugawa regime niet in de verleiding gebracht zou worden om het  eiland onder direct bestuur te plaatsen en hun van de macht te verdrijven.21 Dit is één van de  redenen waarom de steenkoolontginning er pas op het einde van de Tokogawa­periode op gang  kwam.  Met het verdrag van Kanagawa (31 maart 1854) werd de haven van Hakodate 函館  opengesteld voor Amerikaanse schepen. Toen Commodore Matthew Calbraith Perry er op 17 mei  1854 aanmeerde, bleek deze haven uitermate geschikt voor de bevoorrading van lijnschepen.  Hakodate lag namelijk op de route die San­Francisco met China verbond en tevens in de nabijheid  van de koolmijnen van Hokkaidō.22 Vervolgens was het de Amerikaanse ingenieur Benjamin Smith  Lyman die het Ishikari steenkoolveld in 1873 in kaart bracht.

a. De eerste steenkoolmijnen     Aan het einde van de 18de eeuw was in Kushiro 釧路, de steenkoolmijn van Shiranuka 白糠  bekend bij de plaatselijke vissers maar de ontwikkeling geschiedde kwam pas op het einde van de  Tokugawa­periode. De belangrijkste reden hiervoor was de openstelling van de haven van  Hakodate voor westerse stoomschepen die voorzien moesten worden van steenkool.23  De regering  richtte in 1854 het Hakodate magistratenkantoor op die belast werd met het onderzoek naar de  steenkooladers van Hokkaidō. Op basis hiervan besliste het Tokugawa­shogunaat in 1856 om de  koolmijn van Shiranuka op te starten. 

Figuur 3: Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.3. 21 22 23

F. C. Jones, Hokkaido: It's Present State of Development and Future Prospects, pp.2­3. Ann B. Irish, Hokkaido: A History of Ethnic Transition and Development on Japan's Northern Island, p.85. Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.2.

5

In datzelfde jaar stuurde het shogunaat getalenteerde mijnwerkers vanuit Kyūshū naar  Hokkaidō om er met hun expertise steenkool te delven.24  Het jaar daarop wierf Zempachi Kurihara,  een afgevaardigde van het Hakodate magistratenkantoor, vier mijnwerkers vanuit Kyūshū aan.  Hierdoor kan men aannemen dat de ontginningsmethoden die in die tijd in Kyūshū gangbaar  waren, hun intrede deden in Shiranuka. Maar de kolen waren niet enkel slecht van kwaliteit, ze  raakten daarenboven nog eens vergruisd door het transport naar de haven. Hierdoor was de hele  onderneming verlieslatend.  In 1856 ontdekte een plaatselijke visser steenkool in Kayanuma. Kayanuma lag niet enkel  in de nabijheid van Hakodate, ook was de kwaliteit van de steenkool er beter. Maar na de instorting  van een horizontale mijngang in 1860 werd de ontginning tijdelijk gestopt en werd de mijn nog maar  sporadisch gebruikt. Tussenin werden er pogingen ondernomen om van deze mijn de eerste  gemoderniseerde mijn van Japan te maken. Maar het werd al snel duidelijk dat deze investering,  mede door de hoge transportkosten, verlieslatend bleef. Het avontuur van de mijn van Shiranuka  en Kayanuma illustreren heel duidelijk de uitdaging waarvoor het Meiji­bestuur toen stond, die  hiervoor een degelijk ontwikkelingsplan ontwierp.25

b. Het mijnbouw beleid     Reeds in de vroege 18de eeuw hadden de Japanse leiders interesse om de veronderstelde  bodemschatten van Hokkaidō te exploiteren.26 Om deze ambitie waar te maken, vestigde de Meiji­ regering in 1869 het Kaitakushi 開拓使. Kaitakushi wordt in de Engelse literatuur vertaald als “de  commissie voor opening en ontwikkeling” of “de koloniale afdeling” alsook “de kolonisatie  commissie”.27 Wij houden het bij “de commissie”. De commissie, in opdracht van de ministeries van  binnenlandse zaken en van industrie, voerde in Hokkaidō het Fukkoku Kyōhei  富国強兵 (een rijk  land met een sterk leger) beleid uit. In 1871 stelde de nationale regering een tienjarenplan op voor  Hokkaidō. Hierdoor beschikte de commissie tot 1881 over een jaarlijks budget van één miljoen Yen  om wegen, spoorwegen, kolenmijnen en andere infrastructuur te realiseren. Dit budget was vijf  maal groter dan voordien. Historicus Kuwabara Masato 桑原真人 beschrijft het belang van de  commissie voor de Meiji­regering als volgt: zo wilde men door het inplanten van een kapitalistisch  systeem, afrekenen met het dreigend Russisch imperialisme en trachtte men de plaatselijke Ainu­ bevolking te schikken in het concept van de heruitgevonden Japanse natiestaat.28 De focus van de regering voor Hokkaidō lag vooral op de ontwikkeling van de mijnbouw.29  Met een bureaucratische organisatie en een wettelijke constructie trachtte men de opkomende  mijnen te ondersteunen.30 In 1872 wierf de regering de Amerikaanse geoloog Benjamin Smith  Lyman aan. Drie jaar lang werkte hij aan de geologische kartering van Hokkaidō. Maar zijn  24 25 26 27 28 29 30

Suzanne Culter, Managing Decline: Japan's Coal Industry Restructuring and Community Response, p.35. Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.1­19. Daniel V. Botsman, Punishment and Power in the Making of Modern Japan, p.184. Ann B. Irish, Hokkaido: A History of Ethnic Transition and Development on Japan's Northern Island, pp.116­117. Tanaka Akira, Hokkaidō to Meiji ishin, pp.35­42. Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.5. Suzanne Culter, Managing Decline: Japan's Coal Industry Restructuring and Community Response, p.35.

6

zoektocht naar de veelbelovende edele metalen liep op een sisser uit. In plaats van deze verhoopte  bodemschatten, stootte hij in 1873 op grote steenkooladers te Horonai.31  De commissie was  verheugd en wou deze meteen exploiteren en eind jaren '70 kreeg zij van de regering hier de  toestemming voor.32  Het beleid dat de commissie voerde om de steenkoolwinning te promoten, kan kort in vier  punten worden samengevat. Zo trachtten men om buitenlandse mijnbouw ingenieurs aan te werven  en hun kennis te verspreiden via het onderwijs. Daarenboven stuurde men eigen studenten naar  het buitenland om daar de moderne technologie en kennis te verwerven. Maar ondertussen werd  er doeltreffend gebruik gemaakt van de Japanse mijnbouwkundigen. Iemand die met expertise de  steenkoolwinning ondersteunde, was de Japanse mijnbouwingenieur Enomoto Takeaki 榎本 武揚.  Hij had in Nederland vijf jaar chemie en mijnbouwkunde gestudeerd, wat meteen één van de  hoofdredenen is voor zijn aanstelling als hoofd van de commissie. In 1860 werd er in Hakodate  zelfs een mijnbouwschool opgericht. Deze school bracht onder meer de verdienstelijke studenten  Arai Ikunosuke 荒井郁之助, Ōshima Takatō 大島 高任 en Takeda Ayasaburō 武田斐三郎 voort. Ook  zij droegen bij aan de ontwikkeling van de mijnbouw. In 1871 ging Kuroda Kiyotaka 黒田 清隆  , de  toenmalige leider van de commissie, met zes ingenieurs op studiereis naar Europa en de  Verenigde Staten.33 Na hen stuurde de commissie nog zes studenten naar Amerika en één student  naar Frankrijk om er mijnbouwkunde te studeren.34  

c. De grote investeringen     De mijn van Kayanuma werd in 1879 in opdracht van de commissie gemoderniseerd. Deze  opdracht  werd uitgevoerd door de Amerikaanse ingenieur L.C.E. Goujot en de Britse ploegbaas,  Edward Parry. Omdat deze mijn ondanks haar investeringen verlieslatend bleef, werd zij in 1882  geprivatiseerd. Maar de verworven westerse expertise en ervaring kwamen tot haar recht bij de  bouw en de ontwikkeling van de steenkoolmijn van Horonai. In 1879 was deze mijn de eerste die  met overheidskapitaal uit de grond werd gestampt. De steenkool werd er officieel ontdekt toen in  1872 Chōjūrō Hayakawa, een inwoner van Sapporo, enkele klompen steenkool uit Horonai aan de  commissie bezorgde. De commissie gelastte Benjamin Smith Lyman en Takeaki Enomoto met een  onderzoek. De kwaliteit van de steenkool en de koollagen waren bevredigend. In 1877 bezochten  leden van de Meiji regering, alsook de commissie, de site van Horonai en werd de ontwikkeling van  de mijn van Horonai uit de doeken gedaan. De bouw van de mijn werd uitgevoerd  door Goujot, die  ook de modernisatie van de mijn van Kayanuma realiseerde.35  In de Jaren '80 van de 19de eeuw besloot de Meiji regering om al haar staatsmijnen te  verkopen om zo de kosten te drukken.36 Ze werden verkocht aan de industriële conglomeraten  31 32 33 34 35 36

Benjamin Smith Lyman Papers, Five College Archives & Manuscript Collections. Daniel V. Botsman, Punishment and Power in the Making of Modern Japan, p.184. Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, pp.1­9. Tanaka Akira, Hokkaidō to Meiji ishin, p.59. Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, pp.11­20. Laura E. Hein, Fueling Growth: The Energy Revolution and Economic Policy in Postwar Japan, p.32.

7

(Japans, zaibatsu 財閥). Zo werd in 1882 Kayanuma verkocht. Zeven jaar later kocht Hori Motoi 堀 基 de mijn van Horonai op, samen met de aangrenzende spoorwegen. Hij stichtte de Hokkaidō  steenkool en spoorweg maatschappij (Hokkaidō Tankō Tetsudō Kaisha (北海道炭礦鉄道会社),  kortweg Hokutan (北炭)). Hokutan had een monopolie op de spoorwegen en kocht ook andere  mijnen in de buurt op, waaronder die van Yūbari. Uiteindelijk bleven er maar twee concurrerende  mijnen over: Kayanuma en Harutori 春採. Haar monopolie werd in 1906 door de nationalisatie van  haar spoorwegen gebroken. Hiermee veranderde ook haar naam in Hokkaidō Tankō Kissen Kaisha  北海道炭礦汽船会社.37 Hokutan mechaniseerde gestaag en paste de nieuwste technologieën toe,  zodat haar mijnen gekend werden als de modernste van Japan.38  Tegen het einde van het eerste decennium van de 20ste eeuw waren er reeds tien  kolenmijnen actief in het Ishikari bekken, twee in Rumoi en drie in het Kushirobekken. De  geldschieters bestonden uit lokale families die speculeerden in het runnen van een steenkoolmijn.  Ook personen die reeds actief waren in de mijnbouwindustrie, zoals ploegbazen en ingenieurs,  waagden zich in het avontuur. Tot slot was er ook nog een groep van zakenmannen uit de  scheepsbouw, de bouw en de handel, die zich  engageerden in de ontluikende steenkoolindustrie.  In 1911 kocht het bedrijf Mitsui 三井 de mijn van Noborikawa 登川, en in 1913 kocht het zich  in bij het management van Hokutan, dat zich toen in financiële problemen bevond. Ook Mitsubishi  三菱 startte in 1913 met proefboringen in Hokkaidō en in 1914 delfde het de kolenmijn van  Ashibetsu 芦別. In 1916 kocht Mitsubishi de kolenmijn van Ōyūbari 大夕張. Door de economische  heropleving van eerste wereldoorlog, investeerden ook Ōkura 大倉 en Sumitomo 住友 in de  ondergrond van Hokkaidō. Reeds in 1930, door de vele fusies, was 96 procent van alle  steenkoolproductie uit Hokkaidō in handen van enkele conglomeraten. Deze evolutie was mogelijk  omdat de bedrijven over voldoende kennis en kapitaal beschikten om proefboringen te doen. Ook  moest het arbeidstekort gecompenseerd worden door hogere verloningen en een uitgebreide  mechanisatie. Verder konden deze conglomeraten terugvallen op andere ondernemingen waardoor  ze niet enkel afhankelijk waren van de winsten uit de steenkoolindustrie.39

2.4. De regionale eigenheid van Hokkaidō Als we Hokkaidō vergelijken met andere Japanse steenkoolrijke gebieden, zoals het  zuidelijk gelegen eiland Kyūshū, doen er zich enkele opmerkelijke tegenstellingen voor. De  geïsoleerde ligging van elkaar kan misschien een verklaring geven voor deze eigenheid. Tussen  het noordelijk gelegen Hokkaidō en het zuidelijk gelegen Kyūshū strekt zich het 1200 kilometer  lange hoofdeiland Honshū 本州 uit, waardoor beide eilanden zich in de andere uithoek van het  Japanse archipel bevinden.40 Deze regionale verschillen kwamen duidelijk naar boven bij de  37 38 39 40

Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, pp.30­52. Suzanne Culter, Managing Decline: Japan's Coal Industry Restructuring and Community Response, p.37. Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.49­55. Google Maps Distance Calculator. 

8

modernisatie in de 19de eeuw. Zo konden onder meer de Miike 三池 en Chikuhō bekkens 筑豊炭田  van Kyūshū steunen op een eeuwenoude accumulatie van technologische kennis, een nabij  gelegen afzetmarkt, een goede transportinfrastructuur en een arbeidsmarkt.  De historische technologische kennis van de ontginningsmethoden uit Kyūshū gaat terug  tot in de 16de eeuw. Deze kennis was in Hokkaidō echter onbestaand, aangezien het de Meiji­ regering zelf was die de ontwikkeling van Hokkaidō in gang zette. Ook was de infrastructuur in  Hokkaidō haast onbestaand. Zo moesten, om de toekomstige mijnen te voorzien, nieuwe wegen,  spoorwegen en havens nog gebouwd worden. Dit was anders in Kyūshū, dat beschikte over een  eeuwenoud netwerk van postwegen, waaronder de historische Seisandō 西海道, alsook de  economisch belangrijke havens van Kitakyūshū en Nagasaki. Tevens was er in het 19de eeuwse  Hokkaidō geen andere industrie dan de visvangst, waardoor de plaatselijke steenkoolproductie  geen betekenisvolle afzetmarkt had. Hierdoor moest het leeuwendeel van de ontgonnen grondstof  verscheept worden naar afzetmarkten overzee, wat arbeidsintensief en kostelijk was. In Kyūshū  lagen de kaarten anders. Door de overconsumptie van houtskool in de late 17de eeuw moest men in  de suiker­ zout en aardewerk­industrie overstappen op steenkool. In 1770 was in Kyūshū de  overschakeling in de zoutindustrie naar steenkool haast algemeen. De nabijgelegen streken van  Honshū, zoals de Aki­vlakte, volgden later.41 Later, in 1895, schakelden ook de steenovens van de  porseleinindustrie van Arita, de aritayaki 有田焼, over op steenkool.42 Tot slot illustreert het verschil in bevolkingsdichtheid als geen ander de problemen  waarmee de mijnen van Hokkaidō te maken hadden. In 1884 had Kyūshū een gemiddelde  bevolkingsdichtheid van 132,8 inwoners per vierkante kilometer. Hokkaidō had in die tijd een  gemiddelde van 3,0 inwoners per vierkante kilometer. Dit was een enorme handicap.43 Deze kleine  populatie (246.456 inwoners in 1884) moest de uitgestrekte onbebouwde gronden bewerken. In  een streng klimaat met maar een 140­tal vorstvrije dagen (te weinig om rijst te telen) was dit haast  een onmogelijke zaak.44 Daardoor was men toen niet in staat om een landbouwsurplus te creëren.  Hierdoor was de regering genoodzaakt om, om de landbouw te ontwikkelen, buitenlandse experts  in te huren, zoals Horace Capron, Edwin Dun en William Smith Clark.45 Omwille van deze  omstandigheden hadden de mijnen van Hokkaidō het moeilijk om voldoende werkkrachten aan te  trekken. Dit was ongekend in de andere drukker bevolkte regio's van Japan.46 Deze opmerkelijke  regionale verschillen hadden reeds bij de start van de Japanse industriële revolutie verstrekkende  gevolgen voor de steenkoolwinning. Zo voerde het management in Kyūshū een ander arbeids­ beleid dan in Hokkaidō, waar men de arbeiders met een goede verloning aan het bedrijf trachtte te  binden. Dit had mede tot gevolg dat de mijnen in Hokkaidō sneller gemoderniseerd werden.47 41 42 43 44 45 46 47

Conrad D. Totman, Early modern Japan, pp.171­172. Tessa Morris­Suzuki, The Technological Transformation of Japan: From the Seventeenth to the Twenty­first Century, p.101. Berekend op basis van Nihon Teikoku Jinkō Seitaisōkei Meiji 41nen12gatsu31nichi Chō pp. 228­231 en Yoshio Moriya,  Teikoku's complete atlas of Japan, p.42. F. C. Jones, Hokkaido: It's Present State of Development and Future Prospects, p.28. Ann B. Irish, Hokkaido: A History of Ethnic Transition and Development on Japan's Northern Island, pp.143­159. Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.1. Xie Heping, Tad S. Golosinski, Mining science and technology.'99, pp.774­775.

9

3. Belgisch­Limburg 3.1. De regionale eigenheid van Limburg In de nacht van 1 op 2 augustus 1901, twee decennia na de privatisering van de eerste  moderne steenkoolmijn van Hokkaidō, boorde de Leuvense Hoogleraar André Dumont in Limburg  steenkool aan. De productie die vertraging opliep door de Eerste Wereldoorlog, ging van start in  1917 met de mijn van Winterslag. Net als in Hokkaidō, lag ook het Kempisch steenkoolbekken  tamelijk geïsoleerd van de industriële centra, en bestond er in de nabije omgeving geen afzetmarkt  van betekenis. De Limburgse steenkool was vooral bestemd voor de Luikse hoogovens. Ook hier in  Limburg had men af te rekenen met een gebrekkige infrastructuur. Ook hier waren investeringen in  wegen, spoorlijnen, kanalen en kolenhavens nodig.  De diepe ligging van de steenkooladers in Limburg vergde een grote kapitaalsinjectie.  Terwijl in Hokkaidō niet zozeer de diepe ligging van de steenkoollagen, maar de totaal afwezige  infrastructuur de kosten van de onderneming omhoog dreef. Beide streken pakten het probleem  anders aan. In Hokkaidō investeerde de commissie met overheidskapitaal, terwijl in Limburg enkel  de transportinfrastructuur door de overheid gebouwd werd. De kosten voor de bouw van de mijnen  zelf werden er door de machtige Belgische, Franse en Luxemburgse industriële­ en  kapitaalsgroepen gedragen. Deze privé­investeerders waren ondermeer de Société Général, de  Banque de Bruxelles­Coppée en Cockerill.48 Als men Belgisch­Limburg van de 19de eeuw vergelijkt met het Hokkaidō van toen, springen  enkele treffende gelijkenissen in het oog. Ook het Kempisch Steenkoolbekken was dun bevolkt en  had geen voorgeschiedenis van ontginning, in tegenstelling tot de mijnbekkens van de Euregio  Maas­Rijn. Afgezien van enkele chemische bedrijven in het noorden van de provincie, was er ook  geen industriële activiteit aanwezig.49 Limburg had, net zoals Hokkaidō, een groot tekort aan  gespecialiseerde arbeidskrachten. Bij de aanvang van de mijnbouw kende Belgisch­Limburg met  ongeveer 20 inwoners per vierkante kilometer een substantieel tekort aan arbeidspotentieel.50  Alhoewel het op het eerste zicht niet zo dramatisch lijkt als de 3 inwoners per vierkante kilometer  van Hokkaidō, moet men rekening houden met het feit dat deze mijnen in agrarisch gebied lagen.  De plaatselijke katholieke bevolking had een aarzelende houding tegenover de mijnarbeid die  vereenzelvigd werd met zedeloosheid, drankzucht, socialisme en Franstaligheid.51

48 49 50 51

Bert Van Doorslaer, Een Eeuw steenkool in Limburg, p.42­81. Bart Delbroek, Op zoek naar koolputters. Buitenlandse mijnwerkers in Belgisch­Limburg in de twintigste eeuw, p.80. Tine De Rijck, Griet Van Meulder, De Ereburgers: Een sociale geschiedenis van de Limburgse mijnwerkers, p.17­476. Bart Delbroek, Op zoek naar koolputters. Buitenlandse mijnwerkers in Belgisch­Limburg in de twintigste eeuw, p.81.

10

3.2. De geografische situering van het Kempisch Steenkoolbekken De proefboringen van André Dumont in 1901 in Limburg, leidde uiteindelijk tot de vondst  van steenkool in het dorpje As. Hiermee werd zijn vermoeden bevestigd: dwars door Belgisch­ Limburg liep er een steenkoolbekken. Uiteindelijk gingen er zeven Limburgse mijnzetels in  productie: Winterslag in 1917, Beringen in 1922, Eisden in 1923, Waterschei in 1924, Zwartberg in  1925, Heusden­Zolder in 1930 en Houthalen­Helchteren in 1939. Deze steenkoolmijnen kan men  gemakkelijkheidshalve opdelen in een Westelijk bekken met de steenkoolmijnen van Beringen,  Heusden­Zolder en Houthalen­Helchteren en het Oostelijk bekken, waar Eisden, Winterslag,  Waterschei en Zwartberg deel van uitmaken. De site van Eisden is de enige die kort bij de  Nederlandse grens in het Maasland gesitueerd is. Winterslag, Waterschei en Zwartberg liggen in  één gemeente Genk (zie kaart).52  

Fig. 4: Limburg en het Europees Beleid in de Jaren 1987 ­1991. p.9.

52

Bert Van Doorslaer, Een Eeuw steenkool in Limburg, p.83­98.

11

3.3. De aanwerving De inspanningen van de mijndirecties om de arbeidsmarkt te stabiliseren, bleven tot aan de  crisis van de jaren 1930 zonder resultaat. Afspraken over het afbakenen van aanwervingsgebieden,  evenals het niet aantrekken van elkaars personeel, werden haast niet nageleefd. Zo profiteerde de  mijn van Beringen bijvoorbeeld van de ervaren arbeiders van de mijn van Winterslag, en pikte het  bij het in productie gaan meteen één derde van de arbeiders in. Het afsnoepen van elkaars  personeel werd één van de typische kenmerken van het Limburgse arbeidsbeleid.53  Het aandeel van buitenlands personeel was met zijn zestien procent het hoogste van al de  Belgische bekkens. Toch was tot 1923 de snelle toename van het aantal buitenlandse migranten  het resultaat van spontane migratie. Maar omwille van een nationaal tekort aan mijnwerkers, ging  de overheid en het patronaat over tot een georganiseerde rekrutering van buitenlanders. Er werd  met Italië een overeenkomst gesloten maar de onervaren Italianen ruilden al snel de zware  mijnarbeid in voor lichter werk. Dit debacle zorgde ervoor dat het patronaat naar andere oorden  uitkeek. Vervolgens zette men in op de massale rekrutering van Poolse arbeiders die men aanzag  als gekwalificeerd en stabiel. Vanaf de jaren '30, werden er ook nog soortgelijke overeenkomsten  met Tsjecho­Slowakije en Joegoslavië gesloten.54  In de arbeidscontracten van de buitenlanders werd gestipuleerd dat ze in de ondergrond  moesten werken. Voor de lichtere bovengrondse arbeid waren er voldoende Belgische kandidaten.  Vanaf de jaren '20 werd voor de meer gekwalificeerde banen uitgekeken naar buitenlandse  arbeiders. Dit verklaart de toestroom van arbeiders uit de steenkoolindustrie van het Ruhrgebied en  Noord­Frankrijk. De buitenlandse mijnwerkers waren niet erg loyaal en aarzelden niet om op een  aantrekkelijker bod van een andere werkgever in te gaan. Deze grote mobiliteit op de arbeidsmarkt  wordt het best geïllustreerd met de voorbeelden van Winterslag en Beringen waar bijna 30 procent  van de immigranten het bedrijf binnen de maand verliet.55  De mijnen rekruteerden ook zelf en stuurden ronselaars naar Polen, Tsjecho­Slowakije en  Italië. De migranten kregen een jaarcontract en een verblijfsvergunning. De aanwerving van  buitenlanders had voordelen voor de werkgever. Het aanbod van arbeiders bleef op peil waardoor  het loon laag gehouden werd. Ook waren ze weerloos in vergelijking met hun gesyndikeerde  Belgische collega's.56 Er is een verband tussen de geografische ligging van de mijnzetels en de  rekrutering van arbeidskrachten. Zo bestond bijna de helft van het personeelsbestand van de mijn  van Eisden uit migranten, terwijl in de drie Genkse mijnen het aantal niet­Belgen schommelde rond  30 percent. In de drie westelijk gelegen mijnen was het aandeel van de buitenlandse arbeiders  amper één tiende.57   53 54 55 56 57

Bart Pluymers: De Limburgse mijnwerkers (1817­1939), pp. 24­26. Bart Delbroek, Op zoek naar koolputters. Buitenlandse mijnwerkers in Belgisch­Limburg in de twintigste eeuw, pp.84­86. Idem, p.88. Tine De Rijck, Griet Van Meulder, De Ereburgers: Een sociale geschiedenis van de Limburgse mijnwerkers, p.23 Bart Delbroek, Op zoek naar koolputters. Buitenlandse mijnwerkers in Belgisch­Limburg in de twintigste eeuw, pp.85­89.

12

3.4. De mijnwerkers In het algemeen kan men de mijnwerkers gemakkelijkheidshalve opdelen in drie groepen;  de ervaren mijnwerkers, de onervaren mijnwerkers en de dwangarbeiders. De ervaren mijnwerkers  waren onontbeerlijk bij de bouw en start van de mijn. Eens deze in volle productie was, werden ook  de onervaren mijnwerkers aangeworven, later kwamen ook de dwangarbeiders goed van pas. Dit  vertaalt zich ook naar een verandering in de aanwervingspolitiek. Vanaf de tweede helft van de  jaren '20 ziet men dat de rekruteerders inzetten op kwantiteit en niet meer op kwaliteit. Maar dit  hoeft niet altijd zo te zijn. Bijvoorbeeld toen de mijn van Winterslag als eerste in productie ging,  bestond haar personeelsbestand voor een kwart uit onervaren arbeiders.58

a. De ervaren mijnwerkers     Reeds bij de opstart van de Kempische mijnen, kwam het hoger kaderpersoneel en een  kleine groep ervaren mijnwerkers uit de Waals industrie over. De omgeving van de stad Luik was  initieel een belangrijk aanwervingsgebied. Het aantal arbeiders uit het zuiden van Limburg,  traditioneel een belangrijk wervingsgebied voor de Luikse mijnbouw, bleef echter beperkt.59 In de  vroege jaren '20 teerde de mijnzetel van Winterslag voor 45 percent op buitenlandse arbeiders,  vooral ervaren mijnwerkers uit het Nederlands­Limburgse bekken.60 Toen Eisden (1922) en  Beringen (1923) in productie gingen, hadden meer dan driekwart van de mijnwerkers reeds  ervaring opgedaan in een andere mijn. Doch waren ze niet gelijk over het mijnbekken verspreid. Zo  rekruteerden de westelijk gelegen mijnen onder de agrarische bevolking van West­Limburg en de  Antwerpse Kempen, die reeds pendelden naar de Luikse mijnen. In de jaren '30 verkozen velen de  Limburgse mijnen boven de Waalse, waar ze zwaarder getroffen werden door werkloosheid.61 Er  werd echter niet enkel van Waalse mijnen afgesnoept maar ook van de mijnzetels uit Limburg.62  In deze prille beginjaren kon men de ervaren arbeiders onderverdelen in de arbeiders van  de concurrentie en de vreemdelingen. Alhoewel er in de vroege jaren '20, over het hele bekken  bekeken, het aantal buitenlanders verwaarloosbaar was, vormden zij in Eisden een wezenlijk deel  van het personeelsbestand. Zij waren afkomstig uit de nabijgelegen dorpen vlak over de grens met  Nederland.63 Ook in de Genkse mijnen kwamen grensarbeiders voor. Tot 1923 waren zij de  grootste groep buitenlandse werknemers.64 De Belgisch­ Limburgse mijnen hadden echter een  slechte reputatie ten aanzien van veiligheid. Daarom waren enkel de gekwalificeerde  arbeidskrachten bereid om er tegen een hoge verloning te gaan werken. Maar zodra deze drijfveer  (door de devaluatie van de Belgische frank in 1926) wegviel, verlieten ook zij België met als  resultaat een halvering van de Nederlandse arbeiders. Vooral de mijn van Eisden werd zwaar  58 59 60 61 62 63 64

Bart Pluymers: De Limburgse mijnwerkers (1817­1939), pp.23­25. Bart Delbroek, Op zoek naar koolputters. Buitenlandse mijnwerkers in Belgisch­Limburg in de twintigste eeuw, p.83. Bart Pluymers: De Limburgse mijnwerkers (1817­1939), p.25. Bart Delbroek, Op zoek naar koolputters. Buitenlandse mijnwerkers in Belgisch­Limburg in de twintigste eeuw, p.93. Bart Pluymers: De Limburgse mijnwerkers (1817­1939), pp.­24­26. Bart Delbroek, Op zoek naar koolputters. Buitenlandse mijnwerkers in Belgisch­Limburg in de twintigste eeuw, p.84. Bart Pluymers: De Limburgse mijnwerkers (1817­1939), pp.25­34.

13

getroffen.65 Niet enkel de Nederlandse arbeidskrachten bleven weg, ook de lokale arbeidskrachten  verlieten de mijn om over de Nederlandse grens op zoek te gaan naar werk en zo te profiteren van  de gunstige valutaverhouding. In 1923 gaf de Belgische regering haar toestemming voor een massale rekrutering van  Poolse mijnwerkers. Deze arbeiders waren zowel Poolse mijnwerkers alsook de zogenaamde  “Ruhr­Polen” en de Polen die via de mijnen van Frankrijk naar België kwamen.66 De meeste Poolse  immigranten waren ervaren arbeiders die reeds sinds 1850 in de mijnen van het Ruhrgebied actief  waren. Maar zij werden door de Duitsers als geheime bondgenoten van de Frans­ Belgische  bezetters aanzien, en werden het slachtoffer van de afdankingen van 1923.67 Dit bracht een  immigratiestroom op gang van het Ruhrgebied naar de Noord­Franse, Belgische en Nederlandse  mijnen. In Limburg fungeerde de mijn van Winterslag als verdeelcentrum over het gehele bekken.68  Deze arbeiders hadden omwille van hun ervaring een sterke positie in de ontluikende  steenkoolproductie van de midden jaren '20. Behalve Polen migreerden ook heel wat Hongaarse,  Joegoslavische en Tsjecho­Slowaakse arbeiders vanuit het Ruhrgebied naar Limburg. Hierbij ging  het wel om een kleinschaliger migratie, hoofdzakelijk individueel of via koppelbazen of aanwerving  agenten.69

b. De onervaren mijnwerkers     Reeds bij de opstart van de mijn werden er voor de graaf­ en schachtwerken op de arbeid  van ongeschoolde boeren uit de onmiddellijke omgeving gerekend, omdat hier geen vakkennis voor  vereist was. Maar het duurde tot 1927 voordat er resoluut werd ingezet op deze groep.70 Toen  werden er door middel van een hoge verloning zoveel mogelijk arbeiders geronseld. Ook tijdens de  Tweede Wereldoorlog teerden de mijnen vooral op de binnenlandse bevolking die door de  mijnarbeid vrijgesteld werd van deportatie. De eerste jaren na de bevrijding werd vooral  gekenmerkt door de kolenslag van de Belgische staat. Alle middelen werden toen geheiligd om de  productie te doen stijgen. Om de Belgische arbeiders aan te lokken, kwam er in de lente van 1945  een speciaal mijnwerkers­statuut met extralegale voordelen. Op 12 april 1945 werd de burgerlijke  mobilisatie afgekondigd, dat naast lokmiddelen ook verschillende dwangmaatregelen bevatte om  de mijnwerkers terug in de mijnen te krijgen.71

c. De krijgsgevangenen     Het Limburgse steenkoolbekken kende twee periodes waarin dwangarbeid werd toegepast:  één van onder de oorlog en de naoorlogse. Veel ervaren werknemers waren onder de wapens  geroepen en vele vreemdelingen keerden uit patriottisme terug naar hun geboorteland. Om dit  65 66 67 68 69 70 71

Bart Delbroek, Op zoek naar koolputters. Buitenlandse mijnwerkers in Belgisch­Limburg in de twintigste eeuw, p.86. Idem, p.85. Tine De Rijck, Griet Van Meulder, De Ereburgers: Een sociale geschiedenis van de Limburgse mijnwerkers, p.22. Bart Pluymers: De Limburgse mijnwerkers (1817­1939), p.32. Tine De Rijck, Griet Van Meulder, De Ereburgers: Een sociale geschiedenis van de Limburgse mijnwerkers, p.23. Bart Pluymers: De Limburgse mijnwerkers (1817­1939), p.23. Tine De Rijck, Griet Van Meulder, De Ereburgers: Een sociale geschiedenis van de Limburgse mijnwerkers, pp.576­577.

14

verlies op te vangen en de steenkoolproductie met vijf procent op te krikken, organiseerde de  Duitse bezetter tijdens de winter van 1941­1942 een gedwongen tewerkstelling.72 Dit gebeurde door  krijgsgevangenen, afkomstig uit de Sovjetrepubliek Oekraïne, de Ostarbeiter. Vanaf september  1942 werden deze geleidelijk vervangen door Russische krijgsgevangenen. In december 1942  waren er in de Limburgse ondergrond 5.301 Russische krijgsgevangen aan het werk, op het einde  van de oorlog, in augustus 1944 was dit al 6.852.73 Door onervarenheid, taalproblemen,  ondervoeding en uitputting was het rendement van deze Russen zeer laag. Het rendement van de  totale Kempische productie was in 1942 gedaald met niet minder dan 43 percent. Alhoewel deze  Russen op het einde van de oorlog gerepatrieerd werden, bleven sommige ondergedoken in het  Kempisch Steenkoolbekken.74 Door de bemoeienissen van de Duitse bezetter had de Belgische steenkoolproductie een  zware klap gehad. Zo had men geen rekening gehouden met de bedrijfseconomische aspecten en  bleef er een zware schuldenlast over. Tevens waren de broodnodige investeringsprogramma's  teruggedrongen en hadden door de oorlog heel wat ervaren buitenlandse houwers het land  verlaten.75 De Belgische staat reageerde hierop met de “kolenslag”: een poging om de heropleving  van de Belgische steenkool industrie te bevorderen. Om dit te bereiken, onderhandelde Archiel Van  Acker in de lente van 1945 met de Britten over de overdracht van Duitse krijgsgevangen die op  Belgisch grondgebied werden vastgehouden. In de zomer van 1945 werden zowat 16000  krijgsgevangenen tewerkgesteld in de Limburgse mijnen. Alhoewel de Duitsers zogezegd vrijwillig  werden geronseld, bleken velen gelokt te zijn met valse voorwendsels. Tijdens de eerste selecties  zocht men vooral gevangenen met ervaring in de ondergrond.  Alhoewel Van Acker initieel aarzelde om collaborateurs de mijn in te sturen, zocht hij eind  1945 in het kamp van Beverlo tussen de “zwarten”' naar geïnteresseerden die in ruil voor allerlei  voordelen mijnwerker wilden worden. In de hoop op een betere behandeling, een vervroegde  invrijheidstelling en een inkomen om hun gezin te onderhouden, boden zowel gewezen  mijnwerkers, arbeiders evenals intellectuelen zich vrijwillig aan voor deze 'boetedoening door  arbeid'. In januari 1946 vertrok de eerste groep naar de werkkampen. Door de slechte  berichtgeving echter, boden er zich te weinig incivieken aan, waardoor de overheid in mei 1946  overging tot een gedwongen tewerkstelling. Hoewel men deed uitschijnen dat zij moesten werken  voor hun heropvoeding, was het vooral de bedoeling dat ze kolen produceerden om de dalende  productie, veroorzaakt door het vertrek van de Duitse krijgsgevangen te compenseren. Vanaf 1947  daalde het aantal incivieken in de mijnen. Ze hadden hun straf “uitgewerkt”. In het laatste kamp van  Zwartberg, waren er in 1949 nog zo een tweehonderdtal gedetineerden actief. Een jaar later werd  ook dit opgeheven. Een aantal ex­gedetineerden bleef vrije mijnwerker, ze vonden immers moeilijk  elders werk.76 72 73 74 75 76

Bert Van Doorslear, Steenkool in Limburg, pp.116­117. Jean Put, Russische Krijgsgevangenen in Limburg 1942­1945: Leven en werken in oorlogstijd, pp. Tine De Rijck, Griet Van Meulder, De Ereburgers: Een sociale geschiedenis van de Limburgse mijnwerkers, pp.29­34. Bert Van Doorslear, Steenkool in Limburg, pp.149­150. Tine De Rijck, Griet Van Meulder, De Ereburgers: Een sociale geschiedenis van de Limburgse mijnwerkers, pp.29­34.

15

4. Het aanwervingsbeleid in Hokkaidō 4.1. Inleiding De omverwerping van het Tokugawa regime in 1868, was het grote keerpunt in Japan  waarbij de traditionele maatschappij ingeruild werd voor een kapitalistische. Ook Hokkaidō  onderging deze omwenteling. De nieuwe Meiji­regering introduceerde via de commissie het  kapitalisme in het noordelijk gelegen eiland Hokkaidō.77 Het dynamisch kapitalisme bracht grote  veranderingen teweeg in de maatschappij. Nieuwe sociale relaties en groepen ontstonden.  Sommige steden en streken kwamen tot bloei, terwijl andere verarmden.78 De steenkoolrijke  gebieden floreerden onder de groeiende vraag naar steenkool tijdens de Japanse industrialisatie. In  het algemeen was er een tekort aan werkkrachten in de opkomende fase van het kapitalisme. Dit  was een situatie die extreme proporties aannam in Hokkaidō. Omdat Hokkaidō dun bevolkt was en  daarenboven geen landbouwoverschot kon produceren, had het een grotere handicap dan de rest  van het Japanse archipel.79 

4.2. De aanwerving In de tweede helft van de 19de eeuw stelden de mijnen van Shiranuka en Kayanuma reeds  gevangenen uit Hakodate te werk, alsook arbeiders uit de plaatselijke bevolkingsgroep: de Ainu ア イヌ. Verder wierf men ook ervaren werknemers aan vanuit Kyūshū. Tijdens de modernisering van  de mijn van Kayanuma, werd het merendeel van de mijnwerkers door de ambtenaren van de  commissie uit andere mijnbouwstreken geronseld. In 1879 nam de Amerikaan Goujot die deze mijn  moderniseerde, 70 nieuwe mijnwerkers aan. De nieuwelingen waren profesionelen uit de  metaalmijnen van de Tōhoku 東北 regio.80 Deze streek was voor de mijnen van Hokkaidō een  rekruteringsgebied.  Zo is er bijvoorbeeld het verhaal van het in 1902 in Hokkaidō gestichtte Groot Japans  verbond tot de toewijding van Japanse arbeid (Dai Nippon Rōdō Shiseikai, 大日本労働至誠会  Greater­Japan Society of Devotion to Japanese Labour) waarvan een afgevaardigde, Minami  Sukematsu 南助松 naar de kopermijn van Ashio 足尾銅山 gestuurd werd om daar een tak ervan te  stichten. Het bleek dat hij hiervoor ook aanzienlijke sommen geld van het patronaat ontvangen had.  Het patronaat had op deze wijze getracht om kompels uit Ashio te ronselen en te lokken naar  Yūbari. Dit blijkt onder meer ook uit zijn toespraken waar Minami meerdere keren de hogere  verloningen in Hokkaidō benadrukte. En hij verzekerde zijn publiek ook dat zelfs indien duizend  mijnwerkers Ashio verlieten, het nog niet het kleinste verschil zou uitmaken voor deze kopermijn.81  77 78 79 80 81

Tanaka Akira, Hokkaidō to Meiji ishin, p.41. Kesteloot Christian, Topografie en sociaal­economische geografie van Japan, p.45. Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.1. Daniel V. Botsman, Punishment and Power in the Making of Modern Japan, p.184. Nimura Kazuo, Andrew Gordon, The Ashio riot of 1907: a social history of mining in Japan, p.72.

16

Toen in 1882 de gemoderniseerde mijn van Kayanuma geprivatiseerd werd, kwam deze  kennis alsook de ervaring van de werkkrachten zeer goed van pas in de nieuwe steenkoolmijn van  Horonai. Toen de staatsmijn van Horonai in 1889 geprivatiseerd werd, voerde de nieuwe eigenaar  Hokutan een zeer divers tewerkstellingsbeleid. Het management maakte gebruik van een drietal  vormen van tewerkstelling: 1) Er werd geteerd op de goedkope arbeid van gevangen. 2) Men  spitste zich toe op het koppelbaassysteem. 3) Men maakte steeds meer gebruik van het systeem  van directe aanwerving. De directe aanwerving was het enige systeem dat uiteindelijk overbleef.82

a. Dwangarbeid door veroordeelden     Alhoewel op het einde van de Tokugawa­periode reeds gevangenen van Hakodate in de  primitieve mijnen tewerkgesteld werden, werd deze arbeid pas grootschalig toegepast in de  steenkoolmijn van Horonai. Toen deze mijn in 1879 operationeel werd, telde Hokkaidō 191.000  inwoners.83 Dit komt neer op 2,3 inwoners per vierkante kilometer wat veel te weinig is om een  moderne mijn te doen draaien. Om dit immens tekort op te vangen, stelde toenmalig minister van  binnenlandse zaken, Itō Hirobumi 伊藤博文, voor om er gevangenisarbeid in te voeren. De  staatsraad, (daijōkan, 太 政 官 Council of State) nam zijn idee aan. Met deze gevangenis­ hervorming sloegen Meiji­bestuurders twee vliegen in één klap. Het probleem van de overbevolkte  gevangenissen werd aangepakt, en het ongerepte Hokkaidō werd gekoloniseerd. In 1882 werd de  Sorachi gevangenis 空知監獄 gebouwd, de tweede op het grondgebied van Hokkaidō. Ze werd op  aanwijzen van de commissie in de buurt van de steenkoolmijn van Horonai gebouwd. Tussen 1883  en 1894 werden er gemiddeld zo een 720 gevangenen per jaar de mijn ingestuurd (Tabel 1).  Alhoewel er ook beroep gedaan werd op andere aanwervingsmethoden, bestond meer dan vier  vijfde van alle mijnwerkers uit gevangenen. Zij werkten er tegen een kwart van het gangbare loon.  Het werkkamp van Sorachi was één van de eerste in zijn soort, maar al vlug volgden er meerdere.  Door de gevangenisarbeid kon men in Oost­Azië de steenkool onder de Britse prijs verkopen.84  In 1890 herbergde de Sorachi gevangenis meer dan drieduizend gevangen. Na de verkoop  van de mijn aan Hokutan in 1889, nam deze de rechten voor gevangenisarbeid in de ontginning en  het transport over. Hierdoor bleven de gevangenen de basis van het werkvolk. Hokutan bevond  zich in een voordelige positie omdat dwangarbeid niet alleen goedkoop was, maar ook het tekort  aan werkkrachten elimineerde. Deze dwangarbeid hield aan tot twee jaar na de verkoop van de  mijn, waarna het verminderde om uiteindelijk in 1894 afgeschaft te worden. De media­aandacht  aan de schrijnende gevangenistoestanden alsook de populariteit van de Christelijke leer onder de  Meiji­eliten, luidde het einde van de dwangarbeid in. Bovendien vond andere aanwervings­ methoden steeds meer ingang, zoals het systeem van koppelbazen en de directe aanwerving.85

82 83 84 85

Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, pp.11­39. Nihon teikoku jinkō seitaisōkei meiji 41nen 12gatsu 31nichi chō, p.231. Daniel V. Botsman, Punishment and Power in the Making of Modern Japan, pp.175­186. Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.39­40.

17

Tabel 1: Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.26.

De mensonwaardige werkomstandigheden werden in 1893 beschreven door een professor  aan de Keizerlijke universiteit van Tokio: “Het drinkwater stinkt, is bedorven en ongeschikt voor   consumptie. Als gevolg hiervan lopen de gevangenen, darmziektes, chronische maagstoornissen   en diarree op. Er is geen verschil tussen de latrines en de eetplaats. Waar de gevangenen leven,   ademen ze stof, lucht vervuild met mijngas en kolenstof in waardoor veel gevangen longziekten   oplopen. Het is mogelijk om een beeld te krijgen over de hoeveelheid stof door naar de kleur van   hun gevangenisplunje te kijken. Na één dag werd het rode gevangenis­uniform bruin, na een   maand was het volledig zwart.”86 Tanaka Osamu 田中修 berekende dat het sterftecijfer van 4 naar  1,7 procent zou dalen als er geen gevangenen meer uitgeleend werden aan de kolenmijn van  Horonai. 

b. Koppelbazen     Het koppelbaas­systeem is een vrije vertaling uit de Engelstalige literatuur voor een typisch  Japans aanwervingssysteem, dat tot in de 20ste eeuw gangbaar was. In het Japans heet dit  systeem “nayaseido” 納屋制度 of “hanbaseido” 飯場制度. Nayaseido betekent letterlijk “hut­ systeem”. De Japanse term hanba staat voor “slaapplaats”, doch is het hanbasysteem meer dan  enkel het verschaffen van kost en inwoon aan de mijnwerker. De hanbagashira 飯場頭, de  koppelbaas, bemiddelde tussen het bestuur van de mijn en het werkvolk dat hij hen verschafte. Het  was namelijk hij, en niet de mijndirectie, die verantwoordelijk was voor de rekrutering en de  86

Daniel V. Botsman, Punishment and Power in the Making of Modern Japan, p.188.

18

taakverdeling van zijn arbeiders. In Japan was deze manier van aanwerving veralgemeend in de  metaal en steenkoolmijnen.87 Ook in Hokkaido wierven de mijnen hun arbeiders via het hanba­ systeem aan. In het algemeen schoven de werkgevers alle verantwoordelijkheid af op de ruggen  van deze koppelbazen.88 Het koppelbaas­systeem ontleende zijn legitimiteit en hiërarchie aan het Oyakata systeem  親方制度 uit de Tokugawa­periode. Tijdens deze periode stelden uitgestotenen, gevangenen en  ambachtslieden hun diensten te koop op een soort markt, de ninsoku yoseba 人足寄場.89 De  koppelbaas huurde hen voor een bepaalde tijd in en was verantwoordelijk voor de taakverdeling.  Hij was tevens de bankier van zijn ploeg en nam de verantwoordelijkheid van haast alle aspecten  van hun dagelijks leven op zich. Zo hield de koppelbaas een deel van het dagelijks loon van iedere  mijnwerker in om de kosten van huisvesting, voeding, alcohol tabak en transport te bekostigen. In  sommige gevallen waren de mijnwerkers ontvoerde boeren die gedwongen tewerkgesteld werden.  Ontsnappingspogingen werden ontmoedigd door knokploegen en folteringen. Uit resultaten uit een  onderzoek uit 1920, blijkt dat 41 percent van de 8.366 mijnwerkers uit het koppelbaas­systeem  reeds een ontsnappingspoging achter de rug had.90 Deze mijnwerkers waren slaven die voor alles  afhankelijk waren van de koppelbazen die van hun profiteerden. Eén koppelbaas beschikte wel  over zo een honderd mijnwerkers.91  Het systeem van de koppelbazen kwam in het begin van de 20ste eeuw onder druk. De  redenen hiervoor zijn niet enkel de ontevredenheid van de mijnwerkers, maar ook de mechanisatie.  Het moderne productieproces genoodzaakt een universeel controle systeem, waarin ieder segment  van het productieproces van de planning tot de productie op elkaar afgesteld wordt. De indirecte  tewerkstelling door de koppelbazen verhinderde het management om de maximale capaciteit van  haar arbeiders te benutten. De koppelbazen behartigden niet dezelfde belangen als de  mijnwerkers. Toen de mijn van Sorachi in 1905 de herbergen opkocht en alzo de koppelbazen  buitenspel zette, zette het een nieuwe trend in. Maar deze evolutie liep niet overal gelijk, er  ontstonden regionale verschillen tussen Hokkaidō en Kyūshū. Zo was bij Hokutan de werkgever  direct betrokken bij de werkverdeling, terwijl elders het koppelbaas­systeem nog bleef  voortbestaan.92 De verdere modernisatie van de mijnen van Hokkaidō zorgde ervoor dat het  koppelbaas­systeem uiteindelijk afgeschaft werd. De positie van de koppelbaas werd door de  creatie van aanwervingsagenten, opzichters, controleurs en herbergverantwoordelijken, overbodig  en verdween in 1922 uit alle mijnen van Hokutan.93

87 88 89 90 91 92 93

Nimura Kazuo, Andrew Gordon. The Ashio Riot of 1907: a Social History of Mining in Japan, p.72. Michael Weiner, Race and Migration in Imperial Japan, p.51. Ken C. Kawashima, The Proletarian Gamble: Korean Workers in Interwar Japan, pp.74­75. Laura E. Hein, Fueling Growth: The Energy Revolution and Economic Policy in Postwar Japan, p.33. Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.41­42. Michael Weiner, Race and Migration in Imperial Japan, p.51. Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.60.

19

c. Directe aanwerving     Het systeem van directe controle was reeds gangbaar toen de mijnen van Hokkaidō nog  overheidsbedrijven waren. Maar na de afschaffing van de dwangarbeid en het koppelbaas­systeem  werd het veralgemeend. Eigenlijk evolueerde het systeem van koppelbazen geleidelijk naar dat van  directe controle. Dit veranderde héél wat voor de arbeider en het patronaat. Zo kon men een  systeem implanteren dat de prestaties van de mijnwerkers niet beperkte, maar juist motiveerde. Zij  die harder werkten dan de verwachtingen, werden met bonussen beloond.  In 1901 introduceerde de steenkoolmijn van Horonai het toegenomen output systeem.  Maatregelen om de stabiliteit van de mijnwerkers te verzekeren, namen stapsgewijs toe. Niet  toevallig gebeurde dit samen met de afbouw van het koppelbaas­systeem omdat men de kompels  niet meer aan de mijn kon binden door dwang. De nieuwe maatregelen bevatten de inrichting van  zorgcentra, badhuizen, hospitalen, winkels, scholen... Alsook stimulansen voor lange dienst en een  verbetering van het ziekenfonds, het toewijzen van landbouwgrond en het tewerkstellen van  meerdere gezinsleden. Deze maatregelen creëerden stabiliteit en de mobiliteit verminderde.  Bovendien veranderde hiermee ook het type koolputter: van gastarbeider tot een gevestigde  geschoolde mijnbouwer.94  

4.3. De mijnwerkers Over de mijnwerkers van de primitieve mijnen is weinig geweten, maar tijdens de  industrialisatie maakte men reeds gebruik van ervaren mijnwerkers uit andere regionen van Japan.  Ook maakte de steenkoolindustrie van Hokkaidō dankbaar gebruik van de gevangenen die het van  de regering toegewezen kreeg. Rond 1883 vormden zij zelfs vier vijfde van alle arbeiders. Vanaf de  annexatie van Korea in 1910 werd er gebruik gemaakt van ingeweken Koreaanse kompels. Tijdens  de Tweede Wereldoorlog kwam ook de groep van krijgsgevangenen erbij.95 Hier werd zo gretig van  gebruik gemaakt dat tegen het einde van de oorlog meer dan drie vierde van alle putwerkers in  Hokkaidō van buitenlandse afkomst was, al dan niet gedwongen tewerkgesteld.

a. De ervaren mijnwerkers     Samen met de technologische vooruitgang, nam ook de vraag naar gekwalificeerde  werkkrachten toe. De mijnwerkers van de metaalmijnen van Tōhoku hielpen bij de ontwikkeling van  de steenkoolmijnen van Hokkaidō. Zo werden er reeds in de prille Meiji­periode prompt zeventig  ervaren mijnwerkers uit deze regio aangeworven. Zij vormden een van de eerste stromen van  arbeidsmigranten naar Hokkaidō. Dat ze uit de metaalmijnen komen, wordt ook duidelijk door het  rapport van Enomoto. Daarin wijst hij erop dat deze arbeiders het buskruit gebruiken zoals ze  gewoon waren in de metaalmijnen maar waardoor de kolen te fel verpulverd werden.  94 95

Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.42­47. William T. Moran, “Labor Unions in Postwar Japan”, p.244.

20

Tabel 2: Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.41.

Zoals blijkt uit tabel 2, waren de meeste mijnwerkers afkomstig van noord en midden  Japan. En veelal waren zij afkomstig uit de metaalmijnen, waaronder de kopermijn van Osarizawa  尾去沢 en de metaalmijn van Ani 阿仁 uit Akita 秋田. Deze metaalmijnwerkers introduceerden er  hun mijnbouwtechnieken, die samen met de kennis van de buitenlandse ingenieurs voor een  aanzienlijke verhoging van de technologische standaard zorgden. Deze mijnwerkers promoveerden  tot ploegbazen met de juiste expertise.96

b. De onervaren mijnwerkers     Door de economische groei van de eerste wereldoorlog steeg de vraag naar steenkool. Om  de vraag bij te benen, werden er Koreaanse arbeiders geïntroduceerd. Zij waren goedkope  substituten voor de duurder wordende Japanse mijnwerkers. Initieel werkten veel Koreanen onder  het Koppelbaas­systeem. Maar vanaf midden jaren '20 verzaakte men hieraan en werden alle  aanwervingen gedaan door bedrijfsmedewerkers in Pusan (Korea). Dit systeem van directe  aanwerving paste beter in het modernere management. Deze werknemers werden rechtstreeks  door het bedrijf gerecruteerd (gyōsha chokusetsu boshū, 業者直接募集 direct company  recruitment ). De bedrijfsronselaars (boshū jūjitsusha, 募集従事者  company recruiters) trokken  naar het platteland om er ongeschoolde werknemers te ronselen, veelal onder valse voorwendsels.  Onwetend van wat hun te wachten stond, tekenden zij reeds in Korea hun arbeidscontract. Velen  ontdekten pas later dat Japan niet het beloofde land van melk en honing was. Regelmatig uitten  deze Koreanen hun ontevredenheid middels geweld en stakingen. Zo was er een gewelddadige  staking van honderdvijftig Koreaanse inwijkelingen op 24 maart 1918.97  96 97

Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.17­18. Ken C. Kawashima, The Proletarian Gamble: Korean Workers in Interwar Japan, p.28­38.

21

Tabel 3: Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.59­60.

De mijn van Yūbari nam in 1916 als één van de eerste 35 Koreanen aan (Tabel 3).98  Hierdoor werd Hokutan in 1917 één van de grootste werkgevers van Koreaanse mijnwerkers.99 Ken  Kawashima beweert echter dat er in dat jaar reeds 1210 koreaanse kompels in de ondergrond van  Hokkaidō actief waren.100 Vooral in de regio van Yūbari nam het aantal Koreaanse arbeiders snel  toe. 101 Ze waren er zo talrijk dat er in Augustus 1920 een Koreaanse afdeling in de federatie van de  Nationale Unie van mijnwerkers van Yūbari werd gecreëerd. Deze immigranten­gemeenschappen  bestonden voornamelijk uit ongetrouwde mijnwerkers.  De onkosten voor de rekrutering werden over twee jaar gespreid van het mijnwerkersloon  afgehouden. Dit werd echter terugbetaald wanneer de mijnwerker zijn contract bij het bedrijf  volledig uitdeed. Daar deze immigranten aanzienlijk minder verdienden en op de gevaarlijkste  plaatsen tewerkgesteld werden, waren er maar weinig die het aangegane contract met succes  volbrachten. Een nationaal onderzoek loog hier niet om: in de jaren '30 werd 75 percent van de  Koreaanse arbeiders tewerkgesteld als frontman, terwijl minder dan 43 percent van de Japanse  arbeiders deze job uitoefenden. Vanaf 1930 verminderde de vraag naar steenkool en was er een  inkrimping van de arbeidsplaatsen voor Koreanen. In 1929 waren er ongeveer 1205 Koreaanse  mijnwerkers actief in Hokkaidō, maar in 1931 waren het er nog maar 145. In twee Jaar tijd dankte  Hokutan meer dan 1000 Koreaanse arbeiders af (Tabel 3).102

98

Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.59­60. Michael Weiner, Race and Migration in Imperial Japan, p.54. 100 Ken C. Kawashima, The Proletarian Gamble: Korean Workers in Interwar Japan, p.30. 101 Kasuga Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido, p.59. 102 Michael Weiner, Race and Migration in Imperial Japan, pp.133­134. 99

22

Tabel 4: Michael Weiner, Race and Migration in Imperial Japan. p.198.

Vanaf 1937, mede door de Japanse bewapening, herstelde de economie snel. Hierdoor  deed zich eind jaren '30 opnieuw een accuut tekort aan arbeidskrachten voor. Deze situatie  verergerde zelfs in 1942, door het onder de wapens roepen van vele ervaren mijnwerkers. Men  zocht opnieuw zijn heil bij de Koreaanse arbeiders. De regering mobiliseerde haar werkvolk met de  in 1938 afgekondigde nationale mobilisatiewet (Kokka Sōdōin Hō, 国家総動員法 National  Mobilisation Law) en de nationale dienstplicht wet (Kokumin Chōyō Rei, 国民徴用令 National  Conscription Law) van 1939.   Deze maatregelen legden geen windeieren, in maart 1941 waren in de ondergrond van  Hokkaidō reeds 17.057 Koreanen actief, goed voor 25,6 percent van alle werkkrachten. In juni 1945  steeg hun aantal zelfs tot 41,2 percent (Tabel 4). De vraag naar werkkrachten in de mijnbouw was  dermate groot dat op zes jaar tijd (1938 tot 1944), 47 percent van de 724.000 gemobiliseerde  Koreanen in de mijnen terecht kwamen.103 Pas nadat Japan de Tweede Wereldoorlog verloren had,  kwamen deze Koreaanse mijnwerkers op voor hun rechten. Op 2 oktober 1945 gingen de bijna  zevenduizend Koreaanse kompels uit Yūbari in staking. Zij eisten betere voorwaarden en hun  repatriëring naar Korea. Uiteindelijk gaf de Amerikaanse bezetter toe aan hun eisen en tegen het  einde van het jaar waren de meeste Koreanen terug thuis.104

c. De krijgsgevangenen     Ook stelde het Japanse leger Chinese krijgsgevangenen ter beschikking van de grote  industriële conglomeraten. Meer dan veertigduizend Chinese krijgsgevangen werden in plaats van  naar het gevangenenkamp, de mijnen in gestuurd105 De werkcondities waren er zo hard dat er in  sommige mijnen één derde van de Chinese arbeiders het niet overleefden. In die tijd werden er in  Hokkaidō zestienduizend Chinezen tewerkgesteld, waarvan er drieduizend het leven lieten. De  103 Ibidem, pp.187­198.

104 Ann B. Irish, Hokkaido: A History of Ethnic Transition and Development on Japan's Northern Island, pp.259­260. 105 Laura E. Hein, Fueling Growth: The Energy Revolution and Economic Policy in Postwar Japan, pp. 35­41.

23

Amerikaanse bezetter bleef de Chinese gevangenen, zelfs na de overgave van Japan, in de  steenkoolproductie gebruiken. De Miuta mijn van Hokkaidō is hier een voorbeeld van.106 Net als  hun Koreaanse collega's gingen ook de Chinese arbeiders over tot stakingsacties. Na een  gewelddadige staking in de mijn van Bibai op 6 november 1945 nam het SCAP (Supreme  Command of Allied Powers) de beslissing om alle Chinese krijgsgevangenen te repatriëren.107 Hokkaidō was onder de Tweede Wereldoorlog bezaaid met kampen voor krijgsgevangen.  Vanaf 1942 werden er ook geallieerden krijgsgevangen tewerkgesteld in de steenkoolmijnen van  het Ishikari­bekken, de cementfabriek van Kamiiso en aan de dokken van Hakodate.108 Tegen het  einde van de oorlog bevonden hier zich ongeveer 1600 geallieerde gevangen. In het Ishikari­ bekken werden zij ondergebracht in de werkkampen van mijnen van Akabira, Utashinai, Ashibetsu  en Bibai. Britse, Australische, Amerikaanse alsook Nederlandse en zelfs Zuid­Afrikaanse  krijgsgevangenen brachten hier hun oorlogsjaren in gevangenschap door.109 De Nederlanders  werden gevangen genomen bij de capitulatie van Java, op 8 maart 1942.De meeste Amerikaanse  krijgsgevangenen werden buitgemaakt bij de val van Wake eiland op 23 december 1941. Velen  werden door het Japanse leger op verscheidene plaatsen gevangen gehouden, om dan uiteindelijk  in '44 en '45 in Hokkaidō te stranden. De krijgsgevangenen leefden en werkten onder erbarmelijke  omstandigheden.110

106 Lisa Yoneyama, "Traveling Memories, Contagious Justice: Americanization of Japanese War Crimes at the End of the 

Post­Cold War.", pp. 57­93.

107 Ann B. Irish, Hokkaido: A History of Ethnic Transition and Development on Japan's Northern Island, p.251­259. 108 Laura E. Hein, Fueling Growth: The Energy Revolution and Economic Policy in Postwar Japan, p.35. 109 Fukubayashi, Toru. POW Camps in Japan Proper. 

110 Ann B. Irish, Hokkaido: A History of Ethnic Transition and Development on Japan's Northern Island, p.253­256.

24

5. Besluit Hokkaidō en Belgisch­Limburg waren beide verafgelegen van de geïndustrialiseerde centra  en beschikten over een slechte infrastructuur. Met het ontstaan van de mijnindustrie, bleek algauw  dat het grootste probleem een tekort aan ervaren arbeidskrachten was. Men moest allerlei  aanwervingsmethodes in het leven roepen om dit op te lossen. Reeds bij de bouw en de start van  de mijn moest men beroep doen op gespecialiseerde mijnwerkers uit andere regio's. In Japan uit  de mijnen van Kyūshū en uit de metaalmijnen van Tōhoku, in Limburg uit de Waalse en  Nederlandse mijnen. Vervolgens, voor de massaproductie deed men eveneens beroep op massaal  geïmporteerde arbeidskrachten.  In Hokkaidō deed men sinds het prille begin van de mijnbouw beroep op gevangenen, en  dit werd vanaf 1882 tot 1894 zelfs systematisch toegepast. Dit was in het vooroorlogse Limburg  onbestaande. Ook was hier het belang van de koppelbazen niet zo groot als in Japan waar het  Hanbaseido­ (飯場制度), één van de drie grote aanwervingsmethodes was. Hierbij waren  contractanten afhankelijk van hun koppelbaas die hun arbeid verkocht aan de mijn. Begin 19de  eeuw ging dit systeem geleidelijk op in het systeem van directe aanwerving. Zo kon men de  werkkrachten optimaal inzetten in een gemoderniseerde mijn. Vanaf toen wierven deze mijnen ook  buitenlandse arbeiders, vooral uit het koloniale Korea aan. In Limburg ging men internationale  contracten aan met Italië, Tsjecho­Slovakije, Joegoslavië en Polen zowel uit het thuisland als uit het  Ruhrgebied.  Beide industrieën maakten in de Tweede Wereldoorlog gretig gebruik van dwangarbeid. In  Limburg stuurde de Duitse bezetter duizenden Oost­Europese en Russische krijgsgevangenen in  de mijn. Eens de oorlog verloren, eindigden de Duitsers samen met hun handlangers, zelf als  dwangarbeiders in hun eigen werkkampen. Ook in Japan werd deze praktijk toegepast door de ter  beschikking stelling van duizenden Chinese en geallieerde krijgsgevangenen aan de grote  mijnbouwbedrijven van Hokkaidō.   Ondanks al deze geleverde inspanningen bleef het arbeidstekort op vele momenten  nijpend en zochten deze mijnen hun heil in de mechanisatie. Hierdoor bleven ze productiever  tijdens de crisisjaren en konden daardoor van erger gevrijwaard blijven. Zowel de mijnen van het  Kempisch Steenkoolbekken als van Hokkaidō bleven relatief langer open dan de bekkens die van  deze problemen gespaard bleven.

25

6. Literatuuropgave •Agency for Natural Resources and Energy (ANRE). Energy in Japan 2010. Tokyo: Communication  office, Agency for Natural Recourses and Energy, Ministry of Economy, Trade and Industry, 2008. •Allen, Matthew, Undermining the Japanese Miracle: Work and Conflict in a Coalmining   Community. Cambridge: Cambridge University Press, 1994.  •Benjamin Smith Lyman Papers. Five College Archives & Manuscript Collections.  . (3­3­2010). •Botsman, Daniel V., Punishment and Power in the Making of Modern Japan. Princeton: Princeton  University Press, 2005. •Culter, Suzanne, Managing Decline: Japan's Coal Industry Restructuring and Community   Response. Honolulu: University of Hawai'i Press, 1999. •Delbroek, Bart. “Op zoek naar koolputters. Buitenlandse mijnwerkers in Belgisch­Limburg in de  twintigste eeuw.”.TSEG,nr.3 (2008): 80­103.  •De Rijck, Tine, Griet Van Meulder, De Ereburgers: Een sociale geschiedenis van de Limburgse   mijnwerkers. Berchem: EPO VZW, 2000. •Duus, Peter, The Abacus and The Sword: The Japanese Penetration of Korea, 1895­1910. Los  Angeles: University of California Press, 1995. •Fukubayashi, Toru. POW Camps in Japan Proper. 2010.  . (21­05­2010). •Google Maps Distance Calculator. 12­08­2011.. (28­03­2011). •Hein, Laura E., Fueling Growth: The Energy Revolution and Economic Policy in Postwar Japan.  Massachusetts: Harvard University Press, 1990. •Heping, Xie,Tad S. Golosinski, Mining science and technology '99. Rotterdam: A.A. Balkema,  1999. •Irish, Ann B., Hokkaido: A History of Ethnic Transition and Development on Japan's Northern   Island. North Carolina: McFarland&Company, 2009. •Jones, F.C., Hokkaido: It's Present State of Development and Future Prospects. London: Oxford  university Press, 1958. •Kasuga, Yutaka, Transfer and development of coal­mine technology in Hokkaido. Special Report  Prepared for The United Nations University, Tokyo, 1982. •Kawashima, Ken C., The Proletarian Gamble: Korean Workers in Interwar Japan. Durham : Duke  University Press, 2009. •Kesteloot, Christian, Topografie en sociaal­economische geografie van Japan. cursus gedoceerd  in het kader van het vak 'Ruimtelijke organisatie en maatschappij in Japan', Katholieke Universiteit  Leuven, Leuven: Acco, 2004. 26

•Knotter, Ad. “Arbeidsmigranten en grensarbeiders is Een vergelijkende studie tussen het  arbeidersbeleid in de euregio (België, Nederland en Duitsland)”.TSEG,nr.3 (2008): 2­29. •Kushiro Kōrumain Kabushikigaisha.(釧路コールマイン株式会社, de steenkoolmijn van Kushiro  n.v.)..      (01­04­2011) •McMaster, John."The Takashima Mine: British Capital and Japanese Industrialisation.The   Business History Review, Vol. 37, No. 3(Autumn, 1963): pp. 217­239. •Mining Exploration News. Mitsui Mining May Develop Japan’s First Coal Mine in 14 Years. 29­10­ 2008. . (28­05­2011).  •Moran, William T. “Labor Unions in Postwar Japan.” Far Eastern Survey, Vol. 18, No. 21 (Oct. 19,  1949), pp. 241­248.Moriya, Yoshio. Teikoku's complete atlas of Japan. Tokyo: Teikoku­Shoin Co.  Ltd., 1989. •Morris­Suzuki, Tessa, The Technological Transformation of Japan: From the Seventeenth to the   Twenty­first Century. London: Cambrige University Press, 1994. •Nimura, Kazuo, Andrew Gordon, The Ashio riot of 1907: a social history of mining in Japan.  Durham: Duke University Press, 1997. •Put, Jean. Russische Krijgsgevangenen in Limburg 1942­1945: Leven en werken in oorlogstijd.  Leuven: Acco, 2002.  •Pluymers, Bart. De Limburgse mijnwerkers (1817­1939): ontstaan en consolidatie van de   arbeidsmarkt voor mijnarbeid. 1996. •Tanaka, Akira. (中彰田),『北海道と明治維新』(Hokkaidō to Meiji ishin, Eng: Hokkaidō and the   Meiji­revolution), Sapporo: Hokkaidō Daigaku Kankōkai (北海道大学図書刊行会), 2000. •Totman, Conrad D., Early modern Japan. Los Angles: University California Press, 1993. •Trewartha, Glenn T.. Japan a Physical, Cultural & Regional Geography. USA: The University of  Wisconsin Press, 1947. •Weiner, Michael, Race and migration in Imperial Japan. London: Routledge, 1994. •Nihon Teikoku Jinkō Seitaisōkei Meiji 41nen 12gatsu 31nichi Chō (日本帝国人口静態統計 明治４１ 年 12 月 31 日調, De statische statistieken van het Japanse Keizerrijk 31­12­1908)   http://kindai.da.ndl.go.jp/info:ndljp/pid/805975/220 .  •Yoneyama, Lisa."Traveling Memories, Contagious Justice: Americanization of Japanese War  Crimes at the End of the Post­Cold War."Journal of Asian American Studies, Volume 6, Number 1. (February 2003). pp. 57­93.

27